Wielka Księga Patriotyczna XL

Wielka Księga

Patriotyczna

Słowo wstępne Abp Wacław Depo

Członek Polskiej Izby Książki:

Przedmowa Ks. inf. Ireneusz Skubiś

Członek Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek:

Autor koncepcji Filip Topczewski Autorzy haseł słownika; ciekawostek; biografii patriotów, polskich świętych i błogosławionych, pocztu królów i książąt polskich; historii Polski w obrazach Ireneusz Korpyś Józefina Kępa

Członek Stowarzyszenia Wydawców Katolickich: Partnerzy:

Redakcja merytoryczna Ireneusz Korpyś Józefina Kępa

www.wiaraiksiazki.pl

Konsultacja Ks. dr Jacek Molka Opracowania muzyczne, grafika nutowa Michał Rorat Projekt graficzny, skład i łamanie Anna Wiśnicka Natalia Ginalska Estera Makieła Projekt okładki Anna Wiśnicka Korekta Józefina Kępa Copyright © by Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła, Częstochowa 2017.

Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone.

Wydanie pierwsze.

Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła ul. Mirowska 35 42-200 Częstochowa tel. 34 372 48 50 wew. 1 kom. 517 732 994 www.swietyfilip.pl wydawnictwo@swietyfilip.pl

SPRZEDAŻ DETALICZNA tel. 34 372 48 53, 34 372 48 59 kom. 517 600 593 KSIĘGARNIA INTERNETOWA tel. 34 372 48 54, 34 372 48 84 kom. 517 585 650 SPRZEDAŻ HURTOWA tel. 34 372 48 55, 34 372 48 56 kom. 517 583 636

ZAMÓWIENIA MOŻNA SKŁADAĆ RÓWNIEŻ TELEFONICZNIE: 34 372 48 53, 34 372 48 59 ORAZ PRZEZ STRONĘ INTERNETOWĄ: www.swietyfilip.pl INFOLINIA: 801 555 550 wew. 1

ISBN 978-83-8077-011-9 (oprawa welur) ISBN 978-83-8077-039-3 (oprawa skóra)

Spis treści Słowo wstępne – Abp Wacław Depo Metropolita Częstochowski.......18 przedmowa – Ks. inf. Ireneusz Skubiś.............................................................19 Wstęp.................................................................................................................................21 POCZET królów i książąt polskich................................................... 23 Pierwsi Piastowie............................................................................................................ 25 Mieszko I......................................................................................................................... 26 Bolesław I Chrobry........................................................................................................ 30 Mieszko II Lambert....................................................................................................... 34 Kazimierz I Odnowiciel................................................................................................ 36 Bolesław II Śmiały..........................................................................................................38 Władysław I Herman.................................................................................................... 42 Bolesław Krzywousty i jego potomstwo......................................................................... 45 Bolesław III Krzywousty............................................................................................... 46 Władysław II Wygnaniec.............................................................................................. 50 Bolesław IV Kędzierzawy...............................................................................................52 Mieszko III Stary............................................................................................................ 54 Kazimierz II Sprawiedliwy............................................................................................ 56 Piastowie małopolscy..................................................................................................... 59 Leszek Biały.................................................................................................................... 60 Piastowie wielkopolscy................................................................................................... 63 Władysław III Laskonogi.............................................................................................. 64 Pierwsze pokolenia Piastów Śląskich............................................................................. 66 Piastowie Śląscy – linia górnośląska.............................................................................. 67 Henryk I Brodaty........................................................................................................... 68 Piastowie Śląscy – linia cieszyńska................................................................................ 70 Piastowie Śląscy – linia głogowska................................................................................ 71 Henryk II Pobożny.........................................................................................................72 Piastowie mazowieccy i kujawscy.................................................................................. 74 Piastowie mazowieccy i kujawscy.................................................................................. 75 Konrad Mazowiecki.......................................................................................................76 Bolesław V Wstydliwy...................................................................................................78 Leszek II Czarny............................................................................................................ 80 Henryk IV Probus..........................................................................................................82 Przemysł II...................................................................................................................... 84 Piastowie Śląscy – linia wrocławska, legnicko-brzeska i świdnicko-ziębicka.............. 86 Przemyślidzi na tronie polskim...................................................................................... 87 Wacław II........................................................................................................................ 88

Piastowie na tronie Polski po rozbiciu dzielnicowym................................................... 91 Władysław I Łokietek.................................................................................................... 92 Kazimierz III Wielki...................................................................................................... 96 Andegawenowie na tronie polskim...............................................................................101 Ludwik I Węgierski.......................................................................................................102 Jadwiga Andegaweńska....................................................................................................... 104 Jagiellonowie na tronie polskim................................................................................... 107 Władysław II Jagiełło...................................................................................................108 Władysław III Warneńczyk.........................................................................................112 Kazimierz IV Jagiellończyk.........................................................................................114 Jan I Olbracht ...............................................................................................................118 Aleksander I Jagiellończyk......................................................................................... 120 Zygmunt I Stary........................................................................................................... 122 Zygmunt II August...................................................................................................... 126 Królowie elekcyjni..........................................................................................................131 Henryk Walezy..............................................................................................................132 Anna Jagiellonka.......................................................................................................... 134 Stefan I Batory...............................................................................................................136 Zygmunt III Waza.........................................................................................................140 Władysław IV Waza.....................................................................................................144 Jan II Kazimierz Waza..................................................................................................148 Michał I Korybut Wiśniowiecki.................................................................................152 Jan III Sobieski............................................................................................................. 154 August II Mocny...........................................................................................................158 Stanisław Leszczyński...................................................................................................162 August III Sas................................................................................................................164 Stanisław August Poniatowski....................................................................................166

Poczet Patriotów Polskich...................................................................171 Władysław Anders........................................................................................................174 Władysław Bełza...........................................................................................................175 Józef Bem.......................................................................................................................176 Jurek Bitschan...............................................................................................................177 Ks. Stanisław Brzóska...................................................................................................178 Jan Bytnar pseudonim „Rudy”................................................................................... 179 Hipolit Cegielski...........................................................................................................181 Jan Karol Chodkiewicz................................................................................................182 Fryderyk Chopin..........................................................................................................183 Stefan Czarniecki .........................................................................................................184 Andrzej Czaykowski pseudonim „Garda”.................................................................185 Maciej Aleksy Dawidowski pseudonim „Alek”........................................................186 Jan Henryk Dąbrowski.................................................................................................187 Hieronim Dekutowski..................................................................................................189 Jan Długosz................................................................................................................... 190 Bolesław Długoszowski herbu Wieniawa..................................................................191

4

Roman Dmowski..........................................................................................................192 Henryk Dobrzański pseudonim „Hubal”..................................................................194 Ignacy Domeyko...........................................................................................................195 August Fieldorf pseudonim „Nil”...............................................................................197 Władysław Grabski.......................................................................................................198 Józef Haller................................................................................................................... 199 Kard. August Hlond.................................................................................................... 200 Ks. Marek Jandołowicz (Marek Jandowicz)............................................................. 202 Ryszard Kaczorowski................................................................................................... 203 Lech Kaczyński............................................................................................................ 204 Jan Karski właściwie Jan Kozielewski........................................................................ 206 Hugo Kołłątaj............................................................................................................... 207 Tadeusz Komorowski pseudonim „Bór”....................................................................208 Ks. Stanisław Konarski................................................................................................ 209 Mikołaj Kopernik........................................................................................................ 209 O. Augustyn Kordecki.................................................................................................211 Wojciech Korfanty........................................................................................................212 Tadeusz Kościuszko......................................................................................................214 Bp Teodor Kubina.........................................................................................................216 Leopold Kula pseudonim „Lis”...................................................................................217 Eugeniusz Kwiatkowski................................................................................................218 Janina Lewandowska................................................................................................... 220 Stanisław Maczek......................................................................................................... 220 Jan Matejko................................................................................................................... 222 Adam Mickiewicz........................................................................................................ 224 Leopold Okulicki pseudonim „Niedźwiadek”......................................................... 225 Ignacy Paderewski....................................................................................................... 226 Ks. Zdzisław Peszkowski............................................................................................. 227 Witold Pilecki............................................................................................................... 229 Józef Piłsudski.............................................................................................................. 230 Jan Piwnik pseudonim „Ponury”................................................................................233 Emilia Plater................................................................................................................. 234 Józef Poniatowski..........................................................................................................235 Ignacy Potocki...............................................................................................................237 Kazimierz Pułaski........................................................................................................ 239 Władysław Raginis...................................................................................................... 241 Zofia Rapp-Kochańska................................................................................................ 242 Tadeusz Reytan............................................................................................................ 244 Jan Rodowicz pseudonim „Anoda”............................................................................245 Andrzej Romocki pseudonim „Morro”.................................................................... 247 Stefan Rowecki pseudonim „Grot”.............................................................................248 Kard. Adam Stefan Sapieha........................................................................................ 249 Danuta Siedzikówna pseudonim „Inka”................................................................... 250 Władysław Sikorski......................................................................................................252 Ks. Piotr Skarga............................................................................................................ 254 Ks. Ignacy Skorupka.....................................................................................................255

5

Juliusz Słowacki............................................................................................................ 256 Danuta Socha pseudonim „Rad” i „Zakopiańska”.................................................. 258 Stanisław Sojczyński pseudonim „Warszyc”............................................................ 260 Stanisław Sosabowski...................................................................................................261 Kazimierz Sosnkowski................................................................................................ 262 Stefan Starzyński.......................................................................................................... 264 Stanisław Staszic........................................................................................................... 266 Zygmunt Szendzielarz pseudonim „Łupaszka”, „Łupaszko”.................................. 268 Romuald Traugutt.........................................................................................................270 Wiktoria i Józef Ulmowie............................................................................................271 Anna Walentynowicz...................................................................................................273 Wincenty Witos............................................................................................................274 Józef Wybicki ................................................................................................................276 Piotr Wysocki................................................................................................................279 Kard. Stefan Wyszyński............................................................................................... 280 Aleksandra Zagórska................................................................................................... 282 Jan Zamoyski................................................................................................................ 284 Władysław Zamoyski.................................................................................................. 286 Elżbieta Zawacka pseudonim „Zo”........................................................................... 287 Tadeusz Zawadzki pseudonim „Zośka”.................................................................... 288 Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima................................................................ 290 Stanisław Żółkiewski....................................................................................................291

POCZET polskich świętych i błogosławionych..........................295 Święta Jadwiga Andegaweńska.................................................................................. 296 Święty Józef Bilczewski............................................................................................... 296 Święty Andrzej Bobola................................................................................................ 298 Święty Brat Albert – Adam Chmielowski................................................................ 300 Święty Zygmunt Szczęsny Feliński............................................................................ 302 Święty Zygmunt Gorazdowski................................................................................... 304 Święta Jadwiga Śląska.................................................................................................. 306 Święty Jan Paweł II / Karol Wojtyła........................................................................... 307 Święty Jan Kanty...........................................................................................................312 Święty Jan z Dukli.........................................................................................................313 Święty Rafał Kalinowski...............................................................................................315 Święty Maksymilian Maria Kolbe...............................................................................318 Święty Stanisław Kostka...............................................................................................319 Święta Siostra Faustyna Kowalska..............................................................................321 Błogosławiony Michał Kozal...................................................................................... 322 Błogosławiona Karolina Kózkówna...........................................................................323 Święta Urszula Ledóchowska......................................................................................325 Święty Jacek Odrowąż................................................................................................. 326 Święty Stanisław Papczyński...................................................................................... 328 Święty Józef Sebastian Pelczar.....................................................................................330 Błogosławiony Jerzy Popiełuszko...............................................................................331

6

Błogosławiony Michał Sopoćko..................................................................................333 Święty Stanisław ze Szczepanowa...............................................................................335 Błogosławiony Stanisław Kostka Starowieyski.........................................................336 Błogosławiony Wincenty zwany Kadłubkiem...........................................................337 Święty Wojciech............................................................................................................338

Historia Polski w obrazach................................................................. 341 Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965, Jan Matejko............................................ 342 Poczet królów i książąt polskich, Jan Matejko............................................................ 344 Bitwa pod Grunwaldem, Jan Matejko........................................................................ 346 Stańczyk na dworze królowej Bony po utracie Smoleńska, Jan Matejko.................352 Zawieszenie dzwonu Zygmunta, Jan Matejko........................................................... 354 Unia lubelska, Jan Matejko..........................................................................................355 Kazania Skargi, Jan Matejko........................................................................................357 Stefan Batory pod Pskowem, Jan Matejko..................................................................359 Carowie Szujscy na Sejmie Warszawskim, Jan Matejko............................................361 Jan III Sobieski pod Wiedniem, Jan Matejko............................................................. 362 Rejtan – Upadek Polski, Jan Matejko......................................................................... 364 Wernyhora, Jan Matejko.............................................................................................. 366 Konstytucja 3 maja, Jan Matejko............................................................................... 368 Kościuszko pod Racławicami, Jan Matejko................................................................370 Panorama Racławicka, Wojciech Kossak, Jan Styka................................................372 Bitwa pod Somosierrą..................................................................................................376 Szarża w wąwozie Somosierry, Piotr Michałowski...............................................376 Bitwa pod Somosierrą, January Suchodolski........................................................ 377 Szarża w wąwozie Somosierry, Wojciech Kossak..................................................378 Olszynka Grochowska, Wojciech Kossak...................................................................379 Pożegnanie i Powitanie powstańca, Artur Grottger.................................................. 380 Pożegnanie powstańca.............................................................................................. 380 Powitanie powstańca.................................................................................................381 Polonia, Artur Grottger............................................................................................... 382 Patrol powstańczy, Maksymilian Gierymski............................................................ 390 Cykl syberyjski, Jacek Malczewski............................................................................ 392 Śmierć Ellenai (1883 r.).......................................................................................... 392 Śmierć Ellenai (1906-1907 r.)................................................................................ 393 Niedziela w kopalni............................................................................................... 394 Na etapie................................................................................................................ 394 Wigilia na Syberii.................................................................................................. 395 Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce, Jacek Malczewski............ 396 Józef Piłsudski na Kasztance, Wojciech Kossak........................................................ 397

Ciekawostki............................................................................................................ 399 SŁOWNIK....................................................................................................................... 427

7

PIEŚNI...............................................................................................................................481 PIEŚNI RYCERSKIE, POWSTAŃCZE........................................................................ 483 A czyjeż to imię rozlega się sławą.............................................................................. 484 Biała chorągiewka........................................................................................................ 486 Bóg się rodzi................................................................................................................. 488 Bracia, do bitwy nadszedł czas................................................................................... 490 Bywaj, dziewczę, zdrowa............................................................................................. 492 Choć burza huczy wkoło nas...................................................................................... 494 Cieszmy się, bracia, nadzieją...................................................................................... 496 Ciężko ranny................................................................................................................ 498 Czarna sukienka.......................................................................................................... 500 Czerwone jabłuszko.................................................................................................... 502 Czerwony pas............................................................................................................... 504 Czerwony sztandar...................................................................................................... 506 Cześć młodzieży polskiej............................................................................................ 508 Cześć polskiej ziemi.....................................................................................................510 Dalej, bracia, do bułata................................................................................................512 Dalej, bracia, dźwignąć lud..........................................................................................514 Dalej na koń..................................................................................................................516 Dalej, chłopcy, dalej żywo!..........................................................................................518 Do ataku.........................................................................................................................520 Do Orła..........................................................................................................................522 Duma ukrainna.............................................................................................................524 Gdy naród do boju.......................................................................................................526 Gdzie ty jedziesz, Jasiu.................................................................................................528 Gniezno..........................................................................................................................530 Grzmią pod Stoczkiem armaty...................................................................................532 Hej, Polacy!................................................................................................................... 534 Hej, sokoły.....................................................................................................................536 Hej, tam na górze..........................................................................................................538 Hej, tam w karczmie.................................................................................................... 540 Hymn do miłości Ojczyzny........................................................................................ 542 Idzie żołnierz borem, lasem....................................................................................... 544 Jak wspaniała nasza postać......................................................................................... 546 Jeszcze jeden mazur dzisiaj......................................................................................... 548 Kalina............................................................................................................................ 550 Kochajmy się ................................................................................................................552 Kolęda żołnierska........................................................................................................ 554 Kosynier i skowronek.................................................................................................. 556 Krakowiaczek................................................................................................................558 Krakowiak kosynierów............................................................................................... 560 Krakowiak Kościuszki................................................................................................. 562 Krakus........................................................................................................................... 564 Kurdesz......................................................................................................................... 566

8

Leć, głosie, po rosie..................................................................................................... 568 Litwinka, czyli hymn legionów litewskich.................................................................570 Łączko, łączko, łączko zielona.....................................................................................572 Maj..................................................................................................................................574 Marsz konfederatów barskich.....................................................................................576 Marsz ks. Józefa Poniatowskiego................................................................................578 Marsz Langiewicza z 1863 roku................................................................................. 580 Marsz Mierosławskiego............................................................................................... 582 Marsz na cześć obrońców Ojczyzny.......................................................................... 584 Marsz powstańców...................................................................................................... 586 Marsz Sokołów I........................................................................................................... 590 Marsz Sokołów II......................................................................................................... 592 Marsz wojenny............................................................................................................. 594 Marsz za Bug................................................................................................................. 596 Marsz zuchów.............................................................................................................. 598 Marsz Żołnierzy Langiewicza..................................................................................... 600 Marsz Żuawów............................................................................................................. 602 Mazur Chłopickiego.................................................................................................... 606 Mazur kajdaniarski...................................................................................................... 608 Mazur podolski.............................................................................................................610 Mazurek Dąbrowskiego...............................................................................................612 Miałeś, chamie, złoty róg.............................................................................................614 Na Wawel – Krakowiak................................................................................................616 Nie masz pana nad ułana.............................................................................................618 Obóz w Ojcowie........................................................................................................... 620 Panieneczko – Litwineczko........................................................................................ 622 Pieśń konfederacji barskiej......................................................................................... 624 Pieśń legionów............................................................................................................. 626 Pieśń młodej wiary...................................................................................................... 628 Pieśń narodowa............................................................................................................ 630 Pieśń o Drewiczu..........................................................................................................632 Pieśń o kole rycerskim................................................................................................ 634 Pieśń o wolności.......................................................................................................... 636 Pieśń po zajęciu Modlina............................................................................................ 638 Pieśń polskich wojowników....................................................................................... 640 Pieśń powstańców........................................................................................................ 642 Pieśń wojenna.............................................................................................................. 644 Pieśń wygnańców........................................................................................................ 646 Piosenka żołnierska..................................................................................................... 648 Piosenka żołnierza....................................................................................................... 650 Po długiej niewoli.........................................................................................................652 Pobudka 1863............................................................................................................... 654 Pochwała stanu ułańskiego......................................................................................... 656 Pod Kamieńcem........................................................................................................... 658 Polne kwiaty................................................................................................................. 660 Polonez Kościuszki...................................................................................................... 662

9

Polonez trzeciego maja............................................................................................... 664 Polska nigdy nie zaginie.............................................................................................. 666 Pomoc dajcie mi, rodacy............................................................................................. 668 Pożajście.........................................................................................................................670 Pożegnanie ludu........................................................................................................... 672 Przy sadzeniu róż..........................................................................................................674 Pułk czwarty..................................................................................................................676 Rota.................................................................................................................................678 Rży koniczek mój bułany............................................................................................ 680 Serce nie sługa.............................................................................................................. 682 Syn................................................................................................................................. 684 Sztandary polskie w Kremlu...................................................................................... 686 Szumiała dąbrowa........................................................................................................ 688 Śmierć jenerała Sowińskiego...................................................................................... 690 Śpiew Krakusów........................................................................................................... 692 Śpiew o generale Dwernickim................................................................................... 694 Śpiew z mogiły............................................................................................................. 696 Śpiewka strzelców........................................................................................................ 698 Świat teraźniejszy......................................................................................................... 700 Tam na błoniu błyszczy kwiecie.................................................................................702 Trzeci Maj..................................................................................................................... 704 W kotły, bębny uderzyli.............................................................................................. 706 W krwawem polu srebrne ptaszę.............................................................................. 708 Warszawianka 1831 roku.............................................................................................710 Warszawianka 1905 roku.............................................................................................714 Warszawo!......................................................................................................................716 Z dymem pożarów........................................................................................................718 Za Niemen.................................................................................................................... 720 Pieśni legionowe.................................................................................................... 723 6 sierpnia 1914 roku.................................................................................................... 724 A gdy na wojenkę szli ojczyźnie służyć..................................................................... 726 A kto chce rozkoszy użyć............................................................................................ 728 Będzie wojna z Moskalami......................................................................................... 730 Bom strzelec..................................................................................................................732 Bóg się rodzi, Pan nad pany!...................................................................................... 734 Brygada Żelazna, Karpacka........................................................................................ 736 Było to nad Dźwiną..................................................................................................... 738 Ciężkie losy legionera...................................................................................................740 Cywile.............................................................................................................................742 Czemuż my się mamy..................................................................................................744 Czterdziestak w Karpatach..........................................................................................746 Czwartacy idą w bój.....................................................................................................748 Czwartak na warcie..................................................................................................... 750 Dalej, bracia...................................................................................................................752

10

Do polskiego wojska.................................................................................................... 754 Do Warszawy................................................................................................................ 756 Haniś moja, Haniś........................................................................................................758 Hej, idą strzelcy.............................................................................................................760 Hej, panienki, posłuchajcie.........................................................................................762 Hej, tam pod Warszawą.............................................................................................. 764 Hej, hej, ułani!...............................................................................................................766 Hej, minęły moje dni spokojne...................................................................................768 Hej, orle biały............................................................................................................... 770 Hymn strzelecki............................................................................................................774 Idą nasi...........................................................................................................................776 Idą w boje...................................................................................................................... 778 Jadą huzarzy................................................................................................................. 780 Jak się macie, Bartłomieju...........................................................................................782 Jak szło wojsko............................................................................................................. 784 Jedzie w las ułan........................................................................................................... 786 Jedzie, jedzie artyleria................................................................................................. 788 Już rok drugi Legiony.................................................................................................. 790 Kolęda I......................................................................................................................... 792 Kolęda II....................................................................................................................... 794 Kolęda obrońców Lwowa z 1918 roku...................................................................... 796 Kolęda z roku 1915 ..................................................................................................... 798 Komendancie nasz ...................................................................................................... 800 Komendancie............................................................................................................... 802 Krakowiak..................................................................................................................... 804 Kręcą nami.................................................................................................................... 806 Lamenty podbiegunowe............................................................................................. 808 Legionista Pierwszej Brygady.....................................................................................810 Legiony to zwycięska nuta...........................................................................................812 Lulajże, Jezuniu.............................................................................................................814 Lulajże, żołnierzu..........................................................................................................816 Marsylianka wielkopolska ..........................................................................................818 Marsz legionów............................................................................................................ 820 Marsz lwowskich dzieci.............................................................................................. 822 Marsz, marsz, Haller.................................................................................................... 824 Marsz na Prusaka......................................................................................................... 826 Marsz strzelców amerykańskich................................................................................ 828 Mołotków...................................................................................................................... 830 Na starym zamku..........................................................................................................832 Nasza armata................................................................................................................ 834 Nie masz nad leguna................................................................................................... 836 Niepodległość............................................................................................................... 838 O mój rozmarynie....................................................................................................... 840 O mój rozmarynie II................................................................................................... 842 O pierwszym patrolu................................................................................................... 844 O ty, Warszawo ma!..................................................................................................... 846

11

Odwiedziny w Mołotkowie........................................................................................ 848 Ofensywa – Hej!........................................................................................................... 850 Ostatnie życzenie..........................................................................................................852 Pan Belina..................................................................................................................... 854 Peowiacy I..................................................................................................................... 856 Peowiacy II................................................................................................................... 858 Pewien legun................................................................................................................ 862 Piechur.......................................................................................................................... 864 Pierwsza brygada......................................................................................................... 866 Pierwsza kadrowa........................................................................................................ 868 Pieśń 1. pułku strzelców Hallera.................................................................................870 Pieśń armii generała Muśnickiego............................................................................. 872 Pieśń Drugiej Brygady.................................................................................................874 Pieśń drużyn ochotniczych z roku 1915....................................................................876 Pieśń kawalerii szwadronu trzeciego.........................................................................878 Pieśń Legionistów III Pułku....................................................................................... 880 Pieśń Legionistów Polskich........................................................................................ 882 Pieśń o poległych ułanach.......................................................................................... 884 Pieśń OKM................................................................................................................... 886 Pieśń pierwszej Ochotniczej Legii Kobiet................................................................ 888 Pieśń szóstaka............................................................................................................... 890 Pieśń szwadronu Wąsowicza...................................................................................... 892 Pieśń uwięzionych....................................................................................................... 894 Pieśń żałosna o Jabłonkowie ..................................................................................... 896 Pięćdziesiątemu szóstemu pułkowi........................................................................... 898 Piosenka 1. szwadronu ułanów Bieliny..................................................................... 900 Piosenka batalionu podhalańskiego.......................................................................... 902 Piosenka I Brygady Legionów Polskich na odmarsz z okolicy Kęt....................... 904 Piosenka o legonie....................................................................................................... 906 Piosenka o majorze Galicy......................................................................................... 908 Piosenka o taborytach..................................................................................................910 Piosenka piechoty o ułanach.......................................................................................912 Piosenka plutonu starszych skautów z Zakopanego................................................914 Piosenka przed wymarszem........................................................................................916 Piosenka strzelecka.......................................................................................................918 Płynie Wisła, płynie..................................................................................................... 920 Pobudka 2. szwadronu ułanów rotmistrza Wąsowicza........................................... 922 Pod Pakosławiem......................................................................................................... 924 Podnieś rączkę, Boże Dziecię..................................................................................... 926 Polak, Węgier dwa bratanki........................................................................................ 928 Polska zginąć już nie może......................................................................................... 930 Posępną pobudkę werbel gra......................................................................................932 Powrót do Lwowa......................................................................................................... 934 Prosił car....................................................................................................................... 936 Przybieżeli legioniści................................................................................................... 938 Przybieżeli od patroli kaprale..................................................................................... 940

12

Przybyli ułani pod okienko........................................................................................ 942 Przybywa POW............................................................................................................ 944 Przygoda Lota.............................................................................................................. 946 Przysięga w Kielcach................................................................................................... 948 Pułk trzeci..................................................................................................................... 950 Raduje się serce.............................................................................................................952 Rocznica II Brygady.................................................................................................... 954 Rok 1914....................................................................................................................... 956 Rok 1920....................................................................................................................... 958 Rota peowiacka............................................................................................................ 960 Różnie bywa na świecie.............................................................................................. 962 Satyr nowym kursem straszy...................................................................................... 964 Sen o szpadzie.............................................................................................................. 966 Sensacja, bateria gra!................................................................................................... 968 Starym szlakiem........................................................................................................... 970 Śmierci dla nich nie ma.............................................................................................. 972 Świat cały śpi spokojnie...............................................................................................974 Ta, co nie zginęła...........................................................................................................976 Tak od siebie i do siebie.............................................................................................. 978 Taka była ich rozmowa............................................................................................... 980 Taka już ułańska dola.................................................................................................. 982 Teraźniejsi budrysi....................................................................................................... 984 To legioniści, pułk drugi i trzeci................................................................................ 986 Trzech synów (z Warszawy)....................................................................................... 988 Trzynasty regiment na Prądniku stoi........................................................................ 990 Ułani.............................................................................................................................. 992 W dzień Bożego Narodzenia...................................................................................... 994 W filharmonii grzmią mowy...................................................................................... 996 Walc nocny................................................................................................................... 998 Warczą karabiny......................................................................................................... 1002 Wędrowali trzej ułani z wojny.................................................................................. 1004 Węgierski landszturm............................................................................................... 1006 Wicher echo piosnki niesie...................................................................................... 1008 Wiwat szkoła żołnierska POW.................................................................................1010 Wizja szyldwacha........................................................................................................1012 Wojenko, wojenko......................................................................................................1016 Wojna lekarstwem......................................................................................................1018 Wstań, Polsko moja................................................................................................... 1020 Wstąp, bracie, między strzelce..................................................................................1022 Wymarsz Czwartaków...............................................................................................1024 Wyprawa węgierska....................................................................................................1026 Z Ojczyzny my poszli................................................................................................ 1028 Z postoju w Kętach.....................................................................................................1030 Zachciało się raz ułanom wojny................................................................................1032 Zakochałem ci się.......................................................................................................1034 Znowu politycznych niespokojna mina...................................................................1036

13

Żurawiejki..................................................................................................................1039 Pieśni Wojskowo–Okupacyjne..................................................................... 1061 Chłopcy silni jak stal..................................................................................................1062 Czerwone jabłuszko (parafraza).............................................................................. 1064 Deszcz, jesienny deszcz............................................................................................. 1066 Dziś idę walczyć, mamo............................................................................................ 1068 Gdy w noc wrześniową..............................................................................................1070 Harcerski marsz żałobny............................................................................................1072 Hej, chłopcy! bagnet na broń!...................................................................................1074 Hej, maszerujemy po obozie.....................................................................................1076 Hymn Szarych Szeregów............................................................................................1078 Idą partyzanci............................................................................................................. 1080 Kołysanka o zakopanej broni....................................................................................1082 Kołysanka................................................................................................................... 1084 Kto handluje, ten żyje................................................................................................ 1086 Na znojną walkę......................................................................................................... 1088 O Barbaro................................................................................................................... 1090 Pałacyk Michla .......................................................................................................... 1092 Partyzancka idzie wiara............................................................................................ 1094 Pierwszy sierpnia – dzień krwawy.......................................................................... 1096 Pieśń Konspiracyjnego Wojska Polskiego...............................................................1100 Pieśń Oddziału NSZ „Cichego”.................................................................................1102 Pod żaglami „Zawiszy”..............................................................................................1104 Warszawo ma..............................................................................................................1106 Wróg napadł na Polskę...............................................................................................1108 Wymarsz „Uderzenia”................................................................................................ 1110 WIARA I OJCZYZNA...................................................................................................1113 Błękitne rozwińmy sztandary.................................................................................... 1114 Bogurodzica................................................................................................................. 1116 Boże, coś Polskę.......................................................................................................... 1118 Dręczy lud biedny.......................................................................................................1120 Gaude, mater Polonia.................................................................................................1122 My chcemy Boga.........................................................................................................1124 Pieśń błagalna..............................................................................................................1126 Przed oczy Twoje, Panie............................................................................................1128 Wszystkie nasze dzienne sprawy..............................................................................1130 Z dawna Polski Tyś Królową.....................................................................................1132 Miłość do Ojczyzny............................................................................................1135 Gdzie dom jest mój?...................................................................................................1136 Góralu, czy ci nie żal...................................................................................................1138 Hej, Mazury!................................................................................................................1140

14

Hymn Polski................................................................................................................1142 Jak długo w sercach naszych.....................................................................................1144 Jak dobrze nam zdobywać góry................................................................................1146 Którędy, Jasiu, pojedziesz?.........................................................................................1148 Moja ojczyzna..............................................................................................................1150 Ojczyzna......................................................................................................................1152 Pieśń o domu...............................................................................................................1154 Pieśń o ziemi krakowskiej.........................................................................................1156 Piękna nasza Polska cała............................................................................................1158 Płonie ognisko w lesie................................................................................................1160 Pieśń Orląt...................................................................................................................1162 Płynie Wisła, płynie....................................................................................................1164 Polski – przyjaciele.....................................................................................................1166 Prząśniczka..................................................................................................................1168 Rota górnośląska.........................................................................................................1170 Rota spisko-orawska...................................................................................................1172 Straż nad Wisłą........................................................................................................... 1174 Wisło moja stara.........................................................................................................1176 Zachodzi słoneczko....................................................................................................1178

POEZJA........................................................................................................................... 1181 Anonim, Do broni! (fragmenty)...............................................................................1182 Adam Asnyk, Da Bóg kiedyś zasiąść w Polsce wolnej.............................................1182 Adam Asnyk, Miejmy nadzieję (fragmenty)...........................................................1183 Adam Asnyk, Póki w narodzie myśl swobody żyje..................................................1184 Krzysztof Kamil Baczyński, Byłeś jak wielkie, stare drzewo..................................1184 Krzysztof Kamil Baczyński, Elegia o... [chłopcu polskim]......................................1185 Krzysztof Kamil Baczyński, Ojczyzna II..................................................................1186 Krzysztof Kamil Baczyński, Ojczyzna (Prolog).......................................................1187 Krzysztof Kamil Baczyński, Pokolenie.....................................................................1188 Krzysztof Kamil Baczyński, Polacy...........................................................................1189 Krzysztof Kamil Baczyński, Wolność........................................................................1191 Krzysztof Kamil Baczyński, Z głową na karabinie..................................................1192 August Barbier, Atak pod Węgrowem.......................................................................1193 Władysław Bełza, Cnoty kardynalne........................................................................1194 Władysław Bełza, Co kochać?....................................................................................1195 Władysław Bełza, Do polskiego chłopięcia...............................................................1195 Władysław Bełza, Jagielloni.......................................................................................1197 Władysław Bełza, Katechizm polskiego dziecka.......................................................1197 Władysław Bełza, Legenda o garści ziemi polskiej...................................................1198 Władysław Bełza, Modlitwa polskiego dziewczęcia.................................................1199 Władysław Bełza, Modlitwa za Ojczyznę................................................................ 1200 Władysław Bełza, O celu Polaka...............................................................................1201 Władysław Bełza, Ojczyzna.......................................................................................1201 Władysław Bełza, Wisła............................................................................................ 1202

15

Władysław Bełza, Ziemia rodzinna......................................................................... 1202 Konstanty Ćwierk, Pieśń........................................................................................... 1203 Deotyma, Pieśń o Kruszwicy..................................................................................... 1203 Zdzisław Dębicki, W polu......................................................................................... 1204 Alfons Dzięciołowski, Pieśń o Józefie Piłsudskim................................................... 1205 Tadeusz Gajcy, Epitafium.......................................................................................... 1206 Tadeusz Gajcy, Przed odejściem............................................................................... 1207 Tadeusz Gajcy, Śpiew murów.................................................................................... 1207 Konstanty Gaszyński, Do matki Polki..................................................................... 1209 Konstanty Gaszyński, Tęsknota za krajem...............................................................1210 Konstanty Gaszyński, Usque ad finem.....................................................................1212 Bolesław Karpiński, Cześć i Sława............................................................................1214 Franciszek Karpiński, Duma.....................................................................................1215 Franciszek Karpiński, Marsz dla żołnierzy..............................................................1215 Franciszek Karpiński, Tęskność do kraju..................................................................1216 Tadeusz Karyłowski, Obrońcom Lwowa...................................................................1218 Jan Kasprowicz, Rzadko na moich wargach.............................................................1218 Franciszek Dionizy Kniaźnin, Oda do wąsów.........................................................1221 Jan Kochanowski, Na lipę......................................................................................... 1222 Jan Kochanowski, Pieśń XII...................................................................................... 1222 Maria Konopnicka, Groby nasze.............................................................................. 1223 Maria Konopnicka, Grunwald.................................................................................. 1224 Maria Konopnicka, Na obczyźnie............................................................................ 1226 Maria Konopnicka, Pieśń powstania kościuszkowskiego (1794)........................... 1228 Maria Konopnicka, Trzeci maj (1791).................................................................... 1229 Franciszek Kowalski, Do Polski................................................................................ 1229 Zygmunt Krasiński, Hymn........................................................................................1231 Ignacy Kraszewski, Ziemio!...................................................................................... 1232 Antoni Lange, Swemu pokoleniu...............................................................................1233 Teofil Lenartowicz, Na lipę słowiańską................................................................... 1234 Teofil Lenartowicz, Więzień Sybirski....................................................................... 1236 Adam Mickiewicz, Do matki Polki...........................................................................1237 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – Inwokacja (fragment).................................... 1239 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – Epilog (fragment)........................................... 1240 Adam Mickiewicz, Reduta Ordona......................................................................... 1240 Franciszek Dzierżykraj Morawski, Wisła............................................................... 1243 Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci żałobny rapsod........................................ 1244 Cyprian Kamil Norwid, Moja Ojczyzna................................................................. 1246 Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka (II)............................................................. 1247 Artur Oppman, Krzyż Virtuti Militari.................................................................... 1248 Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki (fragment)...................................................... 1248 Wincenty Pol, Bałtyk................................................................................................. 1249 Wincenty Pol, Do Tatr............................................................................................... 1249 Lucjan Rydel, Serce mi się wciąż wyrywa................................................................ 1250 Edward Słoński, Przyśniła się dzieciom Polska........................................................1251 Juliusz Słowacki, Beniowski. Pieśń III (fragment)...................................................1252

16

Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona (fragmenty).................................................1252 Juliusz Słowacki, Hymn – Smutno mi, Boże!...........................................................1255 Juliusz Słowacki, Kiedy prawdziwie Polacy powstaną............................................ 1256 Juliusz Słowacki, Matka do syna.............................................................................. 1257 Juliusz Słowacki, O Polsko!....................................................................................... 1258 Stanisław Stwora, Strofy o żołnierzu polskim.......................................................... 1259 Władysław Syrokomla, Gniezno...............................................................................1261 Józef Szczepański, Hymn.......................................................................................... 1262 Józef Szczepański, Już nie wróci twój chłopiec, dziewczyno.................................. 1263 Kornel Ujejski, Kiedyś – konając.............................................................................. 1263 Edmund Wasilewski, Dzwon Zygmunt................................................................... 1264 Edmund Wasilewski, Katedra na Wawelu.............................................................. 1265 Stefan Witwicki, Do Sosny Polskiej.......................................................................... 1268 Jerzy Żuławski, Synkowie moi.................................................................................. 1269

KONSTYTUCJA.........................................................................................................1271 Konstytucja 3 maja.................................................................................................... 1272 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1987 roku.................. 1284

notatki.......................................................................................................................1331 ŹRÓDŁA ILUSTRACJI............................................................................................1338 BIBLIOGRAFIA......................................................................................................... 1344

17

18

przedmowa Ta niezwykła księga nasuwa mi na myśl sytuację, kiedy to Pan Jezus, patrząc na miasto święte Jeruzalem, zamyślił się nad jego tragicznymi losami i powiedział: „Jeruzalem, Jeruzalem! (...) Ile razy chciałem zgromadzić twoje dzieci jak ptak swoje pisklęta gromadzi pod strzechy, nie chcieliście. Oto wasz dom zostanie wam pusty” (por. Mt 23, 37-38). Jezus też bardzo kochał swoje miasto, swoją rodzinną ziemię – miłością czułą i pełna wewnętrznego piękna.

I my chcemy dziś podjąć zamyślenie nad słowem, które jest bardzo bliskie każdemu z nas: Ojczyzna. Czasami obok tego usłyszymy słowo: ojcowizna, a także inne – dom. Bo wszystkie one oznaczają miejsce, gdzie człowiek rodzi się, wzrasta, dojrzewa, rozeznaje, dorasta do rzeczy wielkich. Dlatego, gdy bierzemy do rąk Wielką księgę patriotyczną, musimy zapytać o dom ojczysty, o Ojczyznę, w języku łacińskim – o patrię. Stąd – patriotyzm, czyli umiłowanie Ojczyzny, szacunek dla jej dziejów, znajomość genezy jej kultury, wiedza o bohaterach i traktowanie współmieszkańców tej ziemi jako braci i sióstr, dzieci wspólnej Ojczyzny.

Słowo „Ojczyzna” niesie ze sobą w podtekście pojęcie korzeni. Człowiek nie jest przypadkowo obecny na swojej ziemi. Jeżeli ma się czuć dobrze i przeżywać swoje spełnienie, to musi pamiętać, że powinien żyć zgodnie z wartościami, które go tworzyły, a które stanowiły o jego Ojczyźnie.

Tematyka Wydawnictwa Świętego Filipa Apostoła w Częstochowie dotyczy tego, co składa się na patriotyzm, a co jest obecne w przestrzeni dziejów ojczystych. To przede wszystkim nasza historia, a więc nasi bohaterowie – ludzie spełnieni, którzy przecież nie idą przez życie samotnie, ale są z innymi, działają w określonym środowisku. Na historię składa się więc codzienne życie zwyczajnych ludzi, którzy żyją według określonych wartości, dając świadectwo następnym pokoleniom. Ojczyzna zatem to słowo nabrzmiałe, wielkie, które nie zmieści się w jakiejś zwykłej definicji. Żeby zdefiniować Ojczyznę, trzeba wejść w jej sedno, w tożsamość ludzi tego miejsca, w ich przeżycia, dążenia.

Dlatego z podziwem patrzymy na propozycję Wydawnictwa Świętego Filipa Apostoła, które z taką determinacją stara się przypominać to, co dla tożsamości Polaka winno być bardzo ważne: patriotyczną pieśń, tak chętnie śpiewaną do tej pory zresztą, patriotyczną poezję, która nam towarzyszyła zwłaszcza w chwilach trudnych, sylwetki naszych niekwestionowanych bohaterów, spośród których wielu to ludzie Kościoła, a także słownik pojęć i wydarzeń historycznych – dla tych, którzy ich nie znają albo już nie pamiętają.

Przez lata byliśmy świadkami, jak burzono nam pojęcie patriotyzmu, jak stało się ono słowem zamierzchłym i niemodnym. Ale przecież okupującym nie mogło zależeć na człowieku zakorzenionym we własnej historii, kulturze, w ojcowiźnie. Stąd idee internacjonalizmu komunistycznego, a teraz tego kapitalistycznego, chcące wychować człowieka świata, czyli bez korzeni, bez zbędnych emocji, które rzekomo przeszkadzają w realizacji konkretnych celów.

Czyich?...

19

Nowa polityka historyczna, bardzo dobrze przyjmowana przez społeczeństwo polskie, każe nam w sposób serdeczny i wdzięczny patrzeć na wszystko, co budowało naszą Ojczyznę, i zwrócić uwagę na jej prawdziwe dobro, bo przecież jest ono także dobrem każdego Polaka.

Wielkość, podobnie jak w życiu rośliny, rodzi się na tzw. podglebiu, wymaga ciągłej troski gospodarza, ciągłej uprawy. Po to właśnie jest ta księga, która uczy naszej Ojczyzny, przypominając naszą kulturę, sposób życia, a wszystko to niejako owinięte jest Ewangelią. Nie ma bowiem polskiej kultury bez krzyża Chrystusowego i Ewangelii, bez jakże dla nas istotnych naszych wspaniałych świąt, bez kościołów. To nasza wielkość. Jesteśmy jakby otuleni płaszczem naszych świętych przodków, na czele z głównymi patronami Polski jak święci Wojciech, Stanisław, Andrzej Bobola, Stanisław Kostka, ostatnio bł. ks. Jerzy Popiełuszko, męczennicy obozów koncentracyjnych, ci ze Wschodu i z Zachodu, a nade wszystko św. Jan Paweł II, papież z rodu Polaków, którego osobę i nauczanie mamy głęboko w sercach i w wyobraźni. To także wielka myśl naszych wspaniałych uczonych, publicystów, kaznodziejów, biskupów, kapłanów, prymasów ze sługą Bożym kard. Stefanem Wyszyńskim na czele. To stanowi powód do niezwykłej dumy, że jesteśmy Polakami.

Możemy więc powiedzieć, że wspomniane ambitne wydawnictwo to księga narodowa, antidotum na działania prowadzące do tego, żeby nas poniżyć, upokorzyć, zawstydzić, a z narodu zrobić kraj „jamników”. Nasze dzieje obfitują w wielką myśl, inteligencję, przedsiębiorczość i wyjątkowe zdolności, także w czasach ostatnich, kiedy młodzi Polacy w różnych częściach świata budzą podziw i zachwyt. Również w dziedzinie kultury, zwłaszcza tej muzycznej, która zabłysła nie tylko w wielkim symbolu – Chopinie, ale i w wielu wspaniałych współczesnych artystach oraz w popularnej pieśni i śpiewie. A to Polska właśnie...

Wielka księga patriotyczna wpisuje się zatem w potrzebę chwili i stanowi genius loci miejsca, które zwie się naszą Ojczyzną. Gratulujemy wspaniałego pomysłu i sądzę, że nie jest to pomysł końcowy, że jest to tylko wstęp do przedstawienia nam piękna i wielkości tego gmachu, któremu na imię Polska. Ten gmach jest naszym domem. Są domy budowane z cegły, kamienia, marmuru czy szkła. Nasz dom przerasta wszystkie inne budowle. To dom kultury wewnętrznej, dom naszego zakorzenienia, które winno istnieć w świadomości synów i córek każdego myślącego Polaka. Ileż wysiłku tych, którzy go budowali, składa się na ten dom, ileż w nim ludzkiego potu, intelektu, pomysłowości, ile bohaterstwa, wartości, które jako cnoty postawione były na jego straży!

Wielka księga patriotyczna, którą wydawnictwo przekazuje do rąk Czytelników, sprawia, że człowiek jakby rodzi się na nowo, zaczyna uśmiechać się do życia tu i teraz i chce się tu spełniać. Życzymy tego serdecznie wszystkim odbiorcom tego dzieła, bo bycie synami i córkami tej ziemi ma naprawdę wielki sens, a spełnienie daje szczęście.

Niech księga ta pogłębi także świadomość, niech zagospodarowuje wielkie przestrzenie życia, niech budzi podziw i sprawi, byśmy byli pewni, że nasza historia i kultura są owiane Ewangelią Jezusa Chrystusa i ofiarną pracą Kościoła.

Ks. inf. Ireneusz Skubiś Honorowy Redaktor Naczelny Tygodnika Katolickiego „Niedziela”

20

Wstęp Dzieje naszej Ojczyzny obfitują w unikatowe wydarzenia i niezwykłe osiągnięcia. W wielu dziedzinach życia Polacy byli pierwsi lub wnieśli w nie zasadniczy wkład. Nie brakowało nam inteligencji, honoru, śmiałych myśli, przedsiębiorczości, przysłowiowego sprytu i wszelakich zdolności. Siły duchowe i intelektualne, jakie na przestrzeni wieków skumulował nasz naród przyczyniły się do wykształcenia unikatowej kultury. Niestety po wielokroć musieliśmy walczyć z najeźdźcami o wolność i możliwość pielęgnowania naszej kultury ponosząc przy tym wielkie ofiary. Wielka księga patriotyczna jest nie tylko zapisem dziejów i kultury Polski, jest również hołdem złożonym wszystkim Polakom, dla których wolność i dobro Ojczyzny stanowiły najcenniejszą wartość.

Wielu naszych przodków chlubnie zapisało się w dziejach Polski, wiernie jej służąc.

Aby uczcić ich życie, zamieściliśmy w książce poczet polskich patriotów. Spośród niezliczonego grona patriotów wybraliśmy jedynie małą reprezentacyjną cząstkę. Nie zapomnieliśmy o polskich świętych i błogosławionych, którzy swoimi czynami wpływali na rozwój naszego narodu. Relacja z dziejów Polski nie byłaby pełna bez władców, którzy przez wieki kreowali politykę państwa, ich ciekawe sylwetki zamieściliśmy w rozpoczynającym książkę rozdziale.

Zebraliśmy także interesujące, a zapewne mało znane ciekawostki z dziejów Polski oraz informacje o wybitnych Polakach, którzy odcisnęli piętno na dziejach świata. Chcemy pokazać, jak wiele inne narody zawdzięczają naszym rodakom. Uzupełnieniem tych treści jest słownik pojęć patriotycznych przedstawiający hasła układające się w przewodnik po przeszłości.

W książce prezentujemy obszerny zbiór pieśni patriotycznych i religijnych oraz poezji patriotycznej. Są one niczym zwierciadło, w którym odbija się ponadtysiącletnia historia państwa i narodu. Utwory te, szczególnie w trudnych dla naszych przodków czasach zaborów i okupacji, budowały oraz umacniały jedność narodu polskiego, a od tej jedności zależy dobro kraju i nas samych. Wybierając utwory, kierowaliśmy się ich walorami historycznymi oraz popularnością. Do każdej pieśni dołączyliśmy opisy odkrywające przed Państwem historię utworu ściśle powiązaną z dziejami Ojczyzny. Do pieśni dołączyliśmy również linie melodyczne pozwalające na samodzielne wykonanie utworu.

Zwieńczeniem treści składających się na Wielką księgę patriotyczną są teksty Konstytucji 3 maja, ustawy zasadniczej będącej symbolem demokracji i naprawy ustroju państwa, oraz obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.

Do książki dołączyliśmy 2 płyty CD zatytułowane Najpiękniejsze pieśni patriotyczne. Znajdują się na nich tradycyjne pieśni patriotyczne i religijne w wykonaniu chóru Polish Chamber Voices nagrane w kaplicy św. Józefa na Halach przy Jasnej Górze w Częstochowie. Gościnnie na płytach wystąpił Adam Hutyra. Życzymy Państwu wzruszającej lektury i zdrowej dumy z bycia Polakami.

Ireneusz Korpyś Redaktor Naczelny Wydawnictwa Świętego Filipa Apostoła

21

POCZET królów i książąt polskich

Czara włocławska – naczynie z X w.

(2009). Fot. Ludwig Schneider

Rotunda Najświętszej Maryi Panny na Wawelu (2011).

Fot. Jennifer Boyer Miniatura z Chrystusem oraz Gertrudą i jej synem Jaropełkiem – karta z Kodeksu Gertrudy (XI)

Jan Bogumił Jacobi, Bolesław I Chrobry (1828)

Ruiny kościoła w Ostrowie Lednickim (2007). Fot. Tommy Jantarek

Domniemane baptysterium w podziemiach Bazyliki Archikatedralnej w Poznaniu. Fot. Radomil

Płaskorzeźba Chrobrego w portalu bramy wjazdowej Zamku Piastów Śląskich w Brzegu (2016). Fot. Andrzej Otrębski

24

Pierwsi Piastowie Piast

Siemowit IX/X w.

Leszek początek X w.

Siemomysł I poł. X w.

Mieszko I † 992

Czcibor

NN

Bolesław I Chrobry † 1025

Świętosława

Mieszko

Świętopełk

Lambert

Bezprym † 1032

Regelinda

Mieszko II Lambert † 1034

Otto † 1034

Matylda

Otto

Kazimierz I Odnowiciel † 1058

Gertruda

Bolesław II Śmiały † 1081/82

Władysław I Herman † 1102

Mieszko

Świętosława

Mieszko † 1089

Bolesław III Krzywousty † 1138

Zbigniew † 1113

Agnieszka

25

Bolesław I Chrobry Bolesław I Chrobry, syn Mieszka I i czeskiej księżniczki Dobrawy przyszedł na świat w 967 roku. Zanim objął władzę nad całością ziem polskich, panował w Małopolsce. Gdy 25 maja 992 roku umierał Mieszko I, Bolesław najprawdopodobniej był przy jego łożu, uzyskując zgodę ojca na samodzielne sprawowanie władzy w państwie.

Nie są znane dokładne okoliczności, w których Chrobry przejął władzę, ale działał dość szybko, gdyż już w czerwcu tegoż roku panował nad całym terytorium. Aby pozbyć Jan Matejko, Bolesław I Chrobry się konkurentów do tronu, najpierw wygnał z kraju swoją (Poczet królów i książąt polskich) macochę wraz z jego przyrodnim rodzeństwem (Miesz(1880-1892) kiem, Świętopełkiem i Lambertem), a następnie kazał oślepić dwóch panów feudalnych Odylena i Przybywoja.

Celem polityki Bolesława było rozszerzenie terytorium jego państwa zarówno o ziemie zachodnie, jak i wschodnie. Dążąc do ekspansji na tereny Prus, popierał misje chrystianizacyjne św. Wojciecha. Gdy biskup został zabity, Bolesław wykupił jego ciało, płacąc za nie wysoki okup. Przyszły król Polski przyczynił się także do rychłej kanonizacji św. Wojciecha, która podniosła prestiż państwa polskiego, doprowadzając do powstania archidiecezji gnieźnieńskiej.

Wkrótce po tym, w 1000 roku w pielgrzymce do grobu św. Wojciecha do Polski przybył cesarz Otton III. Obok motywów religijnych przybycie cesarza niemieckiego miało także, a może przede wszystkim, podtekst polityczny. Otton III chciał pozyskać Bolesława Chrobrego do swoich idei uniwersalistycznego cesarstwa, co potwierdzało, iż polski władca liczył się na arenie międzynarodowej. Efektem zjazdu gnieźnieńskiego było utworzenie metropolii w Gnieźnie i biskupstw

Cesarz Otton III na tronie (ok. 1000)

30

Płaskorzeźba przedstawiająca wyniesienie św. Wojciecha do godności biskupiej – fragment Drzwi Gnieźnieńskich (2007).

Fot. Tomasz Fedor

w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Podczas tego wydarzenia Otton III nałożył na skronie Bolesława diadem, co niektórzy odbierają jako symboliczną koronację. Fakt ten nie jest potwierdzony, niemniej Chrobry został uznany za przyjaciela Świętego Cesarstwa Rzymskiego i brata cesarskiego, co w ówczesnym ceremoniale uchodziło za najwyższą możliwą godność. A tak o owym wydarzeniu pisze Anonim zwany Gallem: „Zważywszy jego [Bolesława] chwałę, potęgę i bogactwo, cesarz rzymski zawołał w podziwie: «Na koronę mego cesarstwa! to, co widzę, większe jest, niż wieść głosiła!» I za radą swych magnatów dodał Stanisław Samostrzelnik, wobec wszystkich: «Nie godzi się takiego i tak wielkiego Święty Wojciech (1531-1535) męża, jakby jednego spośród dostojników, księciem nazywać lub hrabią, lecz [wypada] chlubnie wynieść go na tron królewski i uwieńczyć koroną». A zdjąwszy z głowy swej diadem cesarski, włożył go na głowę Bolesława na [zadatek] przymierza i przyjaźni, i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwóźdź z krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego” (cyt. za Anonim zwany Gallem, „Kronika polska”, tłum. R. Grodecki, Warszawa 1975). Ów sojusz przetrwał zaledwie 2 lata, bowiem gdy w 1002 Relikwiarz św. Wojciecha w kateroku zmarł Otton III, a na jego miejscu zasiadł Henryk Badrze gnieźnieńskiej (2013). warski, spór między państwem polskim a niemieckim rozFot. Lukasz19930915 gorzał na nowo. Chrobry chcąc uprzedzić agresję nowego cesarza, sam zajął Miśnię, Milsko i Łużyce a rok później także i Czechy, następnie odmawiając zapłaty trybutu, sprowokował trwającą do 1018 roku wojnę z Niemcami. Konflikt zakończony pokojem w Budziszynie, na mocy którego Polska zachowała większość zdobytych przez siebie terenów, potwierdzał, że państwo Bolesława było na tyle silne, iż mogło prowadzić równorzędną wojnę z cesarstwem niemieckim. Następnie Chrobry zwrócił swoje ekspansywne zamiary na wschód i podczas wyprawy kijowskiej odzyskał utracone w 981 roku Grody Czerwieńskie.

Jednak najważniejszym wydarzeniem jakie miało miejsce podczas sprawowania władzy przez Bolesława była jego koronacja na króla Polski. Sprzyjająca temu sytuacja polityczna miała miejsce 25 lat po zjeździe gnieźnieńskim. Wtedy to Chrobry korzystając z chwilowego bezkrólewia w Niemczech i śmierci nieprzychylnego mu papieża Benedykta VIII, przeprowadził własną koronację. Choć niektórzy badacze uważają, że w 1025 roku Bolesław Jan Matejko, Bolesław I Chrobry ze Szczerbcem i Światopełkiem pod Złotą Bramą w Kijowie (1883)

31

Jan Matejko, Koronacja pierwszego króla R.P. 1001 (1889)

Replika korony Chrobrego (2010).

Fot. Gryffindor

dokonał tylko odnowienia koronacji z roku 1000. I choć polski król zmarł dwa miesiące później, to jego koronacja miała znaczenie symboliczne. Dzięki niej po pierwsze Polska dołączyła do grona europejskich królestw, po drugie ułatwiło to następcom Chrobrego ubieganie się o godność królewską. Potwierdzeniem tej ciągłości władzy jest najważniejsze insygnium koronacyjne, czyli Korona Chrobrego, która tak naprawdę powstała w 1320 roku na koronację Władysława I Łokietka.

Według części badaczy miejscem pochówku pierwszego króla Polski była katedra poznańska.

Sarkofag ufundowany przez Kazimierza Wielkiego został częściowo zniszczony w 1772 roku podczas pożaru, zaś wskutek zawalenia się w 1790 roku wieży południowej nagrobek został zniszczony całkowicie. W tym czasie szczątki przeniesiono do kapitularza, zaś miejscem ostatecznego ich pochówku po wielu historycznych zawirowaniach została Złota Kaplica w katedrze poznańskiej.

Na sarkofagu widnieje epitafium pochodzące z pierwotnego nagrobka króla, które jest pierwszym źródłem potwierdzającym przydomek władcy.

Szczerbiec – miecz koronacyjny królów Polski (2010). Fot. metal.beast

32

Grobowiec Mieszka I i Bolesława I Chrobrego w katedrze poznańskiej (2008). Fot. Poznaniak

Ziemie polskie za panowania Bolesława Chrobrego (992-1025). Grafika Poznaniak

Grafika z Albumu Wileńskie Jana Kazimierza Wilczyńskiego, Bolesław Chrobry wbija słupy graniczne w Łabę i Soławę (między 1845 a 1875)

33

Poczet Patriotรณw Polskich

Władysław Sikorski Urodził się 20 maja 1881 roku w Tuszowie Narodowym. Po śmierci ojca w 1885 roku wychowaniem Władysława i jego rodzeństwa zajęła się matka.

Po zdaniu matury w 1902 roku Sikorski zapisał się na studia na Politechnice Lwowskiej. W 1906 roku odbył służbę wojskową w armii austro-węgierskiej, którą zakończył ze stopniem porucznika rezerwy. Zaangażował się w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej będącej wówczas jedną z najsilniejszych polskich organizacji niepodległościowych. W tym czasie poznał Józefa Piłsudskiego. W PPS prowadził wojskowe szkolenie dla członków partii. Brał udział w organizowaniu Związku Walki Czynnej oraz Związku Strzeleckiego. Po wybuchu I wojny światowej dostał przydział do armii austro-węgierskiej. Związał się z Naczelnym Komitetem Władysław Sikorski (ok. 1942). Fot. Collection Narodowym. Od 1916 roku był odpowiedzialny za of the Office of War Information rekrutację do Legionów Polskich. W tym okresie zarysowały się różnice polityczne między nim a Piłsudskim.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sikorski rozpoczął służbę w Wojsku Polskim. W wolnej Polsce pełnił m.in. funkcję prezesa Rady Ministrów, szefa Sztabu Generalnego czy też ministra spraw wojskowych. Związał się z opozycją wobec doktryny sanacyjnej, był jednym z sygnatariuszy Frontu Morges.

Pod koniec kampanii wrześniowej w 1939 roku przedostał się przez Rumunię do Francji. Tu rozpoczął tworzenie armii polskiej na uchodźstwie. 30 września 1939 roku został mianowany premierem rządu Rzeczypospolitej, objął zarazem tekę ministra spraw wojskowych. 7 listopada prezydent RP mianował go Naczelnym Wodzem oraz Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Założeniami Sikorskiego jako premiera było dołożenie wszelkich starań, aby uwolnić Polskę spod niemieckiej okupacji oraz uzyskanie potwierdzenia, że przyszłe granice Polski będą gwarantować jej bezpieczeństwo. Choć za wroga uznał III Rzeszę, to zakładał również podjęcie walki w celu odzyskania ziem zajętych przez ZSRR. Jednak najwięcej wysiłku Sikorski włożył w sformowanie Polskich Sił Zbrojnych.

Cieszył się dużą popularnością wśród Polaków, wiązano z nim nadzieję na wywalczenie wolności dla kraju. W obliczu kapitulacji Francji Sikorski podjął negocjacje z Wielką Brytanią. Żołnierze oraz rząd zostali ewakuowani z terenów Francji na Wyspy Brytyjskie. W tym czasie Polskie Siły Zbrojne stanowiły drugą co do wielkości siłę militarną aliantów.

Anglikom bardzo zależało na wciągnięciu ZSRR do koalicji antyhitlerowskiej. Z tego powodu Winston Churchill wywierał na Sikorskim presję, aby ten przystąpił do rozmów z przedstawicielem Józefa Stalina.

W rozmowach tych poza Sikorskim i ambasadorem ZSRR Iwanem Majskim udział wziął przedstawiciel brytyjski Alexander Gen. Władysław Sikorski wizytuje żołnierzy z polskiej Cadogan, do rozmów dołączył później także Brygady Karpackiej przebywających w Tobruku (1941).

Fot. autor nieznany

252

Anthony Eden. Przystępując do negocjacji, Sowieci mieli przewagę nad stroną polską, dla Anglików bowiem ważniejsze było skłonienie bolszewików do walki z hitlerowcami, niż zagwarantowanie granic państwu polskiemu. 30 lipca 1941 roku został podpisany układ SikorskiMajski. Przywrócił on stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRR zerwane po sowieckiej agresji na II Rzeczpospolitą, Grupa Montpellier salutuje gen. Sikorskiemu (1940). zakładał wspólną walkę obu Fot. autor nieznany państw przeciw III Rzeszy, jak również amnestię Polaków więzionych na terenie ZSRR. Określenie „amnestia” w stosunku do polskich żołnierzy było krytykowane z dwóch powodów. Po pierwsze sugerowało, że Polacy w ZSRR podlegali prawu sowieckiemu, po drugie, że popełnili jakieś przestępstwa kryminalne. Układ ten dał możliwość powstania Armii Polskiej w ZSRR oraz wyrwania Polaków z piekła GUŁAG-ów.

13 kwietnia 1943 roku Niemcy poinformowali o odkryciu w lasach Katynia ciał polskich oficerów zamordowanych przez NKWD. Strona Radziecka wyparła się odpowiedzialności za tę zbrodnię. Sikorski zajął zdecydowane stanowisko. Domagał się przeprowadzenia śledztwa przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. W odwecie Sowieci oskarżyli go o współpracę z III Rzeszą.

Stalin domagał się od Churchilla zmian w polskim rządzie. Jasnym stało się, że po wojnie ZSRR będzie chciał przesunąć na zachód granice Polski oraz podporządkować sobie kraj. Temu służyło sformowanie pod zwierzchnictwem ZSRR 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki dowodzonej przez generała Zygmunta Berlinga. Sikorski potępił ten akt politycznej agresji wobec Polski i Rządu RP na uchodźstwie. Generał uznał dywizję Berlinga za komunistyczną organizację o charakterze dywersyjnym, a jej dowódcę za zdrajcę i dezertera. Śmierć gen. Sikorskiego osnuta jest wielką tajemnicą. Samolot, którym podróżował Naczelny Wódz, runął do morza w okolicach Gibraltaru 16 sekund po wystartowaniu. Jeszcze przed podróżą Sikorski otrzymał alarmujące informacje o zagrożeniu czyhającym na jego życie. Ostrzeżenie to odrzucił, przedkładając obowiązki, które na nim ciążyły, nad własne bezpieczeństwo. Zginął 4 lipca 1943 roku. Oficjalna wersja powstała na bazie dochodzenia przeprowadzonego przez brytyjską komisję mówi o tym, że przyczyną Władysław Sikorski na Gibraltarze – jedno z ostatnich zdjęć Naczelnego Wodza (1943). katastrofy było zablokowanie steru Fot. autor nieznany

253

wysokości, lecz nie wyjaśnia, jak mogło dojść do tej awarii. Co ciekawe, dwa inne samoloty, którymi wcześniej podróżował Sikorski również ulegały niewyjaśnionym awariom. Przeprowadzono kilka niezależnych od siebie śledztw, których ustalenia wzajemnie się wykluczają. Stąd bardzo prawdopodobną przyczyną rozbicia się samolotu, którym podróżował Sikorski, był zamach.

Ciało Sikorskiego zostało wyłowione 10 lipca 1943 roku i przetransportowane do Wielkiej Brytanii, gdzie pochowano je na cmentarzu lotników polskich w Newark koło Nottingham. W ramach polskiego śledztwa ciało generała w 1993 roku zostało przewiezione do Warszawy i po ekshumacji, 17 września 1993 roku złożone w krypcie na Wawelu.

Nie ma mowy o szczęściu bez patriotyzmu.

Ks. Piotr Skarga Przyszedł na świat w 1536 roku. Pochodził najprawdopodobniej ze szlachty zagrodowej, choć nieprzychylni mu szlachcice domniemywali, że jezuita urodził się w rodzinie zamożnych chłopów. Uzyskał gruntowne wykształcenie, najpierw podjął naukę na Akademii Krakowskiej a po jej zakończeniu uzyskał święcenia kapłańskie. Następnie wyjechał do Włoch, gdzie wstąpił do zakonu jezuitów. Po powrocie do kraju założył w Polsce kolegia jezuickie.

Prowadził także działalność filantropijną, założył m.in. lombard dla ubogich. Przez 24 lata pełnił funkcję nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy. Polski król niezwykle cenił zdanie jezuity.

Skarga był także żarliwym przeciwnikiem reformacji, choć odżegnywał się od przemocy w stosunku do innowierców.

Jednak do historii przeszedł głównie jako autor dwóch dzieł: Tytus Maleszewski, Ksiądz Piotr Żywotów świętych i Kazań sejmowych. Pierwsza publikacja była Skarga (1879) niezwykle popularna w Polsce przedrozbiorowej, była swoistym bestsellerem na rynku wydawniczym tamtych czasów.

Najbardziej jednak jest Skarga znany ze swych Kazań sejmowych, choć opublikowane one zostały dopiero po jego śmierci. Utwór ten jako dzieło o wysokiej wartości zarówno merytorycznej, jak i retorycznej został odkryty i doceniony dopiero na przełomie XVIII i XIX w., kiedy proroctwa zawarte w Kazaniach o upadku państwa stały się realne.

W Kazaniach sejmowych, utworze stylizowanym na proroctwo w myśl XVI-wiecznych norm retorycznych, Skarga ukazał największe bolączki kraju, które nieleczone niechybnie doprowadzą do upadku państwa. W swym dziele Skarga zawarł 6 podstawowych chorób, które trawiły Rzeczpospolitą. „Pierwsza jest – nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa. Druga – niezgody i rozterki sąsiedzkie. Trzecia – naruszenie religii katolickiej i przysada [przywara] heretyckiej zarazy. Czwarta – dostojności królewskiej i władzy osłabienie. Piąta – prawa niesprawiedliwe. Szósta – grzechy i złości jawne, które się przeciw Panu Bogu podniosły i pomsty od niego wołają”. W swoich Kazaniach Skarga postulował wzmocnienie pozycji króla, jednak nie był zwolennikiem monarchii absolutnej, w kraju miało rządzić „prawo, nie król”, jednak władca miał być istotną częścią parlamentu.

Jedną z najpoważniejszych chorób trawiących naszą Ojczyznę była niezgoda domowa, nieumiejętność czy wręcz niechęć do wspólnego działania dla dobra kraju. Najsilniej objawiała się ona podczas obrad sejmowych, a była to wizja iście prorocza, jeśli spojrzymy na to, w jaki sposób wyglądały obrady sejmu w Rzeczpospolitej w XVIII w.

254

Po katastrofie rozbiorów, kiedy spełniły się proroctwa Skargi, jego Kazania sejmowe stały się niezwykle popularne, a osoba jezuity jako natchnionego wieszcza czy proroka została utrwalona przez autorów romantycznych: Adama Mickiewicza i Cypriana Kamila Norwida.

Piotr Skarga zmarł w 1612 roku w Krakowie, został pochowany w kościele pw. św. Piotra i Pawła w Krakowie. W 2013 roku z inicjatywy kard. Stanisława Dziwisza rozpoczął się proces beatyfikacyjny Skargi.

Jan Matejko, Kazania sejmowe (1873)

Ks. Ignacy Skorupka Stał się symbolem Bitwy Warszawskiej, bez wahania stawiając na wezwanie Rady Obrony Państwa „Ojczyzna w niebezpieczeństwie”. Troska o dobo Ojczyzny była żywo pielęgnowana przez jego rodzinę, wszak jego dziadek był powstańcem styczniowym.

Ignacy przyszedł na świat 1893 roku w Warszawie. Tam ukończył cztery klasy gimnazjum filologicznego a później, w 1909 roku, wstąpił do Warszawskiego Seminarium Duchownego. W 1914 roku przyjął niższe święcenia i został wysłany do Akademii Duchownej w Petersburgu. W 1916 roku przyjął tam święcenia kapłańskie, angażując się jednocześnie w działalność patriotyczKs. Ignacy Skorupka (1907) ną. Pomagał licznym grupom Polaków ewakuowanych z naszego kraju, prowadził tajną polską drużynę harcerską, uczył języka polskiego, łaciny, greki i religii. Organizował także placówki oświatowe i kulturalne, m.in. teatr amatorski. Latem 1918 roku, gdy I wojna światowa zbliżała się do końca, wrócił do kraju.

Pracował wtedy jako wikariusz w parafii Przemienienia Pańskiego w Łodzi. W Polsce dalej prowadził działalność oświatową. Założył Towarzystwo „Oświata”, którego celem był rozwój polskiego szkolnictwa. Wkrótce został prezesem Towarzystwa, które przejęło szkołę przy

255

294

POCZET polskich świętych i błogosławionych 295

Święta Jadwiga Śląska Święta Jadwiga Śląska zwana bosą księżniczką, żona księcia wrocławskiego Henryka Brodatego, fundatorka wielu kościołów i klasztorów. Jej wspomnienie przypada 16 października.

Pochodziła z Bawarii. Data jej narodzin wciąż pozostaje dyskusyjna, przyszła na świat między 1174 a 1180 rokiem. Rodzice Jadwigi – reprezentujący bawarską arystokrację – przygotowywali ją od najmłodszych lat do zamążpójścia. Chociaż wolała iść do klasztoru, to pozostała posłuszna rodzicom. Roztropnie oni wybrali dla niej kandydata do ręki, był nim jeden ze Śląskich Piastów, dziedzic księstwa wrocławskiego Henryk, którego później nazwano Brodatym. Rodzice Jadwigi podobnie zadbali o przyszłość jej sióstr, jedna z nich została żoną Filipa, króla Francji, druga Andrzeja, króla Węgier, trzecia zaś została mniszką. Święta Jadwiga i Henryk Brodaty tworzyli udane małżeństwo, ona była mu wierną małżonką i podporą w trudach rządzenia, a on oddanym mężem. Mądrze doradzała Henrykowi, to za jej sprawą w księstwie pojawiły się nowe zakony, kościoły, domy opieki (szpitale). Niewątpliwie była kobietą z charakterem, potrafiącą dopiąć swego. Gdy Henryk Brodaty dostał się do niewoli, ona osobiście negocjowała uwolnienie męża, a zapewne wymagać to musiało od niej poświęcenia, odwagi i kunsztu dyplomatycznego. Swoją skromnością i oddaniem ujęła nie tylko małżonka, ale także swoich nowych poddanych. Gdy przybyła na Śląsk, nauczyła się języka polskiego, czym zaskarbiła sobie sympatię ludu. Ze związku św. Jadwigi z Henrykiem zrodziło się siedmioro dzieci. Po narodzinach siódmego dziecka małżonkowie postanowili żyć w czystości. Śluby czystości złożyli uroczyście w 1209 roku.

Aby uczcić to wydarzenie, Henryk zapuścił brodę, której nie zgolił aż do śmierci. Wydawać by się mogło, że jako księżniczka św. Jadwiga prowadziła sielskie życie, los potrafi być jednak przewrotny. Doświadczyła również wielkich cierpień, szczególnie wówczas, gdy kolejno umierały jej dzieci. Wyjątkowo mocno przeżyła śmierć syna Henryka Pobożnego, który zginął w bitwie z Tatarami pod Legnicą w 1241 roku. Święta księżniczka prowadziła pobożne życie.

Dużą uwagę przywiązywała do dobrych obyczajów swojego dworu, odpowiednio dobierając dwórki. Opieką obejmowała poddanych, dbając o to, aby urzędnicy ich nie uciskali. Gdy wizytowała swoje włości, ochoczo wspierała ubogich. Fundowała i opiekowała się klasztorami i kościołami. Żyła skromnie, nawet strojem nie pyszniła się, nosząc odzienie nie różniące się od ubioru kobiet niższego stanu. Zwykła była chodzić bez butów, z jednej strony stanowiło to formę pokuty, z drugiej solidarności z biednym ludem. Takie zachowanie nie uchodziło kobiecie jej wysokiego stanu. Toteż pewnego razu jej spowiednik (czy to z własnej inicjatywy, czy też za radą innych) miał rozwiązać ten kłopotliwy dla otoczenia księżnej problem, ofiarując jej parę trzewików z surowym poleceniem, aby je nosiła. Prezent przyjęła, ale dalej chodziła boso, choć buty stale miała przy sobie, w ten sposób Johann Balzer, Jadwiga Śląska (XVIII)

306

spełniając nakaz spowiednika (nosiła je zawieszone na sznurku). Tak też jest przedstawiana, jako „bosa księżniczka” ubrana w suknię lub książęcy płaszcz, czasami w cysterski habit, trzymająca w ręku buty lub makietę kościoła.

Po śmierci męża wstąpiła do założonego przez siebie klasztoru cysterek w Trzebnicy. Żyła jako skromna mniszka, czas spędzając na modlitwie i praktykach pokutnych. Zmarła 14 października 1243 roku. Szybko lud otoczył ją czcią. Jej proces kanonizacyjny rozpoczął się w 1262 roku, a już w 1267 roku została wpisana przez papieża Klemensa IV w poczet świętych. Kult św. Jadwigi szerzył się przede wszystkim w Polsce, Niemczech, Czechach i na Węgrzech. Uznawano ją za patronkę Polski i Śląska. Była jedną z najpopularniejszych świętych w Europie, dziś pozostaje nieco w cieniu swojej imienniczki św. Jadwigi, króŚw. Jadwiga Śląska (XVII) – obraz znajduje się lowej. Warto zauważyć, że w dzień wspomniew bazylice św. Tomasza Apostoła w Nowym nia św. Jadwigi Śląskiej Karol Wojtyła został Mieście Lubawskim. Fot. PawełS (2015) wybrany na papieża. Wspominając ten dzień, papież napisał: Jestem głęboko przekonany, że w tamtym pamiętnym dniu św. Jadwiga stała się również Patronką wyboru pierwszego w dziejach Polaka na stolicę św. Piotra. Podczas swojej wizyty we Wrocławiu stawiał ją za wzór życia małżeńskiego, miłości bliźniego i władczyni kierującej się troską o poddanych, szczególnie biednych i chorych: Wedle jej wzoru, na przykazaniu miłości powinno się opierać nasze życie osobiste, rodzinne i społeczne.

Święty Jan Paweł II / Karol Wojtyła

Św. Jan Paweł II podczas wizyty w Niemczech (1980). Fot. Schaack Lothar

Święty Jan Paweł II, papież który wprowadził Kościół w III tysiąclecie, niestrudzony pielgrzym, wybitny humanista, patron rodzin. Wspomnienie Papieża Polaka przypada w dniu inauguracji jego pontyfikatu, 22 października.

Przyszedł na świat 18 maja 1920 roku w Wadowicach.

Uważany był za bystre, utalentowane i wysportowane dziecko. W wolnych chwilach grał w piłkę nożną z kolegami, stojąc na bramce. Zamiłowanie do sportu towarzyszyło mu do końca życia. Jedna z anegdot opowiadająca o dzieciństwie Karola Wojtyły wspomina o tym, jak zapytano go, kim chce zostać w przyszłości. Odpowiedział, że lotnikiem argumentując, iż Polak może zostać drugim Lindbergiem, ale nie może zostać papieżem. Od najmłodszych jego lat nazywany był zdrobniale Lolkiem. Nawet gdy wybrano go

307

340

Historia Polski w obrazach

341

Konstytucja 3 maja Jan Matejko

Konstytucja 3 maja to obok Bitwy pod Grunwaldem bodaj najbardziej rozpoznawalne dzieło Matejki.

Wystawione w Sukiennicach w 1891 roku uświetniało jubileusz stulecia uchwalenia Konstytucji 3 maja. Scena przedstawiona na płótnie Matejki obrazuje pochód posłów z Zamku Królewskiego do kolegiaty św. Jana, w celu zaprzysiężenia uchwalonego przez Sejm Czteroletni tekstu Konstytucji.

Cały szpaler w asyście żołnierzy podąża ulicą Świętojańską, w oddali widzimy fragment fasady Zamku Królewskiego z wieżą Zygmuntowską.

Na pierwszy plan obrazu wybija się usytuowana w centrum postać Stanisława Małachowskiego, niesionego na ramionach przez Aleksandra Linowskiego, posła ziemi krakowskiej i Ignacego Zakrzewskiego, posła ziemi poznańskiej. Matejko nie wybrał ich przypadkowo, bowiem reprezentują oni najważniejsze ziemie Korony: Małopolskę i Wielkopolskę.

Małachowski w uniesionej prawej dłoni, tak, aby wszyscy zebrani mogli zobaczyć, dzierży tekst Konstytucji 3 maja, w drugiej zaś trzyma atrybut swojej władzy, laskę marszałkowską. Tuż obok tłum na ramionach niesie marszałka konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kazimierza

368

Nestora Sapiehę. Ktoś mógłby zapytać, a gdzie jest król, dlaczego nie ma go w samym centrum wydarzeń? Postać króla dostrzeżemy z lewej strony obrazu, przeciskającego się do katedry przez rozgorączkowany lud. Przyglądając się jednak sposobowi, w jaki Matejko przedstawił polskiego władcę, można odnieść wrażenie, że nie pałał do niego zbytnią sympatią. Stanisław August na obrazie Matejki ustawiony jest tyłem do wydarzeń rozgrywających się w centrum obrazu, kroczy po czerwonym dywanie wśród witającego go tłumu. Ubrany w strój koronacyjny, podaje dłoń do pocałowania, jest w tym dość sztuczny i wyniosły.

Może to być aluzja do faktu, że w następnym roku poprze targowiczan, konfederatów, którzy wystąpili przeciwko przyjętej Konstytucji. Króla wita prezydent Warszawy Jan Dekert. W rzeczywistości Dekert już wtedy nie żył, Matejko umieścił go na obrazie przez wzgląd na fakt, iż prezydent był gorącym orędownikiem przyznania praw publicznych mieszczanom, a Sejm Wielki w kwietniu 1791 roku przyjął Prawa o miastach. Obok króla widzimy stojącego tyłem do widza, z nadętą miną i arogancko podpartego pod boki Ksawerego Branickiego, głównego przywódcę opozycji, płatnego zdrajcę i poplecznika Rosji. Między Branickim a Małachowskim widzimy grupę osób; biskupa Wojciecha Turskiego, księdza Scypiona Piattolego, królewskiego sekretarza, to w jego mieszkaniu redagowano tekst Konstytucji, Hugona Kołłątaja, który wymownym gestem nakazuje usunąć z drogi leżącego Jana Suchorzewskiego. Manifestacja Suchorzewskiego, którą Matejko przedstawił na obrazie, w rzeczywistości miała miejsce w izbie senatorskiej Zamku Królewskiego.

Desperacja posła była na tyle duża, że chwycił on swojego kilkuletniego syna, wyszedł na środek sali i zagroził, że zabije chłopca, by ten nie żył w niewoli jaką daje konstytucja. Udało się go jednak obezwładnić i uwolnić chłopca, jednak ten doznał tak dużego szoku, że po kilku dniach zmarł. Na obrazie Matejki Suchorzewski leży Autor: Jan Matejko na ziemi, w jednaj ręce przytrzymuje wyrywającego się Tytuł: Konstytucja 3 maja 1791 roku chłopca, w drugiej dzierży szablę, którą próbuje mu wyrwać Rok wykonania: 1891 Stanisław Kublicki.

Technika: olej na płótnie Na obrazie dostrzec można także Tadeusza Kościuszkę Rozmiar: 246 × 445 cm trzymającego sztandar, na jego głowie widoczne są bandaże, Właściciel: Zamek Królewski w Warszawie symbolizujące prawdopodobnie odniesione przez niego rany podczas bitwy pod Maciejowicami. U dołu płótna Matejko umieścił św. Klemensa Marię Hofbauera, był on pionierem misji redemptorystów, którzy święcili duże triumfy w Warszawie na polu działalności charytatywnej. Pozostała część tłumu to głównie statyści dopełniający całą przedstawioną przez Matejkę scenę. Widzimy tu i żołnierzy, i mieszczan, zarówno tych bogatszych, jak i tych żyjących na ulicy. Przedstawiona przez Matejkę scena jest niezwykle dynamiczna, uderza również realizm i dbałość o szczegóły.

Obecnie obraz Matejki podziwiać można na Zamku Królewskim w Warszawie.

369

Ciekawostki

Wikingowie pod butem słowiańskiej księżniczki

S

łowianki cieszyły się dużym wzięciem wśród wikingów. Upodobali je sobie szczególnie skandynawscy władcy. Co mogło pchać ich w objęcia słowiańskich księżniczek? Były piękne, charakterne a przy tym pochodziły z zagranicy, były więc dla nich egzotyczne. Ale ponad urodą wybranek górowały względy polityczne.

Słowiańskie państwa odgrywały duże znaczenie na politycznej szachownicy Europy X i XI wieku. Z tych to powodów władca Szwedów Eryk Zwycięski (okres panowania 970-995) zwrócił uwagę na polską księżniczkę, córkę Mieszka I, siostrę Bolesława Chrobrego, Świętosławę. Dzięki temu małżeństwu mógł liczyć na sojusz z silnym państwem Piastów, a Mieszko na umocnienie swojej zwierzchności nad Pomorzem. Świętosława (Sygryda Storråda) okazała się kobietą bardziej zawziętą, przebiegłą i mężną od niejednego wikinga. Pod jej butem znajdowała się Szwecja, Dania, Norwegia, była też jedyną Polką zasiadającą na tronie Erik Werenskiold, Sygryda i Olaf angielskim. Życiorys Świętosławy z uwagi na brak historycznych Tryggvason (przed 1909) materiałów źródłowych nie jest w pełni potwierdzony, niektórzy sądzą, że jest postacią na pół legendarną, a jej biografia stanowi połączenie życiorysów dwóch różnych osób (słowiańskich księżniczek), inni w ogóle podają w wątpliwość jej istnienie. Skandynawskie sagi (opowieści z pogranicza faktu i fantazji), których bohaterką była Świętosława nadały jej nieśmiertelnej sławy. Była matką królów, kobietą, przed którą drżeli bitni i odważni wikińscy wojownicy. A wstępem do jej sławy stało się małżeństwo z Erykiem Zwycięskim. Z tego związku zrodził się Olaf Skötkonung, pierwszy chrześcijański król Szwecji. Po śmierci Eryka Świętosława stała się „łakomym kąskiem” dla pomniejszych władców skandynawskich. Małżeństwo z królową Szwecji podnieść mogło rangę ich państw. Królowa konsekwentnie odrzucała zakusy namolnych zalotników. Aby dać przestrogę kandydatom niegodnym jej ręki, pokusiła się o makabryczną manifestację swojej siły. Spaliła żywcem zalotników (wraz z ich świtą). Po tym akcie już żaden pomniejszy władca nie Olof Skötkonung, ośmielił się zaprzątać jej głowy swoimi amorami, a królowej nadano przydomek król Szwecji – rysunek z książki Storråda oznaczający mocną, dumną, wyniosłą.

Gustafa Henrika Nie trzeba było długo czekać, aby rękę Świętosławy zdobył godny kandyMellina pt. Historia dat, król Danii i Norwegii Swen Widłobrody. Z tego związku narodzili się Skandynawii Harald król Danii oraz Kanut król Danii, Norwegii i Anglii. Królowa miała podjudzić swojego nowego małżonka do wojny z Olafem Tryggvasonem, który się usamodzielnił w Norwegii, panując tam w latach 995-1000. Czy do wojny z Olafem pchnęły Swena podszepty słowiańskiej żony, czy może chęć odzyskania utraconego zwierzchnictwa nad Norwegią, nie jest dla nas istotne.

Kulminacyjna rozprawa z Olafem miała miejsce pod Svold, gdzie poniósł on śmierć w bitwie morskiej. Po tym zwycięstwie Swen i Świętosława ponownie objęli władzę w Norwegii. Świętosława nie cieszyła się długo ani władzą w Skandynawii, ani rozkoszą małżeńskich pieleszy. Ta nieugięta kobieta rychło Autor nieznany, Harald II (1685)

400

popadł w zatarg z mężem. Widłobrody wypędził dumną królową, gościnę znalazła na dworze swojego brata Bolesława Chrobrego. Świętosława nie była tylko wytrawnym politykiem, nieugiętą władczynią, cechowała ją także miłość matczyna i roztropność w wychowaniu dzieci.

Nauczyła synów współpracy i wzajemnej lojalności, co wśród ówczesnych rodzin królewskich, nie było tak oczywiste. Powód do zatargu między braćmi dała śmierć Swena. Duński tron po Widłobrodym objął Harald, a dla Kanuta przewidziana została korona Anglii, którą Swen zdobył w 1013 roku. Niefortunnie dla Kanuta Anglia usamodzielniła się i o władzę Kanut (Knud) na Wyspach należało ponownie walczyć. Bracia jednak zamiast rzucić się Wielki – fragsobie do gardeł o pewny tron duński, udali się do państwa Piastów z misją ment iluminacji uproszenia matki, by ta wróciła do Danii. Wsparcie matki przesądziło z XIV-wiecznego o zgodnej współpracy między braćmi, starszy z nich zachował koronę duńmanuskryptu ską, młodszy Kanut wyprawił się do Anglii. W tej wyprawie Harald miał wesprzeć brata, również posiłki dla Kanuta miał przysłać wuj, Bolesław Chrobry. Świętosława prawdopodobnie towarzyszyła synowi w tej wyprawie, jako wytrawny polityk służąc mu radą.

Podbój Anglii zakończył się sukcesem i angielska korona ponownie znalazła się w duńskich rękach. Świętosława prawdopodobnie zmarła na Wyspach ok. 1016 roku.

Litwin na polskim tronie

W

ładysław Jagiełło (ok. 1351-1434) był jednym z najdłużej panujących monarchów Europy. Łącznie jako Wielki Książę Litewski i król Polski panował 48 lat. Negatywne opinie na temat Jagiełły, którym początkowo uległa także Jadwiga, wynikały przed wszystkim ze zbyt małej wiedzy na jego temat. Rzeczywistość była jednak zupełnie inna. Zawisza Czarny, wysłany przez polską królową, aby przyjrzał się księciu litewskiemu, zanim ten dotrze na dwór polski, przekazał jej takie informacje: „(...) książę Jagiełło wzrostu średniego, szczupłej postawy, budowę ciała miał składną i przystojną, wejrzenie wesołe, twarz ściągłą, bynajmniej nie szpetną, obyczaje poważne i książęcej godności odpowiednie. A tak uspokoił królową Jadwigę, z dawna stroskaną, bo uprzedzoną o jego szpetności i grubych obyczajach”.

Zatem „nie taki diabeł straszny, jak go malują”.

Nie da się ukryć, że osoba Jagiełły miała niebagatelny wpływ na politykę Polski, dość wspomnieć o jednej z najsłynniejszych bitew ówczesnej Europy, bitwie pod Grunwaldem, która umocniła Polskę na arenie międzynarodowej.

Sukcesy na polu politycznym nie przełożyły się jednak na sferę prywatną. Ubierał się zazwyczaj na czarno, ponieważ co rusz nosił żałobę. Pochował trzy żony, dwie córki i jednego syna.

Walery Eljasz-Radzikowski, Władysław Jagiełło (1893)

401

SŁOWNIK

o poprzednim jubileuszu. Uroczystość Millenium Chrztu Polski przypadająca na 1966 rok w trudnych dla Kościoła i Polaków czasach PRL-u odnowiła i pogłębiła wśród społeczeństwa świadomość chrzcielną.

Cichociemni – byli to specjalnie wyszkoleni żołnierze, którzy na terenie okupowa-

nej podczas II wojny światowej Polski mieli prowadzić działania dywersyjno-rozpoznawcze oraz organizować i szkolić polski ruch oporu. Żołnierze ci przechodzili specjalistyczny i wymagający trening, w tym szkolenie spadochronowe. Byli oni przerzucani z Wielkiej Brytanii drogą lotniczą do kraju, gdzie trafiali na niemal wszystkie odcinki walk prowadzonych przez AK. Pierwsza ekipa cichociemnych wylądowała na terenie okupowanej Polski w nocy z 15 na 16 lutego 1941 roku. W chwili skoku każdy żołnierz awansował o jeden stopień.

Wielu z cichociemnych poniosło bohaterską śmierć w walce z wrogiem.

Pochodzenie nazwy wiąże się z tym, że żołnierze wracający z kursów do swoich jednostek byli zobowiązani do zachowania całkowitej tajemnicy o szczegółach dotyczących szkolenia. Po 1945 roku żołnierze wchodzący w skład formacji byli prześladowani przez rząd Polski Ludowej, a na ośmiu z nich wykoGen. Władysław Sikorski dekoruje nano karę śmierci. Sama nazwa „cichociemni” była cichociemnych w ośrodku szkoleniowym w Audw PRL-u zakazana. Obecnie tradycje cichociemnych ley End (1942). Fot. autor nieznany zostały przejęte przez Jednostkę Wojskową GROM.

Cud nad Wisłą

– to popularne określenie Bitwy Warszawskiej, jednego z najważniejszych starć w historii Polski, Europy i świata. Za twórcę tej nazwy uznaje się Stanisława Strońskiego, ale po raz pierwszy w publicznym wystąpieniu tego sformułowania użył Wincenty Witos. Określeniem mówiącym o cudzie nad Wisłą chętnie posługiwali się polityczni przeciwnicy Józefa Piłsudskiego, którzy w ten sposób chcieli umniejszyć zasługi Marszałka w przełamaniu bolszewickiej ofensywy. Nazwa ta szybko nabrała religijnego charakteru i dzień upamiętniający Bitwę Warszawską został połączony ze świętem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny przypadającym na 15 sierpnia, czyli dzień poprzedzający rozpoczęcie kluczowej ofensywy prowadzonej przez Piłsudskiego, która doprowadziła do pokonania wojsk bolszewickich.

W latach 1919-1920 II Rzeczpospolita Polska pozostawała w trudnej sytuacji. Młode państwo borykało się z wieloma problemami organizacyjnymi. Jeszcze nie w pełni została uregulowana sprawa granic.

Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego o przynależności Warmii, Mazur i Śląska do państwa polskiego miały zdecydować plebiscyty przeprowadzone wśród ludności zamieszkującej te tereny. Gospodarka dopiero podnosiła się po zniszczeniach wojennych.

Niepodległa Polska stała przed trudnym wyzwaniem scalenia trzech dzielnic rozbiorowych na płaszczyźnie administracyjnej, prawnej i ekonomicznej. Tę sytuację pragnęli wykorzystać Rosjanie, którzy Zdzisław Jasiński, Alegoria zwycięstwa w 1920 roku (1920)

434

dążyli do rozszerzenia rewolucji komunistycznej na cały świat. Krokiem do tego było udzielenie przez Armię Czerwoną wsparcia dla planowanej w Niemczech rewolucji proletariatu. Na przeszkodzie temu stała odrodzona po 123 latach niewoli Polska.

Konflikt zbrojny nazwany wojną polsko-bolszewicką, którego kulminacyjnym punktem była Bitwa Warszawska, wybuchł w lutym 1919 roku.

Polacy powstrzymali wówczas w okolicach miaŻołnierze odpoczywający między walkami steczka Mosty (znajdującego się obecnie na terepodczas obrony Warszawy w 1920 roku (1920). nie dzisiejszej Białorusi) zmierzającą na Zachód Fot. autor nieznany Armię Czerwoną. Po przeciągających się walkach, bolszewicy zdołali przełamać front w roku 1920. Nie bez znaczenia była podjęta przez dowództwo Armii Czerwonej decyzja o przerzuceniu z Kaukazu armii konnej Siemiona Budionnego.

Oddział ten cechowało niewyobrażalne okrucieństwo. Po zajęciu Żytomierza żołnierze tej formacji wymordowali cały polski garnizon, a po opanowaniu Berdyczowa spalili szpital, w którym znajdowało się kilkuset rannych oraz siostry z Czerwonego Krzyża.

W wyniku dalszej ofensywy Armii Czerwonej dowodzonej przez Michaiła Tuchaczewskiego bolszewicy podeszli w okolice Warszawy. Tu miała rozegrać się decydująca bitwa. Zagrożenie ze strony Armii Czerwonej było bardzo duże. Jedyną zaporę dla niej stanowiła linia Wisły.

W nocy z 5 na 6 sierpnia 1920 roku marszałek Piłsudski wraz z kierownictwem Wojska Polskiego opracowali plan bitwy. Zakładał on związanie walką głównych sił bolszewickich a następnie manewr oskrzydlający z okolic Wieprza, który miał doprowadzić do złamania Armii Czerwonej.

Dramatyczną sytuację Polski w obliczu bolszewickiego zagrożenia wykorzystała Czechosłowacja, która 28 lipca zajęła Zaolzie. Polacy nie mogli uzyskać również pomocy aprowizacyjnej od francuskiego sojusznika, gdyż francuskie dostawy zostały zablokowane przez Czechosłowację, Niemcy i Austrię. Jedynie rząd węgierski skutecznie pomógł Polsce. Węgrzy drogą przez Rumunię dostarczyli na własny koszt zaopatrzenie wojskowe, w skład którego wchodziła amunicja, broń, części zamienne, a nawet kuchnie polowe.

Bitwa Warszawska została stoczona w dniach 13-25 sierpnia 1920 roku na rozległym, 450-kilometrowym froncie. Gwałtowne natarcia Armii Czerwonej spotkały się z mężnym oporem Wojska Polskiego.

Zażarty bój stoczono pod Radzyminem. Podczas walk przewagę zyskiwała to strona polska, to rosyjska. Kulminacyjnym punktem Bitwy Warszawskiej Rosyjscy jeńcy wzięci do niewoli w Bitwie była polska kontrofensywa rozpoczęta 16 sierpnia.

Warszawskiej (1920).

Już w pierwszym dniu kontrofensywy Polacy osiągFot. autor nieznany nęli duży sukces. Rozbita Armia Czerwona została zmuszona do ucieczki. Piłsudski sformował grupę pościgową, która udała się za pośpiesznie uciekającymi bolszewikami. Pozostałe jednostki polskie podjęły ofensywę na całej linii frontu.

Armia Czerwona została rozbita pod Warszawą dzięki dobrej strategii i bohaterskiej postawie żołnierzy. Zwycięstwo w obliczu przewagi wroga było tak piorunujące, że na stałe przylgnęło do niego miano cudu.

435

480

PIEŚNI

481

Cześć polskiej ziemi

Cześć polskiej ziemi, cześć, Ojczyźnie naszej cześć, Cześć polskiej ziemi, cześć, cześć Polsce, cześć!

Kto się jej synem zwie, W kim polska dusza wre, Niech stanie w grona te Pieśń chwały wznieść.

Czuwajmy, aby wróg nie zmylił naszych dróg.

Czuwajmy, aby wróg nie chciał nas zwieść.

Niech kocha brata brat, Niech kwitnie zgodny ród, Nie da się Polska zwieść, Cześć Polsce, cześć.

Za: J.K. Lasocki, Śpiewnik na chór mieszany a capella, Kraków 1973.

510

CD 2

7

Juliusz Kossak, Bitwa pod Ostrołęką (1873)

Bogdan Pawłowicz Willewalde, Bitwa pod Grochowem (ok. 1850)

* Inne tytuły utworu to: Cześć polskiej ziemi z 1830 roku i Hymn narodowy. Tekst piosenki był niezwykle długi, gdyż Feliks Frankowski napisał aż 26 zwrotek. Pierwotna melodia została zapożyczona z hymnu angielskiego, później muzykę do tekstu napisał Stanisław Surzyński (miała ona już charakter fanfarowo-hymniczny).

Pieśń powstała w czasie powstania listopadowego w 1830 roku, ale nie straciła na popularności, gdy powstanie się zakończyło. Dzisiaj śpiewa się głównie pierwszą i ostatnią zwrotkę.

511

O mój rozmarynie

O mój rozmarynie, rozwijaj się,

840

CD 1

7

Pójdę do dziewczyny, Pójdę do jedynej, Zapytam się.

Dadzą mi uniform popielaty, Ażebym nie tęsknił, Ażebym nie tęsknił Do swej chaty.

A jak mi odpowie: „Nie kocham cię!” — Ułani werbują, Strzelcy maszerują — Zaciągnę się.

Dadzą mi manierkę z gorzałczyną, Ażebym nie tęsknił, Ażebym nie tęsknił Za dziewczyną.

Dadzą mi buciki z ostrogami I siwy kabacik, I siwy kabacik Z wyłogami.

A kiedy już wyjdę na wiarusa, Pójdę do dziewczyny, Pójdę do jedynej, Po całusa.

Dadzą mi konika cisawego I ostrą szabelkę, I ostrą szabelkę Do boku mego.

A gdy mi odpowie: „Nie wydam się!” — Hej, tam kule świszczą I bagnety błyszczą — Poświęcę się.

A gdy mnie przyniosą z raną w boku, Wtedy pożałujesz, Wtedy pożałujesz Z łezką w oku.

Powiodą z okopów na bagnety.

Bagnet mnie ukłuje, Śmierć mnie pocałuje, Ale nie ty.

Za: W. Jeziorski, Nowy śpiewnik polski 1914-1917, Kraków 1917.

Ułan Legionów Polskich z dziewczyną (1914-1917) Fot. autor nieznany

Ćwiczenia żołnierzy 2. Pułku Ułanów Polskiego Korpusu Posiłkowego (1918).

Fot. Stanisław Janowski

* Utwór powstał najprawdopodobniej w 1912 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Pierwsze sześć zwrotek zostało ułożonych przez anonimowego autora do melodii ludowej z XVII wieku. Następne trzy zwrotki napisał Wacław Denhoff-Czarnocki, autor tekstów, poeta, literat i dziennikarz. Piosenka była niezwykle popularna w czasie I i II wojny światowej wśród żołnierzy polskich, czego skutkiem jest wiele wariantów tekstowych tej pieśni.

841

Gdy w noc wrześniową

Gdy w noc wrześniową północ wybiła, Eskadr bojowych ogromna moc Z szumem motorów się pojawiła, W piekło zmieniła cichą noc.

Miasta i dworce zbombardowano, Gdy ludność miasta była we śnie, Gdy się niczego nie spodziewano, To nam zadali ciosy złe.

Pierwsi obrońcy murem stanęli, W porannym słońcu się bagnet lśnił.

Gdy w bój ruszyli, „Hura!” krzyknęli, Bagnetem popchli wroga w tył.

A wtem lotnictwo się pojawiło, Którym wróg wspierał szeregi swe, A naszych orłów widać nie było, To nas zmusiło cofnąć się.

Tak się cofalim do bram Warszawy, Za nami sunął tankietek wąż, Lecz się nie martwmy, wszak Bóg jest z nami, Wszak nam nie będzie źle tak wciąż.

Za: T. Szewera, O. Straszyński, Niech wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939‑1945, Łódź 1975.

1070

Polski chłopiec pośród ruin Warszawy (1939). Fot. Julien Bryan

Stare Miasto w Warszawie zniszczone przez Niemców (1945). Fot. autor nieznany

* Nie jest znany autor tekstu tej piosenki, wiadomo jedynie, że została napisana pod koniec września 1939 roku. Śpiewana jest na melodię Więc pijmy zdrowie (ta z kolei powstała na podstawie piosenki kabaretowej Kadisz). Piosenka opowiada o napaści Niemców na Polskę, która nastąpiła 1 września 1939 roku, i o przekroczeniu polskich granic przez Armię Czerwoną (17 września 1939 roku).

1071

POEZJA

Adam Asnyk

Póki w narodzie myśl swobody żyje Póki w narodzie myśl swobody żyje, Wola i godność, i męstwo człowiecze, Póki sam w ręce nie odda się czyje I praw się swoich do życia nie zrzecze.

To ani łańcuch, co mu ściska szyję, Ani utkwione w jego piersiach miecze, Ani go przemoc żadna nie zabije — I w noc dziejowej hańby nie zawlecze.

Zginąć on może z własnej tylko ręki: Gdy nim owładnie rozpacz senna, głucha, Co mu spoczynek wskaże w grobie miękki I to zwątpienie, co szepcze do ucha: Że jednym tylko lekarstwem na męki Jest dobrowolne samobójstwo ducha.

7 stycznia 1884 r.

Krzysztof Kamil Baczyński

Byłeś jak wielkie, stare drzewo...

Byłeś jak wielkie, stare drzewo, narodzie mój jak dąb zuchwały, wezbrany ogniem soków źrałych*, jak drzewo wiary, mocy, gniewu.

I jęli ciebie cieśle orać i ryć cię rylcem u korzeni, żeby twój głos, twój kształt odmienić, żeby cię zmienić w sen upiora.

Jęli ci liście drzeć i ścinać, byś nagi stał i głowę zginał.

Jęli ci oczy z ognia łupić, byś ich nie zmienił wzrokiem w trupy.

1184

Trzej członkowie ochotniczej policji przed Teatrem Wielkim w Warszawie obserwują niemieckie bombardowanie. Na kolumnie plakat propagandowy: „Do broni. Zwarci i zjednoczeni zwyciężymy wroga” (1939).

Fot. Julien Bryan

Jęli ci ciało w popiół kruszyć, by wydrzeć Boga z żywej duszy.

I otoś stanął sam, odarty, jak martwa chmura za kratami, na pół cierpiący, a pół martwy, poryty ogniem, batem, łzami.

W wielości swojej — rozegnany, w miłości swojej — jak pień twardy, haki pazurów wbiłeś w rany swej ziemi. I śnisz sen pogardy.

Lecz kręci się niebiosów zegar i czas o tarczę mieczem bije i wstrząśniesz się z poblaskiem nieba, posłuchasz serca: serce żyje.

I zmartwychwstaniesz jak Bóg z grobu z huraganowym tchem u skroni, ramiona ziemi się przed tobą otworzą. Ludu mój! Do broni!

IV 1943 r.

Objaśnienia: * Źrały – (daw.) dojrzały.

Krzysztof Kamil Baczyński

Elegia o... [chłopcu polskim] Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą, haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią, malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, wyszywali wisielcami drzew płynące morze.

Wyuczyli cię, syneczku, ziemi twej na pamięć, gdyś jej ścieżki powycinał żelaznymi łzami.

Odchowali cię w ciemności, odkarmili bochnem trwóg, przemierzyłeś po omacku najwstydliwsze z ludzkich dróg.

Pomnik Małego Powstańca w Warszawie (2008).

Fot. Cezary p

1185

I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc, i poczułeś, jak się jeży w dźwięku minut — zło.

Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką.

Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?

20 III 1944 r.

Krzysztof Kamil Baczyński

Ojczyzna II Ziemio krwią i ogniem płynąca, na rozdrożach twoich stoję — tułacz jesieni i zanim cię ramionami ogarnę, słyszę takt twego serca, takt moich kroków.

Serca nieodmienne przez gorzki potop, serca spalone czarne zawiesić na sosnach twoich — wotum.

Ziemio nieskojarzona niebu, osobna, wypalona wiekami, piętnem.

Milionem grobów słyszę rytm twój niedoczekany: góry ławą bijące do morza jak tętno.

Szeroko drży oskarżone niebo wbite na zgliszcza — na pal i jak period po nocach uderza o burzę żal: śmierć mnie ucałuje, śmierć mnie ucałuje, ale nie ty.

Ziemio, szept twój serce rozerwał jak szrapnel, gdzie jest twój krzyk?

Litanie, dzwony sucho do nieba jak śrut nieba nie podpalają, nie podpalą.

Ręce-kamienie na dnie oceanu.

Ziemio twarda jak żołnierski suchar, ziemio gorzka od krwi i żalu, ziemio głucha.

2 II 1940 r.

1186

Budowa rowu przeciwczołgowego na Woli podczas powstania warszawskiego (1944). Fot. autor nieznany