16. Yüzyılda Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam

"İlim rütbesi rütbelerin en yücesidir" kelamınca Osmanlı Devleti ilmiye sınıfına çok değer vermiştir. Hal böyleyken, Osmanlı ilim hayatı ve medrese sisteminin hakkıyla arastınldığı söylenemez. Yasemin Beyazıt'ın "Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam" başlıklı eseri "Osmanlı'da ulema nasıl bir teşkilata sahipti? İlmiyeye nasıl giriliyordu? İlmiye zümresine girebilmenin şartları neydi? Medrese toplumun hangi tabakalarından talebe toplamaktaydı?

Talebelerin geldiği alanlarda belirgin zümre ve sınıflar var mıydı?" sorularına cevap arıyor ...

OSMANLı İLMİYE MESLEGİNDE İSTİHDAM DOÇ.

YILDIZ

DR.

MUSTAFA

TEKNiK

68 YEDiKlTA EYLÜL 2016/

GÜNDÜZ

üNivERSiTESi

SA'r197

yayımlanan "Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam, (XVI. Yüzyıl)" başlıklı eseri, Osmanlı ilmiye zümresine enelde İslam dünyası,

dair en önemli çalışmalardan

derece güzel ve anlamlı bir kapak tasarımı, cilt, sayfa

özelde ise Osmanlı

düzeni, yeterli ek kısmıyla hazırlanmıştır.

ilmi hayatı hakkında

degeri ise incelediği konunun

yapılmış zengin ve detaylı araştırmalardan söz etmek biraz güçtür.

Daha önceki iki kitap elestirirnizde de ifade edildiği

ruzrıarnce defterlerinden

önemi açıktır. Halbuki karsırnızda

sistemi ve ürünleri ile hayli karışık ve zengin bir ilmi miras bulunmaktadır.

açıklanabilmesi

sistemi, ortaya konulan eserlerin özgün degeri, dünya

defterlerdeki

tamamı Latin harflerine her kayıt, sistemin işleyişinin

için kullanılmıştır.

bilgisayar ortamında

neredeyse her

her türlü kaydını hıfzeden

ve diğer arşiv vesikalarından

derlernistir. Bu defterlerin aktanlmıs,

Osmanlı ilmi hayatı, medrese

bakirliği ve kullanılan

İkinci olarak yazar, araştırmasının

üzere, Batı dünyasının

dikkatli ve sistem kurucu

Kitabın asıl

kaynaklardadır.

cümlesini ilmiye erkanının

çalışmalarının

biridir. Kitap, son

Bütün bilgiler

istatistik verisine dönüştürülmüş,

ilim çevresine olan etkileri gibi meselelerin hakkıyla

basit oran/orantı

arastmldığı

bolca tablo, grafık ve cizelge oluşturulmuştur.

söylenemez.

ve yüzdeleme

Yazar araştırmasının

Büyük ölçüde hiyerarşik ve statik yapıya sahip

tekniği kullanılarak

temel meselesini, "Osmanlı'da

Osmanlı toplumu içinde önemli bir yeri olan ilmiye

klasik dönemin

hala gizemini koruyan konulardandır.

teşkilata sahipti? İlmiyeye nasıl giriliyordu? İstihdam

İsmail Hakkı

Uzuncarsıh, Madeline Zifli, George Makdisi, İlhami Yurdakul gibi araştırmacıların

kapsamlı eserleri varsa da

bunlar bütün dönemleri anlamada yeterli görülemez. Bu

sonlarına

kadar ulema nasıl bir

nasıl yapılıyordu? Mekanda ve grup içinde nasıl hareket ediliyordu?" sorularıyla belirler. İlave olarak şu soruları sorar: ilmiye zümresine girebilmenin

şatları

bakımdan konu üzerinde, birincil kaynaklarla, sağlıklı

neydi? Devlet ilmiyeye girişte nasıl bir sistem meydana

bir teorik zemin ve usulle yapılan araştırmaların

getirmişti? Medrese toplumun

degeri

talebe toplamaktaydı?

yüksektir.

Elbette Türkiye' de değerli tarih araştırmaları yapılmaya devam ediyor. Ancak bu noktada Türkiye'ye özgü bazı ciddi meseleler de vardır. Belli bir konuda ve dar bir zaman aralığında, yoğun arşiv kaynağı ve belgelerden derlenen bilgi vığırılan teori ve usulden kopuk halde bir araya getirildiğinde tanışmaya

açık araştırmalar

çıkmaktadır.

ortaya

Mesela 16.

hangi katmanlarından

Talebelerin geldiği alanlarda

belirgin zümre ve sınıflar var mıydı? Şimdi yazarın bu sorulara nasıl cevaplar verdiğini kısaca özetleyelim.

Osmanlı Toplumu ve İlmiyeye Giriş Osmanlı toplumu askerller ve reaya olarak iki ana kısma ayrılıyordu. Askeriler "sevfıye", "ilmiye" ve "kalemiye"den oluşuyordu ve devlet bu yapıyı daim kılmak ve sürdürmek eğiliminde bir siyaset takip

yüzyılda yaşamış bir alimin hayatı yahut belli tarih

ediyordu. Bu bakımdan zümreler arasında geçiş hayli zor

aralığmdaki

ve nadir gerçekleşiyordu. Bu sınıflar arasında ilmiyenin

emtia fıyatları araştırması sosyal, kültürel,

felsefi, iktisadi, edebi ve coğrafi tesirlerden bağımsız ele alındığında

kuru bir kronoloji

üretilmiş olunmaktadır.

Yıllarca emek

verilerek derlenen ve tasnif edilen

temel niteliği devletin egitim, öğretim ve yargı sistemini elinde bulundurması

idi. Bu zümre vergiden

muaftı, zengin vakıf gelirlerini kontrol ediyordu ve mallarını çocuklarına

miras

arşiv vesikalarını art arda dizmek

bırakabilrne imtiyazı vardı. Bu imkanlar

tarihi hakkıyla anlamayı güclestirivor.

onları hayli gıpta edici bir topluluk haline

Türkiye' de özellikle Osmanlı tarih

getirmişti. Dolayısıyla toplumun her

yazıcılıgı, bu tür bir maluliyeti haizdir.

kesiminde buraya girmek isteyenler oluyordu.

Yasemin Beyazıt'ın Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi'nde tezi olarak hanrtadığı

doktora ve Türk

Tarih Kurumu tarafından

2014'te

Yasemın Beyazıt; Osmanlı ilmiye Mesleğınde istihdam (XVi. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, 316 sayfa SAYı 97 i EYLÜl 2016

YEoiKITA

69

İlmiyeye girmenin

ilk adımı, medreseden

muvaffak

olarak icazet almaktı. Sonra hocanın yanında danişmend Ardından

(asistan) olarak vazife almak icap ediyordu. mülanrnlmülazerner)

olmak gerekiyordu.

Mülazım olmak, ilk defa ya da ikinci, üçüncü defa memur adayı olmak demekti. Zira Osmanlı'da

daimi

bir memuriyet yoktu. Bir yere memur olarak belli süreligine atandıktan

sonra bir seneden az olmayacak

kadar ara veriliyordu. Bu ara döneme mazuliyet yahut innsal dönemi de deniyordu.

Kanuni devrinde kurumsallaşan

mülazemetle ilgili

çıkarılan İlmiye Kanurınamesi'nde,

talebelerin sırayla

okumaları gereken ilimler ve kitaplardan bahsediliyor ve eğitimde hızlı ilerlemenin isterırnediği dile getiriliyordu.

Müderrislerin

hakkıyla derslerini yapmalan talep

edilmekteydi ve beş seneden önce Sahn'a gelinmemesi isteniyordu. Bu noktada, yazar Yasemin Bevazıt'ın,

müellif Shahab Ahmed ve Nenad Filipovic olan bu konuyla doğrudan ilgili "Sultan'ın Müfredatı" başlıklı Türkçe tercümesi de yayımlanan önemli makaleyi görmemesi bir eksiklik olarak görülebilir.

Medreseden

icazet aldıktan sonra ilmiye mülazırru

olmak hususunda ile/usulüne

devletin istediği tek yöntem, "tar ik

göre" mülazımlıktı. Tarik ile ilmiyeye

girmenin yolu da "fetva erninliği, tezkirecilik. muidlik, tesrif müstakillen,

nevbet ve vefat'tan geçiyordu. Kitap

bütün bu volların sayılan, oranları hakkında bilgiler, tablolar ve grafıklerle

detaylı

doludur.

Kitabın ilginç yönlerinden

biri de mülazımların

sosyal kökenierine ait bilgilerdir. Kimler medreseye geliyor, okuyabiliyor ve ilmiye sınıfına giriyordu? Kitaba göre ilmiye zümresinin yaklaşık %70'i sıradan halk çocuklarıydı. Üst düzey memur çocuklarının hayli azdı. En çok mülazım Bolu, Kastamonu, Karaman, Aydın bölgelerinden

oranları Canik,

gelmiştir.

ilimiere vukufiyet

tercih sebebiydi. Kimin nereye

atanacağı hususunda

ise mülazimm

ilmi derecesi,

memleketi, yaşı, ilk görev yeri ya da vakıfnarnelerin şartları gibi sebepler belirleyici olurdu. İlmiye teşkilatmda görevlendirilecek

istihdam alanlarında

personel sayısı yeterli olmaması ya

da ihtiyaç fazlası oldugu durumlarda

çözüm olarak

devlet rotasyon sistemini kurrnustu. İlmiye mensupları, "müddet-i örfıye" adı verilen belirli bir süre için görevlendiriliyordu.

Süre bitiminde

ise "zaman-ı infısal"

adı verilen görevsizlik dönemi baslardı. Müdder-i örfıye kadılarda 4-12, 2-3, ve 0-2 yıl arasında değisrnekteydi.

Müderrislerde değişmekle

ise görevlendirme

süresi 3-5 yıl arasmda

birlikte bu süreler zaman içinde farklılık

gösterm isti r.

Zaman-ı infisal, görev süresi bittikten sonraki ara dönem ya da mazuliyet zamanı olarak da bilinirdi.

Bu sürede müdenisler burada kendilerini

ve kadılar İstanbul'a gelirler ve

geliştirmeye çalışırlar, gelişmeleri

takip ederler ve farklı işlerle de mesgul olurlardı. En başta mukataa, emval ve vakıf müfettisliği, naiblik ve bazı üst düzey memur ya da müderrislere

yardım

ederlerdi. Bunun vanında ticaret gibi ek işler yapanlar

Mülazım olarak ilmiye mesleğirıe girenler öncelikle

da olurdu. Elbette bu dönem ilmiye mensupları

faaliyetlerini sürdürmek

üzere müdenis

ciddi geçim darlıklarına

için

sebep olmaktaydı ve ulemadan

tayin ediliyorlardı. İkinci olarak devletin adlı ve

bazıları kitaplannı

idari işlerini yerine getirmek üzere "tarık-i kaza ya da

innsal süresi bazı eserlerde ciddi şekilde eleştiriimiş

kadılık" makamını

ve bu uygulamanm

dolduruyordu.

Üçüncü olarak

ise verilen kararlarm ve yapılan uygulamaların hukuku açısından doğruluğunu makamı olan ifta/müftülük

İslam

kontrol eden ve fetva

görevine getiriliyorlardı.

Tayinlerde aranan en önemli nitelik ilrni liyakatti.

Ancak kadılarda malı bilgi, müderrislerde

70

YEDiKIlAEYLÜL 2 O16/SAYI97

ise İslam!

i i i i

i i i

i

i

İnnsal süresi bir seneden üç seneye kadar uzayabilirdi.

İlmiye Mesleğinde İstihdam eğitim-öğretim

i

satmak zorunda kalırdı. Bu sebeple özellikle kadılar için zararlarina

dikkat çekilmişti.

Kadı ve Müderrislerin Görevden Ayrılması Kitaptan

öğrendiğimize

göre kadılar müderrislere

oranla üç kat fazla yer değistirivordu.

Kadıların yer

i

i

i i i

i i i i i i

1

i i i

i i i

i

i

i i

i

i

i

i

i

i

_ değiştirme nedenlerinin

başında "azil" geliyordu. Azil

nedenleri arasında istihdam kurallarına

riayetsizlik

başı çekiyordu. Bundan sonra ise sırayla mali görevdeki kusurlar, reayaya zulüm, mesleki hatalar, idari ve adli görevlerindeki

kusurlar, son olarak da bir kazanın bir

tezahür ederdi. Bunlar içinde mali görev başarısı % 50 ile ilk sırada yer alıyordu ki, Osmanlı vergiyi iyi toplayan kadıyı mutlaka ödüllendmvordu.

Müderrislerin ve zamanında

hareket nedenleri ise dersini iyi yapma derse katılma, mali görev başarısı,

başka kazaya ilhakı nedenleri yer alıyordu. Osmanlı

müderrislik

kurallara uymayan kadıyı affetmiyordu.

yaptığı hizmet ve vakıf gelirlerindeki

değisirnlerdi.

Müderrislerin

en önemli sebep,

Ondan

öncelikle vergiyi adil şekilde toplamasını

istiyordu.

görev başarısı, reayanın rızası, vakfa meslekte hareketinde

Müderrislerin görevden alınma nedenlerinin başında ise beratsız tasarruf geliyordu. İkinci olarak öğrerme

% 50 ile müderrislik görevindeki başarı idi. Osmanlı

işini yerine getiremerne, üçüncü olarak bir görevdeki

müderrisini

atama kuralları, son olarak da vakıf şartları geliyordu.

Müderristen

beklenen ilk vasıf devletin kurallarına

ilmi ve ahlakıyla iyi olan, cemiyet tarafından

sevilen

de taltif ediyordu.

Kitapta kadı ve müderrislerin

mekandaki

hareket

yönleri de en ince ayrıntılarıyla görülebilmektedir.

uyması ve ilim öğretme işini hakkıyla yerine

Üç kıtada hizmet veren Osmanlı ilmiye sınıfının

getirmesiveli. Bu hususlarda

Avrupa' dan Anadolu'ya,

ihmalkarlık,

görevden

alınmayla neticeleniyordu.

Mısır, Basra, Bağdat, Mekke,

Medine ve Tunus'a varıncaya kadar coğrafyadaki

İlmiyede Yer Değiştirme

hareketleri gerçekten o zamanın imkanları da

Kitabın üçüncü bölümü 16. yüzyılOsmanlı

düşünüldügünde

zümresindeki

ilmiye

tayin ve yer değiştirme meselesini bütün

ayrıntılarıyla anlatmaktadır. ve müderrislerin

Burada öncelikle kadı

hem derecelerine

hem de gittikleri

baş döndürücü

bir hız, nizam ve

başarı gösteriyordu.

Netice olarak, "Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam" kitabı yöntem ve muhrevasıvla yerli avantaj ve zaafları

yerlere göre ne kadar maaş aldıkları ayrıntılarıyla

fazlasıyla gösteren ama bir o kadar da takdire şayan

yine tablolar ve grafiklerle gösterilmiştir.

Her ne

kadar yazar diger meslek mensuplarının

maaslarıvla

bir tarih araştırmasıdır. Doktora tezinden kitaba dönüstürülürkerı dil, üslup ve kavram kullanımında

bir karşılaştırma

yapmasa da ilmiye mensuplarının

daha farklı davranılabilirdi.

Tezin gereği olan bazı

çok yüksek seviyede maaş aldıkları bir gerçektir.

teknik kısımlar ve ifadeler ortalama okuyucu için

Osmanlı' da en yüksek maaslı yerler (günlük beş yüz

kitabı anlaşılmaz ve sıkıcı kılmaktadır.

akçe ve üzeri), İstanbul, Edirne, Bursa, Bağdat, Mısır,

okumaları

ise, rakamların

Şam, Halep, Mekke, Medine ve Trablus kadrlıklanydı.

edilmesinden

(Yazar bu kısımda 300 akçe ile 25 akçe arasında

yorumları aratmaktadır.

değiserı kaza kadılıklarının

tamamını ve buk'a (günlük

Tablo ve grafik

paragrafta yeniden ifade

ibarettir ki bu, okuyucuya bularnavacağı

Yoğun bir mesaiyle oluşturulan,

her bir satırı arşiv

yirmi akçenin altı, taşra medreseleri) medreselerinden

belgelerini özetleyen kitap önümüze dağ gibi bilgi

en üst düzey medreselere varıncaya kadar ne kadar

yığrnakta ve bizi malumata boğrnaktadır, Bu kadar

maaş almdığını da ayrıntılarıyla

liste halinde vermiştir).

birikim için bir buçuk sayfalık sonuç bile adeta bir kaçış

ilmiye mesleğinde, görevde hareket, mekanda hareket

gibidir ve maalesef bu yıgın arasında yazar yoktur. Yazar

i

bir de grup içi hareket olmak üzere üç tür değisimden

ne tür sonuçlar elde ettiğini değil, sadece hangi konuyu

söz edilebilirdi. Görevde hareket, rütbenin yükselme

arastırdığıru girişte yaptığı gibi yeniden özetlemistir.

i

ya da düsmesivdi.

i

hariç medresesinden

Kaza kadılığından

vilayet kadılığına,

dahil medresesine geçiş bu tür

bir hareket idi. Bir de kadı ve müderrislerin hareketi, yani coğrafi yer değiştirmeleri

mekanda

söz konusuydu.

Harvard Üniversitesi'nde

post-doktora da yapan

Yasemin Beyazıt'ın bu kıymetli çalışması tasvirden ziyade teori eksenli tez iddiasıyla sosyal, kültürel çevreyle irtibatlandırılarak

yazılsaydı, kuşkusuz alanındaki

Görevde hareket genelde üç şekilde tezahür ederdi.

önemi ve degeri çok daha yüksek olacaktı. Bu haliyle de

Müderris ve kadılar ya "misliyle", ya "terakki ile"

Osmanlı ilmiye zümresini profesyonel olarak inceleyen

ya da "tekaüt/emekli

alanının en iyi araştırmalarından

Kadılardaki

edilerek" harekete uğrarlardı.

biridir.

II

hareket nedenleri genelde mali, adli ve

idari görevdeki başarı, kazanın mali imkanının olmaması ve reayanın şükranını

yeterli

kazanması sebepleriyle SA \'1 97 i EYLÜL 2016

YEOiKlTA71