EYYÛBÎLER’DE
İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Editörler Abdulhalim OFLAZ Ümit KOCA Zeynep AKBUDAK Furkan ERBAŞ Moulay el-Hassan el-HAFİDİ
Hiperyayın 551 Araştırma-İnceleme Editörler Abdulhalim OFLAZ, Ümit KOCA, Zeynep AKBUDAK, Furkan ERBAŞ, Moulay el-Hasan el-HAFİDİ Genel Yayın Editörü Hatice BAHTİYAR Mizanpaj Meral GÖK Kapak Tasarım C. Kenan TEMİZEL Yayıncı Sertifika No: 16680 ISBN: 978-605-281-777-3 e-ISBN: 978-605-281-778-0 1. Baskı: İstanbul, 2020
Copyright© Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın telif hakları, 5846 sayılı yasanın hükmüne göre, kitabı yayımlayan Hiperlink Eğitim İletişim Yay. San Tic. Ltd. Şti ve Abdulhalim OFLAZ, Ümit KOCA, Zeynep AKBUDAK, Furkan ERBAŞ, Moulay el-Hasan el-HAFİDİ’e aittir. Yayımcının ve editörün izni olmaksızın elektronik ve mekanik herhangi bir kayıt sistemi veya fotokopi ile çoğaltılamaz, kopyalanamaz. Ancak kaynak gösterilerek kısa alıntı yapılabilir. Kitapta yer alan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Eyyûbîler’de ilim, kültür ve sanat / ed. Abdulhalim Oflaz, Ümit Koca, Zeynep Akbudak… ve öte. - İstanbul: Hiperyayın, 2020. 667 s.: tbl., fotoğ., çizim; 24 cm. — (Hiperyayın; 551) Kaynakça bölüm sonlarındadır. ISBN: 978-605-281-777-3 - e-ISBN: 978-605-281-778-0 Metin dili Türkçe ve Arapça’dır. 1. Tarih—Eyyûbiler Devleti—Kültür ve sanat I. Eser adı II. Dizi DT95.8 .E99 2020
962.02 EYY 2020
Baskı-Cilt: Mikyas Basım Yayın Matbaacılık Sertifika No: 35532 GENEL SATIŞ PAZARLAMA VE YAYINEVİ Hiperlink Eğitim İletişim Yayıncılık San. Paz. ve Tic. Ltd. Şti. Tozkoparan Mah. Haldun Taner Sok. Alparslan İş Merkezi No: 27 Kat: 6 D: 21 Merter- Güngören / İstanbul Telefon: 0212 293 07 05-06 Faks: 0212 293 56 58 www.hiperlink.com.tr / info@hiperlink.com.tr
Abdulhalim OFLAZ 2016 yılında Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde “Eyyûbî Sultanı I. Melik Âdil Döneminin Siyasî Tarihi (589-615/1193-1218)” adlı tezle doktorasını tamamladı. Halen Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümünde dr. öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Ümit KOCA Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Temel İslam Bilimleri Bölümü’nde doktorası devam etmekte olup halen Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Zeynep AKBUDAK Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Temel İslam Bilimleri Bölümü’nde doktorası devam etmekte olup halen Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Furkan ERBAŞ Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü’nde doktorası devam etmekte olup halen Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Moulay el-Hassan el-HAFİDİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Temel İslam Bilimleri Bölümü’nde doktorası devam etmekte olup halen Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belağatı Anabilim Dalında öğretim görevlisi olarak görev yapmaktadır.
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.......................................................................................................................9 EYYÛBÎLER DÖNEMİ İLMİ ÇALIŞMALAR....................................................11 Mahmut DÜNDAR EYYÛBÎLER DÖNEMİ İLE GÜNÜMÜZ DKAB ÖĞRETİM PROGRAMLARININ MUKAYESESİ................................................................. 26 Münir ECER دور المدارس والعلماء في العهد األيوبي للحد من آثار الدولة الفاطمية يحيى بن معطي أنموذجا......... 44 عادل فاضل عبد EYYÛBÎLER DÖNEMİNİN BAZI MEŞHUR MUHADDİSLERİ..................... 57 Fuat İSTEMİ )ًأشهر المحدثين في مصر في العصر األيوبي (المنذري نموذجا..................................................71 أسماء البغا إزدهار علوم السنة النبوية في الدولة األيوبية دراسة تحليلية لجهود المحدثين في العصر األيوبي......... 78 محسن إبراهيم أحمد الدوسكي SİLEFÎ VE ERBAʿÛNE’L-BÜLDÂNİYYE ADLI ESERİ................................ 102 Abdurrahman ECE RUHÂVÎ’NİN HAYATI VE HADİS İLMİNDEKİ YERİ...................................119 Muhammed AKDOĞAN EYYÛBİLER DÖNEMİNDE ANA HATLARIYLA FIKIH VE TEMEL ÖZELLİKLERİ....................................................................................... 131 Ramazan KORKUT :الدولة األيوبية ودورها في النهوض بالحركة العلمية قضايا أصولية وإشكاالت ففقهية من خالل التحقيق والبيان لألبياري أنموذجا.............................. 155 موالي إسماعيل بن موالي أبو الخير الناجي ŞÂFİÎ FAKİHLERİNDEN İZZEDDÎN B. ABDÜSSELÂM’IN FIKIHÇILIĞI....... 169 Mehmet Selim ASLAN ÂLİM-İDARECİ İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA İZZEDDİN B. ABDİSSELÂM............................................................................. 180 Zeki TAN İBN KUDÂME EL-MAKDİSÎ’NİN EL- MUĞNİ ADLI ESERİNDE “KİTABU’N- NİKÂH”IN DEĞERLENDİRİLMESİ.......................................... 193 Mücahit ÇOLAK EYYÛBÎ DÖNEMİNİN ÖNDE GELEN HANEFÎ HUKUKÇULARINDAN “KÂSÂNΔ.............................................................................................................. 203 Mustafa Harun KIYLIK
BİR EYYÛBÎ FAKÎHİ TÂCUDDÎN EL-FİRKÂH VE EL-VARAKÂT ŞERHİ.... 215 Davut EŞİT أثر األيوبيين في علم القراءات......................................................................................... 228 عبدالله سواس EYYÛBÎLER DÖNEMİ KIRAAT ÇALIŞMALARI.......................................... 238 İskender ŞAHİN ŞÂTIBÎ, KÂSIM b. FİRRÛH’UN HAYATI VE KIRAAT İLMİNE DAİR ESERİNİN İNCELENMESİ................................................................................. 253 Nesrişah SAYLAN EYYÛBÎLER DÖNEMİ ÂLİMLERİNDEN EBÛ ŞÂME EL-MAKDİSÎ’NİN (ö. 665/1267) İLMÎ ŞAHSİYETİ VE KUR’AN İLİMLERİNE KATKISI ....... 263 Hekim TAY HANEFÎ BİR EYYÛBÎ SULTANI; EL-MELİKÜ’L-MUAZZAM VE EBÛ HANÎFE’Yİ MÜDAFAA MAKSADIYLA HATÎB EL-BAĞDÂDÎ’YE YAZDIĞI REDDİYE............................................................................................ 278 Emine Nurefşan DİNÇ EYYÛBÎLERİN EŞARÎLİĞİN YAYGINLAŞMASINA ETKİSİ...................... 299 Âdem ERYİĞİT EYYÛBÎLER DEVRİNDE HANBELÎ VE EŞ‘ARÎ ÂLİMLER ARASI ÇEKİŞMELER...................................................................................................... 313 Abdurrahman KURT أوضاع أصحاب الديانات غير المسلمة في ظل الدولة االيوبية.................................................. 324 محمد معصوم حسن EYYÛBÎLER DÖNEMİNDE SÛFÎ BİR MÜFESSİR: İBNU’L-ARABÎ......... 334 Mehmet Seyid GECİT EYYÛBÎLER DÖNEMİNDE YETİŞEN MÜFESSİRLERDEN ER-RASA’YNÎ’NİN HAYATI VE RUMÛZU’L-KÜNÛZ FÎ TEFSÎRİ’L-KİTÂBİ’L-AZÎZ ADLI ESERİ........................................................ 346 Mehmet Şafi BİLİK EYYÛBÎ DÖNEMİNİN MÜFESSİRLERİNDEN HIDIR B. ABDURRAHMAN EL-EZDÎ VE ET-TİBYÂN FÎ TEFSÎRİ’L-KUR’AN ADLI TEFSİRİ.............. 354 Esat ÖZCAN ŞAİR ‘UMÂRE EL-YEMENÎ’NİN EL-MELİKÜ’L-EFDAL NECMEDDÎN EYYÛB HAKKINDAKİ MERSİYESİNİN SEMANTİK TAHLİLİ................. 367 Rıfat AKBAŞ EYYÜBİLER DÖNEMİ FELSEFE HAREKETLERİ: İŞRÂKÎLİK VE SÜHREVERDÎ...................................................................................................... 377 Emel SÜNTER SEYFEDDİN ÂMİDÎ’NİN RUMÛZÜ’L-KÜNÛZ ADLI FELSEFÎ ESERİ.... 386 Mehmet Sami BAGA & Süleyman TAŞKIN
ً التفكير الفلسفي في العهد األيوبي فلسفة الطبيعة عند عبد اللطيف البغدادي(رسالة المزاج) أنموذجا..... 400 سعدي يلماز & محمد نور النمر EYYÛBÎLER DÖNEMİ FELSEFE-TIP ARAŞTIRMALARINA BİR KATKI: ABDÜLLATÎF El-BAĞDÂDÎ’NİN MAKÂLE Fİ’L-MİZÂC ADLI RİSÂLESİNİN TANITIMI VE DEĞERLENDİRİLMESİ................................. 408 İbrahim AKSU EYYÛBÎ DEVRİ HADİS ÂLİMLERİNDEN MUVAFFAKUDDÎN İBN KUDÂME EL-MAKDİSÎ EL-CEMMÂİLÎ’NİN CERH VE TA’DÎL ANLAYIŞI (620/1223)............................................................................ 420 Uğur ERMAN EYYÛBÎ DEVRİ ÂLİMLERİNDEN MUVAFFAKUDDİN İBN KUDÂME VE MİNHÂCÜ’L-KÂSIDÎN FÎ FADLİ HULEFÂİ’R-RÂŞİDÎN ADLI ESERİ ................................................................ 433 İlhan BARAN EYYÛBÎ VEZİRİ ZİYÂUDDÎN İBNU’L-ESÎR’İN MEKTUPLARINDA TASVÎR SANATI................................................................................................ 451 Abdulhadi TİMURTAŞ SİLVAN EYYÛBÎ CAMİİ MİNARESİ VE SÜSLEME PROGRAMI.............. 473 İrfan YILDIZ & İzzet ZORLU ANADOLU’DA EYYÛBÎ MİHRAPLARI: HASANKEYF ÖRNEĞİ.............. 494 Nebi BUTASIM EYYÛBÎLER DÖNEMİNDE MUSUL VE ÇEVRESİNDEKİ TASAVVUFÎ HAREKETLİLİK........................................................................... 515 Abdulcebbar KAVAK EYYÛBÎLER DÖNEMİNDE İLMÎ HAYATIN YAPISI VE İŞLEYİŞİ............ 530 Mustafa ÖZKAN م1248-1187/هـ648-583 الحياة العلمية في القدس في العصر األيوبي من خالل كتاب األنس الجليل للعليمي.........535 عبد الحميد جمال الفراني EYYÛBÎLER’DE MEVLİD TÖRENLERİ......................................................... 552 Hüseyin AKPINAR هـ648 / هـ567 دور األيوبيين فــي تجديد وتأكــيد انتــشار المــذهب المالكــي في بالد الغرب اإلسالمي.....559 عصام منصور صالح EYYÛBÎLER DÖNEMİNDE CİZRE’DE EĞİTİM-ÖĞRETİM FAALİYETLERİ................................................................................................... 573 Hüseyin GÜNEŞ & Muhammed Muhdi GÜNDÜZ EYYÛBÎLER DÖNEMİNDE BİLİM VE KÜLTÜRE KATKI ARACI OLARAK KÜTÜPHANELER............................................................................. 585 Ramazan ÖNAL )م1250-1174/هـ648-570( العالقات الثقافية بين بعض علماء الموصل وحلب في العصر االيوبي.........597 ميسون ذنون عبد الرزاق
EYYÛBÎLER DÖNEMİ SALİHİYYE HANEFÎ - ŞAFİÎ MEDRESELERİ VE BU KURUMLARIN MUHADDİS ÂLİMLERİ........................................... 609 Rıdvan KALAÇ تدريس العلوم الشرعية في المدارس األيوبية في مدينتي حلب والقاهرة....................................... 621 وليد عبد الرحمن األخرس إسهامات المرأة في المجتمع األيوبي.................................................................................. 633 نرجس أسعد كدرو EYYÛBÎLER DÖNEMİ KIRÂAT ÂLİMLERİNDEN ABDULLAH B. ABDÜLMÜ’MİN EL-VÂSITÎ........................................................................ 645 Zeynep AKBUDAK & Mehmet Nuri AYYILDIZ مدرسة الفردوس االيوبية في حلب قراءة تاريخية أثرية.......................................................... 657 أحمد الخليل
SİLVAN EYYÛBÎ CAMİİ MİNARESİ VE SÜSLEME PROGRAMI İrfan YILDIZ* İzzet ZORLU**
Giriş Günümüzde Diyarbakır’ın ilçelerinden biri olan Silvan, eski adı ile Meyyafarikin Ortaçağ’ın önemli şehirlerinden biridir. Silvan, Diyarbakır havzasının kuzeyini teşkil eden Güneydoğu Toroslar’ın eteğinde, Diyarbakır’ı Bitlis’e bağlayan yol güzergâhı üzerinde ve 852 m. rakıma sahip bir ilçedir. Bizans ile Sasani arasında bir sınır hüviyetindeki ilçede ilk tahkim çalışmaları İmparator I. Anastasios döneminde (491-518) başlanmıştır.1 Hz. Ömer devrinde İyaz b.Ganem tarafından 640 yılında Silvan ilçesi feth edilmiştir.2Anadolu’nun güneydoğusunda pek çok merkezde olduğu gibi Silvan da Müslümanların eline geçtikten sonra günümüze kadar İslâm egemenliğinde kalmaya devam etmiştir. Hz. Ömer devrindeki fetihten Eyyûbîlere kadar olan İslâm tarihi sürecinde ilçe, Emeviler, Abbasiler, Buveyhiler, Mervaniler ve Selçukluların idaresi altında kalmıştır. Eyyûbîlerin tarih sahnesine çıktığı yıllarda Silvan mülkiyet olarak Mardin Artuklularının, yönetim olarak da Ahlât Memlük Emirliği’ne bağlıydı.3 Silvan 1185 yılında Selâhaddîn Eyyûbî tarafından ele geçirilmiş ve 1260 yılına kadar Eyyûbîlerin egemenliğinde kalmıştır. Bu dönemde Selâhaddîn Eyyûbî ilçede bir camii yaptırmıştır.4 Karahanlılar’ın Türk- İslâm sanatının ilk temsilcileri olduğu gibi Eyyûbîler de Mısır-İslâm sanatının önemli bir temsilcisi hüviyetindedir. Eyyûbîler Güney Sanatı adını verdiğimiz Suriye ve Mısır sanatının özelliklerini Anadolu’ya taşıyarak Anadolu’da bu sanatın etkisinde kalan yeni mimari eserler inşa etmiştir. Eyyûbîler Güneydoğu Anadolu’da özellikle Diyarbekir Eyaletinde yaptıkları kare formlu minareler bunun en bariz örneğidir. Çalışmamıza konu olan Silvan Eyyûbî Minaresi de bu eserlerden biridir. * ** 1 2 3
Prof. Dr., Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Doktora Öğrencisi, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Plastik Sanatlar Sanat Dalı İslam Ansiklopedisi, “Silvan” maddesi. İslam Ansiklopedisi, “Silvan” maddesi. Demir, “MeyyafarikinEyyubileri” (1185-1260), s.170.
474
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
İlçenin güneydoğusunda bulunan Silvan Eyyûbî Minaresi yaklaşık olarak 35 m. yüksekliğe sahiptir5 (Foto.1). Eser, kaynaklarda kullandığımız isim dışında üç farklı isimle daha anılmaktadır. Bu isimler Ebu Muzafferüddin Minaresi, Kot Minare veya Kırık Minare şeklindedir. Silvan Eyyûbî Camii’nin ne zaman yıkıldığı konusunda kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadır. Minare kaynaklarda Ebu’l Muzaffer Gazi ismi ile anılmaktadır. İlçe halkı tarafından esere, Kırık Minare veya Kot Minare adının verilmesinin sebebi minarenin üst kısmının Cumhuriyet döneminde yıkılması ve uzun süre bu şekilde kalmasından kaynaklanmaktadır. Minarenin yıkık olan üst kısmı özgününe uygun bir şekilde restore edilmiştir. Süleyman Savcı’nın 1956 tarihinde kaleme aldığı Silvan Tarihi adlı kitapta “beşinci bölüm yıkık olduğundan bu bölümde bir şey yoktur”6 ibaresi geçmektedir. Silvan Eyyûbî Minaresi’ne Gülsen Baş tarafından hazırlanan “Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme”7 adlı kitapta yer verilmiş ve minarenin süsleme programı detaylı bir şekilde işlenmiştir. Minare hakkında bilgi veren ikinci çalışma Bülent Nuri Kılavuz tarafından hazırlanan “Güneydoğu Anadolu Bölgesi Minareleri” adlı doktora çalışmasıdır. Bu çalışmada minarenin tarihçesi ve mimari özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Şevket Beysanoğlu “Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi I” adlı kaynakta minare üzerinde bulunan kitabelerin içeriği hakkında bilgi vermiştir. Yaptığımız çalışmada daha önce yapılan bu çalışmalardan yararlanılmıştır. Bu çalışma kapsamında minarenin tarihçesi, kitabeleri, mimari özellikleri ve süsleme programı hakkında bilgi verilmiş ayrıca diğer çalışmalardan farklı olarak minarenin süsleme programı, bölgedeki Artuklu dönemi yapılarında bulunan süsleme programlarıyla karşılaştırılmıştır. 1199-1244 yılları arasında Eyyûbîler devrinde yapılan caminin minaresi, ezan okuma vakitlerinin dışında rasathane olarak da kullanılmıştır.8
Minarenin Tarihçesi Eser, üzerindeki kitabelerden hareket edilerek tarihlendirilmiştir. Minaredeki kitabelerden Meyyafarikin Eyyûbî sultanlarından üçünün adı geçmektedir. Kitabelerde adı geçen Eyyûbî sultanları; Melikü’l-Evhad Necmeddîn Eyyûbî (1200-1209), Melikü’l-Eşref Musa (1210-1219) ve Ermen Şahı Ebu’l Muzaffer Gazi (1220-1244)’dir.9Minarenin yapımına Meyyafarikin Eyyûbî sultanı Melikü’l-Evhad Necmeddîn Eyyûbî tarafından (1200-1209) başlanmış, Melikü’l-Eşref Musa (12104 5 6 7 8
İslam Ansiklopedisi, “Silvan” maddesi. Bayhan, “Diyarbakır ve Çevresindeki Eyyubi Eserlerinden Örnekler.” s.290. Savcı, Silvan Tarihi , s.53. Baş, Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, s. 92-99. Yıldız ve Gürhan, Diyarbakır Kutsal Yerler Atlası, s.83.
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
475
1219) döneminde yapımına devam edilmiş ve Ermen Şahı Ebu’l Muzaffer Gazi döneminde (1220-1244) eser tamamlanmıştır. Bu sultanların tahta kalma süreleri göz önüne alındığında minarenin 45 yılda tamamlandığı anlaşılmaktadır. Kare gövdeli minarenin ustası “amel-i üstad” ünvanlı Ebu’l Hasan’dır. Günümüzde sağlam olan minarenin üst bölümü yenilenmiş, diğer bölümler özgünlüğünü korumaktadır. Minarenin bağlı bulunduğu Eyyûbî cami ise tamamen yıkılmıştır.
Minaredeki Kitabeler Kare formlu minarenin üzerinde Meyyafarikin Eyyûbî sultanlarından üçüne ait kitabe vardır. Bu kitabelerden biri Melikü’l-Evhad Necmeddîn Eyyûbî’ye (12001209), diğeri Melikü’l-Eşref Musa’ya (1210-1219), üçüncüsü ise Ermen Şahı Melik Ebu’l Muzaffer Gazi’ye (1220-1244) aittir. Minarenin birinci bölümünde bulunan Melik Evhad Eyyûb’a ait kitabede; Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla, burası yüce Allah’ın rızasını kazanmak için, efendimiz, faziletli, bilgin, mücahit, sultan, dinin ve dünyanın yıldızı, İslâm ve Müslümanların temeli, adil hükümdar, Muhammed Kamil oğlu Necmeddin Muhammed … Eyyûb oğlu Ebu Bekr oğlu Ebu’l- Feth Eyyûbî’nin servetinden ve malından yaptığı infak ile yapılmıştır. 10 Minarenin ikinci bölümünde bulunan Melik Eşref Musa’ya ait kitabede; Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla, buranın yapılmasını ve bitirilmesini, efendimiz, adil, bilgin, şerefli sultan, İslâm ve Müslümanların temeli, dinin ve dünyanın zaferi, milletlerin efendisi, Arabın ve Acemin hükümdarı, Ermen Şahı, Emirü’l Müminin’in yardımcısı, efendimiz, Ebu’l Feth Musa emir etmiştir. Bu da Müslümanların emiri, Allah’ın, dininin yardımcısı efendimiz Ebu’l Meali Ahmet’in hilafeti sırasında 609 (1212) yılının Muharrem (Haziran) ayında olmuştur.11 Minarenin dördüncü bölümünde bulunan Ebu’l Muzaffer Gazi ait kitabede; Allah muvaffak edicidir, bu minare, şerefli ve yüce buyruklarla tamamlandı. Mevlud, sultan, hükümdar … adil, güçlü, muzaffer, dünyanın ve dinin yıldızı, İslâm ve Müslümanların iftiharı, Emirü’l Müminin, Melik Adil (Seyfeddin Ebu Bekr) oğlu Ermen Şahı Ebul Muzaffer Gazi.12
Süslemelerin Tanıtımı Kare formlu minare beyaz kalker taşından yapılmış olup ve beş bölüm şeklinde düzenlenmiştir. Eserin her bir bölümünden diğerine geçişler silmelerle sağlanmıştır. 9
Bayhan, “Diyarbakır ve Çevresindeki Eyyubi Eserlerinden Örnekler.” s.290-291; İslam Ansiklopedisi, “Eyyubiler” maddesi 10 Minaredeki kitabeler için bkz. Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, s.369. 11 Minaredeki kitabeler için bkz. Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, s.369.
476
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Doğu Cephe: Eserin doğu cephesinin birinci ve ikinci bölümünde herhangi bir süsleme öğesi bulunmamaktadır. Bölümleri birbirinden ayıran silmeler birinci bölümde mevcut değildir. Minarenin kapısının bu cephede yer almasından dolayı cephe sade bırakılmış olmalıdır. Minareye girişi sağlayan kapı açıklığının hemen üstünde bulunan lento taşının daha açık bir renkte olması dikkat çekicidir (Foto.2). Doğu cephenin ikinci bölümünde bulunan silmenin hemen altında celi sülüs kitabe vardır. Bu kitabe eserin ikinci bölümünü tamamen dolaşır. Doğu cephenin üçüncü bölümünde silmenin hemen altında sekiz köşeli yıldız motifi yer alır ve bu motif üçüncü bölümün tüm cephelerini dolaşır. Sekiz köşeli yıldız motifi, bir karenin üstüne, köşeleri üzerinde oturmuş ikinci bir karenin eklenmesiyle elde edilmiştir (Foto.2). Doğu cephenin dördüncü bölümünde dikdörtgen bir çerçeve ve içinde bir motif bulunur. Çerçeve ters ve düz Y harflerine benzer bir motifin ardışık olarak sıralanması ile elde edilmiştir. Ortasında bulunan dairesel motifin hatları belirgin olmamakla beraber bitkisel bir karakterde olduğu kıvrık dallardan anlaşılmaktadır. Dördüncü bölüm en üstte kitabe kuşağı ile son bulmaktadır (Foto.3). Doğu cephenin beşinci bölümünde dikdörtgen bir bordür içinde yine dikdörtgen bir girinti içine yerleştirilmiş sivri kemer formlu bir pencere bulunmaktadır. Bordürde sekiz köşeli yıldızları oluşturan hatların uzatılarak diğer birimleri de oluşturduğu görülür. Yıldızların içi sekiz dilimli gülbezekler ile dolgulanmıştır. Sekiz köşeli yıldızların arasında kelebek motifleri vardır (Foto.4). Kuzey Cephe: Eserin kuzey cephesinin birinci bölümünde sağda ve solda birer niş vardır. Bu nişler birer mihrabiye formundadır. Sol nişteki bu mihrabiyeye benzer süsleme öğesi üstte yarım kubbe ve yanlarda çift sütundan oluşmuştur. Sağdaki niş kare bir çerçeve içine alınmış olup, çerçevenin bir kısmında çift sıra badem yuvacıkları görülür. Yarım kubbeli ve tek sütunlardan oluşan mihrabiye benzeri bir süslemedir (Foto.5). Bu süslemelerin üst kısmına geometrik süslemelerden sekiz kollu yıldız işlenmiştir. Tek sıra halinde bir taş dizisine işli yıldızlar minareyi doğu cephe hariç dolaşmaktadır. Yıldız kollarının birbiri ile bağlantı yaptığı noktada iki adet beş köşeli yıldız oluşmaktadır. Yıldızların üstündeki süsleme kuşağı da minareyi doğu cephe hariç dolaşmaktadır. Bitkisel tezyinatlı celi sülüs hat tek sıra taş dizisine işlenmiştir (Foto.5-6). İkinci bölümde dikdörtgen çerçevenin içinde beş satırlık bir kitabe vardır. Çerçeve beş basamaklı şeritlerden oluşmaktadır (Foto.7). Bu kitabenin üstünde, içinde yuvarlak formlu üç motifin bulunduğu bir pano mevcuttur. Panonun kontur çizgileri meander olarak bilinen bordür çeşitlerindendir. Nispeten daha büyük olan ilk süslemede on kollu yıldız motifi vardır. Yıldız kollarının aralarında beş köşeli küçük yıldızlar yer alır. On kollu yıldızın sol üstünde yer alan gülbezek motifi on dört dilimlidir. Bu motifin de sağında keskin hatlara sahip olmayan beş köşeli yıldız bulunur.
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
477
Yıldızı oluşturan hatlar birbirinin üstünden ve altından geçerek düğümlü bir görünüm sunar. Merkezde ise beşgen oluşmuştur. Bu sivri kemer formlu panonun üstünde ise bitkisel tezyinatlı celi sülüs kitabe mevcuttur. Yazı hattının üstü ve altı ince bir şerit halinde rumi, palmet ve uçları uzatılarak yuvarlak bir görünüm alan hilal süslemeleri ile ardışık olarak süslenmiştir. Kitabe minarenin tüm cephelerini dolaşır. (Foto.8) Üçüncü bölümde ise meander tarzı üç ince şeridin basamak oluşturduğu bir bordür ve bunun içinde mihrabiyeye benzer bir niş vardır. Yarım kubbesi, alınlığı ve köşelikleriyle tam bir mihraba benzetilen süslemenin sütunceleri ise burmalıdır. Sütunce başlığı kavsaralı olup alt kısım ise topaç gibi sivri sonlanmıştır. Bu panonun üstünde ise tüm cepheleri dolaşan sekiz köşeli bir yıldız şeridi vardır. (Foto.9) Dördüncü bölümde oluşturulan panonun bordürleri kalın tutulmuştur. Ters ve düz T harflerine benzer bir motifin ardışık olarak işlendiği görülür. Panonun içinde merkezi kompozisyonlu bir madalyon vardır. Bu yuvarlak madalyonun etrafı dıştan örülmüştür. Altı sivri kola sahip yıldız düzenlemesinde her bir kolu oluşturan birimler uçları sivrilen dörtkenardan oluşmuş ve birbirlerine örülerek geçirilmiştir. Tam merkezde ise altı köşeli bir yıldız motifi oluşmuştur. Bu panonun üstünde ise tüm cepheyi dolaşan bitkisel tezyinatlı celi sülüs kitabe bulunur ve bu hattın üstü ve altı ince bir şerit halinde ters-düz palmetler ve iri rumi süslemeleri ile ardışık olarak süslenmiştir. (Foto.10) Minarede, sonradan yenilenen beşinci bölümde, doğu cephe süsleme programı olduğu gibi kuzey cepheye de uygulanmıştır. Batı Cephe: Birinci bölümdeki süslemeler kuzey cephede olduğu gibi iki adet niş ile başlar. Bu nişler yine mihrabiyeye benzer formlarda olup biri sağda diğeri solda konumlanmıştır. İçleri oldukça tahrip edilmiş nişlerden soldakinde sekiz dilimli yarım kubbe, sütunceler, yivli sütunce başlıkları ve iki katlı badem yuvacıkları seçilebilmektedir. Sağdaki mihrabiyeye benzer nişte de sekiz dilimli yarım kubbe daha net seçilebilmektedir. Bu nişin sağ, sol ve alt kenarlarında üçgen yuvacıklar vardır. Nişin bir basamak içinde, üçgen yuvacıklar ile oluşturulmuş kare bir çerçeve ve onun da içinde bir satır hat görülmektedir. Süleyman Savcı 1956 yılında yayınladığı eserinde “içleri yazılı iki küçük mihrap”13şeklinde bu nişlerin ilk halini tanımlamıştır. İki nişin arasında kalan alana iki satırlık bir kitabe işlenmiştir. Kıvrık dallardan oluşan bitkisel karakterli celi sülüs ile oluşturulan hat, kitabenin bir parçasıdır. Bu süslemelerin üzerinde kuzey cephede olduğu gibi eş boyutlu sekiz kollu yıldızlar mevcuttur. Bu geometrik karakterli süsleme şeridinin de üstünde kıvrık dallardan oluşan bitkisel karakterli celi sülüs ile oluşturulmuş kitabe ile birinci bölüm nihayetlenir (Foto.12). İkinci bölümde sivri kemerli ve meander bordürlü bir pano görülür. Bu panonun merkezinde bir 12 Minaredeki kitabeler için bkz. Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, s.369.
478
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
güneş diski vardır. Pek yaygın olmayan figüratif süslemelere örnek teşkil edecek bu figürde; göz, kaş, burun ve ağız rahatlıkla fark edilirken yanaklar ve çene şişkince tasvir edilmiştir. Dudak tek bir çizgi ile ifade edilmeyip üst ve alt dudak belirgindir. Figürün bir insan başından çok güneş diski şeklinde yorumlanması çevresindeki ışınlar sayesindedir. Panonun üst kısmında zeminden yükselen taşın üzerindeki tasvirin ne olduğu pek anlaşılamamakla beraber, “kabaca işlenen aslan maskı” olduğu minare hakkında çalışmalar yapan Gülsen Baş tarafından ifade edilmektedir.14 Bu süslemenin tam da bittiği nokta olan sivri kemerli panonun üstünde bir detay göze takılmaktadır. İnce, yalın ve kısa bir yazı kuşağı o noktaya işlenmiştir. Kitabenin devamı veya bu figüratif süslemenin açıklayıcısı olabilir. Bunun da üstünde minarenin tüm cephesini dolaşan kitabenin, üstü ve altı ince bir şerit halinde rumi, palmet ve uçları uzatılarak yuvarlak bir görünüm alan hilal süslemeleri ile ardışık olarak süslenmiştir. (Foto.13) Üçüncü bölümde dikdörtgen formlu bir pano vardır. Panonun bordürü üç basamaklı ve S kıvrımlıdır. Tam merkezde yuvarlak formlu bir madalyon yer alır. Oldukça ender rastlanan on bir kollu yıldız motifi bu bölümde uygulanmıştır. Yıldızın kolları arasında beş köşeli minik yıldızlar görülür. Bu minik yıldızların arasında da beşgenler oluşmuştur. Bu iki birim ardışık olarak on bir kollu yıldızın etrafını dolaşır. Panonun üstünde sekiz köşeli yıldız şeridi tüm cepheleri sarmıştır. (Foto.14) Dördüncü bölüm dikdörtgen formlu bir panoyu barındırır. Panonun bordürü basık altıgen birimlerin zikzak oluşturacak şekilde dizilmesi temeline dayanır. Üçgen birimler de bordüre eklenmiştir. Bu birimlerin yüzeyinde bitkisel süslemeler vardır. Panonun merkezinde yuvarlak formlu bir madalyon ve içinde geometrik ve bitkisel motiflere sahip detaylar vardır. Dışa dört adet palmet ve rumilerden oluşan bir düzenleme, içe sekiz köşeli yıldız uygulanmıştır. Bu panonun üstünde ise tüm cepheyi dolaşan bitkisel tezyinatlı celi sülüs hatlı kitabe bulunur. Bu hattın üstü ve altı ince bir şerit halinde ters-düz palmetler ve iri rumi süslemeleri ile ardışık olarak süslenmiştir. Bu cephedeki kitabenin yarısı günümüzde mevcut olup diğer yarısı restorasyon aşamasında boş bırakılmıştır. (Foto. 15) Beşinci bölümdeki süslemeler tüm cephelerde aynıdır. Güney Cephe: Güney cephe birinci bölümdeki süslemeler batı cephe birinci bölümdeki süslemeler ile benzerdir. Mihrabiye görünümlü nişlerin arasında batı cephede iki satırlık kitabe varken burada tek satırlık bir kitabe yazılıdır. (Foto.1617) İkinci bölümde sivri kemer formlu meander tarzında bir bordüre sahip pano mevcuttur. Panonun merkezinde yuvarlak formlu bir madalyon vardır. Madalyonun etrafındaki kalın bordürlere ters-düz T harflerine benzer motiften oluşan bir düzenleme işlenmiştir. Madalyonun içine sekiz kollu yıldız uygulanmıştır. Yıldızı 13 Savcı, Silvan Tarihi , s.52.
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
479
oluşturan çizgiler yivlidir. Panonun üstünde tüm cepheleri dolaşan bitkisel tezyinatlı kitabe ile onu üstten ve alttan sınırlayan ince bir şerit halinde rumi, palmet ve uçları uzatılarak yuvarlak bir görünüm alan hilal süslemeleri ile ardışık olarak süslenmiştir. (Foto.18) Üçüncü bölümde üç basamaklı şeritten oluşan bordüre sahip dikdörtgen bir pano vardır. Tüm cephelerdeki panoların içinde süslemeler mevcutken bu pano boş bırakılmıştır. Panonun üstünde ise tüm cepheyi dolaşan tek sıra sekiz köşeli yıldız şeridi vardır (Foto.19) Dördüncü bölümde bulunan kalın bordürde ters-düz T harflerine benzer motif ile oluşturulan bir düzenleme görülür. Panonun merkezinde yuvarlak formlu bir madalyon vardır. Madalyonun içinde on kollu yıldız motifi işlidir. Yıldızın kolları çaprazlama uzatılarak sivri ucu dış konturlara temas eden beşgene benzer birimler oluşmuştur. Panonun üstündeki bitkisel tezyinatlı kitabede eksik olan bir taş değiştirilmiş ama yüzeyi boş bırakılmıştır. Kitabenin üstü ve altı ince bir şerit halinde ters-düz palmetler ve iri rumi süslemeleri ile ardışık olarak süslenmiştir. (Foto.20) Minarenin beşinci bölümü tüm cephelerde aynı süsleme programına sahiptir.
Değerlendirme ve Karşılaştırma Silvan, mülkiyet olarak Mardin Artukluları’nın, yönetim olarak da Ahlât’taki Ahlât Memlük Emirliği’nin elindeyken15 Eyyûbîler tarafından Ağustos 1185 yılında ele geçirilmiştir.16 Mardin Artukluları da 1202 yılında Eyyûbî hükümdarı el-Melikül Adil’in hâkimiyetini kabul etmişlerdir.17 Eyyûbîlerin, Zengîlerin bir devamı olduğu da bu ilişkilerin içine eklenince dört devletin birbiriyle olan siyasi ilişkilerinden söz edilebilir. Yani kuruluş yıllarının kronolojik sırasıyla Artuklu (1102), Zengî (1127), Eyyûbî (1171) ve Memlük (1250) hükümdarlıkları arası siyasi, ekonomik, kültürel ve dolayısıyla sanatsal açıdan bir alışverişin veya birlikteliğin olduğu söylenebilir. Silvan Eyyûbî Camii Minaresi doğu cephesi hariç tüm cephelerde birinci bölümde mevcut olan sekiz kollu yıldız süslemesi “İslâm Sanatında Geometrik Süsleme” adlı envanter kayıtlarına göre “Sekiz Kollu Yıldız 01”18 şeklinde adlandırılır. Bu sekiz kollu yıldız Artuklu eserlerinden Mardin Zinciriye Medresesi güney cephesinde rozet olarak ve Şehidiye Medresesi minber aynalığında yer almaktadır. Minaredeki örnekte olduğu gibi yıldız kollarının arasına beş köşeli minik yıldızlar da eklenmiştir. 14 15 16 17
Baş, Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, s. 94 Demir, “MeyyafarıkinEyyubileri” (1185-1260), s.170. İslam Ansiklopedisi, “Diyarbakır” maddesi. İslam Ansiklopedisi, “Eyyubiler” maddesi.
480
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Minarenin kuzey cephe birinci bölümünde bulunan mihrabiye görünümlü nişlerden soldakinin çift sütunceli olduğu görülmektedir. Aynı çift sütunceli uygulama Artuklu eserlerinden Mardin Hatuniye Medresesi türbe mihrabında görülür. Minarenin kuzey cephe ikinci bölümünde bulunan on kollu yıldız süslemesi envanter kayıtlarına göre “On Kollu Yıldız 09”19 şeklinde adlandırılır. Bu yıldız düzenlemesi Artuklu eserlerinden; Mardin Şehidiye Medresesi minberinin köşk kısmının altındaki panoda, Mardin Zinciriye Medresesi mihrap bordüründe ve Mardin Kasımiye Medresesi avluya giriş kapısında görülür.20 Minarenin kuzey cephe üçüncü bölümünde bulunan mihrabiyenin sütunceleri Mardin Kasımiye Medresesi taçkapı sütuncesinde olduğu gibi burmalıdır. Minarenin kuzey ve güney cephe dördüncü bölümlerinde bulunan dikdörtgen panodaki ters-düz T harflerine benzer bir motif ile oluşan ve envanter kayıtlarında “Meander 04”21 şeklinde adlandırılan bordür, Artuklu eserlerinden Mardin Latifiye Camii harim kapısında da uygulanmıştır. Minarenin batı cephe üçüncü bölümünde bulunan, dikdörtgen panodaki S kıvrımları yapan bordür, Artuklu eserlerinden Mardin Şehidiye Medresesi çeşmesi niş kemerinin dış bordürüne uygulanmıştır. (Foto.21) Güney cephe birinci bölümünde bulunan soldaki mihrabiye görünümlü nişin kubbesi Artuklu sanatı ile özdeşleşen dilimli kubbedir. Bu süsleme Artuklu kubbelerinde ve mihraplarında çokça uygulanmıştır. Mardin Hatuniye Medresesi eyvan mihrabı ve Mardin Şehidiye Medresesi mihrabı da buna örnektir. Minarenin tüm cephelerinde üçüncü bölümünde yer alan, yani minareyi üçüncü bölümde çevreleyen ve envanter kayıtlarında “Sekizli Yıldız 17”22 olarak adlandırılan süsleme sekiz köşeli yıldız motifidir. Bu süsleme Artuklu eserlerinden Mardin Şehidiye Medresesi taçkapı bordüründe içi oyularak ve gülbezek şeklinde kabaraya işlenerek uygulanmıştır. Mardin Melik Mahmut Camii harim kapısı lentosunda sekiz köşeli yıldızların içine gülbezekler eklenerek süsleme oluşturulmuştur. Mardin Şehidiye Medresesi ve Mardin Melik Mahmut Camii çeşme yalağında da bu örnek mevcuttur. (Foto.22) Minarenin tüm cephelerinde beşinci bölümde yer alan süsleme Artuklu eserlerinden Mardin Latifiye Camii taçkapısında sekiz köşeli yıldızların içine kabaralar yerleştirilerek uygulanmıştır. Bilindiği üzere yıldızların kolları çift rakam veya sayılarla ifade edilir. Minarenin batı cephesinde üçüncü bölümde bulunan on bir kollu yıldız düzenlemesi sadece 18 19 20 21
Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, s.84. Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, s.131. Zorlu, “Diyarbakır ve Mardin’deki İslam Dönemi Dini Mimarisinde Geometrik Süsleme”, s.150. Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, s.295.
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
481
Artuklu Sanatında değil İslâm Sanatında çok ender rastlanan bir örnektir. “İslâm Sanatında Geometrik Süsleme” adlı envanterde “Az görülen yıldızlar”23 başlığı altında sadece iki örnek kayıt altına alınmıştır. Bunlar Kayseri Çifte Kümbet ve Kayseri Erkilet Köşkü’ndedir.
Sonuç Beş bölümden oluşan ve doğu cephenin birinci bölüm hariç tüm bölümlerde en az bir süsleme öğesi bulunan Silvan Eyyûbî Camii Minaresi, Eyyûbîlere ait oldukça önemli bir şaheserdir. Minarenin üzerindeki kitabelerden, kare formlu minarelerin Anadolu’da özellikle Eyyûbî döneminde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Diyarbakır ve çevresinde Eyyûbî öncesi kare formlu minareler Nisanoğulları tarafından inşa edilmiştir. Bu minare, İslâm sanatında süsleme başlığı altında işlenecek tüm süsleme çeşitlerinin bir eserde toplanmış halidir. Geometrik, bitkisel, figüratif süsleme ve yazı sanatının örneklerini minare yüzeyinde görmek mümkündür. İslâm sanatında non-figüratif süslemeler tercih edilirken nadir de olsa figüratif örneklerin varlığı bilinmektedir. Eyyûbîlerin Meyyafarikin’de (Silvan’da) 1195, 1215 ve 1221 yıllarında sikke bastırdığı ve bunların da üstünde insan figürlerinin olduğu bilinmektedir.24 Kitabeleri ve sonradan yenilenen beşinci bölümü hariç tutulduğunda, minarenin, birinci bölümünde 7 adet, ikinci bölümünde 9 adet, üçüncü bölümünde 6 adet ve dördüncü bölümünde 7 adet olmak üzere toplam 29 farklı süsleme unsuru vardır. Bunlardan 9 tanesi, siyasi olarak Eyyûbîlere bağlı bir şekilde varlıklarını sürdüren, Artuklu eserlerinde de karşımıza çıkmaktadır. Minarenin doğu cephesi diğer üç cepheye göre daha eski ve yıpranmış gibi bir görünüm vermektedir. Sadece bu yüzeyde oluşmuş oksitlenmeler, yosunlar ve renk değişimleri doğu cephenin maruz kaldığı rüzgâr, nem, yağmur veya güneşlenme süresine bağlı olarak farklılık göstermiş olabilir. Diyarbakır’a hâkim olan Artuklular, Eyyûbîlere siyasi açıdan bağlı olduklarından süslemeleri Eyyûbî sanatının etkisinde kalmıştır.25 Diyarbakır’ın Silvan ilçesinde bulunan ve bir Eyyûbî eseri olan Silvan Eyyûbî Camii Minaresini bezeyen süsleme türlerinden bir kısmı bir dönem siyasi açıdan Eyyûbîlere bağlı olan Mardin’deki Artuklu eserlerinde de görülmektedir. İslâm sanatında yaygın bir şekilde kullanılan bu süsleme türlerinin hem Eyyûbî hem de Artuklu sanatında görülmesi Artukluların siyasi olarak Eyyûbîlerin hâkimiyetinde olmasının yanında 22 23 24 25
Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, s.91. Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, s.180. İslam Ansiklopedisi, “Silvan” maddesi. Zorlu, “Diyarbakır ve Mardin’deki İslam Dönemi Dini Mimarisinde Geometrik Süsleme”, s.163.
482
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
her iki devletin sanatı üzerinde etkili olan ve Güney Sanatı olarak adlandırdığımız Suriye-Mısır İslâm sanatının etkisidir. Bu benzerlikler aynı zamanda yine Şam ve civarından gelip bugünkü Güneydoğu Anadolu Bölgesinde inşa edilen mimari anıtların inşasında görev alan Suriyeli ustaların etkisini de göstermektedir.
Kaynakça Baş, Gülsen. Diyarbakır’daki İslâm Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004. Bayhan, Ali. “Diyarbakır ve Çevresindeki Eyyubi Eserlerinden Örnekler.” I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği, 2003. Beysanoğlu, Şevket. “Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi”. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, 2003 Demir, Ahmet. “Meyyafarıkin Eyyubileri (1185-1260)”. Uluslararası Silvan Sempozyumu. Mardin: Artuklu Üniversitesi Yayınları. 2008. Demiriz, Yıldız.”İslâm Sanatında Geometrik Süsleme Bir Envanter Denemesi” İstanbul: Yorum Sanat ve Yayıncılık, 2004 İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Savran. 29.cilt. İstanbul: TDV Yayıncılık. 2004 İslâm Ansiklopedisi. Nejat Göyünç. 9.cilt. İstanbul: TDV Yayıncılık. 1994 İslâm Ansiklopedisi. Ramazan Şeşen. 12.cilt. İstanbul: TDV Yayıncılık. 1995 Yıldız, İrfan ve Pınar Gürhan. Diyarbakır Kutsal Yerler Atlası. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği, 2013. Savcı, Süleyman. Silvan Tarihi. Diyarbakır: Diyarbakır Tanıtma Derneği, 1956. Zorlu, İzzet. “Diyarbakır ve Mardin’deki İslâm Dönemi Dini Mimarisinde Geometrik Süsleme”. Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
Foto. 1:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Genel Görünüş (Fotoğraf: Silvan Belediyesi)
Foto. 2:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Doğu Cephe
483
484
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Foto. 3:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Doğu Cephe Dördüncü Bölüm
Foto. 4:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Doğu Cephe Beşinci Bölüm
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
485
Foto. 5:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Kuzey Cephe
Foto.6:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Kuzey Cephe Birinci Bölümden Detay
486
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Foto.7:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Kuzey Cephe İkinci Bölümde Bulunan Kitabe
Foto.8: Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Kuzey Cephe İkinci Bölümde Pano ve Kitabe
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
Foto.9:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Kuzey Cephe Üçüncü Bölüm
Foto.10:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Kuzey Cephe Dördüncü Bölüm
487
488
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Foto.11:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Batı Cephe
Foto.12: Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Batı Cephe Birinci Bölüm
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
Foto.13:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Batı Cephe İkinci Bölüm
Foto.14:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Batı Cephe Üçüncü Bölüm
489
490
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Foto.15:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Batı Cephe Dördüncü Bölüm
Foto.16:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Güney Cephe
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
Foto.17:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Güney Cephe Birinci Bölüm
Foto.18: Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Güney Cephe İkinci Bölüm
491
492
EYYÛBÎLER’DE İLİM, KÜLTÜR VE SANAT
Foto.19:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Güney Cephe Üçüncü Bölüm Foto.20:Silvan Eyyûbî Camii Minaresi Güney Cephe Dördüncü Bölüm
İrfan YILDIZ - İzzet ZORLU
493
Foto.21: Mardin Şehidiye Medresesi Çeşmesi Niş Kemerinin Dış Bordürü
Foto.22: Mardin Melik Mahmut Camii Harim Kapısı Lentosu