FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN DEMOKRAT PARTİ’DEN AYRILIŞI

You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers, research institutes, and various content providers

Source:

TURAN-SAM TURAN-CSR

Location:

Turkey

Author(s):

Murat Çalişoğlu

Title:

MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN DEMOKRAT PARTİ’DEN AYRILIŞI SEPERATION OF MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ FROM DEMOCRAT PARTY

Issue:

32/2016

Citation style:

Murat Çalişoğlu. "MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN DEMOKRAT PARTİ’DEN AYRILIŞI".

TURAN-SAM 32:530-534. https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=476778

CEEOL copyright 2021

http://www.turansam.org ******** TURAN-SAM: TURAN Stratejik Araştırmalar Merkezi * TURAN-CSR: TURAN Center for Strategic Researches TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Cilt: 8/SON-BAHAR, Sayı: 32 TURAN-CSR International Scientific Peer-Reviewed and Refereed Journal; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Volume: 8/AUTUMN, Issue: 32

(68) Yrd. Doç. Dr. Murat ÇALIŞOĞLU248 MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN DEMOKRAT PARTİ’DEN AYRILIŞI SEPERATION OF MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ FROM DEMOCRAT PARTY

ÖZ Mehmed Fuad Köprülü, siyasi hayatına 1935 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün isteği üzerine Kars milletvekili olarak başlamıştır. Ancak 1945 yılına kadar siyasette aktif bir rol aldığı söylenemez. 1945 yılında Adnan Menderes, Celal Bayar ve Refik Koraltan ile beraber Milli Şef İsmet İnönü’nün antidemokratik politikalarına karşı CHP içerisinde muhalefet hareketi içerisinde yer almış ve bu muhalefetin sonucunda da Demokrat Parti (DP) adıyla yeni bir siyasi parti kurulmuştur. Köprülü, DP iktidarında partiden istifa edeceği 1957 yılına kadar başta Dışişleri Bakanlığı olmak üzere Başbakan Yardımcılığı ve Milli Savunma Bakanlığı görevlerini yürütmüştür.

Başbakan Menderes’in kuruluş gerekçeleri olan demokratik anlayıştan uzaklaşmasıyla beraber Köprülü bu durumu eleştirmiş, düzeltmek için büyük gayret göstermiş ancak parti içerisinde bu durumu düzeltemeyeceğini anlayınca 6 Eylül 1957’de DP’den resmen istifa etmiştir. Bu çalışmada Köprülü’nün Demokrat Parti’den ayrılma süreci incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Mehmed Fuad Köprülü, Demokrat Parti, Antidemokratik Yönetim.

ABSTRACT Mehmed Fuad Köprülü began his political life as a deputy of Kars in 1935 at personel request of Mustafa Kemal Atatürk. However, it cannot be said that he had taken an active role in politics until 1945. In 1945, along with Adnan Menderes, Celal Bayar and Refik Koraltan, they took part in the opposition movement against the anti-democratic policies of National Chief İsmet İnönü beside the one-party government and they formed a new political party in the name of Democratic Party (DP) as a result of this opposition. Köprülü had served as Deputy Prime Ministry, in Ministry of National Defense and particularly in Ministry of Foreign Affairs until 1957, when he resigned from the party in DP government.

With the drifting of the Prime Minister Menderes away from the democratic understanding of the party’s foundation, Köprülü criticized this situation, made great efforts to correct it, and officially resigned from the DP on September 6, 1957, when he realized that he could not fix this situation in the party. The process of Köprülü’s separation from Democratic Party has been examined in the study.

Keywords: Mehmed Fuad Köprülü, Democrat Party, Antidemocratic Governence.

Yrd.Doç.Dr. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ağrı/ TÜRKİYE; mcalisoglu@gmail.com Bu makale yazarın “Mehmed Fuad Köprülü’nün Siyasi Hayatı” adlı yayınlanmamış doktora tezinden yararlanılarak genişletilmiş şekilde hazırlanmıştır 248 

530

CEEOL copyright 2021

CEEOL copyright 2021

http://www.turansam.org ******** TURAN-SAM: TURAN Stratejik Araştırmalar Merkezi * TURAN-CSR: TURAN Center for Strategic Researches TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Cilt: 8/SON-BAHAR, Sayı: 32 TURAN-CSR International Scientific Peer-Reviewed and Refereed Journal; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Volume: 8/AUTUMN, Issue: 32

GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti’nin 1923’te kurulmasıyla birlikte Mustafa Kemal’in bilime ve bilim adamlarına çok fazla önem verdiği görülmektedir. Mehmed Fuad Köprülü de cumhuriyet döneminde yetişen önemli bilim adamı ve siyasetçilerden biridir. Özellikle İstanbul Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesindeki çalışmalarının yanı sıra siyaset hakkındaki düşünceleri onu meclise taşımış, siyasette ön plana çıkmasına vesile olmuştur.

Mehmed Fuad Köprülü’nün Siyasi Hayatına Genel Bakış Mehmed Fuad Köprülü, 1935 yılına kadar siyasetten uzak durmuş ve zamanının tamamını ilmi çalışmalarla değerlendirmiştir. Mustafa Kemal’in içinde Mehmet Fuad Köprülü’nün de bulunduğu bir grup fikir ve ilim adamını kendi çevresinde ve mecliste görmek istemesi üzerine siyasi hayata yönelmiştir (Köprülü,1987;5). Köprülü, Yusuf Akçura’nın 11 Mart 1935’te ölümüyle boşalan Kars milletvekilliğine Mart ayı sonunda yapılan bir ara seçim neticesinde seçilmiş ve 10 Haziran 1935’te meclise katılmıştır (Güneş,1995;405).

Köprülü, İkinci Dünya Savaşı yıllarına kadar siyasi hayatta aktif bir görünümden uzak kalmış bu arada üniversitedeki çalışmalarına da devam etmiştir. Ancak 1941 yılında, üniversite çalışanlarının aynı anda hem üniversite hem de mecliste görev yapamayacaklarına dair bir kanun çıkarılmış ve bunun sonucunda da Köprülü de Şemseddin Günaltay ve İbrahim Necmi Dilmen ile beraber milletvekilliğini seçmiştir.

Köprülü’nün milletvekilliğini seçmesinde o yıllarda hür bir üniversite ortamının olmaması en büyük etkenlerden biri olarak gösterilmektedir (Caferoğlu,1966;966).

CHP ve İsmet İnönü’nün antidemokratik yönetim sergilemeleri karşısında parti içerisinde muhalif sesler yükselmeye başlamış; Mehmed Fuad Köprülü, Adnan Menderes, Celal Bayar ve Refik Koraltan CHP Meclis Grubu’na verdikleri Dörtlü Takrir ile bu muhalefet hareketini ilk defa resmileştirmişlerdir. 7 Haziran 1945’te verilen bu önergenin parti içerisinde fırtınalar kopardığını, önergeyi verenlere karşı çok büyük bir öfke doğduğunu Celal Bayar bizzat ifade etmiştir (Bayar,1986;34). 12 Haziran’da yapılan kapalı oturumda, yaklaşık yedi saat süren görüşmeler neticesinde önergeyi veren dört milletvekili hariç diğer bütün milletvekillerinin ret yönünde oy vermesiyle öneri reddedilmiştir (Goloğlu,1982;25). Dörtlü Takrir, muhalefet hareketinin kamuoyu tarafından duyulmasını sağlayan ve planlı ve bir grup hareketi olduğunun belirten bir belgedir (Akandere,2003;19).

CHP içerisindeki muhalif grup ile partili diğer vekiller arasında sürekli sürtüşmeler yaşanmış ve gazete köşelerinden birbirlerine ağır hakaretler içeren yazılar yazmışlardır. Bütün bu süreç neticesinde CHP parti divanı Menderes ve Köprülü’yü 21 Eylül 1945’te, Koraltan’ı ise 27 Kasım 1945’te partiyi küçük düşürücü yazıları ve demeçlerinden dolayı partiden ihraç etmiştir (Yalman,1971;35- Cumhuriyet, 28 Kasım 1945). Celal Bayar ise bu gelişmeler karşısında 28 Eylül 1945’te İzmir milletvekilliğinden, 3 Aralık 1945’te ise CHP’den istifa etmiştir (Koçak,1997;141).

Celal Bayar 1 Aralık’ta basına verdiği demeçte arkadaşları ile yeni bir parti kuracaklarını belirtmiş ve yapılan çalışmalar neticesinde parti programı titizlikle hazırlanarak 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti (DP) adıyla yeni bir parti kurulmuştur (Koltuk, 2008;43).

Demokrasiyi tam anlamıyla hayatın her alanına yaymak amacıyla yola çıkan DP kısa sürede halktan büyük bir teveccüh görmüş, Temmuz 1946’da yapılan seçimlerde sadece 41 il ve 200 ilçede örgütlenmesine rağmen CHP’nin 395 milletvekiline karşı 66 milletvekili çıkararak mecliste muhalefet partisi olarak yerini almıştır. Böylece cumhuriyet tarihinde ilk defa tam anlamıyla çok partili hayata geçilmiştir (Erdoğan,1992;270).

DP’nin mecliste muhalefet partisi olarak yer aldığı 1946-1950 yılları arasında CHP ile çok sürtüşmeli

531

CEEOL copyright 2021

CEEOL copyright 2021

http://www.turansam.org ******** TURAN-SAM: TURAN Stratejik Araştırmalar Merkezi * TURAN-CSR: TURAN Center for Strategic Researches TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Cilt: 8/SON-BAHAR, Sayı: 32 TURAN-CSR International Scientific Peer-Reviewed and Refereed Journal; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Volume: 8/AUTUMN, Issue: 32

ve hararetli bir dönem yaşanmıştır. Her geçen gün giderek güçlenen ve teşkilatı büyüyen DP, 1950 seçimlerinde çok büyük bir zafere imza atarak meclise 408 milletvekili sokarken CHP ise 69 milletvekilliği kazanmıştır (Cumhuriyet, 26 Mayıs 1950). Bu sonuç ile CHP’nin 27 yıllık tek parti iktidarı sona ermiş ve mecliste muhalefet partisi görevini üstlenmiştir.

1950-1960 yılları arasındaki DP iktidarında Köprülü, kısmen milli savunma bakanlığı ve başbakan yardımcılığı görevlerinin yanı sıra uzun bir süre dış işleri bakanlığı görevini sürdürmüştür. Özellikle 19501954 yılları arasındaki dönem; Kore Savaşı’na asker gönderme, NATO’ya giriş, Balkan ve Bağdat Paktlarının kurulması gibi Türk dış politikası açısından çok önemli olaylara sahne olmuş, bu olayların tamamında da dış işleri bakanı olarak Köprülü aktif rol oynamıştır. Köprülü’nün özellikle Kore Savaşı ve NATO’ya giriş sürecindeki gayreti meclis görüşmelerinde de çok net görülebilmektedir (Bkz: TBBB Zabıt Cerideleri, Dönem: IX, Cilt: 1, Oturum:1, (30.06.1950) ; 311-313- TBMM Zabıt Cerideleri, Dönem: IX, Cilt:3, Oturum:1, (06.12.1950) ; 58-67).

Mehmed Fuad Köprülü’nün Demokrat Parti’den Ayrılışı Demokrat Parti,1950 seçimlerinde 408 milletvekili ile meclisteyken; 1954 seçimlerinde milletvekili sayısını artırarak 503 milletvekili çıkarmış, CHP ise 69 milletvekilinden 31 milletvekilliğine düşmüştür (Albayrak,2004;263). Bu seçimlerde elde edilen başarıyı Menderes tamamen sahiplenmiş (Baban,2009;356) bu da Köprülü’nün arkadaşına karşı sert bir tavır almasına neden olan olayların ilki olmuştur. Menderes, Köprülü’ye büyük saygı ve hürmet gösterirken bu tarihten sonra tavrı değişmiş ve onu küçümsemeye, yok saymaya ve hatta dışlamaya başlamıştır. DP’nin kuruluşundan iktidar dönemine kadar Menderes’in ideallerini gerçekleştirmede kendisine en yakın olarak gördüğü kişi Köprülü iken bu durum 1954 yılı ile beraber değişmiştir (Uzman,2013;188).

Menderes ile Köprülü’nün arasının açılmasına sebep olan en önemli konulardan biri de Menderes’in özel hayatındaki taşkınlıklar olmuştur. Köprülü Menderes’in zengin bir üniversite öğrencisi gibi kaçamak yapmasını hele de bu iş için devletin ödeneğinin kullanılmasını asla kabul edememiş, başta Celal Bayar olmak üzere bu durumdan haberdar olan ve buna ortam hazırlayan diğer DP’lileri de asla tasvip etmemiştir (Baban,2009;358).

Köprülü, 1954 yılından itibaren Menderes’in parti programına uymayan uygulamalarına karşı onu uyarmaya çalışmış, başarılı olamayınca da yüksek sesle itirazını dile getirmiştir. Bu itiraz ve uyarılardan herhangi bir sonuç elde edemeyen Köprülü 15 Nisan 1955’te Dışişleri Bakanlığı görevinden istifa etmiştir (Öztürk,1995;426). Ancak Menderes, kamuoyundan gelebilecek tepkileri azaltmak üzere onu kabinenin dışında tutmamış ve Köprülü; Başbakan Yardımcılığı, Devlet Bakanlığı ve Savunma Bakanlığı görevlerini sürdürmeye devam etmiştir (Park,1975;107).

Dördüncü Menderes hükümetinde de Dışişleri Bakanlığı görevine getirilen Köprülü, başta toplantı ve gösteri yürüyüşleri kanunu olmak üzere hükümet tarafından ortaya konan antidemokratik yönetimden rahatsızlığı karşısında hiçbir sebep beyan etmeksizin ikinci kez 21 Haziran 1956’da Dışişleri Bakanlığı görevinden istifa etmiştir (Milliyet,21 Haziran 1956;1-Ulus,21 Haziran 1956;1- Hürriyet,21 Haziran 1956;1).

Dışişleri Bakanlığı görevini bırakan Köprülü, bir süre daha DP İdare Kurulu üyeliği ile İstanbul milletvekilliği görevlerini sürdürmüş fakat yapılan hiçbir toplantıya katılmamıştır. Bu tavrı ile DP’den ayrılacağının sinyallerini vermiş en nihayetinde de 6 Eylül 1957’de DP’den resmen istifa etmiştir (Ülgen,1998;63). Köprülü, istifa gerekçesini “Eski hüviyetini tamamıyla değiştirmiş olan bugünkü DP zihniyetiyle uyuşmak benim için imkânsız olduğu cihetle DP’den istifa ediyorum.” (Milliyet, 8 Nisan 1960) şeklinde ifade etmiştir.

Köprülü, DP’den istifa ettikten sonra siyasetten uzak kalmayarak kısa süreliğine resmi üye olmadan

532

CEEOL copyright 2021

CEEOL copyright 2021

http://www.turansam.org ******** TURAN-SAM: TURAN Stratejik Araştırmalar Merkezi * TURAN-CSR: TURAN Center for Strategic Researches TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Cilt: 8/SON-BAHAR, Sayı: 32 TURAN-CSR International Scientific Peer-Reviewed and Refereed Journal; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Volume: 8/AUTUMN, Issue: 32

dışarıdan Hürriyet Partisi’ne destek vermiş, 18 Aralık 1961’de ise Yeni Demokrat Parti’yi kurarak aktif siyasete devam etmiştir (Cumhuriyet,19 Aralık 1961). Ancak kurulması ile beraber adında geçen demokrat kelimesinden dolayı tahkikata uğrayan parti tam olarak teşkilatlanamamış ayrıca halk tarafından da beklenen ilgiyi görememiştir. Yaşı iyice ilerleyen Köprülü, partisinin amblemi olan “Kır At” ı Adalet Partisi’nin 1965 Ekim ayında yapılacak seçimlerde kullanmasına izin vererek siyasi hayattan tamamen elini çekmiştir (Tansel,1966;275) SONUÇ Mehmed Fuad Köprülü, Türkiye Cumhuriyeti’nin dönemsel itibariyle en büyük bilim adamları arasında yer alır. Yazdığı bilimsel makalelerinin yanı sıra siyasi olarak da örnek bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. 1935 yılında başlayan siyasi hayatını 1965 yılına kadar sürdüren Köprülü, Cumhuriyetin kuruluşundan sonra gelişme çağlarında demokrasi aşkıyla siyasi hayatta yer almış ve demokrasi mücadelesinden asla vazgeçmemiştir. CHP içerisindeki antidemokratik tutuma karşı Celal Bayar, Adnan Menderes ve Refik Koraltan ile girdiği mücadele neticesinde DP kuruluşunda yer almış ve Türkiye Cumhuriyeti’nin çok partili hayata geçmesinde öncülük edenlerden birisi olmuştur. DP iktidara taşınmış ancak zaman içerisinde partinin demokrasiyle örtüşmeyen uygulamaları neticesinde, Köprülü parti içerisinde muhalefet konumuna geçmiş bir süre sonra da istifa edip demokrasi adına mücadelesini dışarıdan sürdürmeye çalışmıştır. Otuz yıllık siyasi hayatının yirmi yılını Türk siyasi hayatında demokrasinin tam anlamıyla yer alması için geçiren Köprülü, bu uğurda hiç kimse ve kurumdan çekinmeyerek mücadelesini sürdürmüştür.

KAYNAKÇA 1.

AKANDERE, O. (2003). “Bir Demokrasi Beyannamesi Olarak Dörtlü Takrir’in Amaç ve Mahiyeti”, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 9.

2.

ALBAYRAK, M. (2004). Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Phoneix Yayınevi. Ankara.

3.

BABAN, C. (2009). Politika Galerisi, Timaş Yayınları. İstanbul.

4.

BAYAR, C. (1986). Başvekilim Adnan Menderes, (Derleyen: İsmet Bozdağ), Baha Matbaası, İstanbul.

5.

CAFEROĞLU, A. (1966).“Bilinmeyen Tarafları ile Üstad Fuad Köprülü”,Türk Kültürü (Köprülü Özel Sayısı).

6.

CUMHURİYET, 28 Kasım 1945.

7.

CUMHURİYET, 26 Mayıs 1950 8.

CUMHURİYET,19 Aralık 1961.

9.

ERDOĞAN, M. (1992). Türkiye’de Demokrasiye Geçiş Deneyimi (1945–50), Liberal Toplum Liberal Siyaset, Siyasal Kitabevi. Ankara.

10.

GOLOĞLU, M. (1982). Demokrasiye Geçiş, Kaynak Yayınları. İstanbul.

11.

GÜNEŞ, İ. (1995). Türk Parlamento Tarihi (V. Dönem, 1935-1939), TBMM Vakfı Yayınları.

Ankara: 12.

Hürriyet, 21 Haziran 1956.

13.

KOÇAK, C. (1997). Çağdaş Türkiye Tarihi, Cilt: 4, (Editör: Mete Tunçay), Cem Yayınları. İstanbul.

14.

KOLTUK, D. A. (2008). “II. Dünya Savaşı’ndan sonra Çok Partili Hayata Geçişte CHP ve İsmet İnönü”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 12, sayı: 2.

15.

KÖPRÜLÜ, O.F. (1987). Fuad Köprülü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Ankara.

533

CEEOL copyright 2021

CEEOL copyright 2021

http://www.turansam.org ******** TURAN-SAM: TURAN Stratejik Araştırmalar Merkezi * TURAN-CSR: TURAN Center for Strategic Researches TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Cilt: 8/SON-BAHAR, Sayı: 32 TURAN-CSR International Scientific Peer-Reviewed and Refereed Journal; ISSN: 1308-8041, e-ISSN: 1309-4033; Volume: 8/AUTUMN, Issue: 32

16.

MİLLİYET,21 Haziran 1956.

17.

MİLLİYET, 8 Nisan 1960.

18. ÖZTÜRK, K. (1995). Türk Parlamento Tarihi, X. Dönem(1954-1957), TBMM Vakfı Yayınları. Ankara.

19.

PARK, T. G. (1975). The Life and Writings of Mehmet Fuad Köprülü, Johns Kopkins University. Baltimore.

20.

TANSEL, F.A. (1966).“Memleketimizin Acı Kaybı Prof: Dr. Fuad Köprülü”, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

21.

TBBB Zabıt Cerideleri, Dönem: IX, Cilt: 1, Oturum:1,(30.06.1950); 311-313.

22.

TBMM Zabıt Cerideleri, Dönem: IX, Cilt:3, Oturum:1, (06.12.1950); 58-67.

23.

ULUS, 21 Haziran 1956.

24.

UZMAN, N. (2013). “İktidardan Muhalefete M. Fuad Köprülü’nün Siyasi Mücadelesi (19561966)”, Akademik Bakış, Cilt: 7, Sayı:13.

25. ÜLGEN, E. (1998). “Mehmed Fuad Köprülü”, Tarih ve Medeniyet, Yıl: 5, sayı: 52.

26.

YALMAN, A.E. (1971). Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Rey Yayınları. İstanbul.

534

CEEOL copyright 2021