51 amacı da Hakk’ı bilmektir. Ancak bu bilgiden yoksun olan her okuma da kuru bir emekten ibarettir. Öz vatanından uzakta gurbeti yaşayan insanın yolculuğu kendini arama macerasından ibarettir. Kendini bulamayan yaşamını boşa geçirmiş, eserini verememiş ve kendini gerçekleştirememiştir. İnsanın hayattaki en büyük başarısı Resulullah (s.a.v) Efendimiz’in de “büyük cihat”olarak nitelendirdiği kendi kendisi ile baş edebilmesidir. Kişinin kendi içine yaptığı bir seyahat neticesinde objektif olarak yaptığı nefis muhasebesidir kendini bilmek. Vicdan denilen müesseseyi kurmak, yaşama lüksünü bir kenara bırakmak, hayat tarzını değiştirmek, adil, ölçülü, dengeli bir şekilde insanlık için de yaşamaya başlamaktır. Zât-ı Hakk’ı anla zâtındır senin Hem sıfâtı hep sıfâtındır senin Sen seni bilmek necâtındır senin Gayra bakma sende iste sende bul.
Niyâzî Mısrî de insanın ihtiyaç duyduğu bilginin kendisinde bulunduğunu sıkça vurgulayan bir mutasavvıftır. Ona göre Allah “Cân içinde can”dır. İnsan Allah’ın sıfatlarının tecelli ettiği yegane varlıktır ve kendisinden gayrı varlıklara bakmaksızın hakikati kendi özünde bulmalıdır. Hz.Ali (r.a) da “Sen kendini ufak bir nesne sanırısın, hâlbuki sende koca bir cihan dürülmüştür” sözü ile bu gerçeği dile getirir.
İnsanın gerçek özellikleri onun dış görünüşünde, etten ve kemikten ibaret maddi varlığında değil, içindeki özde ve mânâda saklıdır. Onu diğer varlıklardan ayrıcalıklı kılan mânâ Yaradan tarafından verilen ruhtur ve ruh Yaradan’ı sevmeye, gizlerini anlamaya çalışır. İnsan Hakk’ın kudret sırrıdır ve gayri mahlukata bakıp bu sırrı aramak yersizdir. Gözü resme takılan kişi ressamı göremez.Allah dostlarının dile getirdiği “Kendini kaldır aradan, aynada görünsün Yaradan” sözü de tasavvufta “fenafillah” yani ölmeden önce ölmek, Allah’ın varlığında yok olmak şeklinde açıklanır.Allah’ın varlığından başka gerçek varlık yoktur ve varlıklar onu gösteren bir aynadan ibarettir.
Hacı Bayram-ı Velî de şiirinde iki senden bahseder. Biri nefis denilen beşeri “ben”, diğeri ruh denilen ilahi “ben” dir. İnsan nefsinden uzaklaştığı müddetçe ilâhi olana yaklaşır ve özüne döner.Canından geçmeksizin Rabbi’ne dönmesi mümkün olmaz. Bilmek istersen seni Can içre ara canı Geç canından bul anı Sen seni bil seni …
“Kitaplardan önce kendimizi okuyalım “ diyen Mevlânâ’ya göre kendini bilen insan dört bir yanda aradığı hayatın anlam ve hakîkatiBektaşî erenlerinden Kaygusuz Abdal da ni aslında kendi içinde barındırır. İçinde gizli Âdem denilen insanın içindeki gizli hazineyi olan hazinenin farkına vararak hayatın anlamını, güzellik ve değerini kendi dışında değil, keşfetme çabasındadır. içinde ve kendinde arar. Gönlü dış dünyadaki tüm varlıkları kuşatabilecek sonsuzlukta olBu Adem dedikleri duğundan ve aradıklarını gönlünde bulacaEl ayakla baş değil ğından kişi iç alemine yönelir ve “Ben yerlere Âdem mânaya derler ve göklere sığmadım, ancak mümin kulumun Suret ile kaş değil kalbine sığdım.” kutsî hadîsi gereği gönlünü imar etmeye ve arındırmaya çalışır. Aslından Gerçi et ü deridir ayrı kalmanın ıstırabını duyar ve vuslata erCümlenin serveridir meyi diler. Hakk’ın kudret sırrıdır Gayre bakmak hoş değil Ey dil ey dil niye bu rütbede pür gâmsın sen …
Gerçi vîrâne isen genc-i mutalsamsın sen