Uchodźczynie/uchodźcy. Przewodnik do pracy socjalnej i asystentury środowiskowej

Uchodźczynie i uchodźcy Przewodnik do pracy socjalnej i asystentury środowiskowej

1—M

Uchodźczynie i uchodźcy. Przewodnik do pracy socjalnej i asystentury środowiskowej Autorzy/autorki tekstów: Maciej Krystian Azarewicz, Aleksandra Filipowicz, Anna Hania Hakiel, Kamila Kocowska, Maciej Mandelt Redakcja tekstów: Maciej Mandelt Korekta: Łukasz Plata Infografiki: Ewa Głowacka Projekt typograficzny i skład: Joanna Synowiec Projekt okładki: Joanna Synowiec Projekt identyfikacji graficznej: Grupa PROJEKTOR / Joanna Jopkiewicz & Paweł Ł. Borkowski ISBN 978-83-933000-5-1 Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Wydawca: NOMADA Stowarzyszenie na Rzecz Integracji Społeczeństwa Wielokulturowego ul. Paulińska 4/8, Wrocław 50-247 www.nomada.info.pl

Druk: GreenPress Przewodnik powstał w ramach projektu: Marhaba – bo warto przekraczać różne granice Publikacja wydana dzięki wsparciu finansowemu Funduszy EOG w ramach programu „Obywatele dla demokracji”

Autorki i autorzy są odpowiedzialni za treść podręcznika.

M—2

Spis treści Wstęp 5 I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii 7 II Kim są uchodźczynie i uchodźcy 19 Podstawowe definicje 20 Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców 22

III Polska: dostępne formy wsparcia

26

Praca socjalna – kompetencje pracowniczek i pracowników. Rekomendacje 28

IV Skąd przybywają uchodźcy

31

Syria 34

V Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców 1. Psychologiczne konsekwencje doświadczeń 2. Fizyczne konsekwencje doświadczeń 40 3. Następstwa osiedlenia w nowym miejscu

36

38 41

3—M

VI Podejście międzykulturowe 1. Praca ze społecznością 2. Kobiety 46 3. Mężczyźni 47 4. Dzieci i młodzież 48 5. Osoby dojrzałe 49

43

44

VII GośćInność – spotkanie kultur 50 1. Historia islamu w skrócie 51 2 Co łączy muzułmanina z chrześcijaninem i żydem?

3 Kultura w krajach arabskich 55 4. Stereotypy 56 5. Podstawowe słowa w języku arabskim 58

VIII Jak umiejętnie pracować

59

1. Identyfikacja 60 2. Jak uniknąć powtórnej traumatyzacji 60 3. Zapewnienie poufności 61 4 Komunikacja międzykulturowa 62 5 Współpraca z tłumaczkami/tłumaczami (językowymi, kulturowymi) 63

IX Doświadczenie traumy – jak pracować 66 1. Odkrywanie znamion traumy 67 2 Jak reagować na objawy traumy 68 3. Tworzenie strategii regeneracji stanu zdrowia psychicznego 69 5. Trauma zapośredniczona i syndrom wypalenia 73

X Praktyki w systemie pomocy społecznej.

Podsumowanie i rekomendacje 75 Źródła i ważne publikacje

M—4

79

55

Wstęp

5—M

Oddajemy w Państwa ręce przewodnik do pracy z uchodźczyniami i uchodźcami. Jest on przeznaczony dla osób, które pracują bądź podejmą się pracy z osobami, które na drodze do osiągnięcia bezpieczeństwa znajdą schronienie w Polsce. Publikacja jest przygotowana pod kątem pracy z ludźmi, którzy doświadczyli przemocy spowodowanej konfliktem zbrojnym w miejscu, które zamieszkiwali. W roku 2016 i kolejnych schronienie w Polsce mają uzyskać przede wszystkim osoby z Syrii. Dlatego oprócz opisu „standardowej” pracy z uchodźczyniami i uchodźcami przekazujemy Państwu zebrane przez nas informacje nt. Syrii, kultury jej obywatelek i obywateli, a także wyznawanych przez nich wartości religijnych.

W tekście naprzemiennie występują pojęcia uchodźczynie, uchodźcy, osoby szukające schronienia.

W kolejnych częściach tłumaczymy, na czym polegają różnice w opisach osób.

Staraliśmy się, aby tekst tej publikacji był napisany przejrzystym językiem, zachowując przy tym dbałość o przedstawienie rzeczywistych relacji i doświadczeń osób, które istnieją i wypowiadają je imiennie. Liczymy na to, że przewodnik stanie się przydatnym narzędziem pracy w rękach zainteresowanych osób.

Chcielibyśmy podziękować dr Lidii Chylewskiej-Barakat za wsparcie w powstawaniu publikacji, a także pracowniczkom i pracownikom spocjalnym, którzy podczas warsztatu udzieli nam szeregu uwag merytorycznych.

M—6

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

Co warto rozumieć, by móc zbudować dobry kontakt?

Analiza ilustrowana historiami syryjskich uchodźców w Berlinie

7—M

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

Nasza wiedza o Syrii i o konflikcie, który toczy ten kraj od 2011 roku, jest wiedzą zapośredniczoną w przekazie medialnym. Niewiele/ niewielu z nas miało okazję bezpośrednio porozmawiać z osobą, która doświadczyła wojny, ucieczki, lęku o życie swoich najbliższych i swoje.

Nie wiemy, kim byli ci ludzie, zanim stali się uchodźcami i jak fakt, że teraz nimi są, zmienił ich życie. W tym rozdziale przeczytacie Państwo o doświadczeniach w pracy psychologicznej z ludźmi przebywającymi w obozach dla uchodźców.

Aby zrozumieć Syryjskich uchodźców, proponuję na chwilę zapomnieć o słowie uchodźca. To słowo obrosło w znaczenia i stereotypy tak mocno, że trudno pod nim dostrzec człowieka. Dla jednych to synonim zagrożenia dla europejskiego porządku; to obcy, niemal dzikus, przybysz z kraju ogarniętego szaleństwem wojny, więc i nosiciel niszczycielskiej agresji. Takie skojarzenia karzą się bronić, barykadować, nie ufać, na wszelki wypadek nie dać szansy, stają się usprawiedliwieniem dla aktów agresji i wykluczania.

Są i inni, w których uchodźca uruchamia współczucie, chęć otoczenia opieką i wejścia w rolę wybawcy. Rzadko mówi się o tym, że także postawa humanitarna wrzuca w niebezpieczną siatkę stereotypów; uchodźca widziany jest w monokolorze, jako bezbronny, sparaliżowany traumatycznymi wydarzeniami, zagubiony. Takiej osobie chce się wszystko ofiarować, wszystko za nią załatwić, uchronić przed nowym stresem. Takiej osoby nie pyta się o zdanie, nie powierza się jej obowiązków. Bardzo łatwo wtedy wyuczyć człowieka bezradności, przekazać informację nie wierzymy w ciebie, sam nie dasz rady...

Z wielką troską obserwowałam, jak w berlińskich ośrodkach w tak zwanej dobrej wierze odbierano uchodźcom poczucie godności i zdolność samostanowienia, przejmując odpowiedzialność za

M—8

najdrobniejsze szczegóły. W wielu domach czy schroniskach tylko pracownicy czy wolontariusze mają prawo zamiatać korytarz, wbijać gwoździe, segregować ubrania z darów, serwować jedzenie czy zmywać naczynia. W rozmowie z Syryjką, która w Aleppo była szefem kliniki dentystycznej, usłyszałam: To, że nie mogę sobie sama ugotować, że muszę jeść na plastikowych talerzach, których nie mam prawa wziąć do swojego pokoju, to... to jest takie upokarzające i tak mnie to wkurza. Nie wiem, kim jestem. Gościem czy osobą niepełnosprawną, której się nie ufa. Nawet o własnych dzieciach nie mogę decydować. Organizują im różne zajęcia, ale ja nie rozumiem, co oni mówią do moich dzieci, czego ich uczą...

W przyszłym tygodniu jacyś wolontariusze zrobią dzieciom Halloween.

To nie jest nasza tradycja. To nie jest nasze święto. Czy przybywając do Europy, straciłam prawo do kierowania rozwojem moich dzieci? Czy muszę wyprzeć się mojej kultury? Nikt mnie o nic nie pyta.

To rozgoryczenie, tak oczywiste dla każdego, kto ceni sobie własną niezależność, nie znajduje intuicyjnego zrozumienia u pracowników socjalnych, którzy spodziewają się nieustannych dowodów wdzięczności, a spotykają się z chłodem.

Jakie konsekwencje niesie z sobą praktyka, którą nazywam pomaganiem na oślep? Odpowiedź można znaleźć w historii Ahmada, 31-letniego syryjskiego uchodźcy, od roku mieszkającego w obozie w Neuhardenberg, małej niemieckiej wiosce tuż przy granicy z Polską.

Ahmad przed wojną był krawcem, pracował 12 godzin dziennie z przerwą na powrót do domu, by podać jedzenie choremu ojcu. Mieszkał z rodzicami, ale był już zaręczony, planował ślub. W wolnym czasie zajmował się ogrodem rodziców. Niestety pewnego dnia jedynym wyborem, jaki mu pozostał, był wybór między przymusowym wcieleniem do armii Asada, wcieleniem do armii tak zwanego Państwa Islamskiego lub... ucieczka z kraju. W Neuhardenberg Ahmad śpi około 14 godzin na dobę. Dnie spędza na jedzeniu i czatowaniu z rodziną rozrzuconą po Europie, Jordanii i Egipcie. Ahmad bezczynnie czeka.

W intymnej rozmowie przyznał się, że wbrew religii zaczął sięgać po alkohol. Szybko wyłapałam wiele symptomów depresyjnych – bardzo niskie poczucie sprawstwa i własnej wartości.

Ja nie wiem, co ze sobą zrobić. Nie ma dla mnie pracy w wiosce, złożyłem podanie o przeniesienie gdzieś do miasta i czekam. Nie ma tu dla nas kursów językowych, jak w mieście. Dlatego czekam. Nic nie mogę zrobić, tylko czekać. Nie ode mnie zależy moja przyszłość.

9—M

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

Ahmad wyuczył się bezradności, czuje, że siły zewnętrzne decydują o jego losie i codzienność jest poza sferą osobistego wpływu.

Dodatkowo Ahmad nie akceptuje nowego siebie. Objadanie się, sięganie po alkohol, udział w przypadkowych bójkach to formy radzenia sobie z napięciem, ale też samokarania za przegrane życie i niespełnienie oczekiwań. Można je rozumieć jako formy autoagresji; złości na niesprawiedliwość świata zewnętrznego, przekierowanej do wewnątrz, na JA, które jawi się jako niezaradne i mizerne. Ludzie mają ogromną, głęboką, wrodzoną potrzebę poczucia sprawiedliwości świata i losu. Taka głęboka wiara może przynosić paradoksalne, destrukcyjne, nie zawsze świadome przekonania, w rodzaju skoro moje życie jest żałosne, to znaczy, że na to zasłużyłem. Rozwijając relację socjoterapeutyczną z Ahmadem dostrzegałam coraz więcej skutków wyuczonej bezradności: brak zainteresowania światem, brak rozumienia własnej sytuacji, wycofanie z kontaktów społecznych, wrogość wobec osób, którym się lepiej powodzi, niemożność podjęcia najprostszych decyzji. To bardzo częste zmiany, jakie zachodzą w osobowości uchodźców, od których oczekuje się biernej postawy.

Widać to nawet u niektórych dzieci, które w czasie zajęć plastycznych czekają, by podać im kredkę we właściwym kolorze, nie wykazują się kreatywnością, przykładnie wykonują zadania, jeśli się je obserwuje, ale bez nadzoru popadają w bezczynność. Pracując z nastolatkami, uchodźcami z Syrii i Afganistanu, często obserwuję zaburzenie faz rozwojowych. Większość piętnasto-, szesnastolatków nie okazuje buntu, sprzeciwu, nie demonstruje swojego pomysłu na życie, ale posłusznie wykonuje polecenia, ma problemy z odpowiedzią na pytania otwarte, pytania o opinię. Wykazuje się lękiem i nerwowością w sytuacji decyzyjnej. Jednak największym zaskoczeniem było dla mnie zachowanie kobiet, o których wiedziałam, że świetnie gotują, a które wolały pytać mnie o zdanie w kwestii dodawanych przypraw czy nawet rozmiaru garnka.

Naturalną interwencją terapeutyczną wydawałoby się zachęcanie do samodzielności, podkreślanie obszarów wolności. Jednak jeśli wychodzenie ze stanu zależności następuje bez wrażliwości i szacunku dla specyfiki danej osoby i momentu czasowego, przyśpieszanie tego procesu może być nieskuteczne, przy okazji budząc lęk i poczucie opresji. W pierwszej fazie budowania kontaktu, która jest fazą przyłączenia, warto otworzyć się na świat danej osoby bez oceny. Bez próby zmian czy ingerencji wejść w świat, by go poznać i zrozumieć.

W obozie na berlińskim lotnisku Tempelhof wyszywałyśmy z kobietami ważne dla nas słowa, takie jak miłość czy pokój. Jedna z koM—10

biet na każdym kroku prosiła mnie o pomoc: o nawleczenie igły, wycięcie kształtu, a nawet o naszkicowanie ołówkiem na materiale słowa rodzina po arabsku. Mój brak znajomości tego języka nie przeszkodził w postrzeganiu mnie jako autorytetu. Odczuwałam wewnętrzny konflikt. Z jednej strony współodczuwałam z nią ulgę zrzucenia odpowiedzialności i przyjemność bycia „zaopiekowaną”, z drugiej strony bałam się umacniania postawy zależności. Zaryzykowałam i przez ponad godzinę spełniałam każdą, nawet najmniejszą prośbę o pomoc.

W czasie zajęć tydzień później kobieta o nic już nie prosiła, co więcej: to ona nawlekała kobietom igły i doradzała im w doborze koloru nici.

To wydarzenie stało się dla mnie metaforą. Siła do wzięcia odpowiedzialności za siebie i innych, wiara we własną mądrość i sprawczość rodzą się, gdy człowiek poczuje, że sam ma się na kim oprzeć, że jest warty uwagi i cierpliwego, opiekuńczego traktowania.

Dlatego zamiast narzekać na bierność wielu uchodźców, w początkowej fazie budowania więzi warto dostrzec w tym posłuszeństwie potencjał i siłę. Uchodźcy szybko i chętnie uczą się języka, biorą udział we wszelakich kursach i szkoleniach, uczą się lokalnych norm.

Istota owej w pełni akceptującej i pozytywnej postawy staje się jasna w momencie zrozumienia wielowarstwowości i indywidualnego zróżnicowania przyczyn bezradności oraz dostrzeżenia, że jest to wypadkowa silnego utożsamienia z rolą ofiary, niepewności i zagubienia w nowej rzeczywistości, osobistych przeszłych doświadczeń oraz przekazów rodzinnych i kulturowych, mocno osadzonych w warunkach politycznych. Syryjczycy, którzy dzisiaj szukają ostoi w Europie, to osoby, które wychowały się w systemie autorytarnym, w którym był przekaz: Aby zapewnić bezpieczeństwo i względny dobrobyt swojej rodzinie, musisz ułożyć się z władzą, nie wychylać, nie wyrażać głośno własnej opinii, właściwie najlepiej, jakbyś stał się niewidoczny. Wielu znajomych Syryjczyków reaguje ogromną złością na fakt pomijania w mediach zbrodni reżimu Baszara al-Asada, z powodu których, wierząc w wolność i sprawiedliwość, wyszli na ulice wiosną 2011 roku, domagając się demokratycznych reform. Jak mówi Salar, 28-letni student socjologii z Damaszku, pracujący ze mną w roli tłumacza: Życie w Syrii to było życie stada owiec należących do jednego pasterza, albo wręcz Boga. Nikt nie szedł własną drogą. Wystarczyło, żebyś płacąc za wizytę u dentysty zamruczał, że jako zwykły obywatel musisz płacić fortunę, podczas gdy sprzymierzeńcy Asada mają darmowy dostęp do wszelkich luksusów – i na drugi dzień

11—M

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

znikałeś. W Syrii ściany mają uszy. Nie wiesz, gdzie jest podsłuch, kto jest tajnym donosicielem. To może być twój wuj lub nawet najlepszy przyjaciel. W ten sposób straciłem kuzyna. W czasie imprezy weselnej stroił sobie żarty z Asada i jego wielkiego nosa, narzekał też na ogromną korupcję w kraju. Następnego dnia rodzina nie znalazła go już w pokoju. Przez rok nie wiedzieliśmy, co się z nim stało. Pewnego dnia skontaktował się z nami anonimowo pewien człowiek, mówiąc, że spotkał mojego kuzyna w jednym z więzień, że przeszedł on przez najgorsze tortury, jego ciało jest owrzodziałe, wygłodzone, prosił Boga o śmierć, a rodzinę, by o nim zapomniała. Do więzienia, które przypomina salę średniowiecznych tortur, zabierano z ulicy bez procesu i bez uprzedzenia nawet dwunastoletnie dzieci...

Ja też trafiłem do więzienia. Na 8 metrach kwadratowych było nas 15 osób. Jedni stali, inni leżeli, inni siedzieli. Zmienialiśmy się.

W tym samym pomieszczeniu musieliśmy załatwiać potrzeby fizjologiczne. Trafiłem tam po pokojowej demonstracji. Nie robiliśmy nic, śpiewaliśmy piosenki o wolności i równości, maszerując przez miasto. Asad kazał do nas strzelać. Byli zabici i ranni. Ja dostałem się do więzienia prosto z ulicy. Mój ojciec sprzedał kawał ziemi, by mnie wykupić. A kiedy odzyskałem wolność, nie bałem się już niczego, zaangażowałem się jeszcze mocniej. I wtedy... wtedy za karę aresztowali moją siostrę. Ona nie miała nic wspólnego z demonstracjami i opozycją demokratyczną, ale była moją siostrą... Reżim wiedział, jak uderzyć, by zabić ducha w człowieku. Nie chcę mówić, co zrobili mojej siostrze w więzieniu, zanim udało nam się ją wykupić... Może tylko tyle, że była w celi z martwymi ludźmi. Po tym zdarzeniu moja siostra nie jest sobą... Nie ma szans na małżeństwo, życie... Zmarnowałem jej życie. Rodzina odwróciła się ode mnie. Jestem sam, a i tak wierzę, że nie ma innej drogi niż walka o godność za wszelką cenę. Podobnie mówi 22-letni artysta Giwan, któremu tajna policja zagroziła obcięciem rąk za narysowanie karykatury Asada w czasie nudnych zajęć na uniwersytecie. Giwan nie przestał rysować. Nie obcięto mu rąk, ale wycięto drzewa w sadzie jego ojca. Drzewa, które dawały rodzinie pożywienie i środki niezbędne do życia.

Nadanie sensu cierpieniu i głęboka wiara w słuszność podjętych decyzji to cechy, które wyróżniają uchodźców stosunkowo dobrze odnajdujących się w Europie.

Saleh, lekarz, który w rok po dotarciu do Berlina mówi już świetnym niemieckim i pracuje w szpitalu jako wolontariusz, wierzy, że ta wojna to podatek za milczenie, który musi zapłacić, by odzyskać godność i zbudować Syrię od zera.

M—12

Przez lata żyliśmy jak ofiary, nie sprzeciwiając się niesprawiedliwości. Wykorzystam czas w Niemczech na rozwój jako lekarz. Wrócę, by otworzyć w Aleppo klinikę wysokiej klasy, do której będą mieli dostęp nawet najbiedniejsi. Natomiast Hasan, który od sześciu miesięcy stara się o azyl, by móc sprowadzić rodzinę, mówi: Nie potrafiłem zrozumieć, dlaczego Bóg zesłał nam tę wojnę aż do dnia, w którym byłem już gotowy do drogi i zalewając się łzami jak niemowlę żegnałem się z żoną i czwórką ukochanych dzieci. Obiecywałem, że ich uratuję, że zrobię wszystko, by ich sprowadzić jak najszybciej, bez narażania na śmierć na morzu. I wtedy mój 16-letni syn Hamzah, który ma bardzo głęboką postać autyzmu, powiedział pierwsze słowo w życiu: „Tata”. Nigdy nie zapomnę tej chwili. Nigdy. Jeśli to wszystko po to, by usłyszeć „Tata”, to warto cierpieć.

Poczucie sensu cierpienia oraz jasność nowych celów to skuteczne lekarstwa na dusze uchodźców. Dla wielu rodziców nowym celem staje się dobra edukacja dzieci, dla wielu osób starszych walka o zachowanie tradycji, dla wielu młodych ludzi nauka demokracji i życia w wolności, by te wartości skonsolidować z syryjską kulturą i zbudować w przyszłości nowe państwo. Wielu Syryjczyków myśli przecież o powrocie, gdy tylko będzie to możliwe. Emigracja czy podróże nie są marzeniem typowym dla ich kultury. Nie raz słyszałam: Przed wojną nie myślało sie nawet o wakacjach w ościennej Jordanii. Wolny czas był zbyt cenny. Każdy chciał spędzić go z najbliższymi. Jeśli podróżować, to na wieś, do babci, nacieszyć się zapachem sadu oliwnego...

Kultury kolektywistyczne – a kultura syryjska jest bez wątpienia jedną z nich – wysoko cenią sobie rodzinność i to rodzina jest w nich głównym źródłem wsparcia i siły. Zachodni koncept zwracania się w sytuacji jakichkolwiek problemów o pomoc do specjalistów jest wręcz niezrozumiały. W sytuacji finansowego kryzysu szuka się pożyczki w rodzinie, a nie w banku. W przypadku kryzysu emocjonalnego to rodzina ma obowiązek podnieść cię na duchu.

Do psychiatry wysyła się tylko osoby w stanie ostrej psychozy i tylko wtedy, gdy nie widzi się innego wyjścia. Problemy psychiczne są na ogół silnie stygmatyzowane, zagrażając reputacji całej rodziny jako jednostki niezdolnej do zdrowego funkcjonowania. Dodatkowo w Syrii w czasach reżimu Asada wielu psychologów czy psychiatrów pełniło rolę szpiegów, mających obowiązek raportowania wszelkich intymnych szczegółów, które w najmniejszy choćby sposób stały w sprzeczności z jedynym akceptowalnym sposobem myślenia. W sytuacji, w której świat zewnętrzny jest tak nieprzewidywal-

13—M

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

ny i groźny, rodzina – a dla Syryjczyków najbliższa rodzina to grupa przynajmniej dwustu osób – staje się małym, samodzielnym światem, pierwszym źródłem norm, praw, zasad, wartości, ale i sprzężeń zwrotnych przysług i wsparcia. Przetrwanie zależy tutaj od jedności grupy. Omawiane wcześniej posłuszeństwo to środek niezbędny do utrzymania stabilności systemu, a wstyd staje się emocją regulującą jego funkcjonowanie. Wstyd odstawania od normy odczuwany jest jako silnie zagrażający, wręcz destrukcyjny. Stąd też w Europie uchodźcy, próbując zbudować nową grupę na rodzinnych zasadach, zrobią wiele, by uniknąć odczuwania wstydu. Nie rozumiejąc jeszcze, co zapewnia, a co wyklucza przynależność, zachowują niezwykłą ostrożność opinii i zachowań. Bez zrozumienia ich osobistej historii ta ostrożność oparta na lęku bywa mylona z wycofaniem, wrogością czy nieszczerością. Warto zrozumieć, że ostrożność wynika z ogromnej potrzeby budowania nowych rodzinnych więzi. Uchodźcy, którzy powierzają mi swoje emocje i historie, nazywają mnie siostrą, nigdy psychologiem. By zdobyć ich zaufanie i zrozumieć ich świat, muszę czasem porzucić zasady zdefiniowanego po europejsku profesjonalizmu, przyjąć zaproszenie na herbatę w obozowym namiocie czy pokoju pełniącym rolę domu. Dopiero wtedy staję się swoja.

Kolektywizm syryjskiej kultury oznacza także, że tożsamość grupy determinuje poczucie własnej tożsamości i wartości. Stąd bierze się duma, gdy grupa odnosi sukces. Stąd poczucie zagrożenia, lęk, obniżenie samooceny, wstyd w sytuacji, gdy grupa osobistego odniesienia staje się obiektem szyderstwa, ostrej krytyki. Ten rodzaj cierpienia i lęku jest udziałem większości syryjskich uchodźców, świadomych szerzącej się niechęci wobec ich grupy, grupy uchodźców, grupy muzułmanów czy Arabów... Stają się niepewni swojej indywidualnej wartości, często występują wśród nich symptomy deprejudice. Deprejudice to nowe pojęcie w psychologii, które można przetłumaczyć jako depresję wywołaną zinternalizowanym stereotypem lub poczuciem, że jest się postrzeganym przez pryzmat stereotypu. Stereotypy stymulujące objawy depresyjne u uchodźców to wspomniane wcześniej przekonanie o ich bezradności, ale także wszechobecna w medialnym i potocznym dyskursie diagnoza islamu, kultury arabskiej, Bliskiego Wschodu jako barbarzyńskiej, ociemniałej cywilizacji opartej na kulcie nienawiści, śmierci i tyranii. W tym miejscu apatyczne podporządkowanie losowi i przedstawicielom europejskich instytucji wiąże się z głębokim wstydem przynależności do deprecjonowanej grupy. Stąd u niektórych uchodźców odcięcie od korzeni. Skrajnym przypadkiem jest postawa Laili, dwudziestolatki, która odmawia mówienia w języku M—14

arabskim, a na swoim facebookowym profilu ostentacyjnie publikuje erotycze zdjęcia, sceny spożywania alkoholu w berlińskich klubach. W ciągu dwóch miesięcy przeszła zewnętrzne przeobrażenie, które nie musi odzwierciedlać wewnętrznej przemiany, a raczej silny wewnętrzny krzyk, wstyd, złość, lęk przed odrzuceniem przez nowe środowisko. Posłuszeństwo Laili jest posłuszeństwem wobec nowego świata. Na głębokim poziomie to poczucie niższości i winy występuje nawet u osób, które dumnie deklarują i praktykują wiarę w Allaha. Twórcy pojęcia, Cox i Hollon, twierdzą, że bezradność wyuczona w sytuacji niemożności ucieczki przed stereotypem jest tak silna, jak bezradność wyuczona w czasie niekontrolowalnego traumatycznego doświadczenia.

Codzienne zderzanie się z zachowaniami wynikającymi z uprzedzeń to także przykład bardzo silnie odczuwalnej mikrotraumy.

Pojęcie mikrotraumy wprowadził do psychologii Nossrat Peseschkian, twórca transkulturowej psychoterapii pozytywnej. Mikrotrauma to wydarzenie z pozoru błahe, którego znaczenie się pomija, a które ma moc kropli przelewającej czarę. Często łatwiej zagubić się, gdy najsilniejszym źródłem stresu nie jest tak realne zagrożenie jak bomba czy głód, ale powtarzające się z pozoru małe frustracje: zgubienie w nowym mieście, brak regularnego dostępu do prysznica, niesmaczne jedzenie, chrapiący sąsiad w pokoju... Jak wytłumaczyć innym i samemu sobie silne zmiany, jakie nagle zachodzą w wewnętrznej rzeczywistości i zachowaniu bez podawania dramatycznej przyczyny? Wielu uchodźców mówi: Nie jestem sobą odkąd tu przyjechałem. To nie ja. Takie słowa usłyszałam od Noor, Syryjki, która płacze całe noce, bo nie może znieść zapachu stęchlizny w namiocie.

Obrzydliwy zapach wywołuje emocje, które zostały wyparte w czasie walki o przetrwanie. To jakby smród nowego, niechcianego życia. To tęsknota za zapachem własnego domu i własnej pościeli. Często to mikro-, a nie makrotraumy są czynnikami spustowymi choroby czy wybuchu silnych emocji dotąd trzymanych w ukryciu. Noor, odkąd zamieszkała z mężem i trójką dzieci w ośrodku dla uchodźców, jest nieustannie rozdrażniona, nieustannie krzyczy na męża i dzieci. Zapach stęchlizny to metafora kryjąca wiele małych czynników, które są poza kontrolą Noor.

Brak kontroli, brak planu, nieprzewidywalność to najsilniejsze stresory. Jest wielka różnica w funkcjonowaniu uchodźców, którzy mają dostęp do informacji, mają grupę wsparcia, która objaśnia im nową rzeczywistość, mogą żyć we własnym, choćby skromnym mieszkaniu. Ludzie potrafią przetrwać najgorsze cierpienie, jeśli pomoże się 15—M

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

im wzbudzić nadzieję na lepsze potem i nada tej nadziei ramy czasowe.

Często najskuteczniejszą psychoterapią dla uchodźców jest rzetelna informacja, przywracająca poczucie kontroli lub wygospodarowanie choćby małej przestrzeni, o której mogą decydować.

W okolicach Sylwestra Berlin ogarnia nieporównywalny z niczym obłęd fajerwerków. Wybuchy trwają dosłownie nieprzerwanie przez tydzień, a w noworoczną noc miasto trzęsie się od huku, w którym trudno nawet wyróżnić indywidualne eksplozje. Wielu Berlińczyków opuszcza miasto, wysyła dzieci i zwierzęta na wieś. Dlatego tak bardzo martwiłam się o uchodźców: jakie reakcje, emocje, wspomnienia wywoła ta kanonada? Alex, syryjski lekarz, przyszedł z poradą: Daj uchodźcom petardy, szczególnie dzieciom. Pokaż, jak ich używać. Niech się przekonają, że te wybuchy im nie zagrażają, niech mają kontrolę nad hałasem, niech nie czują się jak ofiary, ale jak sprawcy.

Jak ważne jest owo poczucie kontroli, dobitnie ilustruje historia Mohammada. 31-letni Mohammad wziął na siebie odpowiedzialność opieki nad trójką nastoletnich kuzynów w drodze do Niemiec. Opowiadał mi, że w czasie podróży pontonem przez wzburzone morze śpiewał i modlił się razem z chłopcami, nawet żartował, dodawał im otuchy. Takim też człowiekiem był wcześniej, pełnym ciepła i humoru. W dniu, w którym się poznaliśmy, Mohammad wdał się w krwawą bójkę z sąsiadem, bo ten chrapał i kolejną noc nie dawał mu spać. To była pierwsza bójka w życiu Mohammada. Z opisu świadków wyglądało to jak napad niekontrolowanej agresji. Długo rozmawiałam po tym zajściu z Mohammadem: Gdy walki zaczęły się w moim mieście, spałem nie więcej niż dwie godziny dziennie, przewoziłem rannych do szpitala, pomagałem ludziom dostać się w bezpieczne rejony, dostarczałem żywność. I tak przez dwa tygodnie. Nawet nie czułem zmęczenia. Tutaj każda bezsenna noc doprowadza mnie do szału.

Trudno mi usnąć, bo mam w głowie matkę, która została w Syrii, więc jak już zmrużę oczy i zbudzi mnie to chrapanie, to czuję, że mógłbym tego człowieka rozszarpać zębami.

Dlaczego łatwiej przetrwać wojnę niż chrapanie sąsiada z łóżka obok?

W mieście ogarniętym wojną, w czasie niebezpiecznej podróży do Europy, człowiek działa w trybie walki-ucieczki, mobilizując wszystkie superpowers. By umożliwić przetrwanie, następuje silne, czasem drastyczne odcięcie od przeżywanego lęku, złości na niesprawiedliwość losu, bólu. To niesutanne napięcie i wysiłek skrywania emocji i słaboM—16

ści nadwyrężają cały system. Gdy opada napięcie, a człowiek czuje, że nie musi już walczyć czy uciekać, okazuje się, jak wiele zasobów zostało wyczerpanych. Silne emocje szukają wentyla, przez który mogłyby się przedostać na zewnątrz i przestać ugniatać od środka. Wiele osób mówi: Cały dzień jest dobrze, ale gdy kładę się do łóżka, nie mogę spać, wracają wspomnienia… Gdy usnę na chwilę, budzą mnie koszmary. Wszystko znika o świcie i znowu, jakby nigdy nic, zaczynam dzień. Skutki bezsenności: rozdrażnienie i zaburzenia poznawcze, są udziałem większości osób w pierwszych tygodniach, w okresie biurokratycznego zamieszania. Emocje sączą się powoli, nie zawsze docierając do świadomości. Wielu uchodźców opowiada bez najmniejszego drżenia w głosie o najbardziej dramatycznych wydarzeniach, o stracie najbliższych osób, szukaniu martwych ciał w gruzach, obserwowaniu śmierci, huku wybuchów i walących się budynków.

Osobiste historie brzmią, jakby były opisami filmu, który widzieli, ale nie przeżyli. Jeden z Syryjczyków wyznał z lękiem o swoje zdrowie: To dziwne, ale nie słyszę odgłosów karetek, nawet kiedy widzę, że nadjeżdżają. Otępienie emocjonalne i sensoryczne chroni człowieka przed głębokim doświadczeniem traumy, jawiącym się jako zagrażające dla całościowego funkcjonowania.

Wielu uchodźców uskarża się na bóle, które po medycznej diagnostyce, a nawet hospitalizacji, nie zyskują uzasadnienia. W mojej praktyce spotkałam mężczyznę, który reagował wymiotami na każdą nie-syryjską potrawę. Spotkałam kobietę, którą hospitalizowano na skutek skrajnego wyczerpania organizmu – odkąd przybyła do Europy, nie była w stanie przełknąć nawet wody. Warto szukać metaforycznych znaczeń somatycznych zaburzeń, ich psychicznych przyczyn. Wspomniane reakcje można widzieć jako wiadomości wysyłane przez organizm z informacją o lęku, braku zaufania do nowej rzeczywistości i braku wewnętrznej zgody na życie tak daleko od domu i rodziny. Często tylko psychosomatyczne, a nie medyczne podejście pozwala na aplikację skutecznego lekarstwa. Zamiast tabletki można człowiekowi zaaplikować nadzieję, pokazać dobre strony nowego życia, zapoznać ze wspierającymi, życzliwymi ludźmi, pokazać, że metaforyczny pokarm nie jest trujący, że jest w tym nowym menu wiele odżywczych składników, które znają z domu, takich jak miłość, społeczne więzi, przyjaźń, wiara. To wszystko może odbywać się pozawerbalnie, poprzez metaforyczne interwencje, bycie razem, budowanie nowych więzi z szacunkiem dla głębokiej traumy skrywanej w ciele. Wchodząc w osobisty kontakt musimy wykazać się ogromnym szacunkiem dla mechanizmów przetrwania, 17—M

I Psychologiczna specyfika uchodźców z Syrii

jakie uruchomiła dana osoba. Wprowadzenie człowieka w kontakt z głębokim bólem musi odbywać się w odpowiednim, bezpiecznym miejscu i czasie. Istnieje wiele technik, pozwalających leczyć traumatyczne zranienia bez konieczności przywoływania ich bezpośrednio do świadomości; można niejako wytrząść traumę z ciała poprzez taniec, sport, muzykę, malowanie, zdrową aktywność seksualną. Ważne, by pomóc w przekierowaniu traumatycznej energii utrzymującej organizm w napięciu. Rozmowa jest jednym z najsilniejszych sposobów kanalizowania traumy, podczas gdy śpiew, sztuka, muzyka, taniec działają bez ryzyka zalewania świadomości bolesnymi treściami. Bardzo sprawdza się technika znana jako TRE, Tension and Trauma Releasing Exercises, autorstwa Davida Berceliego. Podjęcie interwencji jest niezwykle ważne, jako że trauma nieuświadamiana i nieadresowana empatycznie nie znika magicznie, ale znajduje ujście w niezrozumiałych, a często groźnych dla człowieka i otoczenia reakcjach czy też w chorobie.

To, jak człowiek sobie radzi, jest wypadkową całej życiowej historii, podczas gdy jednym z najczęstszych automatycznych wykrzywień poznawczych jest postrzeganie uchodźcy jako osoby, która narodziła się wraz ze zbrojnym konfliktem lub nawet później, w chwili opuszczenia kraju. Często zakłada się, że trauma wojny to jedyna trauma, jaka tę osobę spotkała, jedyny ból, jaki w sobie nosi. Dlatego już w pierwszym kontakcie warto zapytać o życie przed wojną. To uruchamia w człowieku wspomnienia, które są kluczowe dla tego, kim jest i jak funkcjonuje dzisiaj. To mogą być piękne wspomnienia rodzinnej siły, pięknych tradycji, ale i wspomnienia bólu i straty. Pytając o historię całego życia, o rodzinę, wiarę, kulturę, dostrzeżemy człowieka, a nie uchodźcę, dostrzeżemy, co nas łączy na głęboko humanistycznym poziomie.

Nie sposób na kilku stronach scharakteryzować psychicznego funkcjonowania uchodźców, ale jeśli w miejsce brakującej wiedzy wstawimy empatię, zdolność poszukiwania podobieństw, zdolność widzenia indywidualnego człowieka, a nie członka grupy obrosłej stereotypem, zbudujemy kontakt, który sam w sobie ma uzdrawiającą moc.

Anna Hania Hakiel

M—18

II Kim są uchodźczynie i uchodźcy

19—M

II Kim są uchodźczynie i uchodźcy

PODSTAWOWE DEFINICJE Wędrówki ludów, czyli masowe przemieszczanie się dużych grup ludzi, nie są nowym zjawiskiem; proces ten miał początek już w paleolicie, towarzyszy więc społeczeństwom ludzkim od początku ich istnienia.

Masowe migracje spowodowane były wyczerpywaniem się zasobów żywności, zmianami klimatycznymi czy względami bezpieczeństwa1.

Jak pokazuje historia, jest to proces cykliczny i powtarzający się.

Uchodźczyni/uchodźca – osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa. Uchodźczyni/uchodźca to także osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa2.

Uchodźczyni/uchodźca to osoba: əə której życie i zdrowie podlegają zagrożeniu; əə zmuszona do opuszczenia kraju; əə która nie może i nie chce wrócić do kraju pochodzenia; əə poddawana bądź obawiająca się prześladowania.

1 Zob. hasło „wędrówki ludów“ w Encyklopedii PWN, www.encyklopedia.pwn.pl [dostęp: 01.02.2016].

2 Konwencja Dotycząca Statusu Uchodźców, 28 lipca 1951, Genewa, art. 1. A.2.

M—20

Migrantka/migrant – osoba, która dobrowolnie, nie zaś pod wpływem czynników zewnętrznych zdecydowała się na opuszczenie swojego kraju, m.in. w celu poprawy sytuacji bytowej.

Migrantka/migrant to osoba: əə która wyjechała dobrowolnie; əə może swobodnie podróżować między krajami; əə która ma wpływ na poprawę własnej sytuacji.

Według Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka każda i każdy posiada prawo do: życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby3.

Uchodźczynie i uchodźcy są pozbawiani tych praw, co prowadzi do decyzji o opuszczeniu miejsca pochodzenia.

Osoba ubiegająca się o azyl – ktoś, kto twierdzi, że jest uchodźcą i potrzebuje ochrony międzynarodowej przed prześladowaniem lub poważną krzywdą we własnym kraju4.

Uchodźczynie i uchodźcy początkowo ubiegają się o azyl. Składają wniosek o nadanie statusu uchodźcy i oczekują na decyzję. W tym czasie krajowe organy wykonują procedury niezbędne do określenia, czy dana osoba kwalifikuje się do otrzymania ochrony międzynarodowej.

Ratyfikowanym przez Polskę, najważniejszym aktem regulującym międzynarodowe aspekty prawne związane z uchodźstwem, jest Konwencja Regulująca Status Uchodźców z 1951 r. oraz Protokół dodatkowy z 1967. Dokument ten zawiera w sobie zasadę non-refoulement, według której żadne umawiające się Państwo nie wydali ani nie zawróci uchodźcy do granicy terytoriów, na których jego życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu na jego rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne5.

Unia Europejska prowadzi system azylowy, według którego państwo członkowskie powinno zapewnić uchodźcy/uchodźczyni między innymi tymczasową opiekę, humanitarne warunki przebywania oraz zagwarantować, aby jego podstawowe prawa nie były łamane6. Państwa leżące w basenie morza śródziemnego mają z tego powodu problemy finansowe, stąd padł pomysł, by stworzyć program relokacji imigrantów.

3 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Organizacja Narodów Zjednoczonych, 1948, art. 3.

4 Ubieganie się o ochronę międzynarodową, UNHCR, The UN Refugee Agency w Polsce, www.unhcr-centraleurope.org [dostęp: 10.02.2016].

5 Konwencja Dotycząca Statusu Uchodźców, 28 lipca 1951, Genewa, art. 33.1.

6 Common European Asylum System, www.ec.europa.eu [dostęp: 12.02.2016].

21—M

II Kim są uchodźczynie i uchodźcy

Relokacja – transfer uchodźczyń i uchodźców z jednego do drugiego kraju UE. Plan ten ma być realizowany równocześnie z planem przesiedleńczym.

Przesiedlenie – transfer z kraju, w którym osoba szukała azylu do kraju trzeciego na podstawie statusu stałego pobytu7. W Unii Europejskiej przesiedlenie oznacza transfer uchodźców z kraju spoza Unii Europejskiej do kraju członkowskiego.

Oba przedsięwzięcia mają być finansowane ze środków Unii Europejskiej.

Więcej na temat zjawiska uchodźstwa i migracji w Uchodźczynie i uchodźcy. Podręczniku dla kadry pedagogicznej, część II, rozdział 1 Zarys zjawiska uchodźstwa; 2 Uchodźcy w Polsce.

DOŚWIADCZENIA UCHODŹCZYŃ I UCHODŹCÓW Uciekłem z Syrii z powodu obowiązkowej służby wojskowej, którą miałem odbyć, a nie chciałem być częścią konfliktu.

Gdyby nie to, wolałbym zostać w Syrii. Pierwsze negatywne doświadczenie w byciu uchodźcą zaczęło się od samej podróży do Europy, która była bardzo niebezpieczna – jak pewnie wiesz. Poza tym Europa nie jest rajem, jak się powszechnie uważa. Kolejnym problemem jest adaptacja w nowym społeczeństwie, co jest szczególnie trudne w obliczu istnienia grup, które sprzeciwiają się naszej obecności jako uchodźców. Pozytywną stroną jest wolność, równość i przestrzeganie praw człowieka, czego w Syrii brakowało nawet przed wojną.

Michelle Laktina, obecnie mieszka w Holandii Doświadczenia z kraju pochodzenia əə zaginięcia i osadzenie w więzieniu bez procesu sądowego, bez względu na płeć i wiek; W 2011 roku w Daraa, położonym w południowo-zachodniej części Syrii, na fali wydarzeń tzw. „arabskiej wiosny” nastoletnie dzieci napisały na murach słowa: WOLNOŚĆ I LUDZIE CHCĄ UPADKU REŻIMU 7 An Introduction to International Protection, Protecting persons of concern to UNHCR, Self-study module 1, 1 August 2005, s. 143.

M—22

Zostały aresztowane. Rodzice nie zostali poinformowani, gdzie i z jakich powodów osadzono ich dzieci. Po kilku dniach zostały wypuszczone. Okazało się, że zostały poddane torturom – były bite, miały powyrywane paznokcie. əə prześladowania ze strony władz ze względu na przekonania polityczne, wyznawaną religię, sposób życia; əə tortury; əə obserwowanie tortur, nieludzkiego traktowania i morderstw na członkach rodziny, przyjaciołach, znajomych; əə naloty bombowe z powietrza na miejsca zamieszkane przez ludność cywilną. Takie doświadczenie powoduje lęk przed dźwiękiem czy widokiem samolotów.

Według The Migration Policy Institute 79% syryjskich dzieci doświadczyło śmierci w rodzinie, a 60% było świadkami przemocy8.

Doświadczenia tułaczki do kraju przyjmującego Ludzie podejmują ryzyko ucieczki, która w większości przypadków, nawet gdy była planowana, jest zjawiskiem nagłym, a sam zamiar opuszczenia miejsca zagrożenia jest trzymany w tajemnicy. Brakuje czasu na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy i pożegnanie z bliskimi. Rodziny są rozdzielone na czas ucieczki i zdarza się, że jej członkowie już nigdy nie zbiorą się w komplecie.

W pierwszych 40 dniach 2016 roku w drodze do Europy przez Morze Śródziemne spośród 80 754 osób, które próbowały się dostać na ląd, 403 osoby utonęły bądź zostały uznane za zaginione9.

Ponad 10 tys. dzieci spośród tych, które dotarły do Europy, uznaje się za zaginione. Łącznie dzieci uchodźczych bez opieki jest w Europie 26 tys. Wszystkich dzieci, które uciekły z krajów pochodzenia w celu schronienia jest w Europie 270 tys.

Ludzie, zanim dotrą do kraju schronienia, miesiącami, a nawet latami przebywają w obozach dla uchodźców, umieszczonych w państwach graniczących z krajem ogarniętym konfliktem.

8 Saving Syria’s Lost Generation, https://www.foreignaffairs.com.

9 http://data.unhcr.org/mediterranean/regional.php [data dostępu: 21.02.2016].

23—M

II Kim są uchodźczynie i uchodźcy

TURCJA 1 772 535 954 725

1 na 5 osób pochodzących z Syrii

jest na uchodźstwie w sąsiednim kraju.

LIBAN

SYRIA

1 174 690 630 713

EGIPT 132 375 57 627

IRAK 249 656 114 662

JORDANIA 629 128 324 131

Według UNHCR ponad 4 miliony ludzi uciekło z Syrii.

Połowa z nich to dzieci.

Wewnętrznie przesiedlonych zostało prawie 8 milionów ludzi.

Połowa z nich to dzieci.

Wojna w Syrii mogła pochłonąć do pół miliona osób. wszyscy uchodźcy dzieci

M—24

KRYZYS UCHODŹCZY W SYRII sierpień 2015 źródło: www.aljazeera.com/mritems/Images/2015/7/9/ 3d047f08248d4185bf72b0cd729e84ff_18.jpg

Życie w obozach jest ekstremalnie trudne: əə niewystarczająca opieka medyczna; əə przeludnienie; əə brak możliwości edukacyjnych; W Turcji jest 800 tys. szukających schronienia dzieci, z czego 500-600 tys. nie ma dostępu do edukacji. Przed wojną do syryjskich szkół podstawowych uczęszczało 99% dzieci, natomiast do szkół średnich 89% osób. Wskaźnik parytetu płciowego (gender parity index – GPI) wynosił 0,98, co oznacza, że z prawa do edukacji korzystało w równym stopniu prawie tyle samo dziewcząt, co chłopców. Wskaźnik osób posługujących się pismem i umiejętnością czytania wynosił 96%10. əə niedożywienie; əə brak bezpieczeństwa i jego poczucia; əə miejscowo występuje przemoc na tle seksualnym.

W Turcji w obozach i poza nimi mieszkają ponad 2 miliony obywatelek i obywateli Syrii.

Możliwe konsekwencje tych doświadczeń: əə zespół stresu pourazowego (PTSD – ang. posttraumatic stress disorder), trauma – spowodowane doświadczeniem konfliktu zbrojnego, a także okolicznościami prowadzącymi do wojny; əə „wybicie” z życia społecznego; əə poczucie straty, wynikające z rozdzielenia z najbliższymi; əə brak poczucia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, wynikający z doświadczenia gwałtu, przemocy (na sobie samym/ samej lub innych osobach); əə zaburzenia odżywiania, zaniedbania zdrowia i higieny ciała; əə przerwanie leczenia chorób przewlekłych, powodujących nieodwracalne uszczerbki na zdrowiu; əə przerwanie edukacji dzieci i młodzieży; əə załamanie kariery zawodowej osób dorosłych.

10 S. Dorman, Educational Needs Assessment for Urban Syrian Refugees in Turkey, UNHCR, wrzesień 2014, https://data.unhcr.org/syrianrefugees/ download.php?id=7898.

25—M

III Polska: dostępne formy wsparcia

III Polska: dostępne formy wsparcia

M—26

Wsparcie, jakie mogą otrzymać uchodźcy korzystający z pomocy społecznej, można podzielić na świadczenia pieniężne i niepieniężne. Każdemu cudzoziemcowi, posiadającemu status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, przysługuje pomoc integracyjna. Pomoc ta udzielana jest tylko i wyłącznie w ramach programu integracyjnego.

Wniosek o pomoc w ramach Indywidualnego Programu Integracji (IPI) osoby zainteresowane powinny złożyć nie później niż 60 dni od dnia otrzymania decyzji o nadaniu statusu uchodźcy w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie11, Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej lub Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej. Przyznanie pomocy jest poprzedzone wywiadem środowiskowym, to znaczy po rozpoznaniu przez pracownika socjalnego sytuacji rodzinnej, zdrowotnej, materialnej, zawodowej, znajomości języka polskiego wnioskodawcy i członków jego rodziny oraz po uzgodnieniu IPI. Po podpisaniu, IPI wraz z szacowanymi kosztami jest przedstawiany wojewodzie do akceptacji. Akceptacja Programu jest równoznaczna z przyznaniem środków na jego realizację. Środki przekazywane są na 12 m-cy realizacji Programu.

Tabela 1. Wysokość pomocy przyznawana w ramach IPI przez pierwsze 6 m-cy realizacji programu. Informacje zawarte w tabeli pochodzą z lutego 2016 roku.

Liczba osób w rodzinie

Kwota wsparcia

Osoby samotnie gospodarujące

do 1335 zł (maksymalna kwota bazowa)

2 osoby w rodzinie

70% kwoty bazowej, tj. 934,50 zł na osobę w rodzinie

11 http://www.pcpr.info/.

27—M

III Polska: dostępne formy wsparcia

Liczba osób w rodzinie

Kwota wsparcia

3 osoby w rodzinie

do 60% kwoty bazowej, tj.

801 zł na osobę w rodzinie

4 osoby i wi cej w rodzinie

do 50% kwoty bazowej, tj.

667,50 zł na osobę w rodzinie

W przypadku dalszej realizacji IPI w okresie od 7 do 12 miesiąca kwota wsparcia na osobę w rodzinie oraz dla osoby samotnej wynosi 90% kwoty bazowej, tj. 1201,50 zł.

Otrzymywane świadczenie ma pokryć wydatki związane m.in. z utrzymaniem się, nauką języka polskiego.

Indywidualny Program Integracyjny ma na celu udzielenie cudzoziemcowi wsparcia w początkowym okresie życia w Polsce, wskazanie możliwości poprawy jego sytuacji, aktywizowanie do działań, które w konsekwencji przyczynią się do jego samodzielności ekonomicznej i pełnej integracji społecznej.

Po zakończeniu IPI uchodźca może korzystać z pomocy społecznej na ogólnych zasadach wynikających z Ustawy o pomocy społecznej. Pracownik socjalny będzie w zależności od sytuacji socjalno-bytowej przyznawać pomoc w formie świadczenia pieniężnego: zasiłków stałych, okresowych, celowych i innych, jak i świadczeń niepieniężnych, do których zalicza się m.in. pracę socjalną, składkę na ubezpieczenie zdrowotne, pomoc rzeczową, schronienie, posiłek i inne.

Dodatkowe informację w Uchodźczynie i uchodźcy. Podręczniku dla kadry pedagogicznej.

PRACA SOCJALNA – KOMPETENCJE PRACOWNICZEK I PRACOWNIKÓW. REKOMENDACJE Poniżej znajduje się sześć przykładów pracy w środowisku, które przedstawiają sposoby pracy socjalnej z uchodźczyniami i uchodźcami. Praca socjalna w większości wypadków przenika się z pomocą finansową. Pracownik socjalny może tworzyć sieć porozumień i współpracy pomiędzy samorządem i organizacjami pozarządowymi.

Dlatego też poniższe przykłady obejmują dość szeroki wachlarz pracy.

M—28

Mieszkalnictwo – pracownik socjalny wspiera cudzoziemca w znalezieniu lokalu. Może to być mieszkanie lub pokój wynajęty na wolnym rynku. Jednak z uwagi na dosyć wysokie koszty wynajmu, preferowane jest – o ile to możliwe – umieszczanie cudzoziemców w mieszkaniach chronionych. Ponadto w przypadku wynajmowania mieszkań należy liczyć się z problemami wynikającymi z niechęci do wynajmu osobom z innego kręgu kulturowego.

Po zakończeniu IPI każda z osób, która go realizowała, może ubiegać się, tak jak pozostali obywatele RP, o przyznanie lokalu socjalnego. Być może zasadnym jest rozważenie możliwości przekształcenia mieszkań chronionych w lokale socjalne i przyznania ich uchodźczyniom i uchodźcom, którzy zakończyli realizację IPI. Wsparcie w nauce języka polskiego – pracowniczki i pracownicy socjalni współpracujący z cudzoziemkami i cudzoziemcami mogą ich wesprzeć w poszukiwaniu odpowiedniej szkoły językowej lub lekcji indywidualnych.

Zasadnym jest rozważenie stworzenia bazy danych osób mówiących w języku arabskim i angielskim lub arabskim i polskim – do pomocy osobom pracującym z uchodźczyniami i uchodźcami.

Dodatkowe wsparcie uchodźczyń i uchodźców w integracji: mentorki/mentorzy – mentor/-ka jest osobą, która obok pracowników socjalnych służyłaby cudzoziemkom i cudzoziemcom pomocą w poruszaniu się w zastanych realiach, zapoznawaniu z kulturą i obyczajami. W sytuacji zdiagnozowania takiej konieczności rodzinę można objąć dodatkowo wsparciem asystentek lub asystentów rodziny bądź osób bezdomnych.

Aktywizacja zawodowa – człowiek, który jest w wieku aktywności zawodowej i nie jest osobą niepełnosprawną w stopniu uniemożliwiającym podjęcie zatrudnienia, jest zobowiązany do rejestracji w Powiatowym Urzędzie Pracy. Osoby mające status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą mogą korzystać z tych samych metod, form i narzędzi aktywizacji zawodowej, co obywatele RP. Edukacja – zapewnienie dzieciom i młodzieży dostępności do kształcenia i opieki w przedszkolach i szkołach (na każdym poziomie kształcenia); zorganizowanie dodatkowych zajęć z j. polskiego (w przypadku konieczności objęcia konkretnych dzieci dodatkowymi godzinami nauki języka polskiego, dyrektor placówki zgłasza ten fakt, poparty np. opinią rady pedagogicznej, organowi prowadzącemu. Realizacja tej formy edukacji może nastąpić poprzez przyznanie dodatkowych godzin dla placówki bądź w ramach pensum); 29—M

zakup podręczników dla dzieci i młodzieży, możliwość przyznania zasiłku losowego, stypendium socjalnego, zapewnienie opieki psychologicznej przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną i szkołę.

Pozostałe działania: əə edukacja społeczna – organizowanie spotkań z mieszkańcami, np. na zasadzie domów sąsiedzkich. Spotkania mające na celu przybliżenie tematu uchodźców, ich kultury i zwyczajów, organizację wspólnych działań społeczności lokalnej i uchodźców; əə organizowanie kontaktów z lokalnym środowiskiem artystycznym w celu poznania miejscowej kultury i historii; əə zajęcia popołudniowe dla dzieci; əə dotarcie z informacją o uchodźczyniach i uchodźcach do organizacji pozarządowych organizujących wydarzenia kulturalne; əə pomoc w korzystaniu z oferty gminnych instytucji kultury i biblioteki miejskiej, əə wolontariat; əə spotkania pracowników samorządowych (UM, MOPS, oświata, kultura) z osobami mogącymi przybliżyć kulturę, religię i obyczaje kraju pochodzenia uchodźców.

Ważne dokumenty: Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU z 2015r poz. 163 z późniejszymi zmianami)12.

Wyjaśnienia Departamentu Pomocy i Integracji Społecznej w zakresie wsparcia procesu integracji społecznej cudzoziemców13.

Osoby pracujące z uchodźcami i uchodźczniami będą stawiane przed trudnymi pytaniami. W Uchodźczynie i uchodźcy. Podręczniku dla kadry pedagogicznej znajduje się zbiór pytań i odpowiedzi.

12 http://dokumenty.rcl.gov.pl/D2015000016301.pdf.

13 Wyjaśnienia departamentu pomocy i integracji społecznej w zakresie wsparcia procesu integracji społecznej cudzoziemców, www.mpips.gov.pl

M—30

IV Skąd przybywają uchodźcy

31—M

IV Skąd przybywają uchodźcy

Macedonia 330 Kosowo 17 300 Serbia 97 300 Bośnia i Hercegowina 103 400

Palestyna 146 000 Libia 59 400 Czad 90 000 Niger 11 000 Nigeria 3 300 000

Meksyk 160 000 Gwatemala 242 000 Honduras 17 000 Kolumbia 5 700 000 Peru 150 000

Senegal 24 000 Mali 2 18 000 Liberia 23 000 Wybrzeże Kości Słoniowej Togo 2 100 000 10 000 Kongo Republika 7 800 Środkowoafrykańska 935 000 DRK 2 963 700 Angola 20 000 Sudan 2 426 7 00 Sudan Południowy 383 000 Burundi 78 900 Uganda 29 800

M—32

Zimbabwe 36 000

Cypr 212 400

Turcja 953 700

Gruzja 206 600

Armenia 8 400

Azerbejdżan ok. 543 400 Rosja 34 900 Uzbekistan 3 400 Turkmenistan 4 000

Afganistan 631 000 Pakistan 746 700 Nepal 50 000 Indie 526 000 Bangladesz 280 000 Laos 4 500 Birma 640 900 Irak 2 100 000 Syria 6 500 000

Tajlandia 35 000 Filipiny 115 800

Liban 20 000

Sri Lanka 90 000

Jemen 307 000 Erytrea 10 000 Somalia 1 100 000 Etiopia 316 000 Kenia 412 000

Timor Wschodni 900 Indonezja 90 000

PRZESIEDLENIA WEWNĘTRZNE SPOWODOWANE KONFLIKTAMI ZBROJNYMI I DOŚWIADCZENIEM PRZEMOCY źródło: www.internal-displacement.org/assets/library/Media/201405globalOverview-2014/13.-201405-map-global-overview-en-01.png

33—M

IV Skąd przybywają uchodźcy

W 2014 roku w wyniku wojny przesiedlonych zostało 59,5 miliona osób.

Jedna na 122 osoby żyjące na świecie jest uchodźczynią/uchodźcą, osobą ubiegającą się o azyl w innym kraju czy przesiedloną w granicach kraju pochodzenia.

Liczba osób przesiedlonych w 2014 roku była najwyższą notowaną w historii14.

SYRIA Krajem, którego obywatelki i obywatele najczęściej szukają schronienia w ostatnich latach, jest Syria. Od 2011 roku toczy się tam jeden z największych konfliktów zbrojnych ostatnich dekad.

Według danych zebranych przez UNHCR (Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców) z lutego 2016 roku, prawie 4 mln 600 tys. osób zostało zarejestrowanych jako uchodźczynie i uchodźcy w krajach regionu: Turcji, Jordanii, Iraku, Egipcie i pozostałych krajach regionu Afryki Północnej.

Poza obozami dla uchodźczyń i uchodźców znajduje się 51% kobiet, prawie 52% osób nie ukończyła 17 lat. Łącznie 76,6% osób szukających schronienia poza Syrią to dzieci i kobiety15.

W wyniku wojny zostało zniszczonych ponad 5 tys szkół. Przynajmniej 7,5 mln osób zostało przesiedlonych w granicach kraju (lipiec, 2015)16.

Od kwietnia 2011 do grudnia 2015 wnioski o nadanie statusu uchodźcy złożyło w Europie 897 645 obywateli i obywatelek Syrii.

Według Eurostatu w Unii Europejskiej (28 krajów) żyje ponad 508 milionów osób, W Polsce 38 milionów17.

14 UNHCR’s annual Global Trends Report: World at War, www.unhcr.org.

15 http://data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php.

16 Internal Displacement Monitoring Centre, http://www.internal-displacement.org.

17 http://appsso.eurostat.ec.europa.eu.

M—34

Niezaprzeczalnymi, uznanymi przez społeczność międzynarodową wyznacznikami identyfikacji osób wymagających pomocy humanitarnej wśród szukających schronienia są: wiek, płeć, rodzaj uszczerbku odniesionego przez człowieka.

Religia czy pochodzenie etniczne nie są i nie powinny być wyznacznikami udzielanego wsparcia, nie powinny podlegać ocenie przez ludzi i instytucje odpowiedzialne za pomoc. Dzielenie ludzi ze względu na wiarę czy pochodzenie jest aktem dyskryminacji i podlega sankcjom prawnym.

Więcej na temat przyczyn uchodźstwa, regionów opuszczonych przez uchodźców i uchodźczynie, historii uchodźców w Polsce oraz kryzysu uchodźstwa w Europie znajdziecie w Uchodźczynie i uchodźcy. Podręczniku dla kadry pedagogicznej.

35—M

V Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców

V Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców

M—36

Nie wiem od czego zacząć, ponieważ w chwili obecnej bardzo ciężko jest być uchodźcą. Jednak jeśli chcemy być pozytywni, to mogę powiedzieć, że nauczyłem się bardzo dużo. Dzięki całej tej sytuacji miałem szansę zrozumieć, jak ludzie myślą, poznać nowe kultury, nauczyć się nowego języka, po prostu być bardziej otwartym na świat. Zauważyłem również, że to, co jest ważne dla ciebie, wartości, które wyznajesz, mogą nie znaczyć nic dla innych, co działa w dwie strony. Tak szczerze, to nie jest łatwo znaleźć się w nowym społeczeństwie, szczególnie ze względu na to, że ludzie mają o tobie nieprawdziwe zdanie! Musisz zmierzyć się z rasizmem, który rozprzestrzenia się w całej Europie. Nie jest łatwo uczyć się i zacząć wszystko od nowa, będąc zakwaterowanym w obozie dla uchodźców i czekać godzinami na rejestrację w urzędzie; jest to bardzo męczące. Ale przynajmniej jesteś w bezpiecznym miejscu, gdzie możesz zacząć budować swoje życie od nowa, kiedy wszystko w twoim kraju się rozpada.

Sameer Fakian, obecnie mieszka w Niemczech

37—M

V Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców

1. PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE DOŚWIADCZEŃ Uchodźczynie i uchodźcy reagują na traumatyczne doświadczenia i próbują im sprostać. Niektóre osoby dopiero po jakimś czasie doświadczają urazów psychicznych, wzmocnionych doświadczeniami z miejsca schronienia.

Prawdopodobne reakcje: əə niepokój; əə ataki paniki; əə strach przed odpowiadaniem na pytania, zalecenia, zadania; əə powracające wspomnienia; əə stany depresyjne; əə obojętność; əə smutek; əə dysocjacja (rozłączenie funkcji normalnie zintegrowanych: świadomości, pamięci, tożsamości, percepcji); əə przerażenie; əə zaburzenia snu; əə irytacja; əə agresja; əə zaburzenia odżywiania; əə niezdolność planowania; əə „zapadanie się” w przeszłość.

M—38

Niektóre osoby mogą przejawiać PTSD: əə natrętne myśli; əə wspomnienia; əə koszmary senne wywołujące poczucie bycia osobą prześladowaną; əə paraliżujące, odrętwiające myśli, pozbawione logicznej analizy; əə zapaść; əə stan wysokiego pobudzenia (np. w czasie snu); əə łączenie wielu problemów w jeden; əə wzdryganie się; əə irytacja.

Natręctwa występują zazwyczaj wkrótce po traumatycznych doświadczeniach. Zdarza się, że nie ustępują w procesie adaptacji w miejscu schronienia.

Poszkodowane osoby „dryfują” ze stanu przygnębienia, wynikającego z doświadczeń przeszłości, do stanu otępienia i wycofania.

Są niezdolne do rozmowy o przeszłości.

Silnie straumatyzowane osoby mogą być niesłusznie obwiniane o zatajanie informacji, niechęć do współpracy, kłamstwa czy przedstawianie niespójnych informacji.

Jedną z reakcji na traumę jest blokada wspomnień, odejście od przeszłości, co może skutkować naużywaniem alkoholu, substancji psychoaktywnych, napojów, jedzenia, hazardu, a także samookaleczeniami i zachowaniami o bardzo wysokim stopniu ryzyka.

Wskazówki əəStosowanie się do wskaźników, ram, tabel w „odczytywaniu” traumy może odwrócić uwagę od niesprawiedliwości i krzywd, jakie spotkały osobę, z którą podjęto pracę. Należy odczytywać jej reakcje jako normalne odpowiedzi w nienormalnej sytuacji. Znajomość objawów traumy może posłużyć jako klucz do zrozumienia, wyjaśnienia i uspokojenia ludzi, że to, co się z nimi dzieje, nie jest szaleństwem w znaczeniu choroby. əə Sposób, w jaki ludzie dostają się do miejsca schronienia, wpływa na ich stosunek do instytucji i społeczeństwa przyjmującego.

Inaczej będą reagować osoby, które przemierzały drogę pieszo

39—M

V Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców

w kierunku przygranicznego obozu, a jeszcze inaczej ludzie, którzy drogę do odległych państw musieli odbyć przez morze. əə Osoby, które na swej drodze przebywały w obozach dla uchodźców, są dwukrotnie bardziej narażone na depresję. Trzykrotnie większe ryzyko zespołu stresu pourazowego występuje w przypadku osób osadzonych w obozach w porównaniu do tych, które nie musiały tam przebywać. əə Osoby, które oczekują na uzyskanie statusu uchodźcy dłużej niż przewiduje prawo, w swojej niepewnej sytuacji mogą odczuwać lęk przed powrotem do miejsca, z którego uciekały. Odbiera to możliwość szerszego spojrzenia i głębszego wejścia w historię danej osoby. Według badań University of New South Wales takie osoby są siedmiokrotnie bardziej narażone na depresję niż osoby, które status uchodźcy otrzymały zgodnie z terminem albo szybciej. 80% osób oczekujących na przyznanie statusu na myśl o przyszłości odczuwało lęk przed przemocą. Natomiast w przypadku osób o uregulowanym statusie wskaźnik ten wynosił 8%18.

2. FIZYCZNE KONSEKWENCJE DOŚWIADCZEŃ Po przybyciu do kraju przyjmującego wiele osób może potrzebować opieki medycznej, której zabrakło z powodu wojny w kraju pochodzenia czy też niewystarczającego wsparcia w przejściowych obozach dla osób szukających schronienia.

Problemy zdrowia fizycznego możliwe do zaobserwowania: əə zły stan zdrowia zębów i jamy ustnej, spowodowany ubogą w wartości odżywcze dietą, brakiem dostępu do artykułów higienicznych i opieki stomatologicznej; əə choroby układu trawiennego; əə urazy mięśniowo-szkieletowe i niepełnosprawność (np. głuchota), będące wynikiem obrażeń wojennych i tortur; əə nierozpoznane wcześniej choroby przewlekłe, tj. cukrzyca, nadciśnienie; əə opóźniony rozwój fizyczny i zahamowanie procesu wzrastania u dzieci; 18 Temporary protection visas compromise refugees’ health: new research, www.refugeecouncil.org.au.

M—40

əə niski poziom odporności immunologicznej; əə somatyzacja problemów psychologicznych, np. w postaci opóźnionej motoryki żołądka i jelit əə nietrzymanie moczu; əə stale powracające infekcje dróg moczowych; əə bolesne miesiączki.

Więcej informacji na temat pracy z uchodźcami w zakresie opieki medycznej znajduje się w Uchodźczynie i uchodźcy. Przewodniku dla personelu medycznego.

3. NASTĘPSTWA OSIEDLENIA W NOWYM MIEJSCU Osiedlenie w nowym miejscu spowodowane doświadczeniami wojny, prześladowań i tułaczki jest procesem trudnym i wymagającym. Adaptacja w nowym miejscu jest wyzwaniem stojącym przed pracownikami socjalnymi, którzy po opuszczeniu ośrodków przejściowych będą „pierwszym kontaktem” z nową rzeczywistością, kulturą, tradycjami i zasadami panującymi w społeczeństwie przyjmującym.

Dla większości przybyłych osób najistotniejszymi kwestiami w nowym miejscu mogą być: əə dostępność środków finansowych; əə znalezienie zatrudnienia; əə edukacja; əə nauka języka polskiego i innych; əə zachowanie własnej tożsamości i chęć poznania kultury społeczeństwa przyjmującego; əə zawiązywanie i rozwijanie nowych znajomości; əə doświadczenia dyskryminacji, rasizmu i przemocy motywowanej uprzedzeniami; əə bycie w stałym kontakcie, a w przypadku jego braku – poszukiwanie najbliższych osób pozostających w kraju ucieczki albo na drodze do schronienia; əə wspieranie oddalonych członków rodziny i przyjaciół poprzez przekazywanie im pieniędzy.

41—M

V Doświadczenia uchodźczyń i uchodźców

Podejście wielokierunkowe Potrzeby klientek i klientów zależą od ich stanu psycho-fizycznego.

Części z nich nie da się rozwiązać, ale istnieją jeszcze inne instytucje publiczne i pozarządowe, które mogą sprostać potrzebom osób objętych wsparciem socjalnym. Praca z ludźmi wymaga podejścia z wielu stron – dlatego warto przygotować bazę lokalnych instytucji i NGO’sów i skontaktować się z ich przedstawicielkami oraz przedstawicielami. Może to być okazja do nawiązania zrównoważonej współpracy, która przyniesie korzyści i ulgę osobom, z którymi podjęto pracę. Współpraca umożliwia bardziej kompleksowe wsparcie ludzi, którzy go potrzebują.

M—42

VI Podejście międzykulturowe

W tym rozdziale znaczenie słów uchodźczyni/uchodźca jest tożsame ze zwrotem osoba szukająca schronienia

43—M

VI Podejście międzykulturowe

1. PRACA ZE SPOŁECZNOŚCIĄ Najlepszym rozwiązaniem dla osób szukających schronienia wydaje się włączenie w społeczność już osiadłą w kraju przyjmującym, władającą tym samym językiem i identyfikującą się z tą samą kulturą. Może się jednak okazać, że uchodźczynie i uchodźcy nie zaufają tej społeczności i nie będą chciały/chcieli mieć z nią kontaktu; w ich mniemaniu może ona reprezentować odmienne wartości i poglądy, np. takie, które ich zdaniem doprowadziły do konfliktu w kraju pochodzenia. Ponadto mogą się obawiać, że osoby wcześniej osiadłe reprezentują reżimowe władze w postaci agentury. Podobnie społeczność uchodźców może być odbierana jako grupa na usługach reżimu. Taka sytuacja może prowadzić do konfliktu, fragmentacji społeczności i osłabiania jej i tak kruchych struktur.

W takich przypadkach: əə niektóre osoby nie ufają pracownikom i tłumaczom pochodzącym z tego samego kraju i będą dyskredytować ich starania; əə niektórzy decydują się zerwać relacje ze społecznością w obawie o powrót do stanu traumy; əə społeczności budowane przez uchodźczynie i uchodźców są niewielkie, m.in. ze względu na brak zasobów materialnych i infrastruktury; əə liderami społeczności staną się osoby z dłuższym stażem w kraju przyjmującym, najlepiej władające językiem i zadomowione w systemie kraju schronienia; əə w większości przypadków rolę liderów obejmują mężczyźni, w związku z tym należy zadbać o sprawiedliwe nakreślenie kwestii ważnych dla kobiet i dzieci; M—44

əə ludzie, z których składa się cała społeczność, są różni: mają odmienne poglądy, wierzenia, przekonania; əə wśród grup ludzi szukających schronienia znajdują się również osoby samotne, które po przybyciu będą dążyć do budowania relacji i sieci społecznych, mogą być narażone na wykorzystanie przez inne osoby, które nie są im przychylne; Nie zawsze jest tak, że wszyscy chcą krzywdy osób przybyłych do kraju schronienia; warto jednak zwracać uwagę na tych, którzy chcą wesprzeć ludzi w procesie adaptacji w nowym miejscu i środowisku; əə napięcia w społeczności uchodźców i uchodźczyń mogą wzrastać wraz z pogłębianiem się konfliktu w kraju pochodzenia.

Wskazówki əə Jeżeli pracowniczki/pracownicy socjalni otrzymują zaproszenie od wspólnoty, np. na organizowane przez nią wydarzenie – warto skorzystać z zaproszenia; əə osoby zaangażowane w życie społeczności osób, z którymi pracują, powinny dbać o przekazywanie jej wartości służących budowaniu wspólnoty; əə należy unikać generalizowania: osoby ze społeczności migranckich czy religijnych nie są „dedykowane” do pomocy współobywatelkom/współobywatelom na uchodźstwie. Mogą odmówić wsparcia; əə jeżeli klientki/klienci nie znają miejscowych organizacji migranckich czy wspólnot wartości, warto skontaktować się z lokalnymi NGO’sami i zadbać o kontakt klientów z lokalnymi społecznościami; əə należy pamiętać o tym, że każdy człowiek pochodzi skądinąd, np. mieszkańcy krajów afrykańskich czy bliskowschodnich nie reprezentują całego kontynentu czy też regionu. Nie należy się obawiać stawiania pytań wynikających z ciekawości.

Więcej o modelach integracji w Uchodźczynie i uchodźcy. Podręczniku dla kadry pedagogicznej, s. 115.

45—M

VI Podejście międzykulturowe

2. KOBIETY əə Uchodźczynie często są oddzielone od bliskich sobie mężczyzn (narzeczonych, mężów, braci, przyjaciół), którzy zostali w kraju i są narażeni na doświadczanie przemocy; əə kobiety, które szukają schronienia, uciekają przed przemocą, której doświadczały jako osoby szczególnie na nią narażone; əə przemoc, której doświadczyły kobiety w drodze do kraju schronienia, wpływa na ich problemy zdrowotne; əə bywa tak, że kobiety z wielkim trudem przyznają się do tego, co je spotkało. Mogą się wstydzić tego, że zostaną potępione jako przyczyna zła, które je dotknęło; əə zdarza się, że niektóre ciąże i dzieci mogą być efektem gwałtu.

Problemy, z jakimi zmagają się uchodźczynie: əə choroby układu rozrodczego; əə okaleczenia; əə ubytki w edukacji; əə brak kwalifikacji zawodowych; əə niepewność finansowa; əə brak wsparcia ze strony wielopokoleniowej rodziny, która pozostała w kraju pochodzenia; əə przemoc domowa.

Kobiety, które znalazły się w kraju schronienia, w pewnym momencie będą musiały się zmierzyć z kulturą społeczeństwa przyjmującego. Może to zachwiać ich poczuciem tożsamości, a w konsekwencji doprowadzić do zerwania więzi rodzinnych i społecznych, wypracowanych w kraju pochodzenia.

Wskazówki Należy zachować wrażliwość w rozmowie na temat doświadczeń klientki. Nie należy naciskać, doszukiwać się powodów traumy, tam gdzie może ich nie być. Należy zadbać o poufność. To może pomóc w zbudowaniu opartej na zaufaniu relacji, która umożliwi wsparcie.

M—46

3. MĘŻCZYŹNI Około połowa przybyłych osób jest płci męskiej (większość z nich to młodzi mężczyźni). Większość problemów zdrowotnych, jakie ich dotykają, jest taka sama, jak w przypadku innych mężczyzn.

Są one jednak spotęgowane doświadczeniami z kraju pochodzenia i uchodźczej tułaczki: əə głód; əə tortury; əə pobicia; əə okaleczenia; əə kombinacja stosowania i doświadczania przemocy; əə zaburzenia odżywiania; əə zły stan jamy ustnej (braki w uzębieniu); əə zaburzenia układu mięśniowo-szkieletowego; əə PTSD; əə niepokój wynikający z doświadczeń tułaczki; əə wysoki wskaźnik umieralności; əə choroby układu oddechowego; əə nowotwory; əə nadużywanie substancji psychoaktywnych (nikotyny, alkoholu, narkotyków); əə hazard.

Jedne z najistotniejszych, nie w pełni zdiagnozowanych problemów zdrowotnych mężczyzn szukających schronienia wynikają z przemocy seksualnej, której doświadczyli. Dotykają one siłą zaciąganych do armii żołnierzy, niezależnie od wieku. Często są to dzieci i nastoletni chłopcy, przemocą oddzielani od rodzin, narażeni także na uczestniczenie w aktach przemocy – jako świadkowie bądź wykonawcy rozkazów. Niższy od przewidywanego wskaźnik mężczyzn cierpiących na PTSD wynika z tego, że mężczyźni wierzą w samokontrolę nad swoją sytuacją. Dlatego często doświadczenia mężczyzn przekładają się na dolegliwości uznawane za „niepoważne”, np. gorączka, ból głowy czy zmęczenie.

Mężczyźni doświadczający uchodźstwa ze wzmożoną częstotliwością korzystają z porad lekarskich. Przymusowe przesiedlenie może powodować kryzys tożsamości i upadek „męskości”, spowo-

47—M

VI Podejście międzykulturowe

dowane również zderzeniem z kulturą, w której role mężczyzn, kobiet i dzieci są odmienne od spotykanych w społeczeństwach, w których kształtowała się ich tożsamość. Utrata znaczenia w rodzinie i społeczności może skutkować przewlekłą depresją, uzależnieniami, długotrwałym bezrobociem, przemocą domową, rozpadem rodziny.

Mężczyźni są wyjątkowo zagrożeni, dlatego też stanowią dużą grupę uchodźców w pierwszej fazie wędrówki: uciekają przed przymusowym poborem do armii.

Wskazówka Wzmacnianie mężczyzn należy rozpocząć od wskazania kursu językowego, wsparcia w rozwijaniu kwalifikacji zawodowych, znalezieniu pracy, budowaniu i podtrzymywaniu uczciwej relacji pomiędzy pracownikiem, pracodawcą i zespołem pracowniczek/pracowników.

4. DZIECI I MŁODZIEŻ Część dzieci przybywa do kraju schronienia z najbliższymi, jednak niektóre pozostają bez opieki. Mogły one doświadczać: əə przemocy w postaci tortur; əə przymusowej pracy; əə uczestniczenia w zadawaniu bólu; əə śmierci najbliższych osób.

W skrajnych przypadkach straumatyzowani rodzice mogą mieć trudność w pomocy swoim dzieciom. W większości przypadków okazuje się, że dzieci są „elastyczne” i radzą sobie z problemami.

Jednak zdarza się, że: əə doświadczają regresu w rozwoju; əə zachowują sie nieadekwatnie do swojego wieku; əə mają kłopoty ze snem; əə są impulsywne; əə mają problemy z kontrolą i koncentracją; əə miewają trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji; əə odczuwają niepokój przechodzący w lęk; əə mają niską samoocenę.

M—48

Proces edukacji dzieci uchodźczych jest zaburzony, odczuwają dolegliwości fizyczne (niedożywienie, niska odporność), na co wpływa także stres związany z przesiedleniem. Ponieważ młode osoby kształtują swoją tożsamość w oparciu o wartości miejsca, z którego się wywodzą, może się okazać, że te obecne w ich domu są sprzeczne z wyznawanymi przez społeczeństwo przyjmujące. Może to powodować konflikty wewnątrz rodziny. Jednocześnie możliwości adaptacyjne dzieci (np. szybsza nauka nowego języka) umożliwiają wsparcie bliskich im osób w nawiązywaniu nowych relacji. Aby nie obarczać dziecka problemami najbliższych, należy zadbać o to, aby w sytuacjach wrażliwych miały one możliwość skorzystania z obsługi niezależnej/niezależnego tłumaczki/tłumacza.

5. OSOBY DOJRZAŁE Doświadczenia prześladowań i tułaczki mogą skutkować somatyzacją zaburzeń. Osoby starsze mogą odczuwać spotęgowany ból fizyczny, szybko się męczyć. Objawom towarzyszyć może apatia.

Zakłócenia pamięci mogą skutkować nawrotem bolesnych wspomnień – z frontu, uwięzienia, ucieczki, przejściowych obozów dla uchodźców. Reakcją może być impulsywne zachowanie. Sposób funkcjonowania ośrodków czy oddziałów geriatrycznych, w których umieszcza się osoby starsze, może przypominać miejsca osadzenia w przeszłości i przywoływać bolesne wspomnienia. Osoby pracujące w placówkach opieki czy służby zdrowia mogą być postrzegane jako oprawcy – np. mogą być brani za strażniczki/strażników.

Osoby, które straciły swoją pozycję w społeczności, czują się odrzucone, co może skutkować złością, agresją, wzniecaniem i podtrzymywaniem konfliktu w rodzinie.

Izolacja społeczna i mniejsza uwaga skupiona na osobach starszych utrudnia nawiązywanie nowych relacji. Jest to szczególnie trudne w sytuacji, gdy osoby w wieku dojrzałym są w nowym miejscu same – bez rodziny, najbliższych osób, ludzi w podobnym wieku.

Wskazówka Jeżeli jest to możliwe, to do pracy z osobami w dojrzałym wieku należy zaangażować osoby biegle mówiące w języku klientów.

49—M

VII GośćInność – spotkanie kultur

VII GośćInność – spotkanie kultur

M—50

1. HISTORIA ISLAMU W SKRÓCIE Islam jest obok judaizmu i chrześcijaństwa trzecią największą religią monoteistyczną. Bardzo często utożsamiany jest ze światem arabskim, mimo że Arabowie stanowią tylko 1/5 wszystkich muzułmanów, a statystycznie najmniej wyznawców islamu żyje właśnie w krajach arabskich.

Pod względem liczebności wyznawców tej religii w ostatnich latach przoduje Indonezja. Według Wikipedii islam wyznaje w Indonezji 87,2% populacji tego kraju, czyli ok. 209 mln ludzi. Populacja muzułmanów w Polsce to około 1% całego społeczeństwa. W tej liczbie znajdują się również Tatarzy, czyli polscy muzułmanie.

Arabskie słowo Allah znaczy po prostu Bóg. Według islamu jest to ten sam Bóg, którego czczą wyznawcy judaizmu i chrześcijaństwa.

Muzułmanki i muzułmanie wierzą, że człowiek jest winien Bogu całkowite posłuszeństwo, jest jego sługą – a nie, jak w chrześcijaństwie, „dzieckiem Bożym”. To Bóg wyznaczył zasady rządzące światem i należy je respektować, a nie szukać własnych rozwiązań. Bóg istnieje poza światem, nie ma żadnych określonych cech fizycznych.

Dlatego człowiek (inaczej niż mówi się o tym w Biblii) nie mógł zostać stworzony „na obraz i podobieństwo Boże”.

51—M

VII GośćInność – spotkanie kultur

KRAJE Z NAJWIĘKSZĄ POPULACJĄ MUZUŁMANEK I MUZUŁMANÓW W 2010 R. I PROGNOZA NA 2050 R. www.pewforum.org. http://www.pewforum.org/files/2015/04/ PF_15.04.02_ProjectionsTables74.png

Turcja Maroko

Irak

Iran

Egipt

Afganistan Pakistan Indie

Bangladesz

Nigeria Indonezja

kraje z największą populacją muzułmanów:

suma wszystkich muzułmanów:

2010 2050 Indonezja 209 120 000 Indie 176 200 000 Pakistan 167 410 000 Bangladesz 134 430 000 Nigeria 77 300 000 Egipt 76 990 000 Iran 73 570 000 Turcja 71 330 000 Algieria 34 730 000 Maroko 31 930 000 pozostałe kraje: 546 700 000

M—52

Indie 310 660 000 Pakistan 273 110 000 Indonezja 256 820 000 Nigeria 230 700 000 Bangladesz 182 360 000 Egipt 119 530 000 Turcja 89320 000 Iran 86 190 000 Irak 80 190 000 Afganistan 72 190 000 pozostałe kraje: 1 060 410 000

2010 1 599 700 000

2050

2 761 480 000

Od początku stworzenia ludzkości Bóg przysyłał ludziom swoich posłańców. Przekazywali oni zasady wiary i ostrzegali przed popełnianiem grzechów. Pierwszym wysłannikiem był Adam, pierwszy człowiek na ziemi. Inni ważni wysłannicy Boga to Noe (Nuh), Lot (Lut), Abraham (Ibrahim), Mojżesz (Musa), Jezus (Isa) i oczywiście Mahomet, najważniejszy z proroków islamu, któremu objawiony został Koran, czyli święta księga.

Mahomet urodził się prawdopodobnie w 570 roku, zwanym „rokiem słonia”, w Mekce. Należał do ubogiego rodu Haszymidów wywodzącego się z plemienia Kurajszytów, słynącego m.in. z handlu. Ojciec osierocił go tuż przed narodzinami. Matka, Amina, zmarła, gdy prorok miał 6 lat. Opiekę nad nim przejął dziadek, a po jego śmierci Muhammad trafił pod opiekę stryja Abu Taliba. W wieku 25 lat poślubił 40-letnią Chadidżę, która później została pierwszą muzułmanką.

Dzięki zdobyciu stabilizacji rodzinnej oraz materialnej prorok mógł poświęcać czas na rozmyślanie i modlitwę. W 610 roku, gdy znajdował się w grocie góry Hira w pobliżu Mekki, ukazał mu się Anioł Gabriel. Był to początek objawień islamu, które trwały aż do śmierci proroka w 632 roku. Objawienia zostały spisane w Koranie.

Koran nie jest jedynym źródłem wiedzy czy też zasad moralnych muzułmanek i muzułmanów. Równie istotne są hadisy, czyli zbiory opowieści przytaczających słowa proroka. Muzułmanin traktuje Koran jako kompas swojego życia. Jeżeli nie znajdzie w nim odpowiedzi na nurtujące go pytania, wówczas sięga po hadisy, które są swoistą „mapą życia”, ponieważ odnoszą się praktycznie do wszystkich jego aspektów.

Dogmaty islamu: əə wiara w jednego Boga; əə wiara w anioły; əə wiara w księgi święte – Torę, Ewangelie, Koran; əə wiara w wysłanników i proroków – od Adama po Mahometa; əə wiara w dzień Sądu Ostatecznego – a po nim raj lub piekło.

Filary islamu: əə Wiara w jedność Boga Oświadczam, że nie ma boga poza Bogiem jedynym oraz oświadczam, że Muhammad jest jego ostatnim wysłannikiem – w islamie nie 53—M

VII GośćInność – spotkanie kultur

ma ceremonii chrztu, nie podpisuje się również żadnego oświadczenia o przynależności wyznaniowej. Aktem włączenia do wspólnoty muzułmańskiej jest świadome i szczere wypowiedzenie powyższych słów w języku arabskim.

Modlitwa Modlitwa została nakazana przez Boga. Osoby wyznające islam wierzą, że regularne jej odmawianie pięć razy w ciągu dnia umożliwia nawiązanie prawdziwego kontaktu z Bogiem oraz osobisty rozwój duchowy. Pory modlitw uzależnione są od położenia słońca, więc ich czas jest ruchomy. Modlitwa powinna być odmawiana w języku arabskim oraz w stanie rytualnej czystości, który osiąga się w wyniku ablucji. Jeśli nie zrobiło się nic, co naruszyłoby ten stan, ablucja nie jest konieczna. Stan czystości naruszają: sen, utrata przytomności, dotknięcie osoby odmiennej płci (z wyjątkiem własnej żony czy męża), załatwianie potrzeb fizjologicznych lub dotykanie intymnych części ciała. Miejsce modlitwy powinno być uprzątnięte, muzułmanki/muzułmanie modlą się bez butów. Do modlitwy używają maty lub modlitewnego dywanika. Nie wolno odmawiać modlitwy w miejscach nieczystych, takich jak cmentarz, rzeźnia, śmietnik czy łaźnia.

Jałmużna Jałmużna, czyli zakat, w dosłownym tłumaczeniu oznacza zarówno oczyszczenie, jak i rozwój. Obowiązkiem muzułmanina/muzułmanki jest oddawanie części ze swojego majątku osobom potrzebującym.

Zakat dawany jest przynajmniej raz w roku w trakcie ramadanu. Mogą to być zarówno pieniądze, jak i jedzenie, ubrania, a nawet dobre słowo czy uśmiech. Wysokość zakatu uzależniona jest od majętności danej osoby. Drugim rodzajem jałmużny jest sadaka, czyli dobrowolna ofiara składana na biednych w dowolnym czasie.

Post Post, czyli ramadan, trwa od 30 do 31 dni. Jest to post ruchomy, jego rozpoczęcie i zakończenie uzależnione jest od kalendarza księżycowego. Podczas ramadanu osoby wyznające islam poszczą od wschodu do zachodu słońca. Post oznacza całkowite powstrzymanie się od jedzenia, picia, stosunków seksualnych i palenia tytoniu – od świtu do zachodu słońca. Z postu zwolnione są dzieci, kobiety w ciąży, karmiące piersią, w czasie menstruacji, osoby będące w podróży oraz starsze i chore.

M—54

Pielgrzymka Pielgrzymka do Mekki jest obowiązkiem tych osób, którym pozwala na to sytuacja materialna oraz zdrowie. Podczas pielgrzymki wszyscy wierni ubrani są na biało, co symbolizuje równość wobec Boga. Pielgrzymkę rozpoczyna się w 12-tym miesiącu kalendarza muzułmańskiego.

2. CO ŁĄCZY MUZUŁMANINA Z CHRZEŚCIJANINEM I ŻYDEM? əə Wiara w Boga jako stwórcę człowieka i całego świata, wspólne odwoływanie się do niektórych postaci istotnych ze względu na historię religijną ludzkości, niekiedy również rozpoznanie misji tych postaci (np. prorocy Abraham/Ibrahim, Noe/Nuh, Lot/Lut etc.); əə odwoływanie się do koncepcji objawienia bożego; əə wiara w Księgi (Tora, Ewangelia, Koran) pochodzące od Boga, zawierające pouczenia i ukazujące człowiekowi słuszną drogę postępowania; əə wiara w świat niewidzialny, np. w istnienie aniołów; əə wiara w życie ostateczne; əə podobne spojrzenie na niektóre kwestie społeczne, takie jak np. funkcjonowanie rodziny czy relacje między rodzicami i dziećmi.

3. KULTURA W KRAJACH ARABSKICH Co można, a czego nie wolno? Jak dyskretnie pożegnać gości? Z czego można żartować, o co pytać? Poniżej znajdą Państwo krótką „ściągę” na temat najpopularniejszych tradycji i zwyczajów panujących w domach arabskich (nie tylko muzułmańskich). əə Nigdy nie przychodź z wizytą niezapowiedziany – gospodarze potrzebują czasu, aby się przygotować, np. ubrać odpowiedni strój, schować rzeczy prywatne czy wyprosić poprzednich gości.

Jak to zrobić? Najlepiej powiedzieć bawiącym się dzieciom, aby

55—M

VII GośćInność – spotkanie kultur

zapukały do drzwi odwiedzanego domu z informacją, kto i za ile minut się pojawi. Nie ma dzieci? Możesz skorzystać z telefonu. əə Do drzwi pukaj trzykrotnie, jeżeli za trzecim razem nikt nie otworzy, oznacza to, że albo nikogo nie ma, albo gospodarze nie mają czasu lub ochoty na gości. Nie obrażaj się! Spróbuj następnym razem. əə Na zakończenie wizyty gospodarze podają gościom kawę. Jest to dyskretny znak, że nadszedł koniec spotkania. əə Zawsze miej ze sobą mały podarunek. Może to być woda, chleb, słodycze czy mąka. Jest to wyraz szacunku dla gospodarzy, a także obowiązek religijny, gdy odwiedzamy osobę mniej zamożną niż my. əə Pamiętaj, że pochwały są wiążące. Jeśli kobieta będzie zachwycała się bluzką drugiej kobiety, właścicielka będzie czuła się w obowiązku przekazania bluzki w formie prezentu. Dotyczy to również mężczyzn. əə Mężczyzna nie pyta o imiona kobiet z rodziny innego mężczyzny. Jest to uznawane za brak szacunku. Dotyczy to osób z dalszego otoczenia. əə Przyjęcie przez kobietę nazwiska męża po ślubie jest bardzo rzadką praktyką. əə W krajach arabskich małą wagę przywiązuje się do nazw ulic czy numerów domów. Dlatego zamawiając taksówkę podaje się imię i nazwisko odwiedzanej osoby.

4. STEREOTYPY əə Muzułmanie wierzą w Allaha.

Allah jest arabskim słowem, które oznacza „bóg”. W arabskim przekładzie Biblii słowo Allah występuje w tych samych miejscach, co słowo „Bóg”. əə Muzułmanin ma cztery żony.

Islam dopuszcza możliwość posiadania więcej niż jednej żony, lecz jest to uwarunkowane wieloma czynnikami, takimi jak np. stan majątkowy.

Każda żona musi być traktowana na równi, czyli w praktyce, jeżeli jedna mieszka w mieszkaniu 3-pokojowym, kolejnej mężczyzna musi zagwarantować taki sam standard. Każda żona musi wyrazić zgodę na M—56

kolejne małżeństwo męża. Dla muzułmanek, które nie wyobrażają sobie życia „w trójkącie” istnieje idealne rozwiązanie w postaci kontraktu ślubnego, który spisywany jest przed ślubem. Kobieta może w nim zastrzec, że nie wyraża zgody na kolejne małżeństwa – wtedy mąż nie może nawet zapytać o ewentualny kolejny ożenek; jedynym wyjściem z perspektywy mężczyzny będzie rozwód z pierwszą żoną.

Wielożeństwo najczęściej praktykowane jest w przypadku, gdy np. kobieta ma małe dzieci, a jej mąż umiera. Wówczas brat męża może poślubić bratową, aby zapewnić jej i dzieciom godne życie. Należy jednak pamiętać, że żona przyszłego pana młodego musi wyrazić zgodę. Gdy rodzina jest niepełna, kobieta nie może mieć dzieci lub je ma, a jest np. śmiertelnie chora, może wyrazić zgodę na kolejne małżeństwo męża. Islam zabrania zbliżeń pozamałżeńskich, pozwala natomiast na poślubienie czterech kobiet, gwarantując jednocześnie każdej z nich określone prawa. əə Kobiety wydawane są za mąż wbrew własnej woli.

Islam wyraźnie mówi o tym, że małżeństwo jest ważne tylko i wyłącznie wtedy, gdy oboje partnerzy tego chcą. Kobieta przed ślubem stawia przyszłemu mężowi „warunki”, które zostają spisane w formie kontraktu. Dokument spisuje kobieta. əə Muzułmanka musi zakrywać ciało i włosy.

Islam nie nakazuje zasłaniania włosów, ciała czy twarzy. Niezasłanianie włosów nie czyni kobiety niewierzącą, a zasłanianie nie sprawi, że stanie się ona muzułmanką. Warto zauważyć, że hidżab, czyli cały strój kobiecy, włącznie z chustką na głowie, jest porównywalny do stroju Marii, matki Jezusa, współczesnych zakonnic czy ortodoksyjnych żydówek. Oczywiście są kraje, w których istnieje wymóg zasłaniania włosów (Iran), a nawet twarzy (Arabia Saudyjska). Zwyczaj ten wynika jednak z kultury tych krajów, a nie z nakazu islamu. əə Muzułmanie nienawidzą świń.

Koran zabrania spożywania mięsa wieprzowego, które jest w islamie uważane za „nieczyste”. Znajduje to naukowe uzasadnienie – badania pokazują, że świnia wydala tylko 2% kwasu moczowego z organizmu.

Nadmiar kwasu moczowego w organizmie świni, a więc także w spożywanym mięsie, może być przyczyną wielu chorób. Mięso wieprzowe bywa też siedliskiem wielu chorób pasożytniczych.

57—M

VII GośćInność – spotkanie kultur

5. PODSTAWOWE SŁOWA W JĘZYKU ARABSKIM Cześć

marhaba

Dzień dobry

sabahal khair

Pokój z Tobą

salam alejkum

Jak się masz?

Dziękuję, bardzo dobrze Mam na imię...

Jak masz na imię?

Skąd jesteś?

Miło Cię poznać

kif halak? szukran, mnicha is me... szu ismak? min ejna ent? said bil kaik

Gdzie jest twoja rodzina?

ajna a iletuk?

Czy jesteś głodny?

hal anta żaa’a

Czy chcesz pić?

Nie bój się Chodź do mnie

hal tu ridu an taszrab? latahaf taal hun

Proszę

afgan

Tak

naam

Nie laa

M—58

VIII Jak umiejętnie pracować

59—M

VIII Jak umiejętnie pracować

1. IDENTYFIKACJA Ustalenie, jakie jest „tło uchodźcze” klientki/klienta, pozwoli zrozumieć jej/jego potrzeby i określić metody interwencji – wsparcia.

Uchodźczynie i uchodźcy nie podlegają standardowej identyfikacji. Kilka poniższych wskazówek może służyć pomocą w kontakcie z ludźmi. Zamiast pytać: Jesteś uchodźczynią/uchodźcą?, można zapytać: Czy przybyłaś/-eś tutaj wraz z innymi osobami w takiej samej sytuacji jak Ty? Ludzie, których poznają pracowniczki/pracownicy, asystentki/asystenci mogą mieć trudności z definiowaniem własnego statusu.

Pomocne będa wcześniej uzyskane dane: əə miejsce pochodzenia; əə czas przybycia; əə droga, którą przebyła osoba w drodze do miejsca schronienia; əə status prawny danej osoby (uchodźczyni/uchodźca, osoba ubiegająca się o status uchodźcy, nieudokumentowany pobyt etc.).

2. JAK UNIKNĄĆ POWTÓRNEJ TRAUMATYZACJI Należy pamiętać, że nie jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkich okoliczności, które prowadzą do powtórnej traumatyzacji. Natomiast jesteśmy w stanie zminimalizować ryzyko, unikając zachowań przypominających przesłuchanie, które może kojarzyć się z przemocą (torturami).

Wskazówki əə W trakcie rozmowy nie należy oddzielać się od klienta biurkiem czy stołem. Krzesło ustawione pod kątem skieruje wzrok niebezpośrednio w oczy klientki/ klienta. Patrzenie w oczy, szczególnie osób przeciwnej płci, mogłoby spowodować dyskomfort klientek/klientów; əə warto przygotować się do spotkania: przywitać klienta w drzwiach wejściowych, zamiast oczekiwać w gabinecie. Jeżeli placówka socjalna, w której będą przyjmowane osoby, zatrudnia ochroniarzy, wówczas powinni oni nosić „codzienną” odzież. Uniform przypomina mundur;

M—60

əə nie należy sprawiać, aby klient czekał na pracowniczkę/pracownika. Taka sytuacja może wzmagać uczucie oczekiwania na przesłuchanie; əə ważne, aby w pomieszczeniu, w którym przebywa klientka/klient, były okna (bez krat!), a drzwi do pokoju powinny być uchylone; əə jeżeli klientka/klient prosi o towarzystwo zaufanej osoby w trakcie spotkania, należy to rozważyć z przełożonymi i ocenić wagę procedur i komfortu klientki/klienta (każdy przypadek należy ocenić indywidualnie). Podobnie z propozycją rozmowy poza siedzibą instytucji; əə na samym początku pracy z klientką/klientem należy powiedzieć jasno, kim się jest, jakie są zadania i kompetencje osób pracujących z uchodźczyniami i uchodźcami. Następnie należy wytłumaczyć, na czym w pracy socjalnej polega poufność i że są sprawy, które nie zawsze zostają między klientem a pracownikiem socjalnym (np. kwestie ochrony dzieci); əə w czasie rozmowy należy unikać zachowań przypominających śledztwo. Warto pozwolić klientce/klientowi kierować rozmową. Dzięki temu obie strony unikną poczucia bezradności, które u klientów może być wynikiem wcześniej doświadczonej przemocy; əə na wstępie należy określić, ile czasu jest poświęcone na spotkanie. I należy się go trzymać. Warto pokazać postawę osoby odpowiedzialnej i szanującej osobę, dla której się pracuje; əə nie należy pytać bezpośrednio o traumatyczne historie. Prawdopodobnie klientka/klient opowiadali je innym przedstawicielom instytucji publicznych. Warto się postarać o skompletowanie wszystkich potrzebnych informacje nt. klientki/klienta, zgromadzonych przez służby, z którymi mieli oni wcześniej kontakt.

3. ZAPEWNIENIE POUFNOŚCI Może zdarzyć się tak, że klienci nie będą znali zasady poufności, stąd może wynikać ich niechęć do pracowników socjalnych czy tłumaczy. Nieufność może być wyrażana także wobec przedstawicieli i przedstawicielek społeczności klientki/klienta, którzy w pierwszych myślach nasuną się jako wsparcie w kontakcie z instytucjami kraju przyjmującego. Brak zaufania jest poparty strachem przed zdradą tajemnic władzom, które zmusiły do ucieczki z kraju pochodzenia.

61—M

VIII Jak umiejętnie pracować

Wskazówki əə Wyjaśnij, na czym polega poufność w relacjach z klientkami i klientami; əə warto wyjaśnić również, na czym polega praca tłumacza i poinformować o obowiązku zachowania przez niego tajemnicy rozmowy; əə klientki i klienci muszą zostać poinformowani o tym, że zawsze mogą złożyć skargę na pracę asystentek/asystentów i tłumaczek/tłumaczy; əə nie wolno udostępniać informacji bez zgody klientki/klienta.

Nawet zmiana danych (tj. imię, płeć i wiek) nie gwarantują bezpieczeństwa tożsamości.

4. KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA Pracowniczki i pracownicy socjalni nie mają obowiązku być kulturoznawcami czy etnologami. Natomiast powinni starać się dążyć do zrozumienia swoich klientów, tak aby móc się odnaleźć w przestrzeni różnic kulturowych.

Warto zapytać klientkę/klienta, jakie są jej/jego oczekiwania względem pracowniczek/pracowników i instytucji którą reprezentują oraz jak wyglądały ich relacje z instytucjami wsparcia w kraju pochodzenia.

WAŻNE: Warto dołożyć starań, aby w jak najbardziej wrażliwy sposób pytać o życie społeczne w kraju pochodzenia i nie od razu angażować w wywiad psycholożki i psychologów, psychoterapeutki/-ów. Na przykład w Syrii taki kontakt kończył się przesłuchaniami przez pracowników służb bezpieczeństwa.

Wskazówki əə Potwierdzenie istnienia różnic kulturowych między pracowniczkami/pracownikami a klientkami/klientami pozwoli zrozumieć klientkom/klientom, że taki stan rzeczy jest respektowany. W rozmowie o różnicach warto tłumaczyć, że ich poznanie służy obu stronom; əə w pewnym momencie warto wesprzeć rozmowę bardziej szczegółowymi przykładami różnic kulturowych (np. obrzędy towarzyszące narodzinom, zaślubinom, czy pochówkowi etc.); M—62

əə warto podjąć wysiłek i wykazać się podstawową wiedzą nt. kultury klientek/klientów i podkreślić jej wartość w kontekście adaptacji w nowym miejscu. Nie warto próbować na siłę poznawać wszystkich niuansów kultury drugiej osoby. Dziesiątki tomów specjalistycznych książek nie zastąpi rozmowy nawet na najbardziej błahe tematy; əə należy unikać ogólnych stwierdzeń nt. kultury. Jest ona zależna od wielu czynników (miejsce zamieszkania, status majątkowy, wykształcenie, pochodzenie etniczne, wiek, płeć, klasa społeczna, rodzina, osobowość); əə jeżeli istnieje taka możliwość, warto skorzystać z porad „pracowniczek/pracowników społecznościowych” (community workerek/workerów) – warto poszukać organizacji, które opierają swoją działalność na pracy takich osób. Pamiętając przy tym o poufności!

Wskazówki do pracy z osobami o słabej znajomości języka polskiego. Należy: əə sprawdzać, czy obie strony rozumieją się nawzajem; əə używać otwartych pytań; əə mówić jasno, przy użyciu prostych pojęć, tworząc proste i krótkie zdania; əə unikać pojęć żargonowych i slangu; əə dbać o poprawność języka, w którym się rozmawia.

5. WSPÓŁPRACA Z TŁUMACZKAMI/TŁUMACZAMI (JĘZYKOWYMI, KULTUROWYMI) Niezawodnym sposobem rzetelnej oceny sytuacji osób, które nie mówią w języku kraju przyjmującego jest praca tłumaczy, także kulturowych. Tłumaczami nie powinni być członkowie rodziny klientek/ klientów, bo mogłoby to skutkować nieświadomym poczuciem bycia pod wpływem osoby trzeciej w procesie dialogu między pracowniczkami/pracownikami a klientkami/klientami. Poza tym uchodźczynie/ uchodźcy mogą odczuwać dyskomfort w opisie swojego położenia, jeżeli robią to w towarzystwie osoby, którą mogą podejrzewać o przekazanie usłyszanych informacji na zewnątrz.

63—M

VIII Jak umiejętnie pracować

Należy wyjaśnić, że tłumaczki/tłumacze służą usprawnieniem komunikacji, a wszystko, co słyszą jest poufne.

Wskazówki əə należy zapytać klienta, czy nie ma szczególnych preferencji dotyczących pochodzenia etnicznego, wyznawanej religii i płci tłumaczki/tłumacza; əə warto znaleźć tłumaczkę/tłumacza tak szybko, jak to możliwe, aby mógł/mogła się przygotować do spotkania z klientem; əə należy poinformować tłumaczkę/tłumacza, jaki będzie temat spotkania z klientką/klientem i jakie tłumaczenie jest oczekiwane przez pracowniczkę/pracownika (symultaniczne – niemal równoczesne czy konsekutywne – odtwarzane w całości za pomocą notatek sporządzonych w czasie rozmowy); əə warto dołożyć starań, aby zbudować z tłumaczką/tłumaczem relację opartą na zaufaniu i szacunku do ich pracy; əə należy poinformować tłumaczkę/tłumacza, że spotkanie z klientką/klientem może być stresujące. Po spotkaniu warto porozmawiać z tłumaczką/tłumaczem i zapytać o samopoczucie, a także wyjaśnić, że tematyka i przebieg rozmowy ma znaczący wpływ na wszystkie strony; əə przed spotkaniem należy wyjaśnić, jak będzie prowadzona rozmowa (pytania otwarte/zamknięte, częściowe podsumowania, parafrazy, komunikowanie uczuć etc.); əə należy mówić bezpośrednio do klientki/klienta, używając pierwszej osoby; əə klientka/klient powinni usłyszeć jaka jest rola tłumacza w rozmowie; əə klientka/klient powinni potwierdzić, że rozumieją, na czym polega poufność rozmowy; əə najlepszym rozwiązaniem jest używanie prostych pojęć i zdań; əə tłumaczka/tłumacz powinni móc wytłumaczyć klientce/klientowi kontekst rozmowy; əə wskazanym jest unikanie prywatnych rozmów z tłumaczką/tłumaczem w obecności klienta.

M—64

Po rozmowie z klientem należy: əə zapytać tłumaczkę/tłumacza o opinię nt. kwestii kulturowych, społecznych i politycznych, które mogły mieć wpływ na stan klientki/klienta i ich rodzin; əə zapytać tłumacza, co sądzi nt. przebiegu spotkania; əə korzystać z usług tych samych osób w spotkaniach z klientkami/klientami, oczywiście jeżeli jest to możliwe; əə zwrócić się do przełożonych, jeżeli pojawiają się zastrzeżenia co do pracy i postawy tłumaczki/tłumacza.

Należy pamiętać, że tłumaczki i tłumacze to nie skrzynki głosowe, tylko ludzie wspomagający poradnictwo. Potrzebują wsparcia i przestrzeni, aby mieć zdolność przetwarzania skomplikowanych, często nieprzyjemnych i bolesnych informacji.

65—M

IX Doświadczenie traumy – jak pracować

IX Doświadczenie traumy – jak pracować

M—66

1. ODKRYWANIE ZNAMION TRAUMY Osoby szukające schronienia mogą się zachowywać na pozór tak, jak osoby, które schronienia nie poszukują, prezentując: əə smutek; əə urazę; əə depresję; əə lęk; əə złość; əə próby samobójcze.

Są to zachowania spowodowane doświadczeniem przemocy i nieludzkiego traktowania. Należy pamiętać o tym, żeby w rozmowie z pracowniczkami/pracownikami socjalnymi klientka/klient mieli poczucie bezpieczeństwa. Jeżeli osoby skierowane do pracy z uchodźczyniami i uchodźcami nie mają specjalistycznych kompetencji do pracy z osobami poszkodowanymi przez wojnę i nie czują się na tyle silne, aby podjąć rozmowę przeplataną doświadczeniami traumy, powinny poinformować o tym klientkę/klienta i przekierować do pracy z wyspecjalizowanymi osobami (psycholożkami/psychologami, terapeutkami/terapeutami).

Może się zdarzyć tak, że wywiad przeprowadzany przez pracowniczkę/pracownika dotyka bolesnych spraw, o których klientka/ klient nie chce rozmawiać bądź mówi niechętnie. Dzieje się tak, ponieważ uchodźcy/uchodźczynie: əə chcą uniknąć odżycia bolesnych wspomnień; əə nie ufają innym osobom; əə obawiają sie represji; 67—M

IX Doświadczenie traumy – jak pracować

əə unikają upokorzenia, piętna ofiary; əə uważają, że niestosownym jest dzielić się z obcymi swoimi doświadczeniami; əə wskutek uszczerbku pamięci traumatyczne przeżycia mogą znikać i wracać do świadomości, chronologia przywoływanych zdarzeń może być zaburzona; əə osoby z PTSD mogą milczeć, wchodzić w stan wygaszenia, aby uniknąć sięgania do pamięci. Te symptomy mogą być odczytane jako brak zaangażowania. Podczas spotkania mogą unikać rozmowy, mówić niewyraźnie i zmieniać temat. Będą skupiać się na bieżących sprawach, niechętnie wracając do przeszłości.

Pracowniczki/pracownicy socjalni mogą spotkać osoby, które niechętnie i z trudem będą prowadzić rozmowę. Z drugiej strony może się zdarzyć, że rozmówczynie/rozmówcy „wyleją” z siebie potok pełny przykrych emocji i bolesnych wspomnień.

Jeżeli się okaże, że wspomnienie traumatycznych doświadczeń może służyć wsparciu klientki/klienta, poniżej znajduje się kilka „zdań otwierających”, pomocnych w rozpoczęciu dyskusji nt. doświadczeń klienta i bieżących trudności: Rozumiem, że niektórzy ludzie z twojego kraju mieli wiele trudności, zanim trafili tutaj. Czy ta sytuacja miała wpływ na twoją rodzinę?

Czasami bywa tak, że ludzie oczekują od innych, że da się przeboleć złe doświadczenia, ale nie zawsze tak jest.

Ludzie, którzy doświadczyli wojny, nie mogą spać.

Prawdopodobieństwo powtórnej traumatyzacji jest zawsze realne. Nawet proste pytania mogą wywołać w ludziach silne emocje i zdestabilizować stan, w którym się znajdują. Nie należy zachęcać do ujawniania wszystkich szczegółów, jeżeli nie będzie to dla wywiadowanych osób korzystne. Pracowniczki i pracownicy socjalni powinni pomóc utrzymać kontrolę nad tym, co słyszą i przeznaczyć odpowiednią ilość czasu na podsumowanie i zakończenie rozmowy.

2. JAK REAGOWAĆ NA OBJAWY TRAUMY Osoby, które przetrwały tortury i nieludzkie traktowanie nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, że ich objawy są odpowiedzią na ekstre-

M—68

malne przeżycia. Mogą mieć obawy, ze „zwariowały”. Można temu zapobiec: əətłumacząc, że ich reakcje są normalne w przypadku takich przeżyć; əə wskazywać, że istnieją różne reakcje na takie doświadczenia; əə wyjaśnić, że istnieją powiązania między stanem ciała i umysłu w sytuacji doświadczenia przemocy; əə pomóc zidentyfikować klientce/klientowi główne kwestie, z którymi powinien sobie poradzić albo zasięgnąć specjalistycznej opieki; əə pomóc odbudować pewność siebie w celu odzyskania poczucia kontroli sytuacji przez klientkę/klienta.

3. TWORZENIE STRATEGII REGENERACJI STANU ZDROWIA PSYCHICZNEGO The Victorian Foundation for Survivors of Torture’s opracowała 4 strategie powrotu do stanu sprzed traumy, oparte o reakcje na przeżyte doświadczenia. Są to wyłącznie przykłady, ale mogą się przyczynić do zbudowania własnych strategii: 1. Reakcja na traumę: lęk, poczucie bezradności, utrata kontroli Cel: odzyskanie poczucia bezpieczeństwa, zwiększenie poczucia kontroli, obniżenie poziomu lęku i niepokoju.

Strategie: əə asysta w zdobyciu dostępu do podstawowych usług: opieki medycznej, bezpieczeństwa socjalnego, edukacji, zakwaterowania; əə wsparcie w określeniu przyczyn niepokoju; əə budowanie poczucia bezpieczeństwa; əə dostarczanie informacji nt. reakcji na traumę; əə przedstawienie przykładów ćwiczeń relaksujących, np. robienie na drutach19.

19 Źródło: Case Studies, Helen Bamber Foundation, http://www.helenbamber.org/ case-studies/.

69—M

IX Doświadczenie traumy – jak pracować

2. Reakcja na traumę: zerwanie relacji z rodzicami, rodzeństwem, przyjaciółmi, społecznością, religią, kulturą, smutek, depresja Cel: powrót do relacji umożliwiających wsparcie emocjonalne, przezwyciężenie smutku i poczucia straty.

Strategie: əə pomoc klientce/klientowi w odbudowie zaufania do bliskich osób; əə zachęcanie do udziału w grupowych wydarzeniach w celu zmniejszenia poczucia izolacji społecznej; əətłumaczenie, że wspólne działania pozwalają przezwyciężyć codzienne trudności np. problemy z opłaceniem czynszu w pojedynkę; əə zachęcanie do skorzystania z profesjonalnego wsparcia; əəwspólne poszukiwania możliwości zaangażowania społecznego, które pozwoliłoby na określenie celów w życiu klientki/ klienta.

3. Reakcja na traumę: załamanie wiary w człowieczeństwo, zniszczone poczucie godności Cel: znalezienie sensu życia.

Strategie: əə specjalistyczny program terapeutyczny zmniejszający poczucie izolacji, powrót do sprawiedliwej oceny własnej wartości; əə powrót do poczucia, że istnieją „przeszłość-teraźniejszość-przyszłość”, najlepiej poprzez czytanie powieści; əə rozmowy na tematy przywracające spojrzenie na przyszłość; əə poszukiwanie znaczeń: „ja”, „inni”, „wspólnota”; əə porównywanie wartości kultury, którą przynoszą ze sobą klienci i kultury przyjmującej (podkreślanie podobieństw); əə edukacja w zakresie praw człowieka, poszukiwanie podłoża/ przyczyn stosowania przemocy wobec innych ludzi.

4. Reakcja na traumę: poczucie winy i wstyd Cel: przywrócenie poczucia godności i własnej wartości, redukcja poczucia winy i wstydu.

M—70

Strategie: əə akceptacja i zachęcanie do ekspresji – wyrażania poczucia winy i wstydu; əə zaznaczanie, że wstyd i poczucie winy są cechą prawie wszystkich ludzi; əə wspólne zastanawianie się, co można zrobić, żeby inni ludzie nie czuli tego samego, co klientka/klient; əə należy pozwolić się wygadać – wysłuchać opowieści własnych i zapożyczonych od innych; əə asystowanie klientce/klientowi w wizytach w innych instytucjach; pozwoli to pozbyć się poczucia wstydu; əə pomoc w znalezieniu informacji o tym, jakie prawa klientki/ klienta zostały naruszone w kraju pochodzenia oraz podpowiedź, że może się ona/on domagać zadośćuczynienia – należy ją/go przekierować do specjalistów w tym zakresie.

Wskazówki əə Klient powinien wyrazić pisemną zgodę na współpracę. Pozwoli mu to poczuć kontrolę nad własnymi sprawami. Poza tym instytucje potrzebują zgody na przetwarzanie danych wrażliwych. Należy wyjaśnić klientce/klientowi, dlaczego potrzebna jest jej/jego pisemna zgoda; əə klientka/klient powinni wiedzieć, na czym polega oferowana usługa społeczna. Może być tak, że w kraju pochodzenia nie ma odpowiednika instytucji, którą reprezentuje pracowniczka/ pracownik. Warto zaznaczyć, że podejmowane działania służą normalizacji sytuacji klientek i klientów; əə należy się upewnić, że klientka/klient rozumie rodzaj usługi i wie, czego może od niej oczekiwać; əə warto podać informację na temat formy spotkań (np. jeden na jeden; grupowe); əə dobrze jest umówić się na zasady dotyczące komunikacji poza spotkaniami; əə w sytuacji pośredniczenia w umawianiu klientki/klienta do przedstawicielek/przedstawicieli innych instytucji, warto się upewnić, czy te osoby mają doświadczenie w obszarze pracy międzykulturowej; əə należy się upewnić, czy klientka/klient jest przekonana/-y do propozycji, które są im składane odnośnie przekierowania do

71—M

IX Doświadczenie traumy – jak pracować

specjalistów w dziedzinach, za które pracowniczki/pracownicy socjalne/-i nie są odpowiedzialne/-i; əə warto podawać przejrzyste instrukcje; jeżeli klientka/klient jest osobą piśmienną, należy napisać adres, numer telefonu, e-mail do osoby, z którą jest umawiana/-y. Można także zaproponować „asystę” przy wizycie albo przygotować do tego wolontariuszkę/ wolontariusza (dobrze by było, gdyby osoba ta miała pokrewne zainteresowania z klientką/klientem). Osoby po trudnych przejściach mogą mieć trudności z zapamiętaniem daty, miejsca i osoby, z którą mają się spotkać; əə warto wytłumaczyć, czego będą oczekiwać służby od klientki/ klienta, zapytać, czy nie potrzebuje tłumacza. Przypomnieć, że zawsze może odwołać/przełożyć spotkanie, powinna/powinien tylko powiadomić o tym wcześniej; əə oczekiwania powinny być realistyczne. Należy przypominać, że oferowane poradnictwo nie rozwiązuje problemów, tylko może prowadzić do ich rozwiązania; əə wsparcie w planowaniu; jeżeli jest to możliwe, należy podjąć próby takiego umawiania klientki/klienta, żeby spotkania odbyły się jednego dnia – pozwoli to zaoszczędzić na czasie i kosztach transportu; əə należy unikać dawania rad na tematy, których nie jest się pewną/ pewnym, kierować do specjalistek/specjalistów w danej dziedzinie.

Lepiej być „na bieżąco”.

Pracowniczki/pracownicy nie powinny/-i ignorować informacji na temat politycznego tła uchodźstwa. Będąc na bieżąco, łatwiej analizować potrzeby klientek/klientów i odpowiadać na nie. Zaostrzenie konfliktu w miejscu, gdzie pozostali bliscy klientki/klienta, może powodować ich złość i agresję.

Przydatna wiedza: əə historia kraju, regionu, z którego pochodzi klientka/klient; əə przyczyny konfliktu w regionie; əə etniczna struktura regionu; əə poziom prześladowań, jakim poddawane/-i są mieszkanki/ mieszkańcy tego kraju/regionu; əə skutki terroru, jaki stosują funkcjonariusze państwowi wobec mieszkanek i mieszkańców tego kraju/regionu.

M—72

5. TRAUMA ZAPOŚREDNICZONA I SYNDROM WYPALENIA Słuchanie historii uchodźców może wywoływać silne reakcje zdrowotne pracowniczek/pracowników socjalnych. Jest to całkowicie zwyczajne zjawisko. Należy być świadomą/świadomym swoich reakcji, które nie będą i nie muszą być doskonałe. Dzięki uważnemu obserwowaniu własnych reakcji łatwiej jest je poprawiać i lepiej rozumieć osoby, z którymi się pracuje.

Wykaz typowych reakcji na usłyszaną historię: əə zażenowanie spowodowane „niewiedzą”, jak reagować na zasłyszane słowa; əə uczucie nieadekwatnej wiedzy na kwestie podnoszone przez klientkę/klienta; əə intensywne emocjonalne zachowanie – gniew, strach, smutek, lęk; əə unikanie niektórych problemów poruszanych przez klientki/ klientów; əə brak akceptacji, niedowierzanie i zaprzeczanie; əə obwinianie klientki/klienta o emocje wywołane jej/jego historią; əə reakcje fizyczne i psychiczne – koszmary senne, bezsenność; əə nadmierna identyfikacja z klientką/klientem.

Pomysły na to, jak sobie poradzić: əədobrze jest mieć kontakt ze specjalistą, z którym można przeanalizować swoją pracę, włączając w to stresujące aspekty oraz reakcje na zachowanie klientki/klienta; əə można także nawiązywać kontakty z pracowniczkami/pracownikami socjalnymi z innych miejsc w kraju, którzy pracują bądź pracowali z osobami szukającymi schronienia; əə aby radzić sobie ze stresem i przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu, należy być świadomą/świadomym swoich potrzeb, dzięki temu łatwiej jest odnaleźć sposoby na radzenie sobie z uczuciami i potrzebami klientów; əə warto zastanowić się nad tym, czy codzienne życie jest zrównoważone, czy sprawy pozazawodowe przynoszą zadowolenie.

73—M

IX Doświadczenie traumy – jak pracować

Należy unikać: alkoholu, substancji psychoaktywnych, leków przeciwbólowych i nasennych. Przyjmowane w nadmiarze i poza kontrolą specjalistów nie służą zdrowiu i samopoczuciu.

Aby zapewnić komfort pracy z osobami dotkniętymi PTSD, pracodawca powinien przygotować pracowniczki i pracowników do pracy z tymi osobami. Przykładowe ścieżki pomocowe: əə szkolenia, które pozwolą dobrze przygotować się do rozmów: jak rozmawiać, jak umiejętnie radzić sobie z traumą przeżywaną przez klientki/klientów, jak radzić sobie z napięciem, będąc pod presją. Takie szkolenia powinny prowadzić osoby z zespołów terapeutycznych, które na co dzień pracują z osobami dotkniętymi traumą. Szkolenia powinny być przynajmniej elementarne z uwagi na fakt, że samym problemem traumy zajmować powinni się specjaliści, psycholodzy, psychotraumatolodzy. əə superwizja, o ile możliwe, grupowa. Pracowniczki i pracownicy poznają mechanizmy przenoszenia traum, mogą się nawzajem chronić przed niebezpieczeństwem pracy z osobami z PTSD, rozumieć procesy i wzajemnie pamagać sobie w przygotowaniu do dalszej pracy.

Dwa powyższe sposoby radzenia sobie z pracą z klientem z PTSD leżą w gestii pracodawcy, który traktując poważnie swoją rolę, powinien powyższe wsparcie pracownikom zapewnić.

Pracowniczki i pracownicy powinni we własnym zakresie zadbać o swoje zdrowie psychiczne i fizyczne: əə ważna jest profilaktyka zdrowotna w postaci np. spaceru, basenu, marszów z kijkami, które pozwalają regulować napięcia; əə techniki relaksacyjne i projekcyjne, np. trening autogenny Schultza, medytacja.

Pracodawca powinien uczulić pracownika, że zgłaszanie przez niego problemów nie będzie traktowane jako słabość, ale jako odpowiedzialne zachowanie, a uczestnictwo w szkoleniach i superwizjach jedynie wzmocni potencjał pracownika, pozwalając mu na lepszą pracę z osobami dotkniętymi PTSD, zarazem mniej obciążając samego pracownika.

M—74

X Praktyki w systemie pomocy społecznej. Podsumowanie i rekomendacje

75—M

Ważne jest to, aby na terenie gminy, która wyraziła chęć przyjęcia uchodźczyń i uchodźców, stworzyć zespół złożony z przedstawicielek i przedstawicieli instytucji odpowiedzialnych za ich przyjęcie oraz tych, które mogą później z nimi współpracować. Do zespołu należałoby zaprosić przedstawicielki i przedstawicieli (najlepiej osoby decyzyjne, które będą mogły przekazywać informacje, wytyczne): urzędu miejskiego (wydziały zdrowia, edukacji, lokali, kultury itp.), Ośrodków Pomocy Społecznej, policji, straży miejskiej czy PUP. Taki zespół pozwoli na wymianę informacji, dzielenie się problemami, które będzie można wspólnie rozwiązywać i na przygotowanie wspólnej, spójnej polityki gminy na przyjęcie uchodźców. Spotkania powinny odbywać się systematycznie, aby uniknąć rozprężenia i marazmu osób odpowiedzialnych za pracę socjalną z uchodźczyniami i uchodźcami.

Z uwagi na fakt, że pracowniczki i pracownicy instytucji mogą nie być zainteresowane/-i pracą z osobami otrzymującymi status uchodźcy bądź mieć do nich wrogie nastawienie, zasadnym jest, aby osoba odpowiedzialna za koordynację pomocy na terenie danej gminy dokonała wyboru pracowniczek i pracowników, uwzględniając ich: əə chęć do pracy z takimi przypadkami; əə znajomość języków obcych (stworzenie bazy językowej pracowników); əə doświadczenie zawodowe; əə zróżnicowanie płciowe (względy kulturowe).

Oprócz szkoleń, do czego pracownicy socjalni są zobowiązani, bardzo dobre efekty przynosi kontakt z osobami z krajów, z których pochodzą uchodźczynie i uchodźcy. Warto odbyć kilka spotkań, na których przybliżona zostanie kultura danego kraju, grupy etnicznej,

M—76

problemy, z jakimi się borykają i problemy, z jakimi mogą spotkać się po przyjeździe do Polski. Należy pamiętać, że poruszane będą podstawowe kwestie i informacje, dla osób zajmujących się tym tematem elementarne, dla wielu pracowników pomocy społecznej będą one jednak czymś nowym i pozwolą na przełamywanie stereotypów.

Bardzo korzystnym rozwiązaniem byłaby możliwość spotkania pracowniczek i pracowników z osobami/rodziną jeszcze w ośrodku dla uchodźczyń/uchodźców, przed zamieszkaniem w danej gminie.

Pozwoli to na przygotowanie do wspólnej pracy i „miękkie wejście” w środowisko nowego miejsca. Osoby przyjeżdżające będą wiedziały, że czeka na nie znajoma/-y pracowniczka/pracownik.

Mentorzy/wolontariusze. Ośrodki pomocy społecznej powinny wykorzystać też zasoby, które drzemią w lokalnej społeczności i zawiązać grupę wolontariuszek i wolontariuszy, która będzie mogła pracować z uchodźczyniami i uchodźcami, wprowadzając ich w życie nowej dla nich społeczności.

Ważne będzie poinformowanie i pokazanie, gdzie mogą kultywować swoją religię (często będzie ona tym obszarem, w której uchodźcy czują się bezpieczniej, przynajmniej na początku). Pokazanie najbliższego samoobsługowego sklepu, ważnych urzędów, miejsca z bezpłatnym internetem (np. biblioteki).

Wykorzystanie związków wyznaniowych do przełamywania stereotypów. W Sopocie zorganizowane zostało spotkanie proboszczów parafii rzymsko-katolickich z chrześcijaninem z Syrii. Kapłani katoliccy mogą wpływać podczas nabożeństw na postawy wiernych w stosunku do uchodźczyń i uchodźców relokowanych na teren danej parafii. Oczywiście, należy wykorzystać wszystkie możliwe związki religijne.

Stworzenie bazy językowej. Nie zawsze pracownicy instytucji pomocowych mają umiejętność porozumiewania się w języku, w którym porozumiewają się klientki/klienci. Szczególnie dotyczy to języka arabskiego. Zasadnym jest, aby mieć możliwość skorzystania z pomocy osób, które porozumiewają się w języku uchodźczyń i uchodźców. W takim przypadku najlepiej byłoby, gdyby pomiędzy uchodźcą/uchodźczynią a pracownikiem, który załatwia sprawy urzędowe, było tylko jedno dodatkowe ogniwo (np. polski – angielski – arabski),

77—M

X Praktyki w systemie pomocy społecznej...

a nie dwa (np. polski – angielski – angielski – arabski), ponieważ w takiej konfiguracji można doprowadzić do szumów informacyjnych i przekłamań.

Nie powinno się pozostawiać uchodźczyń i uchodźców samym sobie. Może się zdarzyć, że pracownicy odpowiedzialni za uchodźców będą współpracować z nimi tylko pod warunkiem uprzedniego podpisania Indywidualnego Programu Integracyjnego. Po jego zakończeniu natomiast przestaną utrzymywać kontakt (niekoniecznie z uwagi na niechęć; także ze względu na przeładowanie pracą oraz konstatację, że skoro osoby kończące program nie kwalifikują się już do pomocy, wobec tego należy zająć się przypadkami, które jej wymagają). Można wtedy skorzystać ze wsparcia wolontariuszek i wolontariuszy, aby nie pozostawiać uchodźców bez poczucia wsparcia.

ŹRÓDŁA I WAŻNE PUBLIKACJE NSW Service for the Treatment and Rehabilitation of Torture and Trauma Survivors, Working with refugees. Guide for social workers, Sydney 2004.

G. Duncan, M. Shepherd, J. Symonds, Working with refugees – a manual for caseworkers and volunteers, New South Wales, Australia 2010.

M, Potocky-Tripodi, Best Practices for Social Work with Refugees and Immigrants, Columbia University Press 2002.

Victorian Foundation for Survivors of Torture Inc., A Guide to Working with Young People who are Refugees. Strategies for Providing Individual Counselling and Group Work, 2010.

L. Prescott, Avoiding Retraumatization and Fostering Recovery Among People Experiencing Homelessness, Newton Massachusetts 2007.

The Social Care Institute for Excellence, Good practice in social care for refugees and asylum seekers, London 2015.

The International Federation of Social Workers, The Refugee Crisis: Social Workers at the Forefront of Finding Solutions, 2015.

G. Overland, E. Guribye, B. Lie, Nordic Work with Traumatised Refugees: Do We Really Care, Cambridge 2014.

M—78

Asociación EXIL, Comissió Catalana d’Ajuda al Refugiat, Good Practices with Victims of Torture, Barcelona 2015.

Interview with Sr. Aneesah Nadir (Director of Social Services for the Arizona Muslim Family Health and Social Services in Tempe), 2016, http://www.soundvision.com/article/interview-with-dr-aneesah-nadir.

B. Schbley, M. Kaufman, Social work practice with Arab Muslim women living in Western societies, Washburn University, Kansas 2007.

The Scottish Government, New Scots: Integrating Refugees in Scotland’s Communities, Strategy 2014- 2017.

Improvement and Development Agency, The Local Government Association, Learning from the migration excellence programme, London 2014.

Effective Action, Working with refugees. Guidance for homelessness services, United Kingdom 2014.

Instytut Rozwoju Służb Społecznych, „Praca Socjalna” nr 1/2015.

Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców w Polsce. Wyniki badań aktowych, Warszawa 2007.

Katarzyna Głąbicka, Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym, Warszawa 2014.

79—M