rehva_binnenmilieu_en_productiviteit_def_2007

Binnenmilieu en productiviteit in kantoren Het integreren van productiviteit in de levensduur kosten-analyse van gebouwvoorzieningen

Pawel Wargocki, Olli Seppänen (redactie) Johnny Andersson Atze Boerstra Derek Clements–Croome Klaus Fitzner Sten Olaf Hanssen

Nederlandstalige uitgave: ISBN 978-90-5044-150-6 September 2007

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit Deze handleiding is een vertaling van:

Indoor climate and productivity in offices How to integrate productivity in life–cycle cost analysis of building services

Pawel Wargocki, Olli Seppänen (editors) Johnny Andersson Atze Boerstra Derek Clements–Croome Klaus Fitzner Sten Olaf Hanssen Copyright © 2006 by Rehva, Federation of European Heating and Air–conditioning Associations All rights reserved No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronically or mechanical, including photocopy recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from the publisher.

Requests for permission to make copies of any part of the work should be addressed to Rehva, P.O. Box 82, 1200 Brussels e–mail: info@rehva.com ISBN 2–9600468–5–4 Printed in Finland, Forssan Kirjapaino Oy, Forssa

INHOUDSOPGAVE TERMINOLOGIE, SYMBOLEN EN EENHEDEN ..................................................... 1 INLEIDING....................................................................................................................... 3 Aannamen en beperkingen van deze handleiding.......................................................... 4 DE INVLOED VAN HET BINNENMILIEU OP DE WERKPRESTATIE ............... 5 KARAKTERISTIEKE JAARLIJKSE KOSTEN IN EEN KANTOORGEBOUW ... 7 Inleiding ........................................................................................................................ 7 Exploitatie- en onderhoudskosten.................................................................................. 7 Voorbeeld: Kostenverdeling in een Fins kantoorgebouw............................................. 8 Factoren die de kosten van Zweedse gebouwen beïnvloeden...................................... 10 DE ROL VAN PRODUCTIVITEIT ............................................................................. 13 Productiviteit................................................................................................................ 13 Financiële opbrengsten ................................................................................................ 14 Kosten en levensduur................................................................................................... 14 Het verband tussen productiviteit en bouwkosten ....................................................... 15 EFFECTEN VAN BINNENMILIEU OP KANTOORWERKPRESTATIE............. 19 Het verband tussen een gebouw en de menselijke reactie ........................................... 20 Het effect van temperatuur op de werkprestatie .......................................................... 20 Het effect van ventilatie op de werkprestatie............................................................... 21 De invloed van binnenluchtkwaliteit op de werkprestatie ........................................... 22 De invloed van SBS-symptomen op de werkprestatie................................................. 23 De invloed van geluid op de werkprestatie.................................................................. 25 De invloed van verlichting op de werkprestatie .......................................................... 26 De invloed van individuele regelbaarheid op de werkprestatie ................................... 26 Wisselwerking ............................................................................................................. 27 Andere factoren ........................................................................................................... 27 KWANTITATIEVE VERBANDEN TUSSEN BINNENMILIEUKWALITEIT, WERKPRESTATIE EN ZIEKTEVERZUIM ............................................................. 29 Het verband tussen ventilatiehoeveelheid en kort ziekteverzuim................................ 29 Het verband tussen ventilatiehoeveelheid en de prestatie bij kantoorwerk ................. 30 Het verband tussen waargenomen luchtkwaliteit en prestatie bij kantoorwerk........... 31 Het verband tussen temperatuur en productiviteit bij kantoorwerkzaamheden ........... 33 BEREKENINGSPROCEDURE .................................................................................... 35 Principes voor levensduur kosten analyse ................................................................... 35 Annuiteit kostenmodel................................................................................................. 36 Investeringskosten ....................................................................................................... 36 Exploitatiekosten ......................................................................................................... 37 Productiviteitsverlies ................................................................................................... 37

iii

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit Totaal jaarlijks effect ................................................................................................... 38 PRAKTIJKSTUDIES ..................................................................................................... 43 Praktijkgeval 1: het effect van verbetering van de binnenluchtkwaliteit in een kantoorgebouw op de productiviteit ............................................................. 44 Praktijkgeval 2: het effect van koeling met nachtventilatie op de productiviteit......... 48 Praktijkgeval 3: het effect van alternatieve temperatuurbeheersings-strategieĂŤn op de productiviteit................................................................................................. 51 Praktijkgeval 4: het effect van een besparingscyclus op kort ziekteverzuim............... 56 Praktijkgeval 5: kosten-efficiency van hogere ventilatiehoeveelheid in een kantoorgebouw ............................................................................................. 59 WIE HEEFT VOORDEEL BIJ EEN BETER BINNENKLIMAAT? ...................... 63 Het verdelen van de opbrengst..................................................................................... 63 De klant overtuigen...................................................................................................... 65 Een praktijkgeval in Nederland.................................................................................... 66 SLOTOPMERKINGEN ................................................................................................. 69 REFERENTIES............................................................................................................... 71 BIJLAGE 1 PLATTEGRONDEN VAN FINSE VOORBEELDKANTOREN IN BEREKENINGEN .......................................................................................................... 79 BIJLAGE 2 ANNUITEITSFACTOREN ...................................................................... 81 BIJLAGE 3 LEVENSDUUR EN ONDERHOUDSKOSTEN ..................................... 83

iv

REHVA – Federatie van Europese Verwarming- en Ventilatie-Organisaties en productiviteit van werknemers substantieel beïnvloeden. Professionals in de bouwwereld zijn geïnteresseerd in het verbeteren van de binnenomgeving en het kwantificeren van de effecten. In conventionele economische berekeningen voor gebouwontwerp en –beheer worden potentiële gezondheids- en productiviteitsfactoren in het algemeen nog niet meegenomen.

Alleen de karakteristieke kosten betreffende bouw, energie en onderhoud worden berekend. Het is ook gebleken dat veel maatregelen ter verbetering van de binnenluchtkwaliteit kostenbesparend werken wanneer de daaruit volgende gezondheidsen productiviteitseffecten worden meegecalculeerd. Vanzelfsprekend is er een behoefte ontstaan naar middelen en modellen om de economische gezondheids- en productiviteitsuitkomsten te integreren in de kosten-baten calculaties samen met de bouw-, energie- en onderhoudskosten. Deze publicatie biedt de middelen en modellen voor dergelijk professioneel gebruik.

REHVA is een organisatie van Europese professionele dienstverleners op het gebied van gebouwbeheer (verwarming, ventilatie en luchtbehandeling). REHVA bestaat al bijna 50 jaar en vertegenwoordigt meer dan 100.000 experts uit meer dan 31 Europese landen.

REHVA houdt zich voornamelijk bezig met het ontwikkelen en verspreiden van energiezuinige en gezonde technologie voor technische diensten van gebouwen en industrie. Een bestuur ziet op het werk toe.

De REHVA Handleiding projecten worden gecoördineerd door het Technisch Comité van REHVA. De doelstellingen van dit werk zijn: • het samenstellen van technische publicaties in de vorm van Handleidingen op het gebied van gebouwinstallaties • de Werkgroepen samenstellen om deze publicaties te maken • het organiseren van de verspreiding van de publicatie onder leden van REHVA en andere professionele experts • op de kwaliteit van de REHVA handleidingen blijven toezien.

De Handleiding Binnenmilieu en productiviteit in kantoren is bedoeld voor ontwerpers, installateurs, architecten, werknemers en gebouweigenaren. De illustraties en voorbeelden maken het een uitstekend instructieboek voor de training van professionals binnen de bouw-en installatiesector en professionele gebouwbeheerders en gebruikers.

Een aantal Task Force groepen zijn momenteel aan het werk om deze REHVA handleidingen te ontwikkelen, zoals: Commissioning van HVAC systemen gericht op een goed energiebeheer en binnenmilieu, Criteria voor schone ventilatiesystemen, Laag temperatuur verwarmingssystemen, en CFD-berekeningen in ventilatiesysteemontwerpen.

Deze publicatie is geschreven door een hoog gekwalificeerde Werkgroep van internationale experts, die onderzoek, advisering en ontwerp vertegenwoordigen. Allen hebben aan het werk bijgedragen zonder enig commercieel belang. Het REHVA

Het wordt in toenemende mate duidelijk dat binnenmilieucondities de gezondheid

v

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit bestuur wil dan ook graag haar oprechte dankbaarheid uitspreken aan deze Werkgroep voor haar onschatbare werk.

REHVA wil ook graag haar dank uitspreken aan de verenigingen en bedrijven die dit werk financieel hebben gesteund.

Olli Sepp채nen REHVA president and Chairman of the REHVA Technical Committee

vi

Landen met lidmaatschap REHVA België Bosnia en Herzegovina Bulgarije, Kroatië Denemarken Estland Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Hongarije Ierland

Italië Letland Litouwen Nederland Noorwegen Oostenrijk Polen Portugal Roemenië Rusland Servië en Montenegro

Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië Turkije Verenigd Koninkrijk Zweden Zwitserland Slovenië

REHVA Task Force Productiviteit Het werk is uitgevoerd door de Rehva taskforce productiviteit in nauwe samenwerking met de Nederlandse werkgroep Binnenmilieu en Productiviteit.

De taskforce organiseerde tijdens het Clima 2005 congres een workshop waar de resulaten werden gepresenteerd en besproken. Het werk van de taskforce is ook tussentijds gerapporteerd aan de REHVA De leden van de Taskforce zijn: Andersson Boerstra Clements–Croome Fitzner Hanssen Seppänen Wargocki

Johnny Atze Derek Klaus Sten Olaf Olli Pawel

Zweden Nederland Verenigd Koninkrijk Duitsland Noorwegen Finland Denemarken

De leden van de Nederlandse groep zijn: Leijten Boerstra Cox Halle Roelofsen

Joe Atze Chrit Roland Paul

vii

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit

Reviewers De volgende personen hebben het boek beoordeeld en waardevolle suggesties gedaan waar verbetering mogelijk was: Braham Rasmussen Robertson Schmidt Virta

Derrick Per Gรถran Michael Maija

Verenigd Koninkrijk Denemarken Zweden Duitsland Finland

Dankwoord De volgende verenigingen en bedrijven hebben dit werk financieel gesteund. Zonder deze ondersteuning was dit werk niet mogelijk geweest.

Exhausto Finnish Association of Mechanical Building Services Industries (FAMBSI) Halton Group Svensk Ventilation Systemair

Denemarken Finland Finland Zweden Denemarken

Speciale dank gaat uit naar: Verity en Derrick Braham voor het uitvoeren van (Engelstalige) correcties.

Mr Jarkko Narvanne voor de uiteindelijke layout van de handleiding.

Halton en Climaconsult Finland Ltd die de meeste afbeeldingen voor deze handleiding verzorgden.

viii

SAMENVATTING en opbrengsten van het gebouwbeheer te berekenen en worden met voorbeelden geïllustreerd. Eén doel van deze voorbeelden is te laten zien, dat de kosten van het gebouwbeheer veel lager zijn dan de hogere opbrengst ten gevolge van de werkprestatie verbetering bij comfortabele temperaturen of het bij verbeteren van het binnenklimaat. Een vergelijking tussen karakteristieke salaris-, beheer- en energiekosten van kantoorgebouwen in Scandinavië en het Verenigd Koninkrijk onderstreept dit.

Deze publicatie geeft aan hoe de effecten zijn van het binnenmilieu van een gebouw op de productiviteit en hoe deze effecten in de berekening van de bouwkosten kunnen worden opgenomen. Onderzoekers, ingenieurs en deskundigen uit de praktijk hebben hier samen aan gewerkt. Omdat men tot nu toe zeer weinig gegevens betreffende dit onderwerp ter beschikking had zijn dit soort berekeningen nog niet eerder uitgevoerd. De laatste jaren is meer data over dit onderwerp beschikbaar gekomen. In deze publicatie is bij alle gegevens nagegaan of er gedegen wetenschappelijk bewijs is dat de kwaliteit van het binnenmilieu het werken in kantoor omgevingen daadwerkelijk beïnvloedt.

Het hoofddoel van deze publicatie is gebouweigenaren en beheerders meer attent te maken op de kwaliteit van de binnenomgeving en het belang daarvan voor de productiviteit bij kantoorwerk. De schrijvers tonen dit aan door te laten zien hoe relatief kleine investeringen veel opleveren. Ook kunnen de gegeven voorbeelden gebruikt worden bij het overtuigen van de klant in de praktijk. De publicatie levert veel argumenten om een hoog kwalitatief binnenklimaat te creëren. Hier volgen er enkele:

Hoewel in de literatuur gevonden kan worden dat temperatuur, binnenluchtkwaliteit, ventilatie, geluidhinder en licht en de mogelijkheid om deze omstandigheden individueel te beheersen zeker invloed heeft op menselijke werkprestatie, was het alleen voor temperatuur, ventilatie en binnenluchtkwaliteit mogelijk om kwantitatieve verbanden te ontwikkelen voor de effecten op kantoorwerk en ziekteverzuim.

Deze kwantitatieve verbanden zijn de kern van deze publicatie. De literatuur biedt ook veel gegevens waarmee kwalitatieve verbanden kunnen worden gelegd, maar de schrijvers van deze publicatie hebben besloten deze niet te volgen wegens de hoge onzekerheidsfactor. Hetzelfde geldt voor de zogenaamde zelfgeschatte werkprestatie, data die door de werknemers zelf worden vastgelegd om aan te geven hoe het binnenklimaat kantoorwerk beïnvloedt.

• • •

•

De kwantitatieve verbanden in deze publicatie kunnen worden gebruikt om kosten

ix

Een verhoging van de werkprestatie met 1% kan de jaarlijkse kosten van ventilatie compenseren.

Een werkprestatieverhoging van een kleine 10% kan de totale kosten van een gebouwinstallatie dekken.

Een verdubbeling van de buitenluchttoevoer kan het ziekteverzuim met 10% verlagen en de werkprestatie met zo'n 1,5 % verhogen.

Iedere 10% minder klachten over de luchtkwaliteit kan de werkprestatie met ongeveer 1 % verhogen.

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit • •

Het verlagen van temperaturen boven 22 °C met 1 °C kan de werkprestatie met ongeveer 1 % verhogen.

De terugverdientijd van investeringen in verbetering van het binnenklimaat is gemiddeld minder dan twee jaar.

Absolute oplossingen zal deze publicatie niet bieden. De schrijvers zijn zich ervan

x

bewust, dat de gebruikte data in deze publicatie voortdurend beoordeling zullen behoeven. De publicatie is een eerste stap in een continu proces om binnenklimaten te ontwikkelen die betere gezondheid, comfort en werkprestatie opleveren voor iedereen die zijn werkdag binnen doorbrengt.

TERMINOLOGIE, SYMBOLEN EN EENHEDEN Annuiteitsfactor De jaarlijkse kosten van investering die wordt verkregen door de huidige waarde van de investering te vermenigvuldigen met de factor. De hoogte hangt af van de rente en de levensduur van de investering.

Beheer en onderhoud Acties die worden ondernomen om de gebouwde faciliteiten te verzekeren van goed beheer en onderhoud, zodat de in het ontwerp aangegeven condities en efficiency zijn gewaarborgd.

Betrouwbaarheidsinterval Het betrouwbaarheidsinterval geeft de waarden rond een schatting die met 95 % zekerheid kunnen worden aangenomen.

Binnenklimaat De temperatuur, vochtigheid, verlichting, luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van een gebouw.

De koudefactor COP De koudefactor (COP) is de verhouding van de opbrengst van koeling t.o.v. de kosten van de daarvoor benodigde elektrische energie.

Decipol Een decipol (dp) is de waargenomen luchtkwaliteit (PAQ) in een ruimte met een geurbelasting van 1 Olf (één standaard persoon) wanneer met 10 l/s geventileerd wordt. Deze grootheid werd ontwikkeld om vast te stellen hoeveel invloed vervuilingsbronnen in een binnenmilieu hebben op de door mensen waargenomen luchtkwaliteit.

Eigenaar-verhuurder Eigenaar van een gebouw die een gedeelte verhuurt.

Binnenluchtkwaliteit De kwaliteit van het binnenklimaat van een gebouw, met betrekking tot de luchtsamenstelling, temperatuur, relatieve vochtigheid en verontreinigingen.

Facilitymanagement (FM) De integrale beheersing van en dienstverlening in en om organisatiehuisvesting en –huishouding. Dit ter ondersteunng van de gebruikers met ruimte, middelen, diensten en bescherming, resulterend in optimale productiviteit en kostenbeheersing voor de organisatie.

Binnenmilieukwaliteit Het kwaliteitsniveau van het binnenklimaat gekarakteriseerd door parameters zoals temperatuur, geluid, licht, luchtkwaliteit enz.

Gevoeligheidsanalyse Dit is een proces waarin getest wordt in hoeverre testresultaten en voorspellingen in een model veranderen wanneer één of meer aannamen veranderen.

Binnenomgeving De binnenomgeving is de omgeving binnen een gebouw of omsloten ruimte.

Huurder Een persoon of bedrijf die een gedeelte van een gebouw huurt.

1

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit Kosten-baten analyse Een proces waarin de kosten van een onderneming worden gerelateerd aan de opbrengst. Deze term wordt vaak gebruikt in een perspectief van socio-economische analyses, maar ook in analyses van ingenieurs om alternatieven te vergelijken.

Kosteneffectiviteit analyse Een analyse waarbij de meest kosteneffectieve methode wordt berekend om een bepaald doel te bereiken.

Olf Een Olf is de geurbelasting van een standaard persoon, gedefinieerd als een gemiddelde volwassene die in een kantoor of vergelijkbare ruimte werkt, met thermisch en anderszins redelijk comfort en een hygiĂŤnische standaard van 0,7 bad per dag.

De Olf werd ontwikkeld als eenheid voor de sterkte van vervuilingsbronnen, die mensen kunnen waarnemen.

Prestatie De mate van kwaliteit en kwantiteit van de door een werknemer geleverde resultaten.

Productiviteit De opbrengst in de vorm van product of dienst per geĂŻnvesteerde eenheid. De productiviteit kan worden verbeterd door de opbrengst (prestatie etc.) te verhogen of de investering te verlagen (kosten en andere middelen).

2

Sick Building Syndrome (SBS)symptomen Niet specifieke symptomen die mensen in een gebouw ondervinden zoals geĂŻrriteerde ogen, neus of huid, hoofdpijn, vermoeidheid en ademhalingsproblemen die verband houden met de karakteristieken van gebouwen of binnenomgevingen. Deze symptomen verdwijnen wanneer de persoon in kwestie het gebouw verlaat en zijn niet gerelateerd aan enige bekende ziekte of blootstelling.

Spraaktransmissie-index (STI) Een maat voor de verstaanbaarheid van spraak, die direct afhankelijk is van het niveau van achtergrondgeluiden, van de nagalmtijd en de grootte van de ruimte.

Deze waarde varieert van 0 (=totaal onverstaanbaar) tot 1 (=perfect verstaanbaar).

Vrije Koeling (economiser) Een energiebesparende manier van ventileren waarbij de noodzaak van mechanische koeling wordt verminderd. Dit is mogelijk indien de temperatuur of enthalpie van de buitenlucht lager is dan de temperatuur of enthalpie van de retourlucht.

Waargenomen luchtkwaliteit (WLK) De door mensen waargenomen kwaliteit van de lucht.

INLEIDING Een slecht binnenklimaat houdt gewoonlijk verband met verhoogde symptomen van het "sick building syndrome", aandoeningen die verband houden met de ademhalingsorganen, ziekteverzuim, verminderd comfort en lagere productiviteit.

Voor de samenleving zijn de kosten van slecht binnenmilieu hoog. Bewijzen dat het binnenmilieu de gezondheid en productiviteit aanmerkelijk beïnvloedt worden steeds sterker. Berekeningen geven aan dat de kosten van een slecht binnenklimaat hoger zijn dan de verwarmingskosten van een betreffend gebouw (Seppänen 1999).

Macro-economische schattingen geven aan dat economisch veel te winnen valt door een verbeterde binnenmilieukwaliteit (Fisk 2000, Mendell et al. 2002).

Een paar voorbeeldberekeningen hebben laten zien dat maatregelen om het binnenmilieu te verbeteren zeer kosteneffectief zijn, wanneer men de financiële waarde van gezondheids- en productiviteitsverbetering in overweging neemt (Wargocki en Djukanovich 2005, Fisk 2000, Fisk et al 2003, Hansen 1997, von Kempski 2003, Seppänen en Vuolle 2000, Smolander et al 2003, Tuomainen et al 2003). Aldus is gebleken dat er behoefte is aan modellen en gereedschap waarmee economische effecten van gezondheid en productiviteit kunnen worden geïntegreerd in de bouw-, energie- en onderhoudskosten bij een kostenbaten berekening. Bouwprofessionals zouden de kosten en opbrengsten moeten kwantificeren van maatregelen om het binnenmilieu te verbeteren; daar echter nog geen geschikte modellen beschikbaar zijn, worden meestal alleen de bouw-, energieen onderhoudskosten in economische berekeningen opgenomen.

Deze publicatie biedt modellen en methoden die nu beschikbaar zijn. Hiermee kan redelijk worden ingeschat hoe het binnenmilieu van een gebouw het ziekteverzuim en de werkprestaties, de ingrediënten van productiviteit, beïnvloedt. Figuur 1 illustreert de basisgedachte voor het motiveren voor investeren in een beter binnenklimaat. Deze investering levert winst op in de vorm van betere werkprestaties en gezondheid, met als gevolg dat het aantal verloren dagen door ziekte vermindert.

Met praktische voorbeelden laat de publicatie zien hoe het rendement van verbeteringskosten is te berekenen, door productiviteit, ziekteverlofdagen, exploitatiekosten en investeringskosten in de berekeningen te betrekken.

Eigenaar gebruikt gebouw

Investering Beter binnenmilieu

Economisch voordeel

Betere productiviteit Minder ziekteverzuim Minder klachten

Figuur 1 Schematische voorstelling hoe de eigenaar van een gebouw en de werknemer profiteren van een verbeterd binnenmilieu.

De publicatie is gebaseerd op wetenschappelijke gegevens die beschikbaar waren tijdens de samenstelling, d.w.z. het einde van 2005. Men heeft besloten alleen wetenschappelijke data, betreffende objectief gemeten prestatie, te gebruiken. Er zijn talloze studies met door de gebruikers zelf

3

REHVA Handleiding Binnenmilieu en productiviteit aangegeven prestatie, d.w.z. dat werknemers zelf rapporteerden in hoeverre het binnenklimaat volgens henzelf de werkprestaties beïnvloedde. Daar er geen verband is tussen productiviteit en zelfgerapporteerde werkprestatie bij kantoorwerk, is het gebruik van deze zelf aangegeven data wat problematisch. Daarom is besloten deze verbanden niet in deze publicatie op te nemen.

Het doel van de publicatie is de effecten van binnenmilieu op kantoorwerk onder de aandacht te brengen van gebouweigenaren, werkgevers en werknemers. Deze effecten worden vaak genegeerd door gebouweigenaren, die kosten willen besparen op de bouw, het gebruik en onderhoud, iets wat onvermijdelijk leidt tot problemen omtrent het binnenmilieu. Deze publicatie biedt modellen die het binnenklimaat en de productiviteit in een kantooromgeving met elkaar in verband brengen en geeft tevens met voorbeelden aan hoe berekeningen worden uitgevoerd met in acht name van de effecten van het binnenmilieu op kantoorwerk. De samenstellers hopen dat dergelijke berekeningen een standaardprocedure worden bij een gebouwontwerp, omdat dit de eigenaar, die een uitstekend binnenklimaat biedt de mogelijkheid geeft een hogere huur te vragen. Werkgevers zien hun winst verhogen en werknemers kunnen hun werk doen in een gezonde omgeving die comfort biedt en hogere prestaties oplevert.

Aannamen en beperkingen van deze handleiding Deze publicatie gaat ervan uit dat toegenomen winstgevendheid is toe te schrijven

4

aan de toegenomen productiviteit door betere werkprestatie en verminderd ziekteverzuim. Andere factoren, zoals de marktsituatie, blijven buiten beschouwing.

Bij de economische evaluatie berekeningen wordt de restwaarde van een investering aan het eind van de levensduur gelijk aan nul gesteld.

In deze publicatie moet ook met het volgende rekening worden gehouden: • de focus is op het binnenklimaat en de investeringen die daarop betrekking hebben • de hoofdaandacht gaat uit naar de effecten van de binnenluchtkwaliteit en het thermisch comfort op prestaties waarvoor op dit moment de meeste data beschikbaar zijn • alleen die binnenmilieu-factoren met kwantitatieve gegevens in relatie tot de werkprestatie en het ziekteverzuim, die ook kunnen worden beïnvloed in het ontwerp- en het bouwproces, worden beschouwd; • er wordt uitgegaan van een kantooromgeving, maar de resultaten kunnen worden vertaald naar andere binnenomgevingen, mits specifieke gegevens beschikbaar zijn; • terwijl traditioneel alleen de kosten voor investering en exploitatie worden beschouwd, neemt deze publicatie ook de werknemerskosten in de bouwkostenanalyse mee; • de schatting van de opbrengsten zijn conservatief laag gehouden en houden rekening met ziekteverzuim en werkprestatie • voor de berekeningen werd de annuïteiten methode gebruikt.