IS S O INF O
48
m e i 2 012
Aardige drukte op de VSK 2012 De Utrechtse VSK-beurs 2012 trok 46.690 bezoekers. Dat zijn ruim 8.000 bezoekers minder dan waar de beurs op rekende. Donderdag 9 februari was echter een topdag. Ook de ISSO-stand plukte daar de vruchten van. De VSK is een uitgelezen kans om nieuwe producten over
een bouwkundig deel met referentiedetails, opgenomen.
het voetlicht te brengen. ISSO trok een goed bezochte stand
Het praktijkgerichte boek kan de langzame groei van zonne-
met drie nieuwe kennisproducten: het Sanitair Montage
energie in Nederland misschien wat versnellen. Bert Stuij van
Handboek 2012, de digitale Infotheek Sanitair en het
Agentschap NL: ‘het is een lijvig en volledig boek geworden.
Handboek Zonne-energie. ‘In onze stand is druk gebladerd
Hierdoor kan de bouw- en installatiesector werken volgens
in het nieuwe Sanitair Montage Handboek 2012,’ aldus Oscar
de officiële richtlijnen. De juiste toepassing zal bijdragen
Nuijten, projectcoördinator bij ISSO. ‘Het is dan ook een must
aan het groeiende vertrouwen van de consument in zonne-
have voor de sanitair specialist.’
energie.’ Stuij nam op de beurs het concept van het boek in ontvangst samen met Willem Ladiges van het Opleidings- en
universeel handboek
ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).
Het handboek is door Rob van Bergen, directeur van ISSO,
De definitiever versie van het Handboek Zonne-energie ver-
overhandigd aan Eric van der Blom, beleidsmedewerker van
schijnt omstreeks juni.
Uneto-VNI. Blom: ‘Het is goed dat we nu een nieuwe versie
verder op pag 2
van dit handboek hebben. Met het boek kunnen alle partijen op dezelfde manier werken. Hierdoor worden in ontwerpen, bestektekeningen en in de uitvoering minder fouten gemaakt.’ Daarmee is het belangrijkste over het handboek gezegd: het is een standaard. Bezoekers aan de stand van ISSO konden ook de digitale versie bekijken via de nieuwe site Infotheek Sanitairtechniek.
Alles over zonne-energie Een ander nieuwtje van ISSO was het verschijnen van de conceptversie van het dikke handboek Zonneenergie. In het handboek is naast
Tijdens de presentatie van de nieuwe producten werd het met zo’n 60 belangstellenden een leuke
zonnestroom en zonnewarmte ook
drukte op de ISSO-stand.
1
ISSO-INFO 48 mei 2012
vervolg van pag 1 - Aardige drukte op VSK-beurs
Hoe verkrijgbaar? Het Sanitair Montage Handboek, een uitgave van FILOSOOF bv, is via www.isso.nl te bestellen voor € 45,– (excl. btw). De digi tale Infotheek Sanitairtechniek is via www.isso-digitaal.nl een jaar te bezoeken voor € 85,– (excl. btw). Voor abonnement houders op de complete online bibliotheek van ISSO geldt Bert Stuij van
een regeling. Het handboek Zonne-energie kost € 160,– (excl.
Agenschap NL,
btw). Raadpleeg voor nadere informatie www.isso.nl.
samen met opleidingsinstituut OTIB opdrachtgever
Van stichtingsbestuur naar raad van toezicht
van het handboek Zonne-energie.
Medio 2012 gaat ISSO over van een stichtings bestuur naar een raad van toezicht. Bestuurs voorzitter Cees van Laarhoven: ‘We nemen als raad van toezicht meer afstand van de managementtaken. ISSO is daar naar toegegroeid.’
content
Sinds de oprichting in 1974 heeft stichting ISSO een alge-
ISSO-info nummer 48
meen en dagelijks bestuur. Die bestuurlijke vertegenwoor-
Van stichtingsbestuur naar raad van toezicht
2
diging blijkt in de praktijk iets teveel van het goede. ISSO
Artikeltekst Bouwbesluit 2012 aangepast na melding ISSO
3
heeft immers ook een directeur. Bestuursvoorzitter Cees
Annulering conceptartikel over legionellapreventie
3
Toon uw kwaliteit!
4
Project over grootkeukenventilatiesystemen
4
positie is duidelijk. In de installatiesector én in de bouwko-
Beroepsbeoefenaars onder de loep
5
lom wordt de stichting algemeen erkend en breed gedragen.
Update publicatie 74 over binnenklimaat
5
Onderzoek naar luchtgordijnen
6
Handboek Installatietechniek krijgt aanvulling
6
Netwerken op ons jaarlijkse najaarsoverleg
7
Ventilatieprestatiekeuring voor o.a. woningen en scholen
7
Rijksgebouwendienst draagt WKO-expertisetool over aan ISSO
8
Vervolgt Van Laarhoven. ‘In de nieuwe structuur krijgt de
Publicatie over luchtfilters verlangt update
8
huidige directeur Rob van Bergen meer verantwoordelijk-
Tweets #ISSOnl en @issonieuws
9
Gratis rekentools op installbasis.nl
9
we ontwikkelingen, investeringen en projecten. De raad van
Nieuwe ISSO-producten
9
toezicht is eindverantwoordelijk, maar opereert op afstand.
van Laarhoven: ‘De overgang naar een raad van toezicht is een logische stap. ISSO heeft zich de afgelopen jaren steeds verder ontwikkeld. Haar imago in de markt is goed en haar
Dat zie je ook aan de samenstelling van het bestuur waarin partijen zitten als de Rijksgebouwendienst en Bouwend Nederland.’
Stabiliteit ‘De stabiliteit van ISSO maakt de zware controle van een algemeen en dagelijks bestuur minder noodzakelijk,’
heid. Zo bepaalt hij de dagelijkse gang van zaken en stelt een beleids- en financieel jaarplan op. Ook initieert hij nieu-
Het orgaan controleert en is voor Rob een inspiratiebron
De juiste riolering met nieuwe NTR 3216
10
Themanummer over energieneutraal bouwen
10
Update Publicatie 18, drukverliesberekening in leidingnetten
11
governance “, ofwel de code Tabaksblat.’ In de raad zitten
ISSO-Instructiebijeenkomsten 2012
12
de oprichters en mede-opdrachtgevers van ISSO deel uit
‘Winst door slim ontwerp van leidingwaterinstallaties’
19
ISSO-Award 2012: inschrijving geopend!
20
voor nieuwe initiatieven.’ De nieuwe raad voldoet aan de jongste eisen van de “good
van raad van toezicht, te weten Uneto-VNI, PIT, TVVL en NLingenieurs. De raad van begeleiding, die de inhoudelijke kwaliteit van ISSO-publicaties borgt, blijft onveranderd. 2
Artikeltekst Bouwbesluit 2012 aangepast na melding ISSO Artikeltekst 3.31 uit het Bouwbesluit behandelt de regelbaarheid van luchtverversing. Voor dit artikel is voor Bouwbesluit 2012 een nieuwe tekst opgesteld. Volgens ISSO leidt die tekst echter tot verwarring en foutief ontworpen ventilatiesystemen. Om die reden heeft het ministerie van BZK artikeltekst 3.31 aangepast.
latiesystemen met te weinig capaciteit, constateerde Marco. Zijn mening werd bevestigd door specialisten uit het netwerk van ISSO die het artikel ter beoordeling kregen toegestuurd.
Tekst uit 2003 Na een notitie van Marco bij het Meldpunt BB2012 heeft het Ministerie van BZK besloten de artikeltekst aan te passen zonder verzwaring van de eisen ten opzichte van het artikel 3.50 uit het Bouwbesluit van 2003. Natuurlijke toevoerventi-
Vanwege Bouwbesluit 2012 herziet ISSO een aantal publica足
latievoorzieningen moeten voldoen aan de wettelijke eisen
ties. Daarvoor worden de nieuwe regelingen gewikt en ge足wo足
uit artikel 3.31. Voor mechanische ventilatievoorzieningen
gen. En zo werd door projectco旦rdinator Marco Hofman een
behoren nog steeds de privaatrechtelijke kwaliteitseisen
voorpublicatie van artikel 3.31. onder de loep genomen. Het
aangehouden te worden, zoals opgesteld door de installa-
artikel suggereerde dat zowel de toevoer- en afvoervoorzie-
tiesector (GIW/ISSO, Uneto-VNI, Fme/VLA). Dat betekent toe-
ningen als de natuurlijke en de mechanische voorzieningen
passing van minimaal een calamiteitenschakelaar (nulstand)
moesten voldoen aan de eisen in artikel 3.31. Dit zou beslist
en een traploze regelaar of standenschakelaar voorzien van
tot verwarring leiden en tot foutief ontworpen woningventi-
minimaal drie standen.
Annulering conceptartikel over legionellapreventie Artikel 9 voor de Regeling legionellapreventie in drinkwater en warm tapwater gaat niet door. Dit is besloten door het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het artikel zou de volgorde van de beheersconcepten voor legionellapreventie nader bepalen. Aanleiding is het uitgebrachte commentaar door het Landelijk Overleg Preventie Legionella (LOPL), waar ISSO het secretariaat van voert. Het commentaar maakt duidelijk dat de tekst van het concept op gespannen voet staat met het Drinkwaterbesluit. Met name de in artikel 36 opgenomen norm van 100 kve/l en de procedure beschreven in artikel 44. Volgens het ministerie heeft met het wegvallen van deze belangrijke pijlers van artikel 9 de bepaling geen bestaansrecht. Daarom wordt voorlopig geen gebruik gemaakt van de in artikel 44 opgenomen mogelijkheid om nadere regels vast te stellen. elektrochemisch of chemisch beheer. Daarbij is een belang-
Artikel 44.3 voor controle en uitvoering
rijke rol weggelegd voor (op grond van BRL 6010 gecerti-
Bij controle en uitvoering wordt rekening gehouden met
ficeerde) adviesbedrijven. Misschien wordt in de toekomst
het eerste tot en met derde lid van artikel 44 van het
alsnog invulling gegeven aan artikel 9. Maar dan moeten de
Drinkwaterbesluit, laat het ministerie verder weten. Daarin
ervaringen bij controle en toezicht aanleiding geven, aldus
is beschreven in welke situaties mag worden overgegaan op
het ministerie. 3
ISSO-INFO 48 mei 2012
ISSO zoekt kennispartners
Toon uw kwaliteit!
Onze kennispartners zijn:
Vindt u het belangrijk hoogwaardige kwaliteit te leveren? Dan hebben u en ISSO een grote overeenkomst! Een mooie basis voor een samenwerking met alleen maar winnaars. Wat denkt u bijvoorbeeld van ISSO als (kennis)partner? ISSO zoekt naar partners uit de sector die belang hebben bij
Het basispakket kunt u aanvullen met:
de activiteiten van ISSO en die willen bijdragen met financi-
Netwerken: bijeenkomsten
ële middelen en kennis.
€ 1.000,– ISSO organiseert jaarlijks thema- en netwerk-
Waarom zou u zich als sponsor alias kennispartner aan ISSO
bijeenkomsten over actuele onderwerpen. Tijdens deze
willen verbinden? Wat is onze tegenprestatie? Om dat te
bijeenkomsten bent u, samen met een collega, van harte
onderzoeken, heeft ISSO in april twintig organisaties uit
welkom daaraan deel te nemen.
de sector te gast gehad. Samen met deze organisaties zijn
Opleiden: In-company trainingen
ideeën en verwachtingen besproken. Daar is de volgende
€ 2.400,– ISSO verzorgt voor uw bedrijf jaarlijks een In-company training naar keuze.
aanbieding uit voortgekomen:
Kwaliteit: ISSO-producten KENNISPARTNER
€ 5.000,– Alle ISSO-kennis in huis; toegang
U krijgt als kennispartner het basispakket Publiciteit voor € 2.500,–
tot de online bibliotheek ISSO-digitaal (single user) en 30% korting op de aanschaf van de
Dit pakket bestaat uit:
papieren ISSO-producten.
• Plaatsing van uw bedrijfslogo in alle komende • Op de door ons georganiseerde ISSO-publicaties. Plaatsing van uw bedrijfslogo en vermelding van uw organisatie op www.isso.nl. Vermelding van uw bedrijfsnaam en website in het kwartaalblad ISSO-Info. Gebruik van het ISSO-kennispartnerlogo in uw communicatie-uitingen, op uw website, op beurzen en in overige media.
• • •
seminars en symposia, tonen wij uw bedrijfslogo op onze banner. Wij tonen onze banner met uw bedrijfslogo op beurzen waaraan ISSO deelneemt. Gratis 1.000 klantfolders ‘Kies voor kwaliteit’ met uw bedrijfslogo en bedrijfsgegevens.
• •
Belangstelling? We gaan graag met u in gesprek over een samenwerking. Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met Anneli van Kleven, telefoonnummer (010) 206 59 41, a.vankleven@ isso.nl. Praat met ons mee via twitter, #kennispartner #issonl
Project over grootkeukenventilatiesystemen Over ventilatiesystemen in grootkeukens bestaat nog geen technische ISSO-publicatie. Daar wordt aan gewerkt. Harry van Weele, projectcoördinator van de publicatie: ‘Met deze publicatie springen we in op een vraag uit de markt.’
afgestemd op de situatie en aansluitend op de Nederlandse normen en wetten. Daarnaast behandelen we in de publicatie de montage, het beheer en het onderhoud van de systemen. Die praktische informatie is weer een verrijking voor installateurs en beheerders.’
OPROEP: leveranciers keukenventilaties Professionals uit de bouw zijn aangewezen op de documen-
ISSO stelt de publicatie samen met OTIB, Uneto-VNI en TVVL.
tatie van leveranciers. Die volgen verschillende buitenlandse
We zoeken echter nog naar leveranciers van keukenventila-
richtlijnen en normen. Een goed grootkeukenventilatiesy-
tiesystemen die met kennis en financiële middelen kunnen
steem voert kookdampen en kookluchtjes af bij een zo laag
bijdragen. Geïnteresseerd? Dan nodigen wij u uit contact op
mogelijk energiegebruik en een gezonde comfortabele
te nemen met Harry van Weele, h.vanweele@isso.nl. De ISSO-
werkomgeving. Harry: ‘Met deze publicatie willen we de pro-
publicatie verschijnt een jaar nadat de projectfinanciering
fessional eenduidige aanwijzingen geven voor het ontwerp,
rond is. 4
Beroepsbeoefenaars onder de loep Het project BuildUpSkillsNetherlands, kortweg BUS-NL draait op volle toeren. Doel van dit project is het verhogen (upskillen) van de kennis en vaardigheden van beroepsbeoefenaars in de bouw- en installatiesector. Het project wordt gedragen door een consortium met ISSO als een van de deelnemers.
Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
BUS-NL richt zich specifiek op vakmensen die direct betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouw-
het consortium, bestaande uit landelijke organisaties uit
de omgeving in de periode van 2012 naar 2020. In de periode
het onderwijs, de bouw- en installatiesector. BUS-NL wordt
2012-2013 moet duidelijk worden over welke (nieuwe) kennis-
onder meer ondersteund door Agentschap NL, Uneto-VNI,
en vaardigheden deze specifieke, vakinhoudelijke beroeps-
Bouwend Nederland (ook co-financier) en de Ministeries van
beoefenaars dienen te beschikken. Ook wordt vastgesteld
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en van Economische
wat daarbij nog ontbreekt in de huidige kwalificatiestructuur
Zaken, Landbouw en Innovatie,
van de opleidingen en in het post-initiële onderwijsaanbod.
Meer informatie Landelijk gedragen
Voor nadere informatie over BUS-NL kunt u contact
Het BUS-NL project is geïnitieerd door Intelligent Energy
opnemen met projectcoördinator Marco Hofman,
Europe (IEE) en wordt sinds 2011 uitgevoerd onder regie van
m.hofman@isso.nl.
Update publicatie 74 over binnenklimaat publicatie
kennisinstituut voor de install atiesec tor
T h e r m i s c h e b e h a ag l i j k h e i d • e i s e n v o o r b i n n e n T e m p e r aT u u r i n g e b o u w e n
Binnenkort start ISSO met een update van publicatie 74 ‘Thermische behaaglijkheid’. De bestaande publicatie stamt uit 2004. Over het onderwerp is noemenswaardig meer nieuws onder de zon.
74
Update 2013
De bestaande publicatie behandelt methoden en eisen die aan het thermische binnenklimaat worden gesteld. Daarbij zijn adaptieve grenswaarden geïntroduceerd waarmee het comfort van een gebouw gecontroleerd kan worden. Inmiddels zijn ervaringen met de methodiek opgedaan, zijn er diverse nieuwe wetenschappelijke publicaties over dit onderwerp verschenen en heeft vervolgonderzoek plaatsgevonden. Om die redenen is besloten om van de ISSOpublicatie een update te laten verschijnen.
Deelnemers De projectorganisatie bestaat uit gerenommeerde organisaties als de Rijksgebouwendienst, TVVL, TU-Delft en een aantal specialisten uit het veld. Kartrekker van het project is ISSO. Met deze groep experts worden nieuwe richtlijnen
thermische behaaglijkheid eisen voor binnenTemperaTuur in gebouwen
opgesteld en in de ISSO-publicatie gerealiseerd. Daarmee komt een breed gedragen hulpmiddel voor zowel beslissers
De update van Publicatie 74 Thermische behaaglijkheid
als uitvoerders tot stand.
verschijnt medio 2013. 5
ISSO-INFO 48 mei 2012
Onderzoek naar luchtgordijnen ‘Een luchtgordijn bij de ingang is vaak de enige toelaatbare optie voor bijvoorbeeld winkeliers, scholen, overheidsinstanties en culturele instellingen,’ zegt Harry van Weele, projectcoördinator. ‘Maar over luchtgordijnen bestaat nog geen publicatie. Die is hard nodig.’
nen.’ Voor het ontwerp en de installatie wordt hoofdzakelijk gebruik gemaakt van (beperkte) informatie van leveranciers. Die documentatie behandelt doorgaans alleen het product en de vuistregels van de leverancier. Maar daarin komt verandering.
Van A tot Z Harry: ‘Veel publieke gebouwen hebben luchtgordijnen.
Met een aantal partijen uit de markt schrijft ISSO een publi-
Daarmee blijft de verwarmde of gekoelde lucht binnen en
catie voor beslissers en uitvoerders in de bouw- en installa-
wordt een behoorlijke hoeveelheid energie bespaard die
tiebranche. Harry: ‘We behandelen het hele proces rond het
anders nodig is om de lucht van buiten opnieuw te koelen
ontwerpen, beheren en onderhouden van diverse luchtgor-
of te verwarmen. De toegang is open, wat de entree uit-
dijnen. Dat doen we met onder meer een Programma van
nodigend en efficiënt maakt. Dat is minder het geval bij
Eisen en verschillende praktijkgerichte methodieken. We zijn
bijvoorbeeld luchtsluizen of draaideuren; andere opties om
ervan overtuigd dat deze publicatie noodzakelijk is voor de
twee temperaturen van elkaar te scheiden. Maar die zorgen
sector,’ besluit Harry zijn toelichting.
voor oponthoud en dat kunnen bezoekers vervelend vinden.
OPROEP: leveranciers luchtgordijnen
Daarom wordt graag gekozen voor een luchtgordijn.’
De publicatie Luchtgordijnen, kwaliteitseisen voor ontwerp,
Geluid en tocht
uitvoering, beheer en onderhoud wordt door ISSO samen-
‘In de praktijk blijkt een luchtgordijn niet altijd naar behoren
gesteld met medewerking van OTIB, Uneto-VNI en TVVL.
te werken en kan de energiebesparing tegenvallen,’ vervolgt
We zoeken nog naar producenten en leveranciers van lucht-
Harry. ‘Soms zijn er ook klachten over geluid of tocht. Dat
gordijnen die met kennis en financiële middelen kunnen
komt meestal door fouten in het ontwerp of bij de installatie.
bijdragen. Geïnteresseerd? Dan nodigen wij u uit contact op
Dat is niet zo vreemd, want er bestaan nog geen algemeen
te nemen via info@isso.nl. Bij voldoende financiering kan de
geldende normen of ontwerpmethoden voor luchtgordij-
ISSO-publicatie naar verwachting medio 2013 verschijnen.
Handboek Installatietechniek krijgt aanvulling Het tweedelige Handboek Installatietechniek krijgt een zogenaamde addendum. Hierin staan aanpassingen in de installatietechniek vanwege het Bouwbesluit 2012 en andere wetgeving. Het addendum is gratis voor huidige bezitters van het handboek.
en antwoorden op vragen. Het uitgebreide register is daarbij een hulpmiddel. Met tekeningen en illustraties wordt de visueel ingestelde technicus snel naar het antwoord op zijn vraag geleid.
Wijzigingen Sommige aspecten in de laatste editie uit 2002 zijn veranderd. Daarom verschijnt in mei een addendum van ruim 150 pagina’s. Het addendum behandelt onder meer aanpassin-
Het 1.400 bladzijde
gen vanwege het Bouwbesluit 2012 en nieuwe bepalingen
tellende Handboek
in wetgevingen, waaronder het F-gassenbesluit en het
Installatietechniek is een
arbeidsomstandighedenbesluit. In het addendum staan ook
volledig naslagwerk over
paragrafen over nieuwe of vernieuwde ISSO-publicaties. De
installaties. Het bevat onder
digitale versie van het handboek op www.isso-digitaal heeft
meer basiskennis
geen addendum nodig. In die versie worden de aanpassin-
over installaties,
gen in de bestaande tekst verwerkt.
verwijzingen naar (praktijkge-
Bezitters van het handboek ontvangen een aanvraagformu-
richte) literatuur
lier voor het addendum. 6
Netwerken op ons jaarlijkse najaarsoverleg September 2012 Maandag
Houd donderdagmiddag 20 september vrij in uw agenda voor het najaarsoverleg van ISSO. Thema van de dag zijn de kansen en mogelijkheden in onzekere en ongunstige marktomstandigheden. De dag laten we bruisen van ideeën. Op korte termijn ontvangen de relaties van ISSO de officiële uitnodiging met het inspirerende programma. Ook andere partijen uit de bouw zijn van
Dinsdag
Woensdag
Donderdag
Vrijdag
35
36
37
38
Zaterdag
Zondag
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
26
27
28
29
30
Prinsjesdag
39
24
25
harte welkom. Het programma biedt volop ruimte om te netwerken. Onderdeel van het programma is de uitreiking van de ISSO-Award 2012. Drie finalisten voor de ISSO-Award geven een pitch, waarna de
komst gratis. Voor andere deelnemers zijn de kosten
gasten de uiteindelijke winnaar zullen kiezen.
€ 195,– (excl. btw) per persoon. Voor uw introducee betaalt u € 75,–. U kunt zich inschrijven via www.isso.nl.
Uw investering
Praat met ons mee via twitter, #najaarsoverleg #issonl
Voor ISSO-relaties, partners en opdrachtgevers is de bijeen-
Beoordelingsrichtlijn 8010
Ventilatieprestatiekeuring voor woningen, kinderdagverblijven en scholen De ventilatie op scholen en kinderdagverblijven schiet vaak tekort. Om daar paal en perk aan te stellen, is beoordelingsrichtlijn (BRL) 8010 voor woningen uitgebreid. Met de nieuwe richtlijn kunnen marktpartijen nu ook de ventilatievoorzieningen beoordelen van scholen en kinderdagverblijven. De nieuwe richtlijn kunt u bestellen via www.isso.nl.
ningen worden alleen getoetst op prestaties en een door de
(kennisplatform voor de bouw en vastgoed)
Certificaat
heeft de opdracht volbracht in samenwer-
BRL 8010 stelt marktpartijen in staat om de kwaliteit van
king met KBI (informatieloket voor certifi-
nieuwe en bestaande ventilatievoorzieningen onder certifi-
cering in de bouw- en installatiesector)
catie te beoordelen. De richtlijn sluit aan op de verscherpte
en ISSO.
opdrachtgever aan te geven kwaliteitsniveau. Beide beoordelingen refereren naar het wettelijk verankerde Bouwbesluit 2012.
Samenstellers BRL 8010 is uitgebreid in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. SBR,
eisen van Bouwbesluit 2012. Eigenaren van woningen, scholen en kinderdagverblijven dragen de verantwoordelijkheid
De nieuwe beoordelingsricht-
om aan de eisen van het Bouwbesluit te voldoen.
lijn 8010 is verkrijgbaar via www.isso.nl.
Twee typen beoordelingen De nieuwe ventilatievoorziening kan de installateur beoordelen op de eisen die aan de levering gesteld zijn, waaronder aanvullende eisen in het bestek. Bestaande ventilatievoorzie7
ISSO-INFO 48 mei 2012
Publicatie over luchtfilters verlangt update
ISSO zoekt partijen om de publicatie over luchtfilters uit 1990 te kunnen herzien. Het handboek gaat over de selectie, installatie en onderhoud van luchtfiltersystemen. Uneto-VNI dringt al enige jaren aan op een update. Zij financieren een deel van dit project.
zijds de kwaliteit van de binnenlucht te verbeteren. Daarover bestaat nog weinig informatie, als ook over het reinigen van luchtfilters. Marco: ‘Over reinigen gesproken: in de update kunnen we ook beschrijven hoe een luchtfilter zelf als bron van verontreiniging kan gaan werken. Het gebruik van nieuwe luchtfilters geeft uitgifte van vezeldeeltjes aan de schone luchtzijde. Bij luchtfilters die enige tijd worden gebruikt, kan
‘Voor een update is een aantal belangrijke redenen,’ vertelt
geurvorming ontstaan of schimmelvorming.’
Marco Hofman, projectcoördinator van de publicatie. ‘Zo willen we aan de orde stellen hoe de standaard luchtfilters
Dit jaar van start
(ultra)fijnstof in de buitenlucht kunnen filteren. Daarnaast
Al met al is er genoeg stof voor een herziene uitgave. De
moeten we nieuwe classificaties en normen behandelen,
publicatie wordt voor een deel gefinancierd door Uneto-Vni.
waaronder enkele NEN-EN. Die kennis is nodig om het juiste
‘Daar is ISSO blij mee. Hierdoor kunnen we dit jaar van start
luchtfilter te kunnen kiezen. Ook willen we het groeiende
met dit project,’ aldus Marco.
aanbod van filtermaterialen onder de loep nemen.’
Oproep Aandacht voor woningventilatie
Oproep: kunt u financieel en/of in kennis bijdragen aan een
Een ander onderwerp dat aandacht vraagt, is woningventila-
update van Publicatie 27 Luchtfilters voor comfortinstallaties?
tiesystemen. Die worden steeds vaker van luchtfilters voor-
Neem dan contact op met Marco Hofman,
zien om enerzijds de installatie schoon te houden en ander-
m.hofman@isso.nl.
Rijksgebouwendienst draagt WKO-expertisetool over aan ISSO Rijksgebouwendienst de markt in staat om op een genormeerde wijze de gevraagde kwaliteit te leveren en zo faalkosten in ontwerp, uitvoering en beheer te voorkomen.
In februari heeft directeur Alex Vermeulen van de Rijksgebouwendienst (links op de foto) de WKO-expertisetool overgedragen aan directeur Rob van Bergen van ISSO. Met de WKO-expertisetool wordt de kwaliteit van een warmte en koude opslaginstallatie geborgd en vooral de kosten voor onderhoud en beheer verlaagd.
Eind 2012 beschikbaar Marktpartijen kunnen eind 2012 voor de WKO-epertisetool terecht bij ISSO. Voor die tijd gaat ISSO het instrument verder ontwikkelen in overleg met de gebruikers. De tool sluit aan op de nieuwe ISSO-publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO)’, die ook eind dit jaar zal verschijnen.
De WKO-expertisetool is een marktgedragen instrument met
Certificeringsregeling
gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen. Hij
Vanaf 1 januari 2013 geldt er een certificeringsregeling
is door de Rijksgebouwendienst ontwikkeld in nauwe samen-
voor WKO-installaties. De Rijksgebouwendienst maakt dan
werking met installatiebedrijven, adviesbureaus en de Neder
alleen nog gebruik van WKO-gecertificeerde bedrijven. Deze
landse Vereniging voor Ondergrondse Energieopslag (NVOE).
bedrijven maken gebruik van de ISSO-publicatie 39 en SIKB-
Door dit instrument over te dragen aan ISSO, stelt de
protocollen. De WKO-expertisetool sluit daarop aan. 8
Tweets #ISSOnl en @issonieuws
Nieuwe ISSOproducten
@Rob_van_Bergen: Vandaag in
ISSO-publicatie 18 Leidingnetberekening
gesprek met #kennisparrtners #ISSOnl.
ISSO-publicatie 101 Onderhoud en onderhouds contracten
Verbinding maken tussen kennis en
ISSO-kleintje‘Meetmethoden Verlichting’
bedrijf. Wordt interessant!
Sanitair Montage Handboek Applicatie Infotheek Sanitairtechniek (digitaal)
@HRMarketeer: Net #SocialMedia sessie
NTR 3216 Riolering in bouwwerken BRL 8010 VentilatiePrestatieKeuring - Beoordelen van
bij @issonieuws gehad: veel nieuwe kansen om op te pakken! @jancromwijk: @issonieuws: Vanmorgen bij BDA-opleidingen
ventilatievoorzieningen van woningen, scholen en
cursusmateriaal leergang zonne-energie besproken.
kinderdagverblijven Praktijkboek Gezonde Gebouwen Cahier P8 Thermisch actieve vloeren – betonkernactivering (digitaal)
Indrukwekkend!
Praktijkboek Gezonde Gebouwen Cahier T12 Binnenmilieuprofiel woningen (digitaal)
@readiadvies: Goede opkomst ALV @AvEPAnl. Duidelijke presentatie door bevlogen Kees Arkesteijn van #ISSOnl over
ISSO-rapport 111 Geluid voor individuele woning installaties
#energielabel #nenepg #nieuwbouwlabel
Oproep Tweet mee via @issonieuws en #ISSOnl. Interessante, leuke of
Meer informatie over deze producten vindt u op
informatieve tweets worden opgenomen in de nieuwsbrief.
www.isso.nl.
Handige rekentools op installbasis.nl Voor velen onder u is installbasis.nl een begrip. Op de site staan gratis rekentools voor het berekenen van bijvoorbeeld circulatievoud, geluidsniveau, koellast en transmissie. Onlangs zijn alle dertig rekentools door ISSO gecontroleerd en herzien.
en van een hoognodige update voorzien. Dit betekent dat alle rekentools weer voldoen aan de regelgeving van vandaag de dag, waaronder het Bouwbesluit 2012, EPG en het Drinkwaterbesluit.
Beschikbare rekentools: • Brandveiligheid (basistools), koppeling met ISSO-
Installbasis.nl wordt dagelijks druk bezocht door profes-
publicatie 42
sionals en studenten. Per jaar gaat het over circa 30.000
• Drukverlies (basistools), koppeling met ISSO-publicatie 18
bezoekers. De site is vooral een verzamelplaats van online
• Expansievatbepaling cv-ketel
rekentools; met de calculators kan snel een eerste project
• Geluidleer (basistools)
berekening worden gemaakt.
• Kanalenberekening (basistools) • Luchtbehandeling (basistools)
Overname logische stap
• Luchtconditieberekening (volgens het diagram van
Kort geleden is het beheer van installbasis.nl overgenomen
Richard Mollier)
door ISSO. De overname is een logische stap en komt ten
• Perslucht (basistools)
goede aan de kwaliteit van de rekentools. Daarbij zijn onze
• Regeltechniek (Kv-waarden en flow)
publicaties de belangrijkste informatiebronnen van install-
• Transmissieberekening, koppeling met ISSO-publicatie 51
basis.nl. Zo dicht bij de bron houdt de rekentools actueel en
• Ventilatie (basistools), koppeling met ISSO-kleintje
correct.
Ventilatie, ISSO-publicatie 61, 62, 91 en 92.
Dertig rekentools
In de nabije toekomst krijgt installbasis.nl de look en feel
Met hulp van financiering door OTIB heeft ISSO de ruim
van ISSO. De site blijft onder dezelfde naam een gratis dienst
dertig rekentools nauwkeurig gecontroleerd op juistheid
voor de bouw- en installatiesector. 9
ISSO-INFO 48 mei 2012
De juiste riolering met nieuwe NTR 3216 Nieuwe inzichten NTR 3216 is aangevuld met kennis en inzichten die de samen-
NTR 3216 BINNENRIOLERING
NTR 3216
stellers van de publicatie (NEN, ISSO en Uneto-VNI) sinds de vorige uitgave uit 2008 hebben verworven over:
HERZIENE VERSIE 2012
• leidingloop in kruipruimtes en kruipruimteloos bouwen • zettingsconstructies bij zakkende grond • afvoerleidingen van de keuken • dimensioneren van ontspanningsleidingen • samenvoegen van leidingen • hemelwaterafvoer van hellingbanen • geluidshinder van rioleringsleidingen boven verlaagde plafonds • brandveilige doorvoeringen
RIOLERING VAN BOUWWERKEN
• klachtenanalyse.
Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering
‘Gebouwriolering en buitenriolering binnen de perceelgren-
NTR 3216 vormt een uitstekende aanvulling op NEN 3215 zen’. Deze publicatie behandelt de bepalingsmethoden voor de afvoercapaciteit, water- en luchtdichtheid en afstand van dakuitmondingen.
VERSCHENEN: ISSO-magazine ThemaTech
ISSO NTR 3216-2012.indd 2
Themanummer over bouwen
16-04-12 11:25
Binnenkort verschijnt een update van NTR 3216. De ISSO-publicatie geeft alle technische informatie voor het ontwerp, uitvoering en beheer van riolering van bouwwerken. Met de nieuwe NTR 3216 in de hand ontwerpt u een afvoersysteem voor afvalwater die voldoet aan het Bouwbesluit 2012, de Lozingsbesluiten en de NEN-normen.
In de nieuwste ThemaTech wordt energieneutraal bouwen onder de loep genomen. Het onderwerp wordt besproken door een aantal specialisten uit de installatiesector. Hun uitgesproken meningen worden onderbouwd met praktijkverhalen. Uit de inhoudsopgave: • Hoe ondersteunt het Rijk de markt bij energieneutraal bouwen? • De huidige energienorm EPG is niet geschikt voor
Het nieuwe Bouwbesluit heeft betrekking op de riolering tot
energieneutraal bouwen.
aan de perceelgrens. Dat heeft gevolgen voor het ontwerp,
• Schilindex: een meetinstrument voor de warmte- of
want voorheen was dat tot 0,5 m buiten het gebouw. In deze
koudebehoefte van een gebouw.
nieuwe NTR 3216 zijn ook de universele benamingen voor
• De gevolgen van energieneutraal bouwen voor het
rioleringsleidingen opgenomen. Verder komen aan de orde
ontwerpproces.
de nieuwe Wet milieubeheer en de Wet op de waterhuis-
• Denken in totaaloplossingen in de installatiesector.
houding. Zo is er de zorgplicht om binnen de perceelgrens
Het full colour magazine is voor € 9,– (excl. btw) te bestel-
zoveel mogelijk hemelwater te gebruiken, vast te houden of
len via de ISSO-winkel op www.isso.nl.
te infiltreren.
10
Update Publicatie 18, standaard voor drukverliesberekening in leidingnetten
Bij leidingnetten voor verwarmings- en koelinstallaties in de woning- en utiliteitsbouw is het noodzakelijk een drukverliesberekening uit te voeren. Hiermee bepaal je de benodigde opvoerdruk van de circulatiepomp en de stand van de inregelafsluiting. Het is ook belangrijk voor een doelmatig Opleidings- en
ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h
energiegebruik en de regelbaarheid van verwarmings- en Installatiebedrijf
koelsystemen. In publicatie 18 wordt de drukverliesberekening stap voor stap en aan de hand van voorbeelden toegeISBN 978-90-5044-226-8 licht. Als methode wordt gebruik gemaakt van wrijvingsfac-
toren berekend volgens de formule van Colebrook-White.
publicatie
18
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
LEIDINGNE TBEREKENING - DRUK VERLIESBEREKENING
Naar Publicatie 18 is veel vraag. De publicatie behandelt een gestandaardiseerde methode voor de berekening van drukverlies in leidingnetten. ISSO heeft de uitgave herzien. Belangrijke aanvulling op de publicatie uit 1988 is de aansluiting op Europese normen, het gebruik van andere media dan water en nieuwe inzichten.
Leidingnetberekening Drukverliesberekening
Van water tot perslucht Publicatie 18 behandelt enerzijds de theorie van stromende media en optredende drukverliezen en anderzijds een
energieneutraal
methode voor het ontwerpen van een optimaal leidingnetsysteem. Daarbij wordt rekening gehouden met praktische en technische randvoorwaarden en de kosten. Behalve alle soorten leidingnetsystemen met water, al dan niet met anti-
ThemaTech A P R I L 2 0 12
NR 25
vriesmiddelen en stoom, wordt ook ingegaan op diverse
ENERGIENEUTRAAL BOUWEN
thermische oliën, perslucht, medische gassen en aardgas.
Van programma- tot beheerfase Voor het structuren van de informatie is gebruik gemaakt van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK). Dit levert voor iedere fase van het proces de vereiste informatie aan partijen om een goed leidingnet te kunnen realiseren, te weten programma- , ontwerp- , uitwerking- , realisatie-, en beheerfase. De toegankelijke publicatie is behalve voor professionele adviseurs en installateurs geschikt als lesmateriaal voor het vakonderwijs.
Hoe verkrijgbaar? “Rijk vervult voorbeeldrol mits de investeringen rendabel en doelmatig zijn” – DOEDE VAN DIJK, MINISTERIE BZK
“Met de Schilindex maakt de NII de bouwkundige prestaties van een gebouw zichtbaar” – BENEDIKT VAN ROOSMALEN, NNI
De nieuwe ISSO-publicatie 18 ‘Leidingnetberekening - druk-
“Ga met heel veel inspiratie, passie en betrokkenheid aan de slag”
verliesberekening’ is verschenen in gedrukte en in digitale
– YURI PELSER, YMERE
vorm. De gedrukte versie is voor € 130,– (excl. btw) te
“Een transitie in besluitvorming en energieconcepten is hard nodig”
bestellen via www.isso.nl. De digitale versie is verkrijgbaar
– ERIC WILLEMS EN ERWIN ROIJEN, CAUBERG-HUYGEN
via www.isso-digitaal.nl. Publicatie 18 behandelt alleen de
“Proces bepaalt veel meer dan de techniek of energieneutraal mogelijk is”
drukverliesberekening. Andere aspecten van leidingnetbere-
– LEON BURDORF, GRONTMIJ
keningen of hydraulische schakelingen staan in andere ISSO-
K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R
publicaties 11
ISSO-INFO 48 mei 2012
EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCA
ISSO-Instructiebijeenkomsten 2012 ‘Legionellaveilig beheren van koeltorens’ Instructiebijeenkomsten van een en twee dagen Het legionellaveilig beheren van koeltorens staat volop in
1. Service- en onderhoudsbedrijven.
de belangstelling. Daar speelt ISSO op in met een instructie-
2. Toezicht en inspectie (gemeenten/overheid).
bijeenkomst. De instructie is bedoeld voor deelnemers die
3. Gebouwbeheerders.
te maken hebben met het beheer van koeltoreninstallaties
4. Waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten & advies bureaus ’s (experts).
en werken bij een van de volgende soorten bedrijven of
Voor elke beroepsgroep is er een passende en praktijk
organisaties:
gerichte module. De bijeenkomst voor de beroepsgroepen 1 t/m 3 duren een dag. Voor de experts duurt de instructie twee dagen.
55.3
kennisinstituut voor de install atiesec tor
L e g i o n e L L a p r e v e n t i e i n k L i m a at i n s ta L L at i e s
publicatie
Lesmateriaal De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met onder meer het model-risicoanalyse en beheersplan voor natte koeltorens.
Wanneer? Vanwege de grote belangstelling zijn er extra bijeenkomsten
legionellapreventie in klimaatinstallaties
gepland. Alle bijeenkomsten vinden in de 2e helft van 2012 plaats. Raadpleeg www.isso.nl voor nadere info.
Risico-analist koeltoren en klimaatinstallaties Bijeenkomst van vier dagen Van diverse kanten is ISSO gevraagd een bijeenkomst te ont-
worden op de vierde bijeenkomst de bevindingen klassikaal
wikkelen die dieper ingaat op het uitvoeren van een risico-
besproken. Bij voldoende resultaat wordt het ISSO-certificaat
analyse. Hiervoor is een vierdaagse bijeenkomst ontwikkeld
risico-analist koeltorens en klimaatinstallaties uitgereikt.
die opleidt tot risico-analist koeltorens en klimaatinstallaties.
Lesmateriaal Locatiebezoek aan natte koeltoren
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met onder
De eerste twee dagen zijn gelijk aan de instructiebijeen-
meer het model-risicoanalyse en beheersplan voor natte
komst ‘Legionellaveilig beheren van koeltorens’ voor experts.
koeltorens.
Op de derde dag gaan de deelnemers naar een praktijklocatie om daar met de docent een koeltoren met klimaatinstalla-
Vrijstelling
tie te schouwen. Hierna volgt een instructie in het uitvoeren
Deelnemers die in het verleden de tweedaagse instructie al
van een risicoanalyse en het opstellen van een beheers-
hebben gevolgd, hoeven alleen dag 3 en 4 bij te wonen.
plan (conform ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in
Wanneer?
klimaatinstallaties’ en AI-blad 32).
De bijeenkomst vindt eind 2012 plaats.
Opdracht
Raadpleeg www.isso.nl voor nadere info.
De deelnemers werken de opdracht thuis verder uit. De uitkomst wordt door de docent beoordeeld. Na een aantal weken 12
ATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012
Veilige leidingwaterinstallaties Bijeenkomst van een dag de medewerkers te instrueren over de geldende richtlijnen
ming per installatiecomponent. Kruisplein 25
en voorschriften voor veilige leidingwaterinstallaties. Deze
• 3014 DBInspecteren en in kaart brengen rotterdam
bijeenkomst geeft de medewerkers een uitstekende basis.
bestaande installaties.
postbus 577
3000 an rotterdam
Hierdoor zijn zij in staat veilige leidingwaterinstallaties te rea-
• fax 010W erkvoorschriften. 213 03 84
liseren en in stand te houden.
• www.isso.nl Demonstratie www.legionel-
tel. 010 206 59 69
info@isso.nl
levraagbaak.nl en www.zorg-
We behandelen de nieuwe richtlijnen en voorschriften van
plicht-legionella.nl.
Drinkwaterbesluit 2011, de Waterwerkbladen en de ISSO-
• Praktijkcases.
publicaties in de 55-serie, uitgave 2012. Specifiek wordt ingegaan op legionellapreventie en het beveiligen van
Voor wie?
leidingwaterinstallaties tegen terugstroming vanuit (gevaar-
De bijeenkomst is bedoeld voor
lijke) toestellen. De onderwerpen komen aan bod in praktijk-
hoofdrolspelers bij de aanleg en
situaties en praktische oefeningen. Tijdens de bijeenkomst
het onderhoud van veilige leiding-
is veel ruimte voor het beantwoorden van vragen uit de
waterinstallaties, zoals installateurs,
praktijk.
iSBn-978-90-5044-153-7 (leidinggevende) monteurs en
k e n n i s i n s t i t u u t v o o r d e i n s ta l l at i e s e c to r
• Maatregelen tegen terugstro-
K L E I N TJ E l e g i o n e l l a p r e v e n t i e
Installatiebedrijven zijn min of meer verplicht hun uitvoeren-
KLEINTJE
Legionella preventie
technici. Ook is de bijeenkomst
Onderwerpen
zeer geschikt voor medewer-
• Legionellapreventie.
kers die leidingwaterinstallaties inspecteren vanwege het
• Risicofactoren legionellagroei en terugstroming.
beheersplan legionellapreventie.
• Beveiliging van terugstroming (volgens WB. 3.8 en 4.4B). • Wettelijke voorschriften en technische richtlijnen.
Lesmateriaal
• Onderhoud (volgens WB 1.4G).
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met onder
• Toezicht door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en
meer een samenvatting van Kleintje Legionella. De hand-out is aangepast aan Drinkwaterbesluit 2011.
Koninkrijksrelaties en waterleidingbedrijven. • Uitgangspunten voor legionellaveilig ontwerpen en
Wanneer?
aanleggen. • Legionellaveilig beheer en onderhoud.
De instructie vindt plaats op woensdag 10 oktober 2012 op
• Maatregelen in collectieve woninginstallaties.
het kantoor van ISSO in Rotterdam.
Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen Bijeenkomst van een dagdeel Een legionella-uitbraak is te voorkomen door bij het ontwerp
essentieel. Duidelijk wordt beschreven hoe u het bouwpro-
van een leidingwaterinstallatie rekening te houden met de
ces het beste kunt organiseren en coördineren. De training
voorschriften. Zo moet de installatie voldoen aan NEN 1006
behandelt eveneens de rechten en plichten van werkvoorbe-
uit 2002 (Algemene voorschriften voor leidingwaterinstal-
reiders, uitvoerders en monteurs.
laties). NEN geeft voorschriften voor de maximum temperatuur van drinkwater en ‘afgekoeld’ warmtapwater. Boven een
Onderwerpen
temperatuur van 25 °C kunnen bacteriën - waaronder legio-
• Legionella en risico’s.
nella - uitgroeien tot schadelijke concentraties.
• Waarborg waterk waliteit. • Voorkomen van legionella.
Op deze bijeenkomst leert u de NEN-voorschriften toe te
• Wetgeving (Drinkwaterbesluit 2011).
passen aan de hand van ISSO/SBR-publicatie 811, die ver-
• Problemen uit de praktijk.
scheen in opdracht van Uneto-VNI. De publicatie geeft prak-
• Toegestane plaatsen voor cv- en drinkwaterleidingen.
tische richtlijnen en technische oplossingen. Ook wordt aan-
• Oplossingen uit ISSO/SBR-publicatie 811 en de checklist hotspots.
dacht besteed aan samenwerking tussen alle partijen in het bouwproject; om legionella te voorkomen is samenwerking
13
ISSO-INFO 48 mei 2012
EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 20
Wanneer?
De bijeenkomst is gericht op specialisten die zich direct of
Deze instructie vindt
indirect bezighouden met aanleg van cv- en drinkwaterin-
plaats op dinsdag
stallaties, waaronder:
25 september 2012
• installateurs
• technici
op het kantoor van
• projectleiders
• werkvoorbereiders
ISSO in Rotterdam
• bouwkundige
• (leidinggevende)
uitvoerders
monteurs.
H OT S P OT V R IJ O N T W E R PE N , B O U W E N E N I N S TA L L E R E N
Voor wie?
HOTSPOTVRIJ ONTWERPEN, BOUWEN EN INSTALLEREN Concepten ter voorkoming van ongewenste opwarming van leidingwater in nieuwbouwwoningen
Lesmateriaal De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met onder meer een samenvatting van ISSO/SBR-publicatie 811 ‘Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen’.
Legionellapreventie voor toezichthouders en gemeenten Bijeenkomst van een dagdeel De gemeentelijke afdeling Bouw- en woningtoezicht is
Onderwerpen
verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van het
• Legionella en risico’s.
Bouwbesluit en de daarin aangewezen normen. Na het
• Waarborg waterkwaliteit en voorkomen legionella.
volgen van deze bijeenkomst kunnen toezichthouders van
• Legionellapreventie in de Drinkwaterwet, het
gemeenten een actieve bijdrage leveren aan installaties die
Drinkwaterbesluit 2011 en NEN 1006 (Algemene voor-
bij oplevering voldoen aan de wettelijke eisen met betrek-
schriften voor drinkwaterinstallaties).
king tot legionellaveiligheid.
• Problemen in de praktijk bij het voorkomen van hotspots.
Eén van de eisen waar de installatie in de praktijk vaak niet
• Toegestane plaatsen cv- en drinkwaterleidingen.
aan voldoet, is de eis dat de drinkwatertemperatuur onder
• Oplossingen uit ISSO/SBR-publicatie 811.
25 °C moet blijven en niet onbedoeld mag worden opgewarmd door bijvoorbeeld een nabijgelegen cv-leiding. Dit is
Voor wie?
een van de aandachtgebieden van de toezichthouder.
De bijeenkomst is gericht op medewerkers van gemeenten die zich direct of indirect bezighouden met het toezicht op de naleving van de wettelijke voorschriften van de bouw.
De lesstof is gebaseerd op de ISSO/SBR uitgave 811 (2011). Deze publicatie bevat ontwerpconcepten die voorzien in bruikbare en toepasbare oplossingen in technisch en orga-
Lesmateriaal
nisatorisch opzicht, waaronder de organisatie van het bouw-
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met
proces en in welke fasen controles nodig zijn. Samenwerking
onder meer een samenvatting van ISSO/SBR-publicatie 811
tussen architect, aannemer en installateur en toezichthouder
‘Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen’.
is essentieel. Oplossingen en verboden zijn niet alleen een zaak van de installateur, maar net zo goed van de toezicht-
Wanneer?
houder en de ontwerper van het gebouw.
Deze instructie vindt plaats in oktober of in november 2012 in Rotterdam of in Utrecht. Bij voldoende aanmeldingen worden de locatie en de datum bepaald.
Betonkernactivering (basis) Bijeenkomst van een dag Bij betonkernactivering (BKA) wordt nuttig gebruik gemaakt
integrale aanpak met de diverse bouwpartijen nog belang-
van de massa van een gebouw om koude of warmte te buf-
rijker dan bij conventionele trajecten. Het is van belang een
feren en af te geven aan de binnenruimte. BKA is echter com-
installateur of installatieadviseur in het ontwerpteam te heb-
plex, want in het ontwerp- en realisatieproces worden nog
ben. Op deze bijeenkomst leert u de basisbeginselen en de
veel fouten gemaakt. Om faalkosten te voorkomen, is een
mogelijkheden van BKA. 14
012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE
Onderwerpen
Voor wie?
• Mogelijkheden BKA.
De training is bedoeld voor beïnvloeders, zoals architecten,
• Belang van een integraal ontwerpproces met architect,
bouwkundigen en projectontwikkelaars.
constructeur en installatieadviseur/installateur. • Hulpmiddelen om na te gaan of BKA een goede keuze is.
Lesmateriaal
• Vaststelling gebruiksfunctie gebouwdelen en keuze voor
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out en ISSOpublicatie 85 ‘Betonkernactivering’.
mogelijke, aanvullende ventilatiesystemen. • Afgiftesystemen.
Wanneer?
• Wel of geen eigen regelstrategie vanwege traagheid van
Met het deelnamefor-
een systeem. • Diameter van watervoerende buizen en onderlinge buis-
kunt u uw belangstelling kenbaar maken. Bij
afstand. • Consequenties voor het interieurontwerp.
voldoende belangstel-
• Soorten verlichting.
ling wordt de datum en de locatie bepaald.
Betonkernactivering (integraal) Bijeenkomst van vier dagen Bij nieuwbouw wordt regelmatig betonkernactivering (BKA) toegepast. BKA is niet eenvoudig, waardoor in het ontwerpen realisatieproces nog veel fouten worden gemaakt. Na het volgen van deze vierdaagse cursus weet u faalkosten te voorkomen. U leert een goed en geïntegreerd BKA-systeem te ontwikke-
publicatie
kennisinstituut voor de install atiesec tor
mulier op www.isso.nl
Thermisch Ac Tie ve vloer en - be Tonk er nAc Tivering
• Wel of geen radiatoren.
85
thermisch actieve vloeren Betonkernactivering
• Effect ‘zelfregelbaarheid’ van het gebouw op gekozen
len en toe te passen aan de hand van een stappenplan. Rode
naregeling.
draad door de cursus is een casus van een realistisch gebouw.
• Flexibiliteit BKA.
Via deze casus loopt u alle stappen door van BKA. Rekening
• Relatie flexibiliteit en diversiteit.
is gehouden met een evenwichtige verdeling over de vier
• Impact BKA op EPC, BREEAM-score en GreenCalc-score.
dagen van complexe en minder complexe onderwerpen.
• Impact BKA op energiebesparing en het sluiten van kringlopen.
Onderwerpen dag 1 • Mogelijkheden BKA.
Onderwerpen dag 4
• Belang van een integraal ontwerpproces met architect,
• Kosten en benchmarking.
constructeur en installatieadviseur/installateur.
• Vergelijken kosten en baten met andere LTV-systemen.
• Hulpmiddelen om na te gaan of BKA een goede keuze is.
• Toepassen van het afwegingskader in de hoofdcasus.
• Gewenste thermische comfort.
Voor wie? Onderwerpen dag 2
Deze cursus is ontwikkeld voor installateurs en installatie
• Behandeling van constructieve inpassing, ruimtebeleving
adviseurs.
en inpassing van de techniek. • Vloertypen en leidingregisters en de toepassing daarvan.
Lesmateriaal
• Integratie ventilatieconcepten in installatieconcepten.
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out en ISSO-
• Consequenties voor het interieurontwerp.
publicatie 85 ‘Betonkernactivering’.
• Soorten verlichting.
Wanneer? Onderwerpen dag 3
Met het deelnameformulier op www.isso.nl kunt u uw
• Indeling en regelen thermische zones.
belangstelling kenbaar maken. Bij voldoende belangstelling
• Regelstrategieën BKA.
wordt de datum en de locatie bepaald. 15
ISSO-INFO 48 mei 2012
EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE
Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen Bijeenkomst van drie dagen
k e n n i s i n s t i t u u t vo o r d e i n s ta l l at i e s e c to r
ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen
publicatie
47
Kernactiviteit van een installatieont-
• Selectie van gebruikersmodulen en opwekkermodulen.
werper is het ontwerpen van een
• Invloed van de regelafsluiters op het hydraulisch gedrag.
hydraulische schakeling. Het belang
• Invloed van een toerengeregelde pomp op het
van een goed ontwerp is groot, mede
hydraulisch gedrag.
door energiezuinige technieken, zoals
• Samenstellen van een hydraulische schakeling uit modulen.
de warmtepomp en energieopslag in
• Voorbeeld hydraulische schakeling voor:
de bodem.
o verwarmen o koelen
ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen
In deze cursus leert u systematisch
o verwarmen en koelen met warmtepomp en
een complete hydraulische schake-
warmte- en koudeopslag.
ling samen te stellen. Ook kunt u het gedrag van hydraulische systemen
Voor wie?
beoordelen voor vallast en deellastsi-
De cursus is bedoeld voor installateurs, ontwerpers of be-
tuaties. Hierbij wordt gebruikgemaakt
heerders van hydraulische schakeling in utiliteitsgebouwen.
van ISSO-publicaties 44 en 47 waarin verschillende hydraulische modulen zijn omschreven. De modulen zijn afgestemd
Lesmateriaal
op de eigenschappen en randvoorwaarden van de in de
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met onder
hydraulische schakeling opgenomen apparaten.
meer een samenvatting van ISSO-publicaties 44 ‘Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen’ en 47
Onderwerpen
‘Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen’.
• Hydraulische modulen voor: o warmtegebruikers
Wanneer?
o warmteopwekkers
De instructie vindt plaats op donderdag 4, donderdag 11
o
koude gebruikers
en donderdag 18 oktober 2012 op het kantoor van ISSO in
o
koude opwekkers.
Rotterdam.
Elektriciteit is niet meer weg te denken uit onze samenleving.
Opleidingsfonds voor
Elektrische energie is de levensader van handel, dienstverle-
de Technische Installatie
ning en industrie. Bedrijfsprocessen zijn daardoor ook meer
Branche (OTIB) met steun
afhankelijk geworden van de kwaliteit van de geleverde elek-
van de vakgroep Electro
triciteit en de kwaliteit van hun installaties en apparatuur. Dit
Installateur van Uneto-VNI.
gaat over Power Quality (PQ), een onderwerp dat nationaal en internationaal steeds vaker op de agenda staat. Power
Onderwerpen
Quality ofwel stroom- en spanningskwaliteit, gaat over de
De bijeenkomst bestaan
kwaliteit van elektrische energie, wat er mis mee kan gaan,
uit een theoretisch en een
hoe dat veroorzaakt wordt en wat de oplossingen zijn voor
praktisch deel.
Instructieboek
kennisinstituut voor de install atiesec tor
I nstruc tIe bo e k Powe r QualIt y
Power Quality Bijeenkomst van drie dagen
PQ
Power Quality
Dag 1
problemen.
• Opfrissen van basiskennis. Deze bijeenkomst is praktisch onmisbaar als uw bedrijf wil
• Waarnemen en herkennen van Power Quality-problemen.
opereren op de markt van PQ. De installateur speelt daarin
Dag 2
een prominente rol. Op deze beroepsgroep richt de bijeen-
• Onderzoek van waarnemingen.
komst zich. De installateur krijgt een totaaloverzicht van PQ
• In beeld brengen van fenomenen.
en leert problemen te herkennen, te analyseren en op te los-
• Behandeling van meetmethoden.
sen. Vooral de methodieken bieden een schat aan informatie.
Dag 3 • Interpretatie van meetgegevens. • Analyse oorzaken.
Deze bijeenkomst is ontwikkeld in opdracht van 16
2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012
Voor wie?
Lesmateriaal
De bijeenkomst is ontwikkeld voor installatiebedrijven die
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out en de ISSO-
zijn aangesloten of geregistreerd bij de brancheorganisatie
publicatie ‘Instructieboek Power Quality’.
Uneto-VNI en/of bij het Opleidingsfonds voor de Technische
Wanneer?
Installatie Branche (OTIB).
De bijeenkomst vindt plaats in mei en in oktober 2012. Deze cursus wordt verzorgd door:
Woningventilatie Energiezuinige en duurzame woningen en woongebouwen
Aandacht wordt besteed aan nieuwe wet- en regelgeving
zijn aan de orde van de dag. Een manier om dat te bereiken,
(waaronder het Bouwbesluit, EPG en de Recast EPBD). Deze
is het toepassen van moderne mechanische ventilatiesyste-
stellen steeds vaker eisen aan het adequaat dimensioneren,
men in combinatie met een goede isolatie en kierdichting.
installeren, opleveren en controleren van ventilatiesystemen.
Daarom staan innovatieve ventilatiesystemen volop in de
Ook doet u voldoende kennis en kunde op om te kunnen
belangstelling bij partijen in de bouwkolom.
voldoen aan de vakinhoudelijke eisen volgens beoordelingsrichtlijn BRL 8010.
Deze cursussenreeks is ontwikkeld om u te ondersteunen in het ontwerp- en realisatieproces. Door het toepassen
De cursussenreeks Woningventilatie is ontwikkeld door de
van de lesstof voorkomt u faalkosten. Als basis dienen ISSO-
installatie- en ventilatiesector en wordt in opdracht van ISSO
publicaties en -instructieboeken over woningventilatie.
verzorgd door FILOSOOF bv.
Basis ventilatietechniek voor alle betrokken partijen uit de bouwkolom Bijeenkomst van een halve dag Onderwerpen:
• Aandachtspunten bij het installeren en beheren van een
• De basisprincipes van bestaande en nieuwe ventilatiesy-
ventilatiesysteem.
stemen.
• Maken van een voorlopige systeemkeuze, passend bij de
• De regels voor woningventilatie van het Bouwbesluit.
situatie en de klantwens.
• De ontwikkeling van een ontwerp voor een ventilatiesy-
• Voordelen, nadelen en aandachtspunten bij het voort-
steem en bijkomende facetten, waaronder de selectie van
brengingsproces van een ventilatiesysteem.
systeemonderdelen.
Voor ontwerpende partijen Bijeenkomst van een dag Onderwerpen:
• De relatie leggen tussen het ventilatiesysteem en de andere
• Opstellen van ventilatiebalansen voor enkele typen systemen.
installaties in het gebouw en in het bouwkundige ontwerp.
• Maken van gedetailleerde ontwerpen die voldoen aan de
• Een vertaalslag maken van het gebruikersprofiel, de
eisen voor onder andere luchtkwaliteit, comfort, geluid en
locatie en het gebouw naar een passend, gedetailleerd
brandveiligheid.
systeem en een montagegereed ontwerp.
Voor partijen verantwoordelijk voor installatie en oplevering Bijeenkomst van een dag Onderwerpen
• Herkennen van aandachtspunten en valkuilen uit de
• Maken van een ventilatiesysteem volgens het ontwerp.
praktijk.
• Het in bedrijf stellen van een ventilatiesysteem volgens
• Opstellen van een opleverings-, controle- en meetprotocol en
het ontwerp.
het uitvoeren en rapporteren van deze kwaliteitscontroles.
17
ISSO-INFO 48 mei 2012
UCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE
Voor partijen verantwoordelijk voor beheer en onderhoud Bijeenkomst van een dag Onderwerpen
• Opstellen en uitvoeren van een meerjarenonderhouds-
• Beoordelen van de conditie van een bestaand ventilatie-
plan.
systeem.
• Het gebruik en de uitleg van ventilatieonderdelen aan
• Opstellen van een schriftelijk ventilatieprestatierapport.
derden.
Voor de systeemmonteur Bijeenkomst van een dag Onderwerpen
Lesmateriaal
• Basiskennis over ventilatie.
De deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out op basis
• Praktijkgerichte kennis over het vakbekwaam monteren
van instructieboeken over ventilatie.
van de nieuwste ventilatiesystemen.
Cito en Certificering
• Omgaan met afwijkende situaties en inzicht in de gevolgen van montagehandelingen op de kwaliteit van een
Na het volgen van de basisbijeenkomst in combinatie met
ventilatiesysteem.
één of meerdere vervolgbijeenkomsten, is de deelnemer in staat om deel te nemen aan het door Cito ontwik-
Belangstelling?
kelende examen Ventilatie Woningen. Daarnaast bent
Voor aanmelding nodigen wij u uit op de site www.filosoofbv.
u vakbekwaam voor de certificering door een CI van de
nl. Bij voldoende aanmeldingen worden de locatie en de
VentilatiePrestatieKeuring voor woningen, scholen en kinder-
datum bepaald. Voor nadere informatie over de cursusinhoud
dagverblijven.
kunt u contact opnemen met Marco Hofman, m.hofman@isso.nl.
Aangepaste wetgeving rondom riolering Bijeenkomst van een dag Hoe ontwerp je de riolering van een bouwwerk volgens Bouwbesluit 2012? Een dergelijke vraag wordt beantwoord op de ISSO-instructiebijeenkomst Riolering van bouwwerken.
zoals afscheiders, hwa-infiltratiesystemen, IBA’s en installaties voor
Tijdens de bijeenkomst wordt u geïnformeerd over Bouwbesluit
Docenten
2012. Het nieuwe Bouwbesluit heeft betrekking op de riolering
De bijeenkomst wordt gegeven door onder meer Will Scheffer,
tot aan de perceelgrens. Voorheen was dat tot 0,5 m buiten het
deskundige sanitaire installaties en voormalig beleidsmedewer-
gebouw.
ker UVNI en Theo Scheers, adviseur van akoestisch adviesbureau
Daarnaast hoort u alle ins and outs van de nieuwe NEN 3215 (2011)
Peutz.
gescheiden urine-inzameling. Ook staan we stil bij het 3D Bouw Informatie Model (BIM). Het toepassen van BIM wordt nu ook gangbaar bij het ontwerpen en beheren van rioleringsinstallaties.
en NTR 3216 (2012). Hierin zijn onder meer universele benamingen voor rioleringsleidingen doorgevoerd.
Locaties en data Kijk voor een instructie bij u in de buurt op www.isso.nl onder
Wet milieubeheer versus buiteninstallaties
Kennisoverdracht/Instructiebijeenkomsten. De instructie duurt
Verder komen aan de orde de nieuwe Wet milieubeheer en de
een halve dag en is van 15:00 uur tot 20:00 uur. De deelnameprijs
Wet op de waterhuishouding. Zo is er de zorgplicht om binnen
bedraagt € 385,- (excl. btw). Bij het gelijktijdig bestellen van de
de perceelgrens zoveel mogelijk hemelwater te gebruiken, vast te
nieuwe NTR 3216 ontvangt u op deze publicatie 30% korting.
houden of te infiltreren. U krijgt inzicht in een aantal installaties,
Kijk voor nadere informatie over de bijeenkomsten of het aanmeldformulier op www.isso.nl onder Kennisoverdracht/Instructiebijeenkomsten. Praat met ons mee via twitter #instructies #ISSOnl 18
LANDELIJK CONGRES ‘Winst door zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties’ Dinsdag 6 november - Jaarbeurs Utrecht In de wereld van de leidingwaterinstallatie
verbruiken van koud en warm water worden voorspeld. Ook kan het warm waterverbruik in bepaalde tijdsperioden wor-
is een revolutie gaande. Nieuwe rekenregels
den berekend. Dit is uniek in de wereld: van alle beschik-
geven betrouwbare voorspellingen van het
bare rekenregels geven deze nieuwe rekenregels de meest betrouwbare voorspellingen van het koud- en warmtapwa-
koud- en warmtapwaterverbruik. Hiermee
terverbruik. De resulterende ontwerpen sluiten daardoor beter aan op de werkelijkheid.
zijn het ontwerp, aanleg en het gebruik veel meer in lijn met elkaar. Dit levert besparingen
Vergelijking oude en nieuwe rekenregels
op in energieverbruik en kosten. Deze door-
Op het congres wordt een vergelijking gedemonstreerd
braak staat centraal op het landelijke congres.
nieuwe rekenregels zijn met voorbeelden opgenomen in de
van de huidige q√n-methode en de nieuwe rekenregels. De
Het congres wordt georganiseerd door ISSO,
herziene ISSO-publicatie 55: Ontwerpen van collectieve lei-
samen met Uneto-VNI, TVVL, OTIB en KWR.
SIMDEUM® geïllustreerd. Het definitieve programma wordt
dingwaterinstallaties. Ook worden andere toepassingen van voor de zomer bekend gemaakt via www.isso.nl.
Het congres behandelt de nieuwe manier van ontwerpen en
Sponsormogelijkheden
dimensioneren van waterleidingen en warmtapwaterberei-
Tijdens het congres zijn er (beperkte) mogelijkheden voor
ders in gebouwen. Centraal staat de demonstratie van nieu-
productpresentaties. Voor meer informatie kunt u contact
we rekenregels waarmee de koud- en warmwaterbehoefte
opnemen met Susanne Suvaal, s.suvaal@isso.nl.
worden bepaald. Deze geven een realistische voorspelling van het waterverbruik en de maximum volumestroom in
Vooral voor wie?
verschillende type gebouwen, waaronder appartements-
• Bent u betrokken bij het ontwerpen en uitwerken van
gebouwen, kantoren, zorginstellingen en hotels. De nieuwe
drinkwater- en warmtapwaterinstallaties?
rekenregels leiden tot duurzame, hygiënische en energie-
• Bent u beheerder van een gebouw of bent u betrokken
efficiënte ontwerpen van leidingwaterinstallaties. Hierbij
bij maatschappelijk verantwoord ondernemen?
blijft het water van goede kwaliteit en het comfort van de
• Heeft u te maken met het dimensioneren en selecteren
gebruiker op niveau, terwijl het energieverbruik en de kosten van de installatie aanzienlijk kunnen dalen. In de meeste
van warmtapwaterbereiders? Dan is dit congres echt iets voor u.
gevallen blijkt dat de installatie minder groot hoeft te zijn dan wordt voorspeld met de huidige richtlijnen.
Hoe aanmelden? U kunt zich aanmelden via www.isso.nl. De deelname-
Uniek simulatiemodel
prijs bedraagt € 95,- (excl. btw) per persoon.
Met de nieuwe rekenregels, die gebaseerd zijn op het simulatiemodel SIMDEUM®, kunnen eenvoudig maximum moment-
Opleidings- en ontwikkelingsfonds v o o r h e t Te c h n i s c h Installatiebedrijf
19
ISSO-INFO 48 mei 2012
OPROEP
ISSO-Award 2012: inschrijving geopend!
IS SO -Aw ar d 2012 uitgereikt aan
................?
Heeft u zich als bedrijf gespecialiseerd in een techniek en heeft u daarbij gebruik gemaakt van de kennis van ISSO? Dan dagen wij u uit voor de ISSO-Award 2012.
ir. R.D. van Bergen, directeur ISSO De ISSO-Award 2011 is toegekend aan de organisatie die actief betrokken is bij de totstandkoming van een duurzaam project en bij de technische realisatie en voor de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik heeft gemaakt van ISSO-publicaties. De Award is uitgereikt tijdens het ISSO-najaa rsoverleg op 15 september 2011 in de St@art te Apeldoorn.
De finalisten en de uiteindelijke winnaar krijgen een podium tijdens het goed bezochte ISSO-najaarsoverleg. In de regel wordt het najaarsoverleg bezocht door zo’n 200 relaties uit de installatiesector. Daarnaast krijgt uw organisatie aandacht in berichten en bulletins van ISSO.
Inschrijven kan tot maandagochtend 11 juni 2012, 8.00 uur. Ga naar www.isso.nl voor de voorwaarden en het inschrijfformulier.
Uiteraard benaderen we de pers voor vermelding in vakbladen. Net als in 2011 wordt de winnaar gefilmd voor YouTube en de site van ISSO. Criteria Belangrijke criteria waarop de inzendingen worden getoetst: • U heeft uw bedrijfsvoering (succesvol) gewijzigd door specialisatie in één of meerdere nieuwe technieken. • Daarbij heeft u gebruik gemaakt van de kennis van ISSO. • U heeft rekening gehouden met de Europese doelen voor 2020: 20% energiebesparing, 20 % reductie CO2-uitstoot en 20% duurzame energie. • U kunt een succesvol project laten zien.
Colofon ISSO Info is een uitgave van ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl
Procedure Uit de inzenders worden maximaal tien deelnemers genomineerd. Die keuze wordt bepaald door een deskundige jury. De genomineerden worden medio juni aan iedereen in ons netwerk bekend gemaakt, waaronder de pers. Hierna worden de organisaties uitgenodigd op het kantoor van ISSO in Rotterdam voor een presentatie aan de jury. De jury kiest uit de tien nominaties drie finalisten. De finalisten houden een pitch van 5 minuten tijdens het najaarsoverleg van ISSO op donderdag 20 september. De bezoekers kiezen de uiteindelijke winnaar. Praat mee via twitter #ISSOnl #Award
ISSO, het kennisinstituut van
Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:
de installatiesector, houdt zich
TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen
bezig met het identificeren
Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-
van kennisvragen binnen de
sche detailhandel
installatiesector, het ontsluiten
PIT Stichting Promotie Installatietechniek
en toegankelijk maken van
in een later stadium trad de volgende organisatie toe:
deze kennis in de vorm van
NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus
praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het
Vormgeving Stijlmeesters
gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.
Redactie A.B. van Kleven-Pijpers, P.P.H. ‘t Lam, T. van Warmerdam De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen. 20
