ISSO_Info_46_lowres

SPECIAL ELEKTROTECHNIEK 2011

I S S O INF O

46

s ep t emb er

2011

Uitreiking eerste ISSO-award Tijdens het najaarsoverleg op 15 september 2011 reikte ISSO voor de eerste keer de ISSO Award uit. Deze prijs wordt toegekend aan de organisatie die actief betrokken is bij de realisatie van een duurzaam project waarbij men voor de technische realisatie en de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik maakt van ISSO-publicaties.

In de achterliggende periode ontving ISSO diverse, interessante projecten. De inzenders die zich uiteindelijk opwerkten

Alexander Rinnooy Kan (SER) gelooft in voorbeeldfunctie

tot de finalisten voor deze ISSO Award zijn:

Foto: Henriëtte Guest

• Cauberg-Huygen • Optimair • Kienergie • Viac Installatie Adviseurs • DHV • Fore Installatie Adviseurs • Brink Climate Systems • De Haas & Partners • Strukton Worksphere bb

“Creëer goede cases, en breng die onder de aandacht”

ISSO-Award 2011

Vervolgens hebben deze finalisten hun ingezonden project op 23 augustus jl. voor de jury gepresen-

Een echte massamarkt voor duurzame installaties komt nog niet van de grond. Dit is voor Alexander Rinnooy Kan, voorzitter van de SER, het adviesorgaan op sociaaleconomisch gebied, een toch wat verrassende en teleurstellende constatering. “In de besprekingen met werkgevers en werknemers is duurzaamheid een vanzelfsprekendheid. De sociale

teerd, die vervolgens de vier genomineerden heeft gekozen. De jury

ir. R.D. van Bergen, directeur ISSO De ISSO-Award 2011 is toegekend aan de organisatie die actief betrokken is bij de realisatie van een duurzaam project en bij de technische realisatie en voor de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik heeft gemaakt van ISSO-publicaties.

De Award is uitgereikt tijdens het ISSO-najaarsoverleg op 15 september 2011 in de St@art te Apeldoorn.

voor de ISSO Award 2011 bestond uit Herman Eijdems, senior consultant bij de Rijksgebouwendienst, Egbert Wagenaar, voorzitter van de Raad van Begeleiding van ISSO, Marco Hofman, projectcoördinator bij ISSO en Rob van Bergen, directeur van ISSO.

 verder op pag 2

 verder op pag 3 1

ISSO-INFO 46 september 2011



jaren een schaars goed. Dat dwingt ons vrijwel automatisch

vervolg van pag 1 - “Creëer goede cases, en breng die onder de aandacht”

om beter na te denken over hoe we ons land inrichten zon-

partners hoef je niet van de noodzaak te doordringen. Maar daarmee is het probleem dat bedrijven het in de praktijk lastig vinden om duurzaamheid aan de man te brengen, nog niet opgelost. Voorbeeldprojecten kunnen daarbij een belangrijk instrument zijn.”

der overbelasting te veroorzaken.”

Voorsprong opbouwen Dat vooral het midden- en kleinbedrijf het als een lastige opgave ervaart om duurzaamheid op een goede manier bij klanten onder de aandacht te brengen, snapt Rinnooy Kan wel. Tegelijk is hij ervan overtuigd dat uiteindelijk geen enke-

Niet alleen in zijn rol als voorzitter van de SER, maar ook

le partij het zich meer zal kunnen permitteren om niet duur-

vanuit een persoonlijke overtuiging heeft Rinnooy Kan vaak

zaam aan te bieden en in te kopen. Alle marktpartijen die

genoeg laten blijken dat onze maatschappij duurzamer met

nu daarin voorop lopen, zullen een voorsprong opbouwen.

energie en grondstoffen moet omgaan. Het is, mede op zijn

“Ik ben wel van mening dat brancheverenigingen en belan-

initiatief, al jaren een belangrijk onderwerp in de gesprekken

genorganisaties in dit proces een voorname rol vervullen. Zij

tussen de sociale partners. “De mensen bij de vakbonden en

zullen met collectieve middelen de markt rijp moeten maken

werkgeversorganisaties hoeven we het streven naar grotere

en barrières - die men ongetwijfeld tegenkomt - moeten

duurzaamheid niet meer uit te leggen. In elke stap die een

slechten. Elke klant, of het nu consumenten of bedrijven zijn,

onderneming vandaag de dag zet, moet het duurzaam-

zal gaan beseffen dat het kopen van duurzame producten en

heidsbeginsel ingebakken zijn. Daarover zijn we het allemaal

het overstappen op duurzame grondstoffen en energiebron-

eens. Ik denk ook dat we in Nederland daarin redelijk voorop

nen niet alleen uit ethisch oogpunt hoort, maar dat het ook

lopen. En dat is niet voor niets. Ruimte is in ons land al vele

loont en dat het moet. Natuurlijk is dat besef niet meteen bij iedereen aanwezig. Maar realiseer je dan dat jij, als aanbieder van duurzame producten en diensten, ook tijd nodig hebt om zelf die overstap te maken. Investeer dus tijdig in kennis

ISSO-info nummer 46

content

en maak de geesten rijp binnen het bedrijf.”

ISSO staat bekend om hoge kwaliteit en toonaangevende rol 4

Innovaties aanwakkeren

Vernieuwde opleiding elektrotechnische installaties

5

Tot op zekere hoogte zal de stijgende energieprijs meer

Duurzame HVAC; Energie-efficiëntie in de industrie

6

merkt een groeiend aantal huishoudens dat hun energielas-

duurzame investeringen uitlokken. In de komende jaren ten de hypotheek- of huurlasten overstijgen. De voorzitter

Agenda 7 ISSO neemt beheer Installbasis.nl over

van de SER zou het niet gek vinden wanneer ondernemers in

8

de installatie- en bouwwereld hierop inspelen door eigena-

Installatiewereld bereidt zich voor op groei zonne-

ren van panden via slimme constructies duurzaamheidspak-

energiesystemen 8

ketten aan te bieden waarmee mensen hun energielasten in de hand kunnen houden. “Het innovatieniveau van deze

Nieuw: ISSO-publicatie 84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimten

sector zal hiervoor moeten worden aangewakkerd. Mocht

9

Duurzaam contact @ Elektrotechniek

10

Tool systeemkeuze ventilatie

12

ISSO-applicatie Koellast beschikbaar

12

Nieuwe ISSO-publicatie voor Noodverlichting

13

Instructieboek EMO Frequentieregelaars verschenen

14

ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting

15

dit op praktische problemen stuiten, bijvoorbeeld omdat er regelgeving dwars ligt of omdat er maatschappelijke barrières geslecht moeten worden, dan zal een instituut als ISSO – toch een belangrijke instelling voor kennisverspreiding – bij de SER altijd een luisterend oor vinden. Bij het opruimen van barrières zal ik mijn best doen om de bestuurders in dit land te overtuigen. Belangrijk is echter dat de sector zelf met goede voorbeelden en concepten komt. In het verleden is altijd gebleken dat goede voorbeelden navolging krijgen.”

Nieuwe wetgeving duurzame energie en energiebesparing 16

Vergroot je aantrekkingskracht

Wat verandert er door nieuwe wet- en regelgeving

De SER-voorzitter vindt de rol die ISSO vervult van erg groot

legionellapreventie? 18

belang voor de sector, omdat kennis een randvoorwaarde

OTIB, ISSO en DWA bieden cursus betonkernactivering aan

19

nis kan uiteindelijk de achilleshiel zijn voor de bedrijven die

Kom uw kennis opladen bij ISSO

20

ISSO In-Companytrainingen

22

is om actief te blijven in deze sector. “Het gebrek aan kenactiviteiten willen ontplooien in de markt voor duurzame technieken. Het management van die bedrijven zal zich permanent moeten afvragen of de mensen voldoende opgeleid 2

zijn en waar men dit kan verbeteren. Alleen dat geeft een

voetlicht brengen. Daarmee zorgen we niet alleen dat de

garantie voor het voortbestaan van het bedrijf. Zeker nu

markt voor de duurzame, innovatieve technieken rijp en vol-

bedrijven in de dagelijkse praktijk steeds lastiger aan goed

wassen wordt, maar dit vergroot ook de aantrekkingskracht

geschoold, technisch personeel kunnen komen”, zegt Rinnooy Kan. Volgens hem zullen bedrijven op grote schaal in kennis moeten investeren. “Bovendien

van de sector en de techniek

“Partijen als ISSO zullen bij de SER altijd een luisterend oor vinden.”

moet je aantrekkingskracht

in het algemeen bij jongeren die een beroepskeuze moeten maken of mensen die aan een carrièreswitch denken. Het grote publiek moet veel vaker in aanraking komen met de

hebben om talent in huis te halen en in huis te houden. Dit

concrete maatregelen en projecten die onze maatschappij

kan bijvoorbeeld door als bedrijf aan de buitenwereld te

duurzamer maken.”

laten zien welke mooie projecten je uitvoert. En dan kom ik weer bij het punt dat ik eerder aandroeg. Het is uitermate

(Een uitgebreid interview met Alexander Rinnooy Kan is terug te

belangrijk dat we de goede voorbeelden breed voor het

vinden in het ISSO Jaarboek 2011-2012)



vervolg van pag 1 - Uitreiking eerste ISSO-award

De genomineerde projecten zijn:

•

G naar A te maken. Bijzonder is dat het gebouw tijdens deze

Mijnwater: from Black to Green

renovatie ‘gewoon’ in gebruik is gebleven waardoor men de

Cauberg-Huygen

kosten voor tijdelijke huisvesting kon vermijden en in het

In dit project worden warmte en koude uit mijnwater

project kon investeren. De door het eigen personeel veel

gebruikt voor de klimatisering van woningen en gebouwen

geprezen openheid van het gebouw, met grote werkvloeren,

in Heerlen. Om deze laagwaardige warmte en koude te kun-

kon DHV door ontwikkeling van een dynamische brandschei-

nen benutten, moesten strenge eisen worden gesteld aan

ding in de renovatie handhaven.

het ontwerp en de uitvoering van de technische installaties

De professionaliteit in de aanpak van dit project, die tot een

in de aangesloten gebouwen. Hierbij maakte Cauberg-

prachtige resultaat leidde, ervoer de jury als zeer verade-

Huygen gebruik van de instrumenten die ISSO hiervoor heeft

mend. Binnen strenge randvoorwaarden leidde deze aanpak

opgesteld.

tot resultaat en kwaliteit voor de gebruikers van het gebouw.

Kwalitatief uitstekende installaties en tevreden gebruikers

•

en bewoners zijn het resultaat. De mogelijkheden voor het

Woningrenovatie Dolomietenlaan Tilburg Brink / KempAir

benutten van mijnwater als WKO worden nu ook in andere (voormalige) mijngebieden in Europa toegepast. De integrale

In een pilot van acht woningen is het concept van passief-

benadering van het gehele systeem en het ver doorgevoerde

huisrenovatie van Brink getest. Door een doordachte inte-

kwaliteitsbesef in dit project spreken de jury zeer aan.

gratie van de installatietechnische met de bouwkundige uitwerking is de overlast voor de bewoners, die gedurende de

• CEC De Bilt

zes weken durende renovatie in hun huis bleven wonen, tot

VIAC Installatie Adviseurs

een minimum beperkt. Het resultaat maakte de zes weken

De nieuwbouw van een multifunctioneel, cultureel educatief

overlast al snel goed. Met deze pilot is aangetoond dat in de

centrum in de Bilt is ontwikkeld in een BIM (Bouw Informatie

sociale woningbouw binnen de financiële randvoorwaarden

Model). Omdat hiervoor nog veel tools ontbreken, is onder

een renovatie tot passiefhuisniveau mogelijk is.

meer de objectenbibliotheek ontwikkeld die niet alleen

Dit project is een illustratie van het motto ‘willen is kunnen’.

de 3D-informatie bevat maar ook alle overige objectdata.

De samenwerking tussen de partijen heeft een ogenschijnlijk

Daarnaast is er sprake van een goed duurzaam ontwerp van

onmogelijke opgave tot een goed resultaat gebracht. Dit

de technische installaties en toepassing van het eisenpakket

resultaat kan op grotere schaal navolging krijgen waardoor

‘Frisse Scholen’.

ambitieuze duurzaamheidsdoelstellingen in de bestaande

In dit project ziet de jury een goed oog voor allerlei aspecten

woningvoorraad mogelijk worden.

van duurzaamheid. Door het getoonde initiatief, om zelf de ontwikkeling en toepasbaarheid van BIM ter hand te nemen,

De genomineerden presenteerden tijden het najaarsoverleg

geeft VIAC een goed voorbeeld aan de sector.

hun project, waarna het publiek de winnaar mocht kiezen. Bij het ter perse gaan van deze ISSO Info had het najaarsoverleg

• Duurzame renovatie Hoofdkantoor

nog niet plaatsgevonden. Vanaf 16 september kunt u op

DHV

onze website lezen wie de winnaar van de ISSO Award 2011 is

Als totaaladviseur heeft DHV alle disciplines in huis om bij de

geworden.

renovatie van het eigen hoofdkantoor een labelsprong van 3

ISSO-INFO 46 september 2011

Resultaten marktonderzoek USP

ISSO staat bekend om hoge kwaliteit en toonaangevende rol In de maanden mei en juni van dit jaar onderzocht USP Marketing Consultancy de bekendheid en het imago van ISSO in de markt. ISSO had twee belangrijke doelen met dit onderzoek. Ten eerste wilde ISSO weten over welke installatietechnieken en -thema’s, die voor de installatiebranche belangrijk zijn, ze de beïnvloedende partijen in de bouwwereld zou kunnen informeren. Het tweede doel was het inzicht vergroten in de bekendheid en het imago van ISSO bij primaire doelgroepen. Een van de conclusies is dat ISSO bij de W-installateurs en beïnvloeders de eerste plaats inneemt als belangrijkste leverancier van vakkennis, maar bij de E-installateurs staat ISSO op de tweede plaats. Daar is dus nog pionierswerk te verrichten.

de kwalificaties hoge kwaliteit (59%), breed (56%) en toonaangevend (48%) die volgens hen passen bij ISSO.

Producten en diensten Meer dan de helft van alle ondervraagden binnen de drie doelgroepen is van mening dat ISSO producten aanbiedt die goed aansluiten bij hun informatiebehoeften. Ook zijn ze te spreken over de wijze waarop ISSO haar producten onder de aandacht brengt en bekend maakt welke informatie te verkrijgen is. Verder zegt de meerderheid van de respondenten dat er bij ISSO mensen werken met verstand van het installatievak en dat ISSO onmisbaar is voor de branche. Tevens is men onder de indruk van het enorme netwerk van ISSO en haar capaciteit om op uiteenlopende gebieden kennis te ontwikkelen die voor vele partijen in de installatiesector van groot belang is.

Praktisch en goed toepasbaar Het onderzoek is gehouden onder drie verschillende markt-

De kennisproducten en bijeenkomsten van ISSO worden

partijen, namelijk elektrotechnische installateurs, werktuig-

door alle mensen binnen de drie doelgroepen die met ISSO

bouwkundige installateurs en beïnvloeders. Het blijkt dat

bekend zijn goed beoordeeld. Wel verschilt de bezoekfre-

meer dan de helft van de E-installateurs (58%) bekend is met

quentie van ISSO-bijeenkomsten en de ISSO-website sterk

ISSO en dat de ruime meerderheid van de W-installateurs

onder de onderzochte marktpartijen. Door verbreding

(85%) ISSO kent. Deze marktpartijen kennen ISSO vooral via

van de onderwerpen en een versterking van de zoek- en

haar publicaties en uitgaven, de nieuwsbrief en de instruc-

vindstructuur werkt ISSO aan het verhogen van de bezoek-

tiebijeenkomsten.

frequenties. Een meerderheid van zowel de E- als de W-installateurs en de beïnvloeders die met ISSO bekend zijn,

Bekendste onderwerpen

vindt de informatieproducten en bijeenkomsten van ISSO

De E-installateurs vinden ISSO vooral sterk op de onderwer-

praktisch en goed toepasbaar, goed leesbaar en makkelijk

pen elektrotechniek, legionellabestrijding, PowerQuality

toegankelijk. Ook hebben de producten voldoende diep-

en luchtbehandeling. Voor de W-installateurs ligt de kracht

gang, behandelen ze relevante aspecten en spelen ze goed

vooral bij de onderwerpen verwarming, luchtbehandeling

in op de actualiteit.

en legionellabestrijding. Binnen de doelgroep beïnvloeders

De meeste marktpartijen kopen publicaties nog op papier.

gaat de waardering vooral uit voor de kennisontwikkeling op

Dit geldt vooral voor de E-installateurs (50%) en in mindere

de onderwerpen verwarming, legionellabestrijding, ventila-

mate ook voor de W-installateurs (44%) en beïnvloeders

tie en luchtbehandeling. Alle drie de marktpartijen typeren

(42%). Producten die vooral op papier worden aangeschaft

ISSO als het kennisinstituut voor de installatiesector. Ook vin-

zijn handboeken, normen, kleintjes en ISSO-publicaties.

den de drie groepen dat ISSO een positief imago heeft.

Producten die het meest digitaal wor-

Sterke punten

den aangeschaft zijn

E-installateurs zien ISSO vooral als een kennisinstituut dat

normen, rekentools en

hoge kwaliteit levert (43%), toonaangevend is (35%), inspi-

ISSO-publicaties. Verder

reert (33%) en betrokken is (33%). Deze doelgroep heeft wel

blijkt dat de onder-

duidelijke wensen over onderwerpen die ISSO zou kunnen

zochte doelgroepen

oppakken. Veel genoemde zaken waarop ISSO zich meer zou

relatief weinig gebruik

moeten manifesteren zijn domotica, renovatie, beveiliging

maken van social media,

en recycling. De W-installateurs vinden vooral dat de begrip-

met uitzondering van

pen hoge kwaliteit (60%), breed (52%) en betrokken (45%)

LinkedIn.

van toepassing zijn op ISSO. Bij beïnvloeders zijn het vooral 4

Ook ET volgt nieuwe koers post-bachelor opleidingen Hogere Installatie Techniek van Avans+

Vernieuwde opleiding Integraal Installatietechnisch Ontwerper voor elektrotechnische installaties Tweejarige opleiding

De eerste lichting deelnemers, die in 2010 startten met de geheel vernieuwde opleiding Hogere Installatie Techniek voor Werktuig­ kundige installaties (HIT-W) van Avans+, heeft het eerste leerjaar achter de rug. De nieuwe koers, die in 2010 werd ingezet, wordt door zowel deelnemers als het werkveld als zeer positief ervaren. Na alle enthousiaste geluiden kan een totale revisie van de zusteropleiding Hogere Installatie Techniek voor Elektro­ technische installaties (HIT-E) dan ook niet uitblijven.

De nieuwe opleiding HIT-E kent een doorlooptijd van in totaal twee jaar (vier semesters), en is opgebouwd in twee fasen. In het eerste leerjaar (de eerste fase) wordt de deelnemer opgeleid tot detailengineer/-ontwerper. Hij is na succesvolle deelname aan dit jaar in staat zelfstandig een elektrotechnisch installatietechnisch ontwerp te lezen en te beoordelen en het bijbehorende bestek te tekenen.

Voorbeelden van programmaonderdelen die aan bod komen in het eerste jaar zijn Energievoorziening, Aarding en overspanning, Verlichtingskunde, Datacommunicatie en Wet- en Regelgeving. Maar ook aan werktuigkundige vakgebieden als Opwekking Warmte/Koude, Luchtbehandeling, Sanitair

De inmiddels beproefde werkwijze bij de revisie van de

en Bouwkunde wordt aandacht besteed.

HIT-W is doorgezet bij het herontwerp van de HIT-E. De

In het tweede leerjaar (de tweede fase) wordt dieper

nieuwe HIT-E leidt op tot ‘Integraal installatietechnisch ont-

ingegaan op de materie uit het eerste leerjaar en wordt

werper van elektrotechnische installaties (IIO-E)’. De start

de deelnemer opgeleid tot IIO-E. Hierbij staan de specials

werd gevormd door een uitgebreide beroepenanalyse bij

centraal, zoals Brandmeldsystemen en Inbraaksystemen, de

adviesbureaus, ingenieursbureaus en ontwerpende instal-

optionele zaken in het bestek en de integratie met werktuig-

latiebedrijven om vast te stellen wat het beroep IIO-E exact

kundige vakken en algemene beroepsvaardigheden van de

inhoudt. Avans+ putte daarmee niet alleen uit haar eigen

beroepsbeoefenaar. Ook besteedt de opleiding aandacht

jarenlange ervaring met de HIT-E maar ook uit de ervaring

aan Procesengineering (regeltechniek ten behoeve van de

en expertise van de beroepspraktijk. Ook nu bleek dat

E-ontwerper), Bouwfysica en constructie, Bouwrecht, project-

vaktechniek alleen niet volstaat om succesvol te zijn in het

management en Kostenanalyse. Bij de behandeling van de

werkveld. Aandacht voor algemene beroepsvaardigheden,

lesstof wordt waar mogelijk gebruik gemaakt van toonaan-

zoals rapporteren, presenteren en communiceren, vormen

gevende branchepublicaties van bijvoorbeeld ISSO, die ook

een noodzakelijke aanvulling op het curriculum. Naast de

in de bedrijven van de deelnemers gebruikt worden.

vaktechnische onderdelen krijgen deze onderdelen in de nieuwe opleiding dan ook ruimschoots aandacht.

De nieuwe HIT-E kan met deze invulling terecht worden gekarakteriseerd als een praktijkgerichte post-bachelor met een

Beroepenanalyse

multidisciplinair karakter. Wilt u meer weten over het volledige

Met de beroepenanalyse als referentiekader zijn alle pro-

programma of wilt u weten of u voldoet aan de toelatings­

grammaonderdelen opnieuw onder de loep genomen,

eisen? Kijk dan voor meer informatie op www.avansplus.nl of

en waar nodig herzien. Hierbij was sprake van een inten-

stuur een mail naar avandelisdonk@avansplus.nl.

sieve samenwerking met de docenten, die zelf eveneens zonder uitzondering actief zijn in de beroepspraktijk. Ook de Opleidings Advies Raad, met onder meer afgevaardigden van Deerns, Sweegers en de Bruijn, ARTA, ISSO en de Rijksgebouwendienst, heeft haar goedkeuring over de herziening uitgesproken. Het resultaat is een geheel vernieuwd programma dat nog beter tegemoet komt aan de wensen van zowel de individuele deelnemers als die van het werkveld.

5

ISSO-INFO 46 september 2011

ISSO-project Duurzame HVAC; Energie-efficiëntie in de industrie Geen core-business

ISSO inventariseert, via haar projectmedewerker ir. Maurice Bastings, de belangstelling van marktpartijen om te komen tot een gezamenlijk project ‘Duurzame HVAC; Energieefficiëntie in de industrie’. In het streven naar meer energie-efficiëntie in de maatschappij waren veel activiteiten in de afgelopen jaren gericht op bewustwording bij bedrijven en particulieren. Het EPA-U label is hier een goed voorbeeld van. Echter, uit ervaring blijkt dat bij eigenaren van industriële hallen deze bewustwording grotendeels ontbreekt, zowel in de conceptfase als in de operationele fase. Het nieuwe ISSO-project zal zich dan ook vooral op deze groep richten.

De reden dat dit marktsegment tot op heden relatief weinig aandacht aan deze problematiek besteedt, komt doordat een dergelijk bedrijf vooral bezig is met zijn productieproces, wat zijn core-business is. Om de marktontwikkelingen te kunnen volgen en op veranderingen te kunnen inspelen, worden productieprocessen vaak aangepast of vernieuwd.

Daarvoor vinden er vaak interne verhuizingen van machines en processen plaats. Omdat de HVAC-installaties en verlichting gebouwgebonden installaties zijn, worden aanpassingen die men op procesniveau doorvoert, vaak niet gevolgd door aanpassingen op het niveau van de gebouwgebonden installaties.

Aanpassingsproblemen In veel gevallen speelt het probleem al bij de planning en bouw van een bedrijfs- of fabriekshal, omdat veel opdrachtgevers een generieke hal laten bouwen. Dit komt ook doordat bij de eigenaar of gebruiker bij de bouw van de hal het vaak nog niet exact bekend is welke machines en waar die precies binnen het geplande productieproces komen te staan. In die gevallen zie je dat er meestal een klimaatinstallatie wordt geplaatst die de luchthuishouding kan verzorgen, zonder daarbij aandacht te besteden aan en mogelijkheden te creëren voor de gewenste flexibiliteit. Daardoor zal de gebouwgebonden installatie niet optimaal aansluiten bij het productieproces in de bedrijfshal. Met als resultaat dat er gedurende de bedrijfsvoering klimaatproblemen zullen ontstaan die niet alleen qua energieverbruik maar ook wat comfort betreft klachten opleveren.

Te weinig aandacht Onderhoudsbedrijven die zich op het in stand houden van de installaties richten, zien energie-efficiëntie niet als hoofdDat de bewustwording bij eigenaren van bedrijfshallen laag

prioriteit, wanneer dit niet in een ESCO (Energie Savings

is, blijkt ook uit het rapport van Uneto-VNI ‘hotspots in indu-

Contract) staat. De bedrijven zorgen ervoor dat componen-

strie’ (juni 2010). Dit betekent overigens ook dat deze bedrij-

ten die stuk gaan, worden vervangen door dezelfde compo-

ven nog in veel gevallen te weinig gehoord, laat staan onder-

nenten en dat onderdelen en installaties worden onderhou-

steund of geholpen worden op het gebied van energie-effi-

den voor een zo lang mogelijke levensduur. Aan de andere

ciëntie. Doordat elk bedrijf uniek is, zal de luchthuishouding

kant hebben facilitair managers en managers van een tech-

en de bijbehorende balans in dergelijke bedrijfshallen steeds

nische dienst vaak een te groot gamma aan taken binnen

per geval moeten worden afgestemd. De vraag hoe we deze

hun bedrijf om aan deze problematiek voldoende aandacht

activiteiten praktisch kunnen aanpakken, is niet eenvoudig

te schenken. Als een bedrijf al duidelijke stappen zet naar

te beantwoorden. Het vereist in elk geval een praktische

een energie-effiëntere huishouding, komt dit meestal ook

benadering en aanpak. Daarom wil ISSO de bovenstaande

op het bordje van de facilitair manager of managers van de

problematiek voor de doelgroep beter inzichtelijk maken

technische dienst. Deze mensen ontbreekt het heel vaak aan

en via praktische richtlijnen kennis leveren waarmee deze

tijd en ondersteuning om aan duurzame energie-efficiëntie

bedrijven concrete stappen kunnen zetten naar een grotere

te doen.

bewustwording.

6

Bij een nieuw bouwproject in dit marktsegment zou men

het energieverbruik van gebouwgerelateerde installaties in

het programma van eisen, het ontwerp en het bestek al veel

hun bedrijfshallen. In de tweede plaats is het van belang om

vaker moeten toetsen op energie-efficiëntie. En dan gaat het

hen te laten inzien dat de koppeling tussen deze gebouwge-

niet om de passages over energie-efficiëntie die in de wet-

bonden installatie en het productieproces van grote invloed

geving of de normen staan, omdat die automatisch worden

is. De ervaring leert dat deze, toch ogenschijnlijke evidente

meegenomen. Maar vooral de aandacht die nodig is om,

zaken, vaak over het hoofd worden gezien. Daardoor is er in

energietechnisch gesproken, flexibiliteit en veranderingen

de meeste gevallen een groot besparingspotentieel beschik-

toe te staan, maar ook om energiestromen en het verbruik te

baar. Ook zullen we binnen dit project invulling geven aan

kunnen meten, analyseren en bijsturen.

de begeleiding en coaching van installatieadviseurs bij de implementatie van deze nieuwe kennis.

Doelstelling van het project Het doel van dit nieuwe ISSO-project is tweeledig. In de eer-

Voor meer informatie: Maurice Basting, m.bastings@isso.nl

ste plaats willen we de betrokken mensen bewust maken van

AGENDA

In het najaar 2011 organiseert ISSO een reeks bijeenkomsten

Bijeenkomst

Datum Locatie

Algemeen ISSO- Najaarsoverleg

15 september

Praktijkseminar Implementatie

11 oktober

Apeldoorn Utrecht

nieuwe wetgeving installatiesector Elektro & ICT Cursus Power Quality

14, 21 en 28 september

13, 20 en 27 oktober

10, 17 en 24 november

Woerden

Energie & Milieu Cursus Betonkernactivering (basis, 1 dag)

12 oktober

Woerden

16 december

Cursus Betonkernactivering (ontwerpers, 4 dagen)

3, 10, 18 en 25 november

Masterclass Duurzaam beheer en onderhoud

29 september

Rotterdam

10 oktober en 7 december

Rotterdam

13, 22 september en 4 oktober

Rotterdam

Woerden

(facility managers) Masterclass Duurzaam beheer en onderhoud (adviseurs en installateurs) Energiebeleid voor Woningbouwcoöperaties

3, 10, 24 november

Sanitaire Technieken Voorlichtingsbijeenkomsten

Nader te bepalen

Regionaal

‘Zorg voor een legionellaveilige woning’ Symposium Nieuwe wet- en regelgeving Legionellapreventie

24 november

Rotterdam

Instructiebijeenkomst Legionellaveilig beheren van koeltorens

Nader te bepalen

Rotterdam

Kijk op www.isso.nl voor meer informatie over deze bijeenkomsten en aanmelding.

7

ISSO-INFO 46 september 2011

ISSO neemt beheer Installbasis.nl over www.installbasis.nl is een veel bezochte web­ site met theorie en informatie op het gebied van installatietechniek. De site is met name een verzamelplaats van online berekeningen die onderdeel uitmaken van de installatie­ techniek. Alle informatie en berekeningen zijn opgenomen in afzonderlijke vensters.

Deze zijn vanaf de startpagina op te roepen.

Bezoekers en gebruikers van de site zijn vooral mensen die een eerste opzet voor een project maken en daartoe snel een eerste kanaal­ diameter-, circulatievoud-, geluidsniveau-, koellast- en/of transmissieberekening moeten uitvoeren. Ook studenten maken veel gebruik van de website.

De website bevat ruim dertig rekentools met aanvullende informatie die veelal is gebaseerd op ISSO-richtlijnen of andere wet- en regelgeving. Het is belangrijk dat de informatie altijd up to date is en direct van de bron komt. Om die reden heeft ISSO het beheer van de site overgenomen. In de tweede helft van 2011 zal ISSO de rekentools van installbasis.nl van een eerste update voorzien. Door enkele ICT- en installatietechnische wijzigingen door te voeren, sluiten de rekentools weer helemaal aan bij de huidige regelgeving en zijn ze bruikbaar op de nieuwste technische platformen.

De softwaretools zijn na het doorvoeren van de update ook beschikbaar via www.isso.nl.

ISSO neemt Masterplan Zonne-energie in uitvoering

Installatiewereld bereidt zich voor op groei zonne-energiesystemen De installatiewereld bereidt zich terdege voor op toekomstige groei in de toepassing van zonne-energiesystemen. Zo ontwikkelen Agentschap NL, Uneto-VNI en OTIB samen het Masterplan Zonne-energie, waarmee ze kennis en kwaliteit bij de installatie van zonne-energiesystemen willen garanderen.

Ook ISSO speelt daarin een belangrijke rol en ontwikkelde het Handboek Zonne-energie, Bouwkundige en Installatietechnische richtlij­ nen voor zonne-energiesystemen.

maken krijgen met deze technologieën. Momenteel kan nog maar een klein deel van deze bedrijven voldoende vakbekwaam overweg met zonne-energiesystemen.

Nieuw Handboek Zonne-energie Het Handboek Zonne-Energie, Bouwkundige en Installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen vervangt de huidige ISSO-publicaties 14 (‘Zonneboilers, ontwerp, uitvoering en advisering’), 59 (‘Grote zonneboilers- ontwerp, uitvoering en advisering’) en 78 (‘Handleiding zonnestroom voor ontwerper en installateur’). Het handboek kwam tot stand in nauwe samenwerking met SBR, zodat ook

In de gebouwde omgeving

de bouwkundige integratie van de zonne-installaties aan

kan zonne-energie een

bod komt.

belangrijke bijdrage leveren aan het realiseren van de

(een uitgebreid artikel over dit onderwerp vindt u in het

duurzaamheidsdoelstel-

ISSO Jaarboek 2011-2012 en in de ISSO ThemaTech Duurzame

lingen. De verwachting is

Technieken, nummer 23)

dat dit de komende tien jaar tot een turbulente groei

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met André

van de zonne-energiesector

Derksen van ISSO, a.derksen@isso.nl.

zal leiden. Nagenoeg alle bedrijven in de bouw- en installatiebranche zullen te

8

Nieuw: ISSO-publicatie 84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimten ISSO wil met deze publicatie een bijdrage leveren aan veilige behandelruimten. De publicatie beoogt een heldere en praktische uitleg te geven van de aspecten die daarbij komen kij-

kennisinstituut voor de install atiesec tor

e l e k t r i s c h e i n s ta l l at i e s i n w i j k g e b o n d e n m e d i s c h e b e h a n d e l r u i m t e s

publicatie

84

ken als het gaat om medisch gebruikte ruimten in bestaande en nieuwe gebouwen. Het gaat bijvoorbeeld in op het afwegen van risico’s, rekening houdend met relevante normen – zoals NEN 1010:2007+C1:2008+A1:2011 - en richtlijnen.

Deze ISSO-publicatie is een echt ‘doe-boek’. Het betekent dat de gebruiker snel en adequaat toegang krijgt tot de relevante informatie. Een belangrijk aspect hierbij is het classificeren van de betreffende praktijkruimte. Voor elk type praktijkruimte is een passende installatie uitgewerkt en beschreven. Ook zijn de resultaten voor iedere categorie apart vastgelegd.

De ISSO-publicatie 84 kost € 70,00 (ex. BTW) en is te

Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimtes

bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicatie is tevens beschikbaar via ISSO-digitaal.nl

De medische zorg is een zeer dynamische sector. Vroeger kenden we voornamelijk grote stadsgebonden of regionale gezondheidsinstellingen als ziekenhuizen, verzorgingshuizen en bejaardencentra. We zien nu steeds meer dat de zorggerelateerde diensten richting de wijken verschuiven en dat er wijkgebonden medische behandelcentra ontstaan. Daarnaast neemt in de wijk het aantal acupuncturisten en cosmetische behandelaars van piercings en tatoeages toe. Dit houdt in dat installateurs vaker te maken krijgen met het ontwerpen van elektrische installaties voor medische behandelruimten in de wijk. De nieuwe ISSOpublicatie 84 gaat in op de praktische veiligheidsaspecten daarvan voor de verschillende types behandelruimten.

Installatiebedrijf

Kwekel BV

www.kwekel.nl

Bink Software BV

Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluit­berekeningen

www.binksoftware.nl

Dekra voorheen KEMA Quality

De doelgroep van de publicatie bestaat uit:

• •

Testen, inspecteren en certificeren elektrische producten.

Auditering en certificering van beheersystemen

praktijkhouders (vanwege hun eindverantwoordelijkheid); leden van de installatiebranche (vanuit hun adviesfunctie en hoedanigheid als uitvoerder);

• adviesbureaus en brancheorganisaties van de diverse

www.dekra.nl

praktijkhouders (vanuit hun functie als adviseur en begeleider van leden).

9

ISSO-INFO 46 september 2011

UW ONTMOETING MET ELEKTROTECHNISCHE VERNIEUWING

Duurzaam contact @ Elektrotechniek Van 3 tot en met 7 oktober vindt de 20e editie van Elektrotechniek plaats, de vakbeurs voor de installatiesector en de industrie. Een jubileumeditie met als overkoepelde thema’s duurzaamheid en

Praktische informatie

energie. Het intelligent gebruik en beheer van energie, de nood-

Vooraf registreren

zaak van ketenintegratie en energiebesparende innovaties op

Een bezoek aan Elektrotechniek is

lichtgebied worden in dit kader uitgebreid belicht. Ook kunt u

gratis na registratie via de website

diverse nieuwe thema-activiteiten bezoeken zoals het Congres

www.elektrotechniek-online.nl. Tijdens

smart grids, proeftuinen en het Solar paviljoen. Maar ook op het

de registratie kunt u zich ook gelijk

gebied van elektronische beveiliging, gebouwbeheersystemen

aanmelden voor deelname aan de diverse beursactiviteiten. Na registratie wordt

en opleidingsprogramma’s bent u op Elektrotechniek aan het

uw persoonlijke toegangsbadge per post

juiste adres. Zet de beurs dus alvast in uw agenda.

toegestuurd en kunt u zonder wachttijden direct de beursvloer op.

Beursdagen Maandag 3 tot en met vrijdag 7 oktober 2011

Locatie Jaarbeurs Utrecht, hal 7 t/m 12

Openingstijden • Ma 3, di 4 en

10.00 – 17.30 uur

wo 5 oktober 2011

• Do 6 oktober 2011 10.00 – 19.30 uur • Vr 7 oktober 2011 10.00 – 17.00 uur

Meer informatie Voor meer informatie over de beurs en het laatste nieuws van de exposanten kunt u terecht op de beurswebsite www.elektrotechniek-online.nl.

10

MAANDAG 3 T/M VRIJDAG

7

OKT. 2011 JAARBEURS UTRECHT

Activiteitenoverzicht Naast het expositieprogramma kunt u deelnemen aan een uitgebreid inhoudelijk programma. Hieronder vindt u een compleet overzicht van de activiteiten die plaatsvinden op Elektrotechniek. Het samenstellen van uw eigen programma op maat is eenvoudig; wanneer u zich registreert voor beursbezoek kunt u zich ook gelijk aanmelden voor de activiteiten van uw keuze.

• Maandag 3 oktober: Dag van het Licht Lichtcongres: Verdien geld met betere verlichting!

Op het lichtcongres staat het versnellen van de renovatie van bestaande gebouwen met verlichtingssystemen centraal. Aan de hand van concrete voorbeeldprojecten leert u meer over de toepassing van LED, zuinige TL, daglichtregeling, aanwezigheidsdetectie, dimmen en het gebruik van daglicht.

Het congres vangt aan met een speciale lichtroute langs diverse lichtleveranciers op de beurs.

Tijd: 10.30 - 13.45 uur Locatie: Croesezaal Startpunt Lichtroute: stand 11.A.001

• Dinsdag 4 oktober: Dag van de Installatie Dag van de Installatie: Elektrische energie in 2020: van zonnecel tot smart grid en elektrische auto

Tijdens de Dag van de Installatie, georganiseerd in samenwerking met Installatie Journaal, wordt u bijgepraat over de praktische gevolgen van de verandering in de energievoorziening sinds decennia. Actuele onderwerpen als zonnecellen, duurzame verlichting, micro-WKK, netkwaliteit, smart grids, energiemanagement en hun onderlinge samenhang komen allemaal aan bod.

Ochtendsessie: 09.30 – 12.30 uur: - Duurzame opwekkers & de nieuwe belastingen Middagsessie: 13.00 – 16.00 uur: - Energiemanagement, monitoring en netwerk Locatie: Irenezaal

Domoticacongres Tijdens het domoticacongres worden de laatste ontwikkelingen op het gebied van domotica besproken. De belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van robotica, zorg op afstand en smart grids komen aan.

Daarnaast worden de verschillende mogelijkheden van flexibele infrastructuur belicht.

Tijd: 08.00 – 12.30 uur Locatie: Croesezaal

Keynote BIM Door: Aart van Gelder, voormalig topman Imtech Nederland en momenteel verantwoordelijk voor thema BIM binnen UVNI. Tijd: 13.00 – 14.00 uur Locatie: Croesezaal

• Woensdag 5 oktober: Dag van de Energie Congres smart grids: K ansen en uitdagingen II

Het congres smart grids informeert u over de laatste ontwikkelingen op het gebied van smart grids en de voortgang van ontwikkelde proeftuinen. Wat is het, hoe snel ontwikkelt de techniek zich, voor wie is het interessant en wat betekent het voor de gebruiker?

Tijd: 11.00 – 13.00 uur Locatie: Croesezaal

Keynote Solar Door: Jan van den Hoff, Directeur VAN DEN HOFF Installatiebedrijf bv / Een Koel Huis Tijd: 13.00 – 14.00 uur Locatie: Croesezaal

• Dagelijkse activiteiten

Praktijk- en innovatiesessies Nieuw op Elektrotechniek zijn de praktijken innovatiesessies verzorgd door klanten van exposanten. De praktijksessies van onder meer Schneider Electric en Philips Nederland zijn praktisch van aard, hands-on en bieden u oplossingen die ook u direct kunt toepassen in uw dagelijks werk.

Tijd: 10.45 – 16.00 uur Locatie: Marijkezaal

Expositie genomineerden ETOP Innovation Awards 2011 Op de eerste beursdag worden de ETOP Innovation Awards uitgereikt; de onderscheiding voor het meest innovatieve product binnen de elektrotechniek.

Alle genomineerde producten kunt u gedurende de hele beursperiode op de beursvloer bekijken.

Tijd: gedurende de hele beursperiode Locatie: tussen hal 7 en 8

Domoticaroute Maak kennis de belangrijkste licht- en/of domoticaleveranciers en hun nieuwste producten en innovaties via de speciale licht- en domoticaroute op de beursvloer.

Het complete aanbod op het gebied van licht en domotica is zo heel gemakkelijk vindbaar.

Tijd: gedurende de hele beursperiode Locatie: hal 9, stand B.104 (Domotica­ paviljoen)

• Donderdag 6 oktober HBO-congres

Een speciaal programma voor HBO-studenten dat dit jaar voor de eerste keer plaatsvindt.

Tijdens dit congres, met als centraal thema Onderwijs, kunnen studenten zich uitgebreid laten informeren over de belangrijkste ontwikkelingen in hun toekomstige vakgebied, speeddaten met bedrijfsvertegenwoordigers en netwerken tijdens een speciale netwerkborrel op de stand van de Fedet.

Tijd: 16.00 – 18.30 uur Locatie: Croesezaal

11

Meer informatie Het complete programmaoverzicht, inclusief abstracts en CV’s van sprekers, vindt u op www.elektrotechniek-online.nl.

Stand van zaken d.d. 15/08/2011 Wijzingen voorbehouden

ISSO-INFO 46 september 2011

Tool systeemkeuze ventilatie Afgelopen jaar is de herziene versie van ISSOpublicatie 61 verschenen. Deze publicatie geldt als het startpunt voor het ontwerpen van ventilatie-installaties in woningen en woongebouwen. De publicatie beschrijft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatie-installaties.

2. Het beschrijven van een eenduidig pakket aan ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatiesystemen met natuurlijke of mechanische toevoer en natuurlijke afvoer (Systeem A of B).

Om het eerste doel van de ISSO-publicatie te ondersteunen, heeft ISSO een tool ontwikkeld die de ontwerper helpt bij de systeemkeuze voor de ventilatie-installatie. De tool is opgebouwd uit een tweetal modules: systeemkeuze en systeem-

Het doel van deze publicatie is tweeledig:

vergelijking.

1. Het aanreiken van algemene uitgangspunten om een goed programma van eisen op te kunnen stellen voor

In de eerste module kan de ontwerper - voor alle aspecten

het ontwerpen van ventilatie-installaties in woningen en

die relevant zijn in het kader van ventilatiedebieten, instal-

woongebouwen. Op basis van het programma van eisen

latie, energie, comfort en onderhoud - parameters selecteren

moet men een systeemkeuze kunnen maken.

die belangrijk zijn voor het ontwerpen van de installatie. Op basis van de geselecteerde parameters toont de tool de ventilatiesystemen die geschikt zijn in de betreffende situatie.

Van alle systemen is het mogelijk om een detailpagina op te

61

kennisinstituut voor de install atiesec tor

P r o g r a m m a va n e i s e n e n s y s t e e m k e u z e v o o r v e n t i l at i e s y s t e m e n i n w o n i n g e n e n w o o n g e b o u w e n

publicatie

vragen die alle eigenschappen toont. Daarnaast maakt een schematische 21/2-D-weergave duidelijk hoe het ventilatiesy-

B

A

steem daadwerkelijk in een gebouw is ge誰nstalleerd.

De tweede module - systeemvergelijking - maakt het hierna mogelijk om de overgebleven ventilatiesystemen met elkaar te vergelijken. De ontwerper kan alle eigenschappen van

C

de systemen in een overzichtelijke weergave naast elkaar

D

plaatsen en op basis hiervan de keuze verder optimaliseren.

Via de printfunctie is het mogelijk om van de overgebleven systemen een print te maken die kan dienen voor eventueel overleg met de opdrachtgever of een collega.

Meer informatie

Programma van Eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

De tool is alleen te gebruiken in combinatie met ISSOpublicatie 61. De tool is te raadplegen via de toolshop op isso-digitaal.nl. De tool is gratis voor de gebruikers van ISSO-

VERSIE 2010

publicatie 61.

ISSO-applicatie Koellast beschikbaar Om de ontwerper te ondersteunen bij het uitvoeren van de koellastberekening conform ISSO-kleintje Koellast, heeft ISSO nu ook een applicatie ontwikkeld waarmee de koellast is te berekenen.

In november 2010 is het ISSO-kleintje Koellast verschenen.

Dit ISSO-kleintje beschrijft een methode om een koellastberekening uit te voeren in een aantal duidelijke stappen. Voor het buitenklimaat is daarbij uitgegaan van de NEN 5060. De voelbare koellast van een vertrek is samengesteld uit een zestal bijdragen: 12

• • • • • •

Koellast als gevolg van warmte afgegeven door personen;

geven waterdamp en verdampingswarmte van waterdamp

Koellast als gevolg van warmte afgegeven door verlichting;

uit de binnenkomende buitenlucht. De koellast kan afnemen

Koellast als gevolg van warmte afgegeven door apparatuur;

door het tijdelijk toestaan van een hogere binnentempe-

Koellast als gevolg van binnenvallende zonnestraling;

ratuur. De methode uit het ISSO-kleintje Koellast is ook

Koellast als gevolg van warmte door toetredende buiten-

geschikt om de binnentemperatuur te bepalen in ruimtes

lucht;

met beperkte koeling of zonder koeling.

Koellast als gevolg van warmte door de scheidingsconstructies.

De nieuwe applicatie helpt de ontwerper in een zevental stappen door de berekening van bovengenoemde bijdragen

Bovengenoemde bijdragen aan de voelbare koellast zijn in

heen. Door alle stappen te doorlopen, komen automatisch

het ISSO-kleintje door formules en grafieken weergegeven.

de uitkomsten van de koellastberekening naar voren. De

De totale voelbare koellast van een vertrek volgt uit somma-

gebruiker kan de uitkomsten printen en zo bespreekbaar

tie van de verschillende bijdragen. Naast de voelbare koellast

maken.

is ook de latente koellast te berekenen. Ook deze koellast is een optelsom van verschillende bijdragen. Het gaat in dit

De applicatie is te raadplegen via isso-digitaal.nl. Voor meer

geval om verdampingswarmte van de door personen afge-

informatie kunt www.isso.nl raadplegen.

Nieuwe ISSO-publicatie voor Noodverlichting Tijdens het herzien van ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtings­ installaties’ bleek dat er in de markt tevens behoefte is aan een publicatie over het ontwerpen en installeren van noodverlichtingsinstallaties. Daarom is een project gestart met als doel een dergelijke ISSO-publicatie op te stellen. De publicatie zal eind van dit jaar gereed zijn.

Voor de Beheerfase verwijst de

Op 1 januari 2012 wordt in Nederland het nieuwe Bouwbesluit van kracht. Het huidige Bouwbesluit en Gebruiksbesluit komen dan te vervallen. De nieuwe ISSO-publicatie is gebaseerd op de voorschriften en richtlijnen uit het

ISSO-publicatie 79.1 ‘Ontwerpen en Installeren van

nieuwe Bouwbesluit.

Noodverlichtingsinstallaties’ beschrijft de juiste wijze van het

publicatie

k e n n i s i n s t i t u u t v o o r d e i n s ta l l at i e s e c to r

publicatie naar ISSO-Publicatie 79.

79

inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties

herziene versie 2010

opstellen van een programma van eisen en gaat vervolgens

Het nieuwe Bouwbesluit en deze

in op het ontwerpen en installeren van noodverlichtingsin-

nieuwe ISSO-publicatie maken

stallaties binnen de wettelijk van toepassing zijnde kaders,

het noodzakelijk om ook het

rekening houdend met de aanbevelingen uit NEN-EN1838.

Instructieboek Noodverlichting geheel te herzien. Het

De publicatie kan voor de adviseur en installateur dienen

nieuwe instructieboek is eind van het jaar beschikbaar en zal

om bij de opdrachtgever het ontwerp van de noodverlich-

gescheiden zijn in een deel voor de onderhoudsmonteur en

tingsinstallatie en de daaraan gekoppelde veiligheidsniveaus

een deel voor de noodverlichtingsdeskundige. Het nieuwe

te onderbouwen. Aandachtsgebieden zijn kwaliteit, ver-

boek dient weer als basis voor herziening van het docen-

blinding, ontwerpfaciliteiten, veiligheidskleur, onderhouds-

tenmateriaal. .Tot slot komen er ook nieuwe examens voor

waarde verlichtingssterkte, energiebesparing en eisen aan

de noodverlichtingsdeskundige. De grootste wijziging in de

installaties.

examens betreft de scheiding tussen de noodverlichtingsdeskundige en de onderhoudsmonteur. Er komt een nieuw

De ISSO-publicatie wordt opgezet in de MKK-structuur, waar-

CITO examen voor de noodverlichtingsdeskundige. Voor de

bij de volgende fases aan bod komen:

onderhoudsmonteur is er een eindtoets in ontwikkeling, die

• Programmafase; • Ontwerpfase; • Uitwerkingsfase; • Realisatiefase.

direct na de cursus zal worden afgenomen.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met André Derksen, a.derksen@isso.nl 13

ISSO-INFO 46 september 2011

Instructieboek EMO Frequentieregelaars verschenen

Onlangs is het zesde deel in de serie instructieboeken over ElektroMechanisch Onderhoud verschenen. Het betreft de module over frequentieregelaars. Het instructieboek is een naslagwerk dat is ingericht om op een snelle en eenvoudige wijze informatie op te zoeken.

Frequentieregelaars worden voornamelijk toegepast in de volgende processen: Controle van acceleratie en deceleratie; Lage toerentallen voor het installeren en inregelen; Verschillende snelheden en toerentallen voor verschillende processen; Aanpassing van de productiesnelheid;

Een frequentieregelaar is een apparaat dat de vaste spanning

Regelen van koppel- en trekkracht;

en frequentie van de voeding omzet in een variabele span-

Debiet- en drukregelingen;

ning en frequentie. De frequentieregelaar zou dus eigenlijk

Besparing van energie.

spannings-frequentieregelaar moeten heten, want het apparaat regelt beide grootheden.

Vergeleken met de eerder verschenen delen uit de EMO-

In de frequentieregelaar worden de spanning en de fre-

serie, kent dit instructieboek een andere opzet. Dit komt

quentie van voeding eerst omgezet in een gelijkspanning.

door de afwijkende manier van onderhoud aan een frequen-

Vervolgens vindt de omzetting plaats naar een wisselspan-

tieregelaar. Bij frequentieregelaars is namelijk niet alleen

ning. Deze wisselspanning aan de uitgang van de frequen-

de hardware relevant, maar kunnen er ook softwarematige

tieregelaar is variabel in amplitude en frequentie. Met deze

fouten optreden. Het instructieboek helpt de monteur te

variabele spanning en frequentie is het toerental van een

bepalen of reparatie nodig is aan de hardware of de soft-

(driefasige) asynchrone draaistroommotor traploos te rege-

ware. Een theoretisch model laat de monteur zien wat de

len. Ook kan met de frequentieregelaar de aanlooprichting

belangrijke aspecten zijn bij het repareren van een frequen-

instellen.

tieregelaar. Met deze kennis op zak is het mogelijk om een diagnose uit te voeren en te bepalen welke stappen nodig zijn om het apparaat te repareren. De vervolghoofdstukken leggen uit op welke manier men de hardware of software van de frequentieregelaar kan reviseren of updaten. Tot slot is er aandacht voor het periodieke onderhoud van frequen-

k e n n isins tituut

InstructIeboek elektromechanIsch onderhoud

tieregelaars.

Dit najaar verschijnen de laatste twee delen in de EMO-reeks.

Het betreft de delen ‘Pompen’ en ‘Metingen’.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel Verkerk via m.verkerk@isso.nl.

vo o r d e i nstall atiesec to r

6

Frequentieregelaars

14

ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting Om comfortabel te kunnen werken, is het belangrijk dat de verlichting op werkplekken in ieder geval aan de minimumeisen voldoet.

Met dit nieuwe ISSO-kleintje is er nu een handleiding voor het correct meten van de verlichtingssterkte. Hiermee kan de kwaliteit van de verlichting op een hoger niveau worden gebracht.

Om verlichtingssystemen te kunnen ontwerpen, realiseren en onderhouden, behoren lichtontwerpers en installateurs over specifieke kennis en vaardigheden te beschikken. Zowel voor kunstmatig- als voor daglicht. De richtlijnen voor ontwerp, realisatie en onderhoud van binnenverlichting liggen vast in de lichtnorm NEN-EN 12464 (2011) Licht en Verlichting - Werkplekverlichting delen 1 (voor werkplekken binnen) en 2 (voor werkplekken buiten).

Daarnaast is het ook van belang om inzicht te hebben in het gedrag van de verlichting in de praktijk. Om een gerealiseerde verlichtingsinstallatie zowel kwalitatief als kwantitatief te kunnen onderbouwen, is het nodig om bij de oplevering een lichtmeting uit te voeren. De resultaten van deze meting dient men in een meetprotocol vast te leggen.

Ook voor het bepalen van de kwaliteit van de verlichting tijdens een onderhoudsperiode, dient de installateur lichtmetingen uit te voeren van het binnenkomende daglicht en de kunstmatige verlichting. Voor de meting van verlichting is in Nederland sinds 1994 de norm NEN 1891 Meetmethoden voor verlichtingssterkten en luminanties van toepassing.

Deze norm vormt dan ook de basis voor het ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting’.

Het ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting is bedoeld voor lichtontwerpers en uitvoerende monteurs;

• is een handleiding voor het meten en vastleggen van verlichting in gerealiseerde projecten;

• gaat in op de meetmethoden van verlichtingssterkte en luminanties ter onderbouwing van de geprojecteerde en gerealiseerde verlichtingsinstallaties, conform NEN-EN 12464 Licht en Verlichting - Werkplekverlichting delen 1 en 2 en Arbo norm NEN 3087 Ergonomie - Visuele ergonomie in relatie tot verlichting;

• sluit aan op NEN 1891; • geeft nuttige tips en handleidingen bij de voorbereiding

Het kleintje kost € 35,00 ex. btw en is te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. Het kleintje komt eind dit jaar

en uitvoering van lichtmetingen;

beschikbaar.

• heeft ook de NSVV Handreiking ‘Lichtniveau meten en

De uitgave is tot stand gekomen met financiële onder­

weten’ van 08-06-2011 opgenomen.

steuning van OTIB en Uneto-VNI.

15

ISSO-INFO 46 september 2011

Praktijkseminar Agentschap NL en ISSO op 11 oktober:

Nieuwe wetgeving duurzame energie en energiebesparing in de praktijk Op 11 oktober organiseren Agentschap NL en ISSO een praktijkseminar over de nieuwe wetgeving op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. In het Beatrixtheater in Utrecht krijgen installateurs, gebouwbeheerders en facilitair managers informatie over normen, wetten en opleidingseisen die de sector te wachten staan. De consequenties van de veranderingen worden duidelijk tijdens verschillende praktijksessies. Deskundigen praten daar de deelnemers bij over implementatie van de wetgeving.

praktijksessies A 11.20 – 12.05 uur 1 Samenhang van de verschillende wettelijke inspecties en keuringsverplichtingen

Vanuit Europa komt steeds meer beleid op het gebied

Aan welke inspecties en keuringen dient een installateur en

van energiebesparing en duurzame energie. Het gaat om

gebouwbeheerder te voldoen?

Europees beleid dat Nederland omzet in eigen regels. In 2 De vernieuwde Installatie Performance Scan (IPS 2.0)

2011, 2012 en 2013 krijgt de installatiesector te maken met een groot aantal aangescherpte of nieuwe wetten, normen

Wat is er verbeterd en waarmee is het uitgebreid? Waarvoor

en richtlijnen. Denk hierbij aan het Bouwbesluit, de recast

en door wie kan het gebruikt worden en welke voordelen

EPBD en de EcoDesign-richtlijn. Willen installatiebedrijven

biedt het? Hoe te gebruiken bij de EPBD-aircokeuring?

en gebouwbeheerders hiermee goed kunnen omgaan, is 3 Regeling keuring EPBD- airconditioningsystemen

het belangrijk om alle consequenties te kennen. Het seminar biedt de gelegenheid om deze in één keer te leren kennen

Wat betekent dit voor de monteur die F-gassen gecertifi-

en bespreken met collega’s en deskundigen.

ceerd is?

Programma:

4 RgdBOEI Inspectiemethodiek; deelaspecten Brandveiligheid, Onder-

9.30 – 10.00 uur Inloop

houd, Energie en Inzicht

10.00 – 10.05 uur Welkomstwoord dagvoorzitter Hans van Eck, Agentschap NL

B 12.15 – 13.00 uur

10.05 – 10.20 uur Wetgeving uit Europa - Nienke Betlem, Ministerie BZK

1 Activiteitenbesluit in plaats van milieuvergunning

10.20 – 10.35 uur EPBD en installaties - Harry Boschloo, Ministerie BZK

Welke voordelen zijn er te behalen bij het toepassen van het

10.35 – 11.00 uur Installatieprestatie -

activiteitenbesluit?

Stef Bots, Delta Lloyd en Bert Elkhuizen, Cofely

2 NEN 7120 (Energieprestatie) en NEN 8088 (Ventilatiekeu-

11.00 – 11.20 uur Pauze

ring) Nieuwbouw

11.20 – 12.05 uur Praktijksessies A 1 t/m 4

Voor elk nieuwbouwgebouw moet de Energetische Prestatie

12.15 – 13.00 uur Praktijksessies B 1 t/m 4

bepaald worden aan de hand van bovenstaande normen,

13.00 – 14.00 uur Lunch

wat zijn de consequenties?

14.00 – 14.45 uur Praktijksessies C 1 t/m 4

3 Recast EPBD: Keuring gasgestookte CV-ketels

14.55 – 15.40 uur Praktijksessies D 1 t/m 4

Wat moet de beheerder en installateur weten aangaande de

15.50 – 16.35 uur Duurzaam ondernemen biedt oneindig veel kansen,

mogelijke vrijwillige keuring gasgestookte CV-ketels?

Ruud Koornstra 16.35 – 16.45 uur Afsluiting - dagvoorzitter Hans van Eck

4 Investeren in duurzame technieken

16.45 – 17.30 uur Netwerkborrel

Hoe verdien je je geld met duurzame technieken?

16

C 14.00 – 14.45 uur 1 Nieuwe Bouwbesluit Welke gevolgen heeft het nieuwe bouwbesluit voor de installateur?

2 NVN 7125, berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van EPC-eis Wat kan de sector van deze nieuwe norm verwachten?

3 Ecodesign en Ecolabel + Milieudatabase Wat zijn de consequenties voor systemen en ontwerpen en hoe verhoudt zich dat tot kwaliteitsverklaringen en gelijkwaardigheidsverklaringen. Wat zijn de milieu­voorschriften in het nieuwe Bouwbesluit?

4 FCIB Functioneel controleren, inregelen en beproeven (FCIB) van klimaatinstallaties D 14.55 – 15.40 uur 1 2020 komt eraan Wat komt er vanuit Europa op ons af?

2 NEN 7120 (Energieprestatie) en NEN 8088 (Ventilatiekeuring) Bestaande Bouw Toelichting methodiek Energielabel 3 Certificering Duurzame Energie - richtlijn hernieuwbare energie Wat staat een installateur van duurzame energie installaties te wachten?

4 Duurzaam beheer en onderhoud (DBO) Ervaringen met DBO

Voor wie?

Het seminar is bedoeld voor installateurs, gebouwbeheerders, facilitair managers, adviseurs en andere geïnteresseerden. De deelnameprijs bedraagt € 75,00 per persoon (excl.

BTW).

U kunt zich aanmelden via www.praktijkseminar-installatiesector.nl. Op deze site is ook alle actuele informatie over dit seminar en het onderwerp te vinden. U kunt het onderwerp ook volgen op Twitter

via #praktijkseminar.

17

ISSO-INFO 46 september 2011

ISSO/LOPL symposium op 24 november aanstaande:

Wat verandert er door nieuwe wet- en regelgeving legionellapreventie?

Verplichte certificering volgens BRL 6010 Ook de regelgeving voor legionellabeheersing is veranderd.

24 november 2011

De grootste wijziging is dat alleen gecertificeerde adviseurs voor prioritaire instellingen de risico-inventarisatie mogen

ISSO/LOPL Symposium

Implementatie nieuwe wet- en regelgeving legionellapreventie

uitvoeren en beheerplannen mogen opstellen. Prioritaire installaties zijn bijvoorbeeld ziekenhuizen, zorginstellingen, badinrichtingen en hotels. Deze vallen allemaal onder de reikwijdte van ISSO-publicatie 55.1 ‘Handleiding legionellapreventie in leidingwater’.

Nieuwe technieken Legionellapreventie De aandacht voor legionellapreventie is zeker niet verslapt de afgelopen jaren. Er zijn in het afgelopen decennium tal van alternatieve en innovatieve technieken ontwikkeld om legionellagroei te voorkomen, om legionella te meten en te elimineren. Een aantal alternatieve technieken voor legionellabeheer is in de nieuwe wetgeving gelijkgeschakeld aan de methode van thermisch beheer. Om deze technieken te mogen gebruiken, moet men wel aan strenge voorwaarden voldoen (onder andere certificatie).

De Doelen Rotterdam

Laatste stand van zaken Tijdens het symposium zullen deskundige sprekers de bezoekers uitgebreid informeren over de laatste stand van

Sinds 1 juli 2011 geldt de nieuwe wet- en regelgeving voor drinkwater en legionellapreventie.

Het ISSO/LOPL* symposium op 24 november staat geheel in het teken van de veranderingen die de nieuwe wetgeving met zich mee brengt.

zaken rondom:

• Legionella-wetgeving; • Alternatieve beheerstechnieken; • Certificering; • Legionellapreventie in koeltorens; • Inspectierichtlijn; • Toezicht op naleving.

Eigenaren van collectieve installaties hebben de zorg om deugdelijk leidingwater te leveren op het afleveringspunt.

Nalatigheid wordt duidelijk strafbaar gesteld. Dat kan ver-

Er zal daarnaast uitgebreid gelegenheid zijn voor het stellen

gaande gevolgen hebben. Risicoanalyses en beheersplannen

van vragen en het uitwisselen van ervaringen.

voor collectieve installaties mogen dan niet meer verplicht zijn, onderhoud en beheer blijven wel degelijk noodzakelijk.

Voor wie

Nalatigheid is, zo staat in de nieuwe wet, een economisch

Het symposium is bedoeld voor een ieder die zich binnen zijn

delict. Aan het lik-op-stuk-beleid zijn veel hogere boetes ver-

bedrijf of organisatie bezighoudt met legionellapreventie.

bonden. De eigenaar van de leidingwaterinstallatie moet zijn

Waar

zaken dus goed op orde hebben.

Het symposium vindt plaats in De Doelen in Rotterdam en Legionellapreventie in koeltoreninstallaties – die tot voor

duurt van 12.30 uur tot 18.00 uur. Iedereen die zich binnen

kort alleen onder de Arbowetgeving viel – is nu ook in de

een bedrijf of organisatie bezighoudt met legionellapreventie

Milieuwetgeving terechtgekomen. De redenering is dat niet

is welkom.

alleen werknemers en gasten, maar ook derden in de omge-

ving van een koeltoren besmet kunnen raken. Ook hiervoor

Meer informatie

geldt dat nalatigheid strafbaar is.

Meer informatie over het programma vindt u op www.isso.nl.

Hier kunt u zich tevens aanmelden. De deelnameprijs

*Landelijk Overleg Preventie Legionella

bedraagt € 295,–.

18

Voor installateurs, installatieadviseurs, architecten, bouwkundigen

OTIB, ISSO en DWA bieden cursus betonkernactivering aan In opdracht van OTIB, Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf, organiseert ISSO in samenwerking met DWA de cursus betonkern­ activering (BKA). De cursus is opgesplitst in twee opleidingen. Voor architecten en bouwkundigen wordt de introductiecursus BKA basis gegeven. Dit is een algemene introductie over betonkernactivering. Voor ontwerpers, zoals installateurs en installatieadviseurs, is er een vierdaagse integrale BKA-cursus ontwikkeld. De inhoud hiervan is gericht op degenen die daadwerkelijk met betonkernactivering in gebouwen aan de slag gaan. Deze opleiding wordt afgesloten met een CITO-examen. Wie een voldoende scoort voor het examen, ontvangt een bewijs van vakbekwaamheid.

integrale BKA-cursus ontwikkeld. Tijdens de vier dagen komen echt alle onderdelen van het ontwerp- en realisatieproces aan de orde. Dit begint al bij de keuzecriteria, maar ook het belang van integraal ontwerpen en de manieren om het gewenste thermisch comfort te bereiken komen aan bod.

Verder worden de constructieve kenmerken van dergelijke vloeren behandeld, maar ook de ventilatieconcepten die met BKA mogelijk zijn en de regelstrategieën. Tot slot gaat een deel van de cursus ook over de kosten en baten van een BKA-systeem, zodat er goede aanbiedingen kunnen worden opgesteld.

Als rode draad door alle dagdelen loopt het behandelen van een casus van een realistisch gebouw. Via deze casus loopt de cursist het gehele stappenplan door om uiteindelijk tot een goed en geïntegreerd ontwerp van een BKA-systeem te komen. Tijdens de cursus wordt over de dagdelen rekening gehouden met een evenwichtige verdeling van complexe en minder complexe onderwerpen. Lastige onderwerpen als

Waarom een cursus BKA?

thermisch comfort en regeling vallen bijvoorbeeld niet op

Door de gebouwmassa actief te betrekken bij de uitwisseling

één dag. Verder is er halverwege het traject een herhaling via

van warmte en koude ontstaat er een ander soort dynamiek

een integrale conceptkeuze, waarbij men teruggrijpt op het

in het gebouw. Maar ook het gehele ontwerpproces voor

stappenplan voor het ontwerp.

dergelijke gebouwen is anders. Een integrale aanpak en een integraal ontwerpproces zijn essentieel. Daarom zal de instal-

De introductiecursus BKA voor architecten en bouwkundi-

latieadviseur veel nadrukkelijker een prominente en vroegtij-

gen vindt plaats in oktober, december, februari en maart. De

dige rol moeten vervullen in het ontwerpteam. Deze cursus

4-daagse, integrale BKA-cursus voor installateurs en instal-

biedt alle handvatten, zowel voor architecten en bouwkundi-

latieadviseurs is voorlopig drie keer geprogrammeerd, en wel

gen, als ook voor installateurs en installatieadviseurs, om die

in november, januari en april. Bedrijven die bij OTIB zijn aan-

rol goed in te vullen en om de onderlinge communicatie te

gesloten, krijgen de deelnamekosten grotendeels vergoed

verbeteren en een integraal ontwerp te ondersteunen.

door OTIB.

Introductiecursus BKA basis

Meer informatie, exacte

Betonkernactivering staat volop in de belangstelling bij

data en de prijzen vindt u

architecten, opdrachtgevers en projectontwikkelaars. Steeds

op www.isso.nl

meer kantoren, onderwijs-, andere (overheids)gebouwen en woningen zullen in de komende jaren worden voorzien van een thermisch geactiveerde betonconstructie.

Is betonkernactivering voor uw gebouw een goede keuze?

In deze cursus krijgt u inzicht in het fenomeen betonkernactivering en leert u of de toepassing van deze technologie wel of niet mogelijk is. Er wordt besproken in welke situatie

Zonder meerkosten extra energie besparen!

betonkernactivering meer of minder geschikt is om toe te passen. Hiernaast worden ook alle aandachtspunten bij het voortbrengingsproces van een klimaatsysteem met BKA beknopt behandeld, zodat u weet wat de voordelen, nadelen en aandachtspunten bij het toepassen van BKA zijn.

Voor architecten, bouwkundigen, project­ ontwikkelaars, installateurs en installatie­adviseurs

4-daagse integrale BKA-cursus Voor installateurs en installatieadviseurs is een vierdaagse, 19

ISSO-INFO 46 september 2011

Vakbeurs Elektrotechniek, Hal 8, stand F050

Kom uw kennis opladen bij ISSO Ontvang de gratis ISSO creditcard Bezoek ISSO tijdens de beurs Elektrotechniek 2011 in stand F050 in Hal 8, waar we samen met KBI aanwezig zijn. Tijdens de beurs kunt u bij ISSO, tegen inlevering van onderstaande tegoedbon, uw kennis komen opladen. U ontvangt in ruil voor de ingevulde tegoedbon de ISSO creditcard, die een flinke waarde aan kennis vertegenwoordigt.

Op de creditcard vindt u onder andere de volgende informatie:

• Toegangscode voor ISSO-digitaal.nl, met tijdelijke toe-

Postbus 577 300 0 AN Rot terd

gang tot de nieuwe ISSO-publicatie 84 ‘Elektrische instal-

am

T 010 -206 59 69 F 010 -213 03 84

laties in wijkgebonden medische behandelruimten’;

• Brochures energiezuinige verlichting;

ww w.isso.nl info@isso.nl

• Het ISSO-jaarboek 2011-2012; • Bestelformulier met 30% korting op de ISSO-uitgaven

Via www.isso.nl kunt

‘elektrotechniek’;

u een gratis toegangsbewijs voor de beurs aanvragen.

• Bestelformulier voor ISSO-digitaal.nl, met gratis basislicen-

De ingevulde bon kunt u inwisselen in onze stand F050 in Hal 8.

tie 2011 ter waarde van € 100,00.

 Ja, ik ontvang graag de ISSO creditcard met gratis kennis Uw gegevens: Naam organisatie*

.. ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................

Soort organisatie*

......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................

Contactpersoon*

........... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

Functie* Adres*

............................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

. . ............................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

Postcode* Plaats*

.. ........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

Telefoonnummer Faxnummer

. . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

. . .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

e-mail adres*

.................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................

* veld verlicht

Ja, ik wil op de hoogte blijven van ISSO-nieuws op het gebied van

 Alles

 Luchtbehandeling

 Water & Gas

 Elektro & ICT

 Verwarming

 Energie

kennisinstituut voor de installatiesector

Deze bon kunt u inleveren op de Kennis voor kwaliteit Elektrotechniek, stand F050 in Hal 8 20

MAANDAG 3 T/M

VRIJDAG 7

OKT. 2011 INCLUSIEF:

Dag van het Licht Solarpaviljoen Congres smart grids Domoticacongres Proeftuinen

DUURZAAM CONTACT@ELEKTROTECHNIEK Uw markt is volop in beweging. Ontwikkelingen op het gebied van alternatieve energie, verlichting en domotica volgen elkaar razendsnel op. Tegelijkertijd worden er steeds strengere eisen gesteld aan duurzaamheid en moet de kostprijs omlaag. Slimmer en efficiënter werken is key en ketenintegratie noodzakelijk. Tijdens Elektrotechniek gaan we samen aan het werk.

Op de beurs vindt u het grootste aanbod van innovatieve producten die energie besparen én kostenbesparing opleveren. Het inhoudelijk programma informeert u over de duurzame oplossingen van de toekomst. Zodat we samen aan de slag kunnen want investeren in de toekomst begint nu.

REGISTREER NU MET CODE 100.026.85 VOOR GRATIS TOEGANG OP WWW.ELEKTROTECHNIEK-ONLINE.NL UW ONTMOETING MET ELEKTROTECHNISCHE VERNIEUWING 21

ISSO-INFO 46 45 september maart 2010 2011

ISSO In-Companytrainingen Indien niet anders aangegeven bestaat de maximale groepsgrootte uit 20 personen. Tevens ontvangen de deelnemers na afloop van de instructie een Bewijs van Deelname. ISSO verzorgt de onderstaande bijeenkomsten ook regionaal bij voldoende belangstelling. U kunt uw belangstelling kenbaar maken aan instructies@isso.nl ENERGIE & MILIEU

Binnenmilieuprofiel Woningen

Energielabel Utiliteit

Betonkernactivering (Basis)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.4

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.1

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 2 dagen (Incl. Terugkomdag)

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dag

Software: VABI Software

Energielabel Woningen

Voor het afleggen van het officiële

Betonkernactivering (Integraal)

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.1

Cito-examen EPA Adviseur kunt u kijken op

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85

Cursusduur: 1 dag

www.cito.nl

Cursusduur: 4 dagen

Voor het afleggen van het officiële

EP Maatwerk Utiliteit

Cito-examen EPA Adviseur/opnemer kunt

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.2

Energiebeleid voor woningbouwcoöperaties

u kijken op www.cito.nl

Cursusduur: 3 dagen

Gebaseerd op: VABI Vastgoed Software B.V.

Software: VABI Software

Cursusduur: 3 dagen (Incl. terugkomdag)

Software: VABI of BINK Software

EP Maatwerkadvies Woningen

Maximale groepsgrootte: 10 personen

Cursusduur: 1 dag

EPA Examentraining(en) Woningbouw & Utiliteit

Duurzaam Beheer en Onderhoud

Software: VABI of BINK Software

Cursusduur: 1 dagdeel

Gebaseerd op: ISSO-publicaties 100, 104 en 106

Software: VABI of BINK Software

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.2

Maximale groepsgrootte: 15 personen

WATER & GAS

Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor gebouwbeheerders

Gasvoorschriften; ‘Kleintje Gas’ en de praktijk

Gebaseerd op: ISSO-SBR 811

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Gebaseerd op: ISSO- kleintje Gas

Cursusduur: 1 dag

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Cursusduur: 1 dag

Maximale groepsgrootte: 25 personen

koeltorens

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Cursusduur: 1 dag

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor service- en onderhoudsbedrijven

Praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppen

risicoanalyse en beheersplan voor natte

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus

koeltorens

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en

Cursusduur: 1 dag

model-risicoanalyse en beheersplan

Nieuwe regels voor gebouwriolering

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.1 en 55.1 Cursusduur: 1 dagdeel Maximale groepsgrootte: 25 personen

voor natte koeltorens

Gebaseerd op: NTR 3216

Legionellaveilig beheren van koeltorens voor toezicht en inspectie (gemeenten/overheid)

Cursusduur: 2 dagen

Cursusduur: 1 dag

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en

Gebaseerd op: ISSO- kleintje

model-risicoanalyse en beheersplan

Legionellapreventie

voor natte koeltorens

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dag

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Veilige leidingwaterinstallaties

22

Warmteverliesberekening utiliteits- en bedrijfsgebouwen

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 94

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 53 en 57

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 44 en 47

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 3 dagen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Brand- en rookveilige doorvoeringen Gebaseerd op: ISSO-SBR 809 en ISSO Rapport

Ontwerp en realisatie van verticale bodemwarmtewisselaars

Individuele warmtepompen in woningen

3217

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 73

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 72 en 73

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Meer comfort en rendement met inregelen

Collectieve warmtepompinstallaties voor woningen

Warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen

Gebaseerd op: ISSO- publicatie 56

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 80

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 81

Cursusduur: 1 dagdeel

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Maximale groepsgrootte: 25 personen

Binnenklimaat scholen

Gebaseerd op: ISSO-kleintje Ventilatie

Cursusduur: 1 dag

Cursusduur: 1 dagdeel

Maximale groepsgrootte:

Maximale groepsgrootte: 25 personen

25 personen

k en n isi ns t i t u u t

LUCHTBEHANDELING

i n - co m pa n y i n st r u c ti e s e n tr a i n i n g e n

Toepassen ventilatie­voorschriften woningen met ‘Kleintje Ventilatie’

Gebaseerd op: ISSO-publicatie 89

Ventilatietechniek woningen een kleine investering voor veel rendement

Gebaseerd op: Instructieboeken Ventilatietechniek Cursusduur: per onderdeel 1 dag

d e

Gebaseerd op: Instructieboek PQ

i ns ta l l at i e se c to r

Cursusduur: 3 dagen Maximale groepsgrootte: 16 personen Energie & Milieu Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken Luchtbehandeling

ELEK TROTECHNIEK

vo o r

Power Quality

VERWARMING & KOELING

Regeltechniek voor klimaatinstallaties

Elektrotechniek

Voor meer inf or matie over onze bijeenkoms ten z ie w w w.isso.nl 23

ISSO-INFO 46 september 2011

Kom uw kennis opladen bij KBI en ISSO Beurs Elektrotechniek 2011, 3 t/m 7 oktober, Jaarbeurs Utrecht

AHWEG 65

3542 AW

UTRECHT

U vindt ons in Hal 8, standnummer F050

P. O . B O X : 4 0 2 6 0

Colofon ISSO Info is een uitgave van ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl

3504 AB

UTRECHT

NL

T

+31(0)30 241 2313

E

INFO@BREDERODE.NL

I

W W W. B R E D E R O D E .

ISSO, het kennisinstituut van

Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

de installatiesector, houdt zich

TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

bezig met het identificeren

Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-

van kennisvragen binnen de

sche detailhandel

installatiesector, het ontslui-

PIT Stichting Promotie Installatietechniek

ten en toegankelijk maken van

in een later stadium trad de volgende organisatie toe:

deze kennis in de vorm van

NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieurs­bureaus

praktische

ISSO-publicaties

en het bevorderen van het

Vormgeving Stijlmeesters

gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Redactie A.B. van Kleven-Pijpers, P.P.H. ‘t Lam, Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

24