AO 58 (January 2013)

Περιοδικό ΑΩ Τεύχος 58 Ιανουάριος 2013

Περιοδικό ΑΩ Τεύχος 58 Ιανουάριος 2013

Περιεχόμενα Σημείωμα Δραστηριότητες Υποτρόφων • • •

Επιτυχίες...................................................................................................................................................................................................................2 Μουσική....................................................................................................................................................................................................................3 Εικαστικά .................................................................................................................................................................................................................4

Ειδήσεις του Συνδέσμου • • •

Ξενάγηση στο Ναυάγιο των Αντικυθήρων ........................................................................................................................................................7 Σώματα σε Κρίση στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών ......................................................................................................................................9 Το Σώμα σε Κρίση: Ένας απολογισμός ............................................................................................................................................................12

Ειδήσεις του Ιδρύματος • • • • •

Η τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Ωνάση για τη Ναυτιλία, το Εμπόριο και τα Χρηματοοικονομικά .................................13 Το Aρχείο Καβάφη, νέο απόκτημα του Ιδρύματος Ωνάση ............................................................................................................................15 Η τέχνη της Βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο στη σύγχρονη εικαστική δημιουργία ..................................................................................17 Στην έκθεση του Helmut Newton .....................................................................................................................................................................20 Τα αποτελέσματα της συνεδρίασης της κριτικής επιτροπής για το πρώτο στάδιο του «Rethink Athens» ........................................23

Συζήτηση •

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens» ..........................................................................................................25

Ειδήσεις του Θυγατρικού Ιδρύματος • •

Το πρόγραμμα επέκτασης και ανακαίνισης του Ωνασείου Πολιτιστικού Κέντρου στη Νέα Υόρκη ......................................................31 Με επίκεντρο την Ορέστεια στη Νέα Υόρκη ...................................................................................................................................................32

Διάλεξη •

Ένα ταξίδι στο φως .............................................................................................................................................................................................33

Βιβλιοπαρουσιάσεις • •

Νέκταρ και Ψευδαίσθηση...................................................................................................................................................................................35 Ανιχνεύοντας συμπτώματα αφερεγγυότητας επιχειρήσεων...................................................................................................................... 39

Σημείωμα Με πνεύμα εθελοντισμού Πολύ πριν εκδηλωθεί το ρεύμα της αλληλοβοήθειας και της αφιλοκερδούς προσφοράς –απόρροια της οικονομικής κρίσης που βιώνει ο τόπος–, ο Σύνδεσμος Υποτρόφων είχε αναγάγει τον εθελοντισμό σε κεντρική φιλοσοφία του. Ήδη από την ίδρυσή του, οι υπότροφοι συμβάλλουν εθελοντικά στο έργο του Συνδέσμου, εν είδει ανταπόδοσης για την ηθική και υλική υποστήριξη που έλαβαν από το Ίδρυμα Ωνάση στο ξεκίνημα της σταδιοδρομίας τους. Το πνεύμα του εθελοντισμού εξακολουθεί να διέπει όλες τις πρωτοβουλίες του Συνδέσμου και αναδεικνύεται ακόμη περισσότερο σε άξονα των δράσεών του. Πρόσφατα παραδείγματα, ο σχεδιασμός της αφίσας για την ημερίδα «Το Σώμα σε Κρίση» από την υπότροφο γραφίστρια Σοφία Παπαδημητρίου, μιας αφίσας «δυνατής» ως προς το μήνυμα και τον συμβολισμό της, καθώς και η συμμετοχή πολλών υποτρόφων στη διοργάνωση της περσινής χριστουγεννιάτικης γιορτής στη Στοά του Βιβλίου. Από το ίδιο πνεύμα προσφοράς διέπονται οι υπότροφοι και άλλοι φίλοι του Συνδέσμου που αναλαμβάνουν κάθε φορά να ξεναγήσουν τα μέλη του σε σημαντικές εκθέσεις, όπως ο υπότροφος Αντώνης Τσάκαλος, επιμελητής αρχαιοτήτων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου, που ξενάγησε τα μέλη του Συνδέσμου στο Μουσείο τον περασμένο Μάιο, και οι καλλιτέχνες Νίνα Παπακωνσταντίνου και Γιώργος Χατζημιχάλης, που υποδέχθηκαν τους υποτρόφους στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης τον περασμένο Μάρτιο. Αθρόα ήταν η συμμετοχή και μεγάλη η επιτυχία της ξενάγησης στο Ναυάγιο των Αντικυθήρων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από τη δρα Αναστασία Γκαδόλου, αρχαιολόγο, και τον Ευθύμιο Νικολαΐδη, διευθυντή ερευνών στον τομέα Ιστορίας των Επιστημών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ο αριθμός των μελών του Συνδέσμου που εξέφρασαν το ενδιαφέρον τους για συμμετοχή στην ξενάγηση ήταν τόσο μεγάλος, ώστε αποφασίστηκε να επαναληφθεί τον Μάρτιο του 2013. Για τον σκοπό αυτόν, παρακαλούνται όσοι θα ήθελαν να λάβουν μέρος στη νέα ξενάγηση να δηλώσουν από τώρα συμμετοχή στη Γραμματεία του Συνδέσμου. Η επόμενη ξενάγηση που έχει προγραμματίσει ο Σύνδεσμος θα πραγματοποιηθεί στις 9 Ιανουαρίου 2013, στους θησαυρούς της Εθνικής Βιβλιοθήκης, οι οποίοι στεγάζονται από το 1903 στο νεοκλασικό κτίριο που σχεδιάστηκε από τον Θεόφιλο Χάνσεν και οικοδομήθηκε υπό την επίβλεψη του Ερνέστου Τσίλλερ, με χρηματοδότες τους αδελφούς Παναγή, Μαρίνο και Ανδρέα Βαλλιάνο. Το πρόγραμμα ξεναγήσεων του Συνδέσμου περιλαμβάνει επίσης το Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών,

το οποίο βρίσκεται στην Πλάκα, στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, ακριβώς πάνω από τους Αέρηδες. Στεγάζεται στο ιστορικό κτίριο της οικίας Κλεάνθους, η οποία είναι γνωστότερη ως «Παλιό Πανεπιστήμιο», καθώς φιλοξένησε το πρώτο Πανεπιστήμιο του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους τα τέσσερα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, 1837-1841. Το κτίριο αυτό είναι ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα δείγματα προοθωνικής αρχιτεκτονικής της Αθήνας. Η ποικιλία των συλλογών του Μουσείου και η εντυπωσιακή θέα μετατρέπουν την επίσκεψη σε μια μαγευτική περιπέτεια στον χώρο της επιστήμης, της ιστορίας και της τέχνης. Λήδα Μπουζάλη

Δραστηριότητες Υποτρόφων

Επιτυχίες Αγγελική Καθαρίου Τον περασμένο Μάιο, στο πλαίσιο της τελετής απονομής από την Académie du Disque Lyrique των δισκογραφικών βραβείων υπό την ονομασία «Grand Prix International du Disque Lyrique» στην Όπερα της Βαστίλλης, η μεσόφωνος Αγγελική Καθαρίου τιμήθηκε με το βραβείο «Οrphée d’Or 2012» για την καλύτερη ηχογράφηση σύγχρονης λυρικής μουσικής, με το έργο Zyia του Ιάννη Ξενάκη, το οποίο κυκλοφόρησε από τη δισκογραφική εταιρεία SAPHIR. Η ηχογράφηση περιλαμβάνεται στον δίσκο Iannis Xenakis, ZYIA – SIX CHANSONS GRECQUES – PSAPPHA – PERSEPHASSA (SAPHIR productions, 2011/LVC 1168), τον οποίο παρουσιάσαμε στο τεύχος 55 του περιοδικού ΑΩ. Στο έργο Zyia, για μεσόφωνο, πιάνο και φλάουτο, η Αγγελική Καθαρίου συνεργάζεται με τον πιανίστα Δημήτρη Βασιλάκη και τη φλαουτίστα Cécile Daroux.

Βασίλης Φωτόπουλος Εξελέγη επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Γεωπονικών Επιστημών, Βιοτεχνολογίας και Επιστήμης Τροφίμων του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου. Πτυχιούχος του Τμήματος Γεωπονικής του Κολεγίου Wye του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, με μεταπτυχιακές σπουδές Φυτοπροστασίας στο Imperial College, ο Βασίλης Φωτόπουλος αναγορεύθηκε διδάκτωρ Μοριακής Βιολογίας Φυτών του Πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση. Διετέλεσε επίσης επιστημονικός συνεργάτης στο Εργαστήριο Βιοτεχνολογίας Φαρμακευτικών Φυτών του Τμήματος Φαρμακευτικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου και έλαβε υποτροφία ακαδημαϊκής αριστείας, καθώς και στο Ινστιτούτο Αγροβιοτεχνολογίας του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης στη Θεσσαλονίκη. Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται περισσότερες από 20 πρωτότυπες δημοσιεύσεις σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, ενώ έχει παρουσιάσει και πληθώρα εργασιών σε διεθνή συνέδρια. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής πέντε διεθνών επιστημονικών περιοδικών.

2

Δραστηριότητες Υποτρόφων

Μουσική Αρά Χατσατουριάν Στην παραγωγή της όπερας για παιδιά Οι Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης του Richard Wagner, η οποία παρουσιάστηκε τον περασμένο Ιούλιο στο πλαίσιο του Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ 2012 (Bayreuther Festspiele), συνεργάστηκε ο υπότροφος Αρά Χατσατουριάν ως korrepetitor, υπεύθυνος για τη μουσική προετοιμασία των τραγουδιστών και τη συνοδεία των σκηνικών προβών στο πιάνο. Ως βοηθός διευθυντής ορχήστρας και σολίστας στο Θέατρο του Μπρεμερχάβεν της Γερμανίας από το 2008, έχει συνεργαστεί στις παραγωγές της οπερέτας Der Vogelhändler του Carl Zeller, των μιούζικαλ Jekyll & Hyde και The Scarlet Pimpernel του Frank Wildhorn, καθώς και της οπερέτας Im weißen Rößl του Ralph Benatzky. Κατά τη φετινή σεζόν, ο υπότροφος θα διευθύνει τη ροκ όπερα Jesus Christ Superstar του Andrew Lloyd Webber. Ο Αρά Χατσατουριάν είναι απόφοιτος του Εθνικού Ωδείου. Παρακολούθησε ακολούθως μαθήματα Διεύθυνσης Ορχήστρας κοντά στον Μίλτο Λογιάδη και τον Θεόδωρο Κουρεντζή. Με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση, ξεκίνησε το 2002 σπουδές Διεύθυνσης Ορχήστρας στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Βύρτσμπουργκ. Μετά την αποφοίτησή του, προσλήφθηκε ως διευθυντής ορχήστρας στο Κρατικό Θέατρο του Κόμπουργκ, όπου διηύθυνε τέσσερις παραστάσεις της οπερέτας σε τρεις πράξεις Der Bettelstudent του Carl Millöcker. Από το 2008 εργάζεται ως korrepetitor στο Θέατρο του Μπρεμερχάβεν.

3

Δραστηριότητες Υποτρόφων

Eικαστικά Αντώνης Κιουρκτσής Με το project Holy Granmats! συμμετείχε το γραφείο Jazzt Design του υπότροφου αρχιτέκτονα και designer Αντώνη Κιουρκτσή στην έκθεση «Memorabilia, designing souvenirs», η οποία διοργανώθηκε στο Μουσείο της Βαλλονικής Ζωής (Musée de la Vie Wallone), στο πλαίσιο της 6ης Διεθνούς Μπιενάλε Design της Λιέγης, κατά το διάστημα 5 έως 28 Οκτωβρίου 2012. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε ύστερα από ανοικτή πρόσκληση που έγινε τον Οκτώβριο του 2011 με σκοπό να διερευνήσει τη δύναμη που ασκούν τα αντικείμενα στους ανθρώπους. Από τους designers ζητήθηκε να σχεδιάσουν χρηστικά αντικείμενα ως αναμνηστικά, τα οποία αναφέρονται, αντανακλούν και αντλούν την έμπνευσή τους από το πολιτιστικό υπόβαθρο της χώρας καταγωγής του καθενός. Εξήντα δημιουργίες επιλέχθηκαν ανάμεσα σε 400 συμμετοχές από 31 χώρες. Ο Αντώνης Κιουρκτσής συμμετείχε με το γραφείο αρχιτεκτονικής και σχεδιασμού προϊόντων Jazzt Design, το οποίο ίδρυσε ο ίδιος το 2010 μαζί με την Αντωνέλλα Νικολοπούλου. Tα Holy Granmats! είναι χειροποίητα σουπλά από χρωματιστή, μη τοξική σιλικόνη, εμπνευσμένα από την παράδοση των γιαγιάδων μας, τα οποία επαναπροσδιορίζουν το σεμέν ως χρηστικό αντικείμενο. Η σιλικόνη αποτυπώνει με λεπτομέρεια τα μοτίβα από τα κεντήματα, ενώ παράλληλα είναι ανθεκτική σε υψηλές θερμοκρασίες και παραμορφώσεις. Τα Holy Granmats! έχουν κερδίσει, επίσης, το 2ο βραβείο στον διεθνή διαγωνισμό «Young Balkan Designers 2011» (Mikser Regional Competition), που πραγματοποιήθηκε στο Βελιγράδι. Ο Αντώνης Κιουρκτσής σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και έλαβε υποτροφία από το Ίδρυμα Ωνάση (2009-2011) για μεταπτυχιακές σπουδές στο Contextual Design στην Ακαδημία Design του Αϊντχόβεν. Μαζί με την Αντωνέλλα Νικολοπούλου συνεργάστηκαν με τους αδελφούς Campana για τον σχεδιασμό του ξενοδοχείου NEW στην οδό Φιλελλήνων στην Αθήνα. Οι Jazzt Design προσεγγίζουν το design ως συνδυασμό αρχιτεκτονικής, τέχνης και ερμηνείας των ιδεών μέσω της πράξης. Επιπλέον, με την ιδιότητα του εικαστικού καλλιτέχνη, ο Αντώνης Κιουρκτσής συμμετείχε με τη σειρά γλυπτών «Nude under the Sun» στην 1η Μπιενάλε Τέχνης της Σαντορίνης, η οποία διήρκεσε από την 1η Αυγούστου έως τις 31 Σεπτεμβρίου 2012 (http://antoniskiourktsis.com/).

4

Δραστηριότητες Υποτρόφων

Εικαστικά Βένια Μπεχράκη Η εικαστικός Βένια Μπεχράκη εκπροσώπησε την Ελλάδα στη 15η Διεθνή Έκθεση Γλυπτών και Εγκαταστάσεων OPEN στο Λίντο της Βενετίας. Η φετινή διοργάνωση, με τίτλο «Flags» [«Σημαίες»], πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα 30 Αυγούστου έως 30 Σεπτεμβρίου, παράλληλα με το Κινηματογραφικό Φεστιβάλ και την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής. Το έργο της Βένιας Μπεχράκη είχε τίτλο Floating [Επιπλέοντας]: ένα γυμνό σώμα επιπλέει –ή βυθίζεται– στο νερό, περιστοιχισμένο από χαρτονομίσματα και μια ελληνική σημαία. Παρ’ όλο που το σώμα είναι ακίνητο και η υδάτινη επιφάνεια είναι ακύμαντη, στο έργο της εικαστικού υπονοούνται η κίνηση, η ροή, καθώς και κάποιο άγνωστο σε εμάς γεγονός, που εκ των πραγμάτων προηγήθηκε, διεγείροντας έτσι τη φαντασία μας. Δεν είναι η πρώτη φορά που η υπότροφος συμμετείχε στην κορυφαία αυτή διοργάνωση. Το 2009, έλαβε μέρος στην έκθεση «OPEN XII» με φωτογραφική εγκατάσταση στο ιστορικό ξενοδοχείο Grand Hotel des Bains. Η Βένια Μπεχράκη σπούδασε ζωγραφική στην ΑΣΚΤ της Αθήνας και, με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση, πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Το 2002, τιμήθηκε με το Βραβείο Jack Goodman για την Τέχνη και την Τεχνολογία. Έργα της έχουν παρουσιαστεί σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

5

Δραστηριότητες Υποτρόφων

Εικαστικά Λουκία Ρίτσαρντς Βρίσκοντας θησαυρούς μες στα σκουπίδια: ένα εικαστικό project στο τρένο που διασχίζει τη γερμανο-ολλανδική μεθόριο Σιδηροδρομικές ίνες συνδέουν σύνορα [Bahnfasern zu Grenzverbindungen] ήταν ο τίτλος του εικαστικού εγχειρήματος (project) της υποτρόφου Λουκίας Ρίτσαρντς, το οποίο πραγματοποιήθηκε μέσα στο τρένο που συνδέει τη γερμανική πόλη Μύνστερ με την ολλανδική Ένσχεντε. Η εικαστικός μαζί με εθελοντές συγκέντρωναν επί έναν μήνα (4 Οκτωβρίου – 4 Νοεμβρίου) ανακυκλώσιμα υλικά που της χάριζαν οι επιβάτες του τρένου. Μετά το «σκουπιδοσαφάρι», η εικαστικός μετέτρεπε τα υλικά σε ίνες ενώπιον των –συχνά έκπληκτων– επιβατών, προσφέροντάς τους ταυτόχρονα δωρεάν μαθήματα γνεσίματος και πλεξίματος μέσα στο τρένο! Στόχος της υποτρόφου ήταν να πλέξει –από κοινού με εθελοντές– μια «γιγαντιαία ταπισερί από σκουπίδια» και να μιλήσει με δημιουργικό τρόπο για θέματα όπως η ανακύκλωση (recycling), η αναβάθμιση ανακυκλώσιμων υλικών (upcycling), η σπανιότητα πρώτων υλών, η ενεργειακή πολιτική, η κινητικότητα εντός Ευρώπης, η διαπολιτισμική επικοινωνία, οι ίνες hightech, αλλά και το τοπίο των δύο χωρών, καθώς τα χρώματα και τα σχήματα της ταπισερί παραπέμπουν στους αγρούς και τις εξοχές της Βεστφαλίας και του Τβέντε. Σε εργαστήρια που πραγματοποιήθηκαν ακολούθως σε πολιτιστικούς φορείς της μεθορίου και στο Βερολίνο, η Ρίτσαρντς δίδαξε τους συμμετέχοντες πώς να επεξεργάζονται τα σκουπίδια (χαρτί, πλαστικό, ύφασμα) και να τα μετατρέπουν σε πρώτη ύλη για τη δημιουργία έργων τέχνης. Η υπότροφος ενθάρρυνε επίσης τους συμμετέχοντες να καταθέσουν τη δική τους προσωπική μαρτυρία σχετικά με το ύφασμα, την περιοχή τους, αλλά και τις όχι πάντα γαλήνιες γερμανο-ολλανδικές σχέσεις, ώστε να προκύπτει ένα γόνιμο βίωμα της διαπολιτισμικής συνάντησης. Σημειωτέον ότι στη συνοριακή περιοχή Γερμανίας-Ολλανδίας λειτουργούσαν μέχρι τη δεκαετία του 1960 τα σημαντικότερα υφαντουργεία της Ευρώπης. Το finissage του εικαστικού project πραγματοποιήθηκε στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού στο Βερολίνο, όπου η υπότροφος διηγήθηκε μια σύγχρονη εκδοχή του μύθου του Λαβυρίνθου σε διεθνές κοινό. Το project Σιδηροδρομικές ίνες συνδέουν σύνορα ανήκε στην κατηγορία της «συμμετοχικής τέχνης» (participatory art) και είχε στόχο να προωθήσει την επικοινωνία στην ευρωπαϊκή περιφέρεια και να φέρει προς συζήτηση στο προσκήνιο θέματα όπως η οικολογία, η οικονομική βιωσιμότητα, η συμμετοχή και το μοίρασμα, η ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η προφορική ιστορία, η ζωή και η δράση μέσα σε μία κοινότητα. Το project χρηματοδοτήθηκε από τη Grenswerte/Euregio στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος Interreg IV. Ήταν ταυτόχρονα ένα πείραμα επικοινωνίας, κοινωνικής δικτύωσης και κινητικότητας, ενώ το μοντέλο δράσης του μπορεί να εφαρμοστεί στους τομείς του μάρκετινγκ, της επικοινωνίας, της ενημέρωσης του κοινού για θέματα οικονομίας, πολιτικής, εκπαίδευσης, περιβάλλοντος και κοινωνικής πολιτικής, καθώς και της «εταιρικής σύσφιξης σχέσεων» («corporate bonding»).

6

Ειδήσεις του Συνδέσμου

7

Ξενάγηση στο Ναυάγιο των Αντικυθήρων

To πλοίο – οι θησαυροί – o Mηχανισμός Με ιδιαίτερη επιτυχία πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 20 Οκτωβρίου η ειδική ξενάγηση των μελών του Συνδέσμου στη νέα περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου «Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων. To πλοίο – οι θησαυροί – o Μηχανισμός». Την έκθεση συνδιοργανώνουν το Μουσείο με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ), την Ομάδα Μελέτης Μηχανισμού Αντικυθήρων και την Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας. Στη διοργάνωση συνεργάζονται επίσης η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού, το Νομισματικό Μουσείο και η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Στην έκθεση παρουσιάζεται για πρώτη φορά το σύνολο των ευρημάτων τα οποία ανελκύστηκαν από το περίφημο Ναυάγιο των Αντικυθήρων κατά τα έτη 1900-1901 και 1976. Κατά την πρώτη φάση (1900-1901), η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε από σφουγγαράδες της Σύμης με τη συνδρομή πλοίων του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, εγκαινιάζοντας έτσι την ενάλια αρχαιολογία στην Ελλάδα. Οι έρευνες του 1976 διενεργήθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία με τη συνδρομή του ωκεανογραφικού πλοίου Calypso του Jacques-Yves Cousteau. Στο πρώτο μέρος της ξενάγησης, η δρ Αναστασία Γκαδόλου, αρχαιολόγος του Μουσείου και μέλος της ομάδας εργασίας της έκθεσης, χάρισε στους παρισταμένους μια εμβριθή ανάλυση και συγχρόνως μια γοητευτική περιδιάβαση στο σωζόμενο τμήμα του πλοίου και στους θησαυρούς του, εστιάζοντας: • στην ταυτότητα του πλοίου: φορτηγό, εκτιμώμενης

χωρητικότητας 300 τόνων, με κατεύθυνση προς την Ιταλία· • στον κύριο όγκο του φορτίου του: μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, πολυτελή γυάλινα σκεύη, πλήθος κεραμικών αγγείων και χάλκινες κλίνες, που χρονολογούνται από τον 4ο έως και τον 1ο αι. π.Χ.· μεταξύ αυτών, ξεχωρίζει, για την αισθητική του αρτιότητα, το περίλαμπρο άγαλμα του Εφήβου των Αντικυθήρων· • στον συσχετισμό της εποχής που έγινε το ναυάγιο, 60-50 π.Χ., με την κορύφωση του θαλάσσιου εμπορίου και των μεταφορών έργων τέχνης από την Ανατολική Μεσόγειο στην Ιταλία· • στη σημασία του για την ελληνική και την παγκόσμια πολιτισμική ιστορία, καθώς «τα αντικείμενα που ανασύρθηκαν από το ναυάγιο μαρτυρούν τις αισθητικές προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών ή υποψήφιων αγοραστών, αλλά πρωτίστως αντικατοπτρίζουν το νέο ιστορικό φαινόμενο της εμπορίας έργων τέχνης, της πρώτης στην ιστορία του Δυτικού πολιτισμού». Στα μυστικά του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, που ανελκύστηκε μαζί με τις άλλες αρχαιότητες του ναυαγίου, εισήγαγε στη συνέχεια τα μέλη μας, με μεθοδικότητα και ακρίβεια, ο Ευθύμιος Νικολαΐδης, διευθυντής ερευνών στον τομέα Ιστορίας των Επιστημών του ΕΙΕ. Ο Μηχανισμός, δημιούργημα του β΄ μισού του 2ου αι. π.Χ., περιλαμβάνει οδοντωτούς τροχούς, κλίμακες, άξονες και δείκτες. Οι επιγραφές στις επιφάνειές του σχετίζονται με αστρονομικούς και ημερολογιακούς υπολογισμούς, ενώ οι επιγραφές στις μεταλλικές πλάκες που

Ειδήσεις του Συνδέσμου

Ξενάγηση στο Ναυάγιο των Αντικυθήρων

τον προστάτευαν αφορούν τις οδηγίες χρήσης του οργάνου. Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, «είναι ο αρχαιότερος πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής με τον οποίον προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης, και πιθανότατα των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών». Παράλληλα, «χρησιμοποιείτο για την πρόβλεψη των εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης, για την τήρηση ενός πολυετούς ηλιακού-σεληνιακού ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για την πρόβλεψη του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων (στην Ολυμπία, τη Νεμέα, την Ισθμία, τους Δελφούς και τη Δωδώνη)». Η πολυπλοκότητα του Μηχανισμού αποκαλύπτει την ύπαρξη προηγμένης τεχνολογίας στην Αρχαία Ελλάδα, το εύρος και τη σημασία της οποίας επιχειρεί να προσδιορίσει η σύγχρονη έρευνα. Πέραν της αισθητικής απόλαυσης, ο Έφηβος και οι λοιποί θησαυροί του Ναυαγίου των Αντικυθήρων, σε συνδυασμό με την ιδιότυπη και σαγηνευτική τεχνογνωσία που αποδεικνύει ο Μηχανισμός, έφεραν σε όλους μας ένα ελπιδοφόρο μήνυμα από το παρελθόν αυτού του τόπου, φωτίζοντας όχι μόνο το μυαλό αλλά και την ψυχή μας

8

Ειδήσεις του Συνδέσμου

9

Σώματα σε Κρίση στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών

Στιγμιότυπο από την παρουσίαση-εργαστήριο της χορογράφου Αικατερίνης Ντινοπούλου

Πώς είναι το βλέμμα μας στο σώμα σε κρίση; Πώς σκεφτόμαστε για το σώμα; Τι νιώθουμε με το σώμα; Τι είναι το σώμα; Τι κάνουμε με το σώμα μας; Συζητήσεις, εργαστήρια, βιντεοπροβολές και performances περιλάμβανε η ημερίδα με τίτλο «Το Σώμα σε Κρίση» που διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Υποτρόφων στις 4 Νοεμβρίου 2012 στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Για την υλοποίησή της συνεργάστηκαν εννέα υπότροφοι και άλλοι τόσοι εκτός Συνδέσμου ομιλητές και performers, μεταξύ των οποίων και δύο προσκεκλημένοι από το εξωτερικό. Την οργανωτική επιτροπή συναποτελούσαν ο Κωνσταντίνος Μίχος, στον οποίο οφείλεται και η ιδέα της διοργάνωσης, η Μυρτώ Γεωργακοπούλου και ο Πρόδρομος Προδρομίδης. Το πρόγραμμα ξεκίνησε με το εργαστήριο κίνησης που συντόνισε η υπότροφος χορογράφος Γωγώ Πετραλή. Είχε τίτλο «Το σώμα στο χώρο: κίνηση εντός κι εκτός» και χρησιμοποίησε ως πηγή έμπνευσης το κτίριο της Στέγης, μαζί με την επιθυμία για «προσωπική αναστήλωση» μέσω της κίνησης και της έκφρασης. Σώματα και αισθήσεις ταξίδεψαν εντός και εκτός «οικοδομικών» ορίων και «φανταστικής» πραγματικότητας, καταθέτοντας συναισθηματικές ανάγκες και σχολιάζοντας κοινωνικοπολιτικούς ευνουχισμούς.

Στη συνέχεια, ο υπότροφος Πέτρος Φαραντάκης, δρ Φιλοσοφίας, μαζί με τον Θανάση Σακελλαριάδη, επίκουρο καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, διερεύνησαν το θέμα «Το ανθρώπινο σώμα: Από τη φυσικότητα στον εκπολιτισμό της τελείωσης. Η παραδοξότητα ενός ευρηματικού ανθρωπισμού». Από τη νεωτερικότητα και μετά, το σώμα εμφανίζεται ως σύνολο επιμέρους λειτουργιών που είναι δεκτικές όλο και περισσότερης φροντίδας, με αποτέλεσμα η ζωή του να ιατρικοποιείται με αυξανόμενο βαθμό, από τη γέννηση έως τον θάνατό του. Η εισήγηση διερεύνησε κατά πόσον αυτή η παραδοξότητα του σημερινού ιατρικού ουμανισμού –που κινείται μεταξύ επιμέλειας και ψυχρής εξέτασης του σώματος– ισοδυναμεί με αλόγιστη διαχείρισή του. Σε παράλληλη δράση, σε άλλο χώρο της Στέγης, η συνθέτρια, μουσικολόγος και εικαστικός Εσθήρ Λέμη ανέπτυξε το θέμα «Το όριο της σωματικότητας (the embodied line)», σε διαδραστική συνεργασία με την ομάδα COM.ODD.OR. Αμέσως μετά, η υπότροφος Αικατερίνη Ντινοπούλου, χορογράφος και καλλιτέχνιδα διαδραστικού βίντεο της καλλιτεχνικής εταιρείας Detour Collective, μίλησε με θέμα «Φυσικά και ψηφιακά σώματα: Η διαδραστική τηλεπαρουσία στις τηλεματικές παραστάσεις και εγκαταστάσεις». Η συγκεκριμένη παρουσίαση-εργαστήριο εξέτασε τη σχέση του ερμηνευτή με την ψηφιακή εικόνα του σώματός του, καθώς και το πώς ένας θεατής, συμμετέχοντας ενεργά, μπορεί να ενσωματώσει την ψηφιακή του παρουσία και να χορέψει ζωντανά σε επαφή με άλλους ανθρώπους που βρίσκονται σε απόσταση, όπως

Ειδήσεις του Συνδέσμου

10

Σώματα σε Κρίση στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών

Ο σκηνοθέτης Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης, η νομικός Ιωάννα Ν. Κονδύλη και η ιστορικός χορού Νατάσσα Χασιώτη, με συντονίστρια τη Μυρτώ Γεωργακοπούλου, αντάλλαξαν απόψεις σχετικά με τα «Εξαιρετικά σώματα στο αρχαίο ελληνικό και σύγχρονο θέατρο»

παρατηρήθηκε κατά τη διαδικασία ανάπτυξης και παρουσίασης της τηλεματικής παραστατικής εγκατάστασης ChatRooms (2009-2010). Ακολούθησε η εισήγηση της υποτρόφου καλλιτέχνιδας Ελισάβετ Αντάπαση, με συνομιλήτριες την εικαστικό Μαρία Παπαδημητρίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, και τη δρα Λιόπη Αμπατζή, κοινωνική ανθρωπολόγο. Θέμα της συζήτησης ήταν: «Θάνατος από σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα. Η οικονομική κρίση και η επίθεση στον εαυτό». Διερευνήθηκαν οι τρόποι με τους οποίους η σημερινή κοινωνική παθογένεια –οικονομική, πολιτική, ηθική– γεννά την επίθεση στον εαυτό, καταπιέζει, αλλοιώνει και αναιρεί το σώμα. Σε μια παράλληλη δράση, η Σίσυ Λύκου, χοροθεραπεύτρια και ερευνήτρια του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, συντόνισε το στούντιο με θέμα «Κρίση και διάλογος: Χοροκινητικές προσεγγίσεις στη σύγκρουση και τη συνεννόηση μέσω του σώματος». Με βάση το γεγονός ότι, συχνά, οι ματαιώσεις κοχλάζουν μέσα στον άνθρωπο μέχρι να γίνουν θυμός –όταν κάποιος δεν μπορεί να βρει την «κατάλληλη λέξη»–, οι συμμετέχοντες στο εργαστήριο πειραματίστηκαν, ομαδικά ή σε δυάδες, με τρόπους συνεννόησης χωρίς τον «λόγο». Δοκίμασαν χοροκινητικές μεθόδους σύνδεσης του σώματος με τα καθημερινά διλήμματα και τις αδυναμίες που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε ιδίως σε περιόδους κοινωνικών κρίσεων.

«Το ευδαιμονικό σώμα μένει πάντα μόνο» ήταν ο τίτλος της συζήτησης της υποτρόφου Μαρίας Ανθυμίδου με τον Σταύρο Κωνσταντακόπουλο, επίκουρο καθηγητή Πολιτικής Θεωρίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Στις νεωτερικές κοινωνίες συναντάμε το εξής παράδοξο: ενώ οι άνθρωποι έχουν την αίσθηση ότι είναι ίσοι μεταξύ τους, ταυτόχρονα δεν απεμπολούν την επιθυμία να διακριθούν από τους άλλους. Μόνο που το κυνήγι για διάκριση τους καθιστά ανταγωνιστικούς και αποξενώνει τον έναν από τον άλλον. Η ευδαιμονική κοινωνία είναι κοινωνία της επιφανειακής χαράς αλλά ταυτόχρονα της απομόνωσης και της μελαγχολίας. Η επίτιμη πρόεδρος του Συνδέσμου και επίκουρη καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωάννα Ν. Κονδύλη, ο υπότροφος σκηνοθέτης Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης και η ιστορικός χορού Νατάσσα Χασιώτη συζήτησαν με θέμα «Εξαιρετικά σώματα στο αρχαίο ελληνικό και σύγχρονο θέατρο», χρησιμοποιώντας ποικίλα παραδείγματα, από τον Οιδίποδα και τον Φιλοκτήτη έως τον Συρανό ντε Μπερζεράκ. Διερεύνησαν αναπαραστάσεις του σώματος με αναπηρία στο αρχαίο και στο σύγχρονο θέατρο, και ειδικότερα τη σχέση των σωμάτων υπό εξαίρεση με το Κράτος και τον Νόμο. Η ημερίδα έκλεισε στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης με μια παρουσίαση στην οποία συμμετείχαν τρεις ομιλητές. Η ιστορικός-σκηνοθέτρια Έλενα Πατρικίου ανέπτυξε το θέμα «Από την αστική πατριαρχικότητα στον ναρκισσιστικό εκφασισμό. Η ταραγμένη ιστορία της αναπαράστασης του ανδρικού σώματος στον χορό του 20ού αιώνα».

Ειδήσεις του Συνδέσμου

11

Σώματα σε Κρίση στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών

Στο φουαγέ της Στέγης πραγματοποιήθηκε η συζήτηση της χορογράφου Μαρίας Ανθυμίδου και του καθηγητή Σταύρου Κωνσταντακόπουλου, με συντονιστή τον οικονομολόγο Πρόδρομο Προδρομίδη και με θέμα: «Το ευδαιμονικό σώμα μένει πάντα μόνο»

Η Εσθήρ Λέμη, συνθέτρια, δρ Μουσικολογίας και εικαστικός, διερεύνησε «Το όριο της σωματικότητας»

Από τον χορευτή του κλασικού μπαλέτου στον Νιζίνσκι ή στο σχεδόν απόν ανδρικό σώμα του προπολεμικού μοντέρνου χορού, το ανδρικό σώμα που χορεύει έρχεται στο επίκεντρο μετά τον πόλεμο. Ανδρικά σώματα, μέσα στην πληθυντικότητά τους, αναπαράγουν τις πολλαπλές αγχωτικές διαστάσεις της κρίσης της ανδρικής ταυτότητας κατά τον 20ό αιώνα. Η δρ Stacey Prickett, επίκουρη καθηγήτρια του βρετανικού Πανεπιστημίου Ροχάμπτον, μίλησε με θέμα «Ο χορός είναι όπλο: Επαναστατημένα σώματα σε διαμαρτυρία και αλληλεγγύη». Η παρουσίασή της επικεντρώθηκε στις οργανωτικές και δημιουργικές στρατηγικές ενός επαναστατικού χορευτικού κινήματος που αναδείχθηκε κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης του 1930 στη Νέα Υόρκη, όπου νεαροί χορευτές απευθύνθηκαν σε ένα νέο κοινό χρησιμοποιώντας τον χορό για να αμφισβητήσουν την καταπίεση, να προκαλέσουν την αλλαγή και να ενσταλάξουν ελπίδα στους κοινωνικά παραγκωνισμένους. Η χορογράφος Stephanie Maher ανέπτυξε, τέλος, το θέμα «Από την ακτιβιστική σκηνή του Σαν Φρανσίσκο σε μια αυτόνομη κοινότητα καλλιτεχνών στη Γερμανία». Μίλησε για το φορτίο της επιθυμίας για δημιουργικότητα και για αυτονομία, το οποίο οδηγεί σε ευρηματικούς χώρους και τόπους. Τη συζήτηση με το κοινό συντόνισε η υπότροφος ιστορικός χορού Στεριανή Τσιντζιλώνη.

(Φωτογραφίες: Εύα Τσαγκαράκη)

Ειδήσεις του Συνδέσμου

12

Το Σώμα σε Κρίση: Ένας απολογισμός ΓΡΑΦΕΙ Η ΛΗΔΑ ΜΠΟΥΖΑΛΗ

Το πάνελ της συζήτησης με τις Έλενα Πατρικίου, Stacey Prickett, Stephanie Maher και Στεριανή Τσιντζιλώνη

Ύστερα από μια ημερίδα για το Σώμα, κατά την οποία η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών ξεχείλισε από σώματα, λέξεις και ήχους, για τον απολογισμό της αρκούν οι απολύτως επιτυχημένες φωτογραφίες της Εύας Τσαγκαράκη. Η εκδήλωση συγκέντρωσε περισσότερους από 400 θεατές-συμμετέχοντες στις ποικίλες δράσεις που πραγματοποιήθηκαν εντός και εκτός του κτιρίου της Στέγης στη διάρκεια δέκα ωρών. Η διοργάνωση περιέλαβε όλους τους υποτρόφους που πρότειναν εισηγήσεις (αποφεύγοντας ένα από τα αληθινά αίτια της κρίσης της Ελλάδας, τις δημιουργούμενες κυψέλες εξουσίας, οι οποίες έχουν ως άμεσο αποτέλεσμα την παρεμπόδιση άξιων ανθρώπων να λειτουργήσουν). Κάθε ομιλητής συνταιριάστηκε με έναν ειδικά προσκεκλημένο συνομιλητή, ώστε μέσα από τη συνάντησή τους να βγει κάτι γόνιμο για το κοινό αλλά και για τον ίδιο τον υπότροφο.

Από το εργαστήρι της χοροθεραπεύτριας Σίσυς Λύκου με θέμα «Κρίση και διάλογος: Χοροκινητικές προσεγγίσεις στη σύγκρουση και τη συνεννόηση μέσω του σώματος»

Οι εισηγήσεις αποτέλεσαν απλά εναύσματα που επέτρεψαν να ακουστούν οι γνώμες των θεατών, χρησιμοποιώντας τον κύκλο ως βασικό σχήμα χωροθεσίας ομιλητών και κοινού. Ποικίλες παράλληλες δράσεις οργανώθηκαν, αντιπαραβάλλοντας συμμετοχικά κινητικά εργαστήρια με ομιλίες, θεωρώντας τη δυνατότητα επιλογής απαραίτητη για τον αυτοπροσδιορισμό κάθε θεατή. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους εθελοντές, μέλη και μη του Συνδέσμου, που προσφέρθηκαν να βοηθήσουν, αλλά και στους ανθρώπους της Στέγης για την πολύτιμη υποστήριξή τους. Μια ημερίδα με θέμα την κρίση δεν ολοκληρώνεται όσο εξακολουθεί να υπάρχει η κρίση και εμείς συνεχίζουμε να είμαστε τα σώματα μας· αποτελεί ωστόσο έναν ακόμα κρίκο στην προσπάθεια των ανθρώπων να καταλάβουν, να ενθαρρυνθούν, να συναντηθούν, να αποφασίσουν και αναπόφευκτα να δράσουν.

Αθρόα η συμμετοχή στο Εργαστήριο Κίνησης της Γωγώς Πετραλή

Ειδήσεις του Ιδρύματος

13

Η τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Ωνάση για τη Ναυτιλία, το Εμπόριο και τα Χρηματοοικονομικά

Στιγμιότυπο από την ομιλία του καθηγητή Κώστα Γραμμένου κατά την τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Ωνάση

Περισσότεροι από 400 κορυφαίοι εκπρόσωποι του επιχειρηματικού κόσμου του Λονδίνου, νομπελίστες, βιομήχανοι, εφοπλιστές, ακαδημαϊκοί και διπλωμάτες παρευρέθηκαν στην τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Ωνάση για τη Ναυτιλία, το Εμπόριο και τα Χρηματοοικονομικά, η οποία πραγματοποιήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2012 στο ιστορικό Guildhall της βρετανικής πρωτεύουσας. Τα υψηλού κύρους βραβεία, καθένα από τα οποία συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο ύψους 200.000 δολαρίων, αποτελούν χορηγία του Ιδρύματος Ωνάση και απονέμονται κάθε τρία χρόνια από το Cass Business School του Πανεπιστημίου City του Λονδίνου, σε συνεργασία με το Ίδρυμα. Στην επιτροπή επιλογής συμμετέχουν διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί, μεταξύ των οποίων και δύο επιστήμονες που έχουν τιμηθεί με βραβείο Νόμπελ. Τα βραβεία στους καθηγητές Stephen Ross, Elhanan Helpman, Ernst Frankel, Richard Goss και Arnljot Stromme Svendesn απένειμε ο τιμώμενος προσκεκλημένος σερ Winfried Bischoff, πρόεδρος του τραπεζικού ομίλου Lloyds. Οι βραβευθέντες Το Βραβείο για τα Χρηματοοικονομικά παρέλαβε ο καθηγητής Stephen Ross από τη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων Sloan του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασσαχουσέτης (ΜΙΤ), ευρύτερα γνωστός για την επινόηση της «θεωρίας αντισταθμιστικής τιμολόγησης» [«Arbitrage Pricing Theory»] και της «θεωρίας της αντιπροσώπευσης» [«Agency Theory»]. Ο καθηγητής Ross έχει επίσης συμβάλει στην ανακάλυψη της «τιμολόγησης ουδέτερου ρίσκου» και του «διωνυμικού μοντέλου» για την τιμολόγηση παραγώγων. Το Διεθνές Βραβείο Ωνάση για το Εμπόριο παρέλαβε ο καθηγητής Elhanan Helpman του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, διεθνώς αναγνωρισμένος για τη συμβολή του στην ανάπτυξη των θεωριών του «νέου εμπορίου» και της «νέας

Ο δρ Αντώνης Παπαδημητρίου, o λόρδος δήμαρχος του City του Λονδίνου, David Wootton, o καθηγητής Κώστας Γραμμένος και ο πρύτανης του Πανεπιστημίου του City του Λονδίνου, καθηγητής Paul Curran

Ειδήσεις του Ιδρύματος

14

Η τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Ωνάση για τη Ναυτιλία, το Εμπόριο και τα Χρηματοοικονομικά

Ο καθηγητής Elhanan Helpman του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Ωνάση για το Εμπόριο

ανάπτυξης», οι οποίες δίνουν έμφαση στον ρόλο των οικονομιών κλίμακας και του ατελούς ανταγωνισμού.

φέρθηκε στην ιστορία του διεθνούς εμπορίου και τη σχέση του με την οικονομική ανάπτυξη.

Οι ομότιμοι καθηγητές Ernst Frankel, Richard Goss και Arnljot Stromme Svendesn μοιράστηκαν το Βραβείο για τη Ναυτιλία. Ο Ernst Frankel, καθηγητής Μηχανολογίας και Μηχανικής Ωκεανών στο ΜΙΤ, είναι εξέχουσα φυσιογνωμία τόσο στη ναυτιλία όσο και στην ακαδημαϊκή κοινότητα, με καριέρα σχεδόν 70 ετών. Σε αυτό το διάστημα έχει εκδώσει 23 βιβλία, ενώ επίσης έχει στο ενεργητικό του εκατοντάδες ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις και έχει διατελέσει πρόεδρος στη Διεθνή Ένωση Ναυτιλιακών Οικονομολόγων (ΔΕΝΟ). Ο καθηγητής Richard Goss του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ (Ουαλίας) έχει εκπονήσει εκτεταμένες έρευνες στους τομείς του ναυτιλιακού ανταγωνισμού και της διαχείρισης λιμένων, οι οποίες εξακολουθούν να ασκούν μεγάλη επιρροή μέχρι και σήμερα. Καθοριστικός ήταν επίσης ο ρόλος του στην ίδρυση της ΔΕΝΟ το 1992. Ο καθηγητής Arnljot Stromme Svendesn εργάζεται στη Νορβηγική Σχολή Οικονομικών και Διοίκησης Επιχειρήσεων από την αρχή της καριέρας του, το 1948. Είναι επίτιμος πρόεδρος της ΔΕΝΟ.

Ο καθηγητής Ross ανέλυσε τις αιτίες της οικονομικής κρίσης, επιρρίπτοντας ευθύνες στις λογιστικές πρακτικές, τις κανονιστικές αρχές, τους τραπεζίτες και τον τομέα των παραγώγων.

Διαλέξεις στο Cass Business School Νωρίτερα, οι τέσσερις βραβευθέντες έδωσαν από μία σύντομη διάλεξη στο Cass Business School, αναπτύσσοντας την ακαδημαϊκή τους εμπειρία ενώπιον πολυπληθούς κοινού σπουδαστών, πανεπιστημιακών και άλλων προσκεκλημένων. Ο καθηγητής Helpman ανα-

Ο καθηγητής Frankel, στο πλαίσιο της ομιλίας του με τίτλο «Αρκτική: Το νέο οικονομικό σύνορο και οι προκλήσεις για τη ναυτιλία», μίλησε για τις δυνατότητες εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Αρκτικής, προβλέποντας ότι η περιοχή του Βορείου Πόλου ίσως πυροδοτήσει ένα νέο κύμα «πυρετού του χρυσού» με ανθρώπινους και οικονομικούς όρους. Ο καθηγητής Goss ευχαρίστησε το Ίδρυμα Ωνάση και το Cass Business School για την εξαιρετική τιμή και υποσχέθηκε να δωρίσει μέρος του βραβείου στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων του Κάρντιφ. Τέλος, ο καθηγητής Svendsen ανέπτυξε το θέμα «Προς νέους λαβύρινθους και αινίγματα ή προς περισσότερη επιστήμη και σοφία;», επισημαίνοντας ότι, σύμφωνα και με τη γνωστή ρήση του Ηράκλειτου, «τὰ πᾶντα ῥεῖ», στη ναυτιλία όλα τα δεδομένα είναι ρευστά και σε διαρκή αλλαγή. Η ναυτιλία εξελίσσεται και μεταβάλλεται όπως και οι επιστημονικές υποθέσεις. Και ενώ η οικονομική επιστήμη προτείνει κατευθύνσεις για την οικονομική πολιτική, ωστόσο είναι προπάντων μια επιστήμη για την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Ειδήσεις του Συνδέσμου

15

Το Aρχείο Καβάφη, νέο απόκτημα του Ιδρύματος Ωνάση

Ένας ανεκτίμητος ιστορικός και φιλολογικός θησαυρός, το Αρχείο Καβάφη, είναι το νέο απόκτημα που μπαίνει κάτω από την ομπρέλα προστασίας του Ιδρύματος Ωνάση. Πρόκειται για μια ενέργεια εθνικής σημασίας στους σημερινούς δύσκολους καιρούς, στο κατώφλι του 2013, το οποίο έχει ανακηρυχθεί Έτος Κωνσταντίνου Καβάφη, καθώς συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννηση και 80 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή. Στόχοι του Ιδρύματος είναι να αποτελέσει το Αρχείο σημείο αναφοράς και ανοικτής πρόσβασης για το ευρύ κοινό και, επιπλέον, να αναδειχθεί ο διεθνής χαρακτήρας της ποίησης και της προσωπικότητας του Καβάφη. Επιδίωξη του Ιδρύματος είναι, επίσης, να προσελκύσει τις νεότερες γενιές με μια σύγχρονη προσέγγιση του έργου του Καβάφη, καθώς και με την αξιοποίηση των νέων μέσων. Το Αρχείο Καβάφη αποτελεί μοναδική περίπτωση στα ελληνικά γράμματα, αφού και ο ίδιος ο ποιητής είχε φροντίσει να οργανώσει με μοναδικό τρόπο τα ανυπολόγιστης αξίας χειρόγραφα αλλά και προσωπικά αντικείμενά του, έχοντας κατά νου τους μελλοντικούς ερευνητές του έργου του. Πιο συγκεκριμένα, το Αρχείο που απέκτησε το Ίδρυμα περιλαμβάνει: ποιήματα (πρωτότυπα, μεταφράσεις, σχόλια σε ποιήματα κ.λπ.), πεζά λογοτεχνικά και φιλολογικά κείμενα, ιδιωτικά κείμενα (αλληλογραφία, ημερολόγια, δημόσιος και κοινωνικός βίος κ.λπ.), το Αρχείο της Αλεξανδρινής Τέχνης (του περιοδικού που εξέδιδε ο ποιητής), καθώς και το Αρχείο Σεγκόπουλου (αρχειακά κατάλοιπα σχετικά με τον Καβάφη του κληρονόμου του, Αλέκου Σεγκόπουλου, και της συζύγου του,

Ρίκας Σεγκοπούλου, πρώτης επιμελήτριας του αρχείου). Το παλαιότερο δείγμα της συλλογής είναι μια επιστολή του Γεώργιου Καβάφη, θείου του ποιητή, χρονολογούμενη από το 1850, με την οποία στέλνει στην Αλεξάνδρεια τον πατέρα του Κωνσταντίνου για να διευθύνει την εκεί οικογενειακή επιχείρηση. Στην κατοχή του Ιδρύματος Ωνάση περνά όλος ο πλούτος του αρχείου του ποιητή, το οποίο συνιστά το μεγαλύτερο κλειστό σύνολο αρχειακών τεκμηρίων για τον βίο και το έργο του. Το αρχείο που οργάνωσε ο ίδιος ο Καβάφης αποτελεί έργο ακριβολογίας και συνιστά κύριο μέσο αυτοπροσδιορισμού του. Το Αρχείο Καβάφη σήμερα περιλαμβάνει έντυπο και ψηφιοποιημένο υλικό, καθώς και ιστότοπους. Το ιστορικό Το Αρχείο Καβάφη, πρωτοποριακό στα γράμματα όπως και ο ίδιος ο ποιητής, τακτοποιήθηκε από τον ίδιο. Το 1963, είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Κ. Π. Καβάφη, ο κληρονόμος του ποιητή, Αλέκος Σεγκόπουλος, εμπιστεύτηκε στον Γ. Π. Σαββίδη την επιμέλεια και την έκδοση όλου του Αρχείου Καβάφη. Ο Γ. Π. Σαββίδης επιμελήθηκε με υποδειγματικό τρόπο την έκδοση των «Ανέκδοτων» ποιημάτων από το Αρχείο Καβάφη το 1968, και στη συνέχεια έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς φιλολόγους να δημοσιεύσουν ανέκδοτο υλικό, με αποκορύφωμα την έκδοση των «Ατελών» ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη από την Renata Lavagnini το 1994. Ο κληρονόμος του Γ. Π. Σαββίδη, Μανόλης Σαβ-

Ειδήσεις του Συνδέσμου

16

Το Aρχείο Καβάφη, νέο απόκτημα του Ιδρύματος Ωνάση

βίδης, συνέχισε αυτή την πρακτική, με αποκορύφωμα την έκδοση του πρώτου τόμου των «Πεζών» του Κ. Π. Καβάφη από τον Μιχάλη Πιερή και της «Βιβλιοθήκης Κ. Π. Καβάφη» από τη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού το 2003. Ο Γ. Π. Σαββίδης και ο Μανόλης Σαββίδης όχι μόνο διαφύλαξαν την ενότητα του Αρχείου Καβάφη που παρέλαβαν, αλλά σε μεγάλο βαθμό το αποκατέστησαν, ανακτώντας χειρόγραφα και άλλο υλικό που είχε αποσπαστεί, και το προίκισαν με αντικείμενα όπως το αυθεντικό γραφείο του ποιητή, με έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις, ιστοσελίδες κ.λπ. Έτσι, το Αρχείο Καβάφη μάς παραδίδεται σήμερα πιο άρτιο και πιο πλήρες παρά ποτέ. Αξιοποίηση του Αρχείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση Στόχος του Ιδρύματος Ωνάση είναι να καταστήσει το Αρχείο σημείο αναφοράς για κάθε ενδιαφερόμενο. Επενδύοντας στην ψηφιακή του ανάπτυξη στοχεύει στην προσβασιμότητά του σε όλους, και όχι μόνο στον χώρο της επιστημονικής κοινότητας. Επίσης, το Ίδρυμα Ωνάση σκοπεύει να δώσει έμφαση στη διεθνή διάσταση του έργου του Κ. Π. Καβάφη. Σε χώρο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών θα εκτίθενται επί μονίμου βάσεως προσωπικά αντικείμενα και χειρόγραφα του Αλεξανδρινού ποιητή. Τα εκθέματα θα εναλλάσσονται και η μελέτη του τρόπου παρουσίασής τους θα ανταποκρίνεται στις σύγχρονες μουσειολογικές πρακτικές και προσεγγίσεις.

Η Στέγη, πιστή όπως πάντα στην εκπαιδευτική της αποστολή, θα αξιοποιήσει το Αρχείο Καβάφη περαιτέρω, σχεδιάζοντας προγράμματα για κοινό όλων των ηλικιών. Το 2013, επετειακό έτος για τον μεγάλο μας ποιητή, η Στέγη θα πραγματοποιήσει σειρά δράσεων, πάντα στο πλαίσιο της ευρύτερης αποστολής της, τιμώντας το έργο του και υπογραμμίζοντας τη διεθνή του φιλοσοφική και ποιητική εμβέλεια, καθώς και τη σχέση του με την εποχή μας.

Ειδήσεις του Συνδέσμου

17

Η τέχνη της Βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο στη σύγχρονη εικαστική δημιουργία ΓΡΑΦΕΙ Η ΔΡ ΝΙΚΗ ΤΣΙΡΩΝΗ

Στο Μέγαρο Δουκίσσης Πλακεντίας του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (Βασιλίσσης Σοφίας 22) παρουσιάζεται η έκθεση με τίτλο «Η τέχνη της βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο στη σύγχρονη εικαστική δημιουργία», η οποία εγκαινιάστηκε στις 19 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει έως τις 24 Φεβρουαρίου 2013. Την έκθεση επιμελήθηκαν η δρ Αναστασία Λαζαρίδου, διευθύντρια του Μουσείου, και η δρ Νίκη Τσιρώνη, υπότροφος, βυζαντινολόγος και ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, καθώς και υπότροφος του Ιδρύματος Ωνάση. Σύμβουλοι της έκθεσης, ο αρχιτέκτονας και ιστορικός βιβλίου Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος και ο βιβλιοδέτης-εκδότης Μπάμπης Λέγγας, και ειδικός επιστημονικός συνεργάτης ο δρ Ζήσης Μελισσάκης. Την απόδοση των κειμένων στα αγγλικά και την επιμέλειά τους ανέλαβε ο υπότροφος του Ιδρύματος, καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ στο Ναύπλιο, Ιωάννης Πετρόπουλος σε συνεργασία με την Αγγελική Στασινού, συνεργάτιδα των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Στην έκθεση παρουσιάζονται εξαιρετικά δείγματα βιβλιοδεσιών από τη Συλλογή Χειρογράφων και Παλαιτύπων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου και τη Βιβλιοθήκη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης. Οι βιβλιοδεσίες που παρουσιάζονται είναι αντιπροσωπευτικές διαφόρων ιστορικών κατηγοριών, όπως δερματόδετες βιβλιοδεσίες βυζαντινών χειρογράφων, κρητικές βιβλιοδεσίες, πολυτελείς υφασμάτινες σταχώσεις λειτουργικών βιβλίων, ζωγραφικές βιβλιοδεσίες, σταχώσεις με μεταλλικές επενδύσεις, καθώς και βιβλιοδεσίες εγκολπίων (δηλαδή μικρού

σχήματος λειτουργικών βιβλίων που χρησιμοποιούνταν ως φυλακτήρια –amulets–), αλλά και περγαμηνές βιβλιοδεσίες, για τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν περγαμηνά φύλλα που είχαν εκπέσει από χειρόγραφα για τη στάχωση άλλων, νεότερων βιβλίων. Η συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση φωτίζει την τέχνη της βιβλιοδεσίας από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα με αξιόλογα δείγματα βιβλιοδεσιών à la grecque, σταχώσεων που ακολουθούν ισλαμικά πρότυπα, αλλά και βιβλιοδεσιών που έχουν φιλοτεχνηθεί σε κέντρα Ελληνισμού κατά τους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας. Παράλληλα με τις ιστορικές βιβλιοδεσίες, εκτίθενται εικόνες από τη Συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου, όπου ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην απεικόνιση του βιβλίου στη βυζαντινή τέχνη. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του Παντοκράτορα, των Τριών Ιεραρχών και άλλων αγίων που κρατούν Ευαγγελιστάρια. Το βιβλίο στο πολιτισμικό περιβάλλον του Βυζαντίου έχει πολλαπλούς συμβολισμούς και χρήσεις, διαδραματίζοντας επίσης σημαντικό ρόλο στην εικονογραφία της εποχής. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μεταλλικές επενδύσεις μεταβυζαντινών εικόνων, όπου το βιβλίο επενδύεται με τον ίδιο τρόπο όπως τα φωτοστέφανα και τα χέρια των αγίων που ευλογούν. Η έκθεση αποτελείται από πέντε μέρη, σημαντικότερο από τα οποία είναι σαφώς οι ιστορικές βιβλιοδεσίες, αν και το εποπτικό υλικό που συνοδεύει την έκθεση δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να εντάξει το υλικό στην ιστορική του συνέχεια. Μέσα από μια σειρά οπτικών παραδειγμάτων, στα οποία παρουσιάζονται κειμήλια της βυζαντινής τέχνης συνοδευόμενα από επεξηγημα-

Ειδήσεις του Συνδέσμου

18

Η τέχνη της Βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο στη σύγχρονη εικαστική δημιουργία ΓΡΑΦΕΙ Η ΔΡ ΝΙΚΗ ΤΣΙΡΩΝΗ

τικά κείμενα, δίνεται συνοπτικά η εξέλιξη του βιβλίου από τη γέννηση του κώδικα μέχρι το βιβλίο του 19ου αιώνα. Σε μια τέτοια έκθεση το πιο δύσκολο στοίχημα είναι να κατευθύνει κανείς το βλέμμα του επισκέπτη στα ιδιαίτερα και αξιόλογα χαρακτηριστικά των βυζαντινών και μεταβυζαντινών βιβλίων. Τον σκοπό αυτόν εξυπηρετεί το οπτικοακουστικό υλικό της έκθεσης, το οποίο υπογράφει η Veronique Magnes. Το υλικό αυτό εστιάζει στις κατασκευαστικές λεπτομέρειες του βυζαντινού βιβλίου, οι οποίες μεταφέρουν και τις λεπταίσθητες εικαστικές ποιότητες της βιβλιοδεσίας της εποχής, όπως τα χειροποίητα κεφαλάρια, τα κλείστρα, τις διακοσμημένες ακμές των βιβλίων κ.ο.κ. Το Βυζαντινό Μουσείο, στο πλαίσιο του προβληματισμού του για την ιστορική συνέχεια μέσω της πρόσληψης της τέχνης και της σχέσης της με τη σύγχρονη εικαστική δημιουργία, προάγει τον ανοιχτό διάλογο με το παρόν. Η ιστορία της βιβλιοδεσίας συνεχίζεται μέχρι σήμερα, και στην έκθεση περιλαμβάνονται βιβλιοδεσίες φιλοτεχνημένες μία προς μία από έξι σύγχρονους εικαστικούς για το βιβλίο Κασσιανή η Υμνωδός, στο οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά συγκεντρωμένο το έργο της Βυζαντινής ποιήτριας του 9ου αιώνα, σε επιμέλεια και με εισαγωγή της γράφουσας. Για τη φιλοτέχνηση των έργων δόθηκε στους εικαστικούς πρότυπο υλικό απεικονίσεων βιβλίων στην τέχνη του 9ου αιώνα. Οι εικαστικές ερμηνείες καλύπτουν και ταυτόχρονα αποκαλύπτουν το ευρύ φάσμα της πρόσληψης της βυζαντινής τέχνης. Τα μοναδικά αυτά έργα υπογράφουν οι εικαστικοί: Μάρκος Καμπάνης, Χρήστος Μποκόρος,

Χρήστος Μαρκίδης, Κώστας Παπατριανταφυλλόπουλος, Φωτεινή Στεφανίδη και †Πάνος Φειδάκης. Παράλληλα, στην κεντρική αίθουσα του Μεγάρου, εκτίθεται έργο του Δημήτρη Ξόνογλου, εικαστικού δημιουργού και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με τίτλο Δρόμος, το οποίο αλληγορικά εκφράζει την πορεία του βιβλίου διαμέσου των αιώνων. Το έργο απεικονίζει ένα μονοπάτι φτιαγμένο από αλεύρι (υλικό που συνδέεται με την τέχνη του βιβλίου), πάνω στο οποίο ο καλλιτέχνης έχει τοποθετήσει πέντε καμένα βιβλία. Ο Ξόνογλου, ως θεωρητικός εικαστικός, ερμηνεύει την πορεία της γνώσης και τις αντιπαλότητες που αυτή έχει εγείρει με το δικό του ιδίωμα. Στην έκθεση συμμετέχει η Βένια Δημητρακοπούλου, με έργα της φιλοτεχνημένα σε πανί και χαρτί. Η δουλειά της χαρακτηρίζεται από μια διαχρονική προσέγγιση του ελληνικού πολιτισμού ως πηγής έμπνευσης και μέσου έκφρασης. Από τις σμιλεμένες πέτρες, που παραπέμπουν σε αρχαιοελληνικά προσωπεία και θεατρικές μάσκες, και τους χάρτινους ιερατικούς χιτώνες, τους διακοσμημένους με σινική μελάνη, η εικαστικός και γλύπτρια δημιούργησε έργα που εμπνέονται από την ιαπωνική παράδοση της τέχνης της βιβλιοδεσίας, στοιχεία της οποίας απαντούν και σε άλλες παραδόσεις. Μέσα από τη λειτουργία, και όχι τη λειτουργικότητά του, το «βιβλίο» της Βένιας Δημητρακοπούλου αναδεικνύεται σε έργο χειμαρρώδους τέχνης με στιγμές ανάπαυλας που ξετυλίγουν τα χρώματα, τα σχέδια και τις στιγμές των εποχών. Η ίδια συνοδεύει τα έργα της με μια ποιητική σύνοψη των πολλαπλών διαστάσεων του βιβλίου: βιβλία-ημερολόγια, βιβλία-φυλαχτά,

Ειδήσεις του Συνδέσμου

Η τέχνη της Βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο στη σύγχρονη εικαστική δημιουργία ΓΡΑΦΕΙ Η ΔΡ ΝΙΚΗ ΤΣΙΡΩΝΗ

βιβλία θαυμάτων-οραμάτων, βιβλία ευχών, προσευχών, βιβλία-ποταμοί, θάλασσες, βιβλία οδηγοί, βιβλία ιαματικά, κρυψώνες, αερόστατα, βιβλία διαπεραστικά, βιβλία ερωτηματικά, βιβλία βρώσιμα, πόσιμα, οχυρά, βιβλία-λαβύρινθοι, βιβλία-κραυγή. Η έκθεση πραγματοποιείται με αφορμή το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Studite, το οποίο χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Πολιτισμός και έχει ως στόχο τη μελέτη της βιβλιοδεσίας ως παράγοντα προαγωγής του διαπολιτισμικού διαλόγου. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν έξι ευρωπαϊκές χώρες και ομάδα διακεκριμένων μελετητών του ερευνητικού πεδίου της βυζαντινής βιβλιοδεσίας. Στο πλαίσιο του προγράμματος, εκτός από τις επιτόπιες έρευνες στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες των χωρών-εταίρων του προγράμματος, πραγματοποιούνται εργαστήρια όπου φοιτητές σχολών Καλών Τεχνών και Εφαρμοσμένων Τεχνών εμπνέονται από την παράδοση της τέχνης της βιβλιοδεσίας και φιλοτεχνούν τις δικές τους δημιουργίες. Η έκθεση των έργων τους περιοδεύει στην Αίγινα, την Αθήνα, το Λονδίνο, την Αρλ της Γαλλίας, το Λονδίνο, τη Βουδαπέστη, την Κωνσταντινούπολη και το Βουκουρέστι. (Η δρ Νίκη Τσιρώνη είναι βυζαντινολόγος, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και υπότροφος του Ιδρύματος Ωνάση.) (Φωτογραφίες: Veronique Magnes)

19

Ειδήσεις του Συνδέσμου

20

Στην έκθεση του Helmut Newton ΓΡΑΦΕΙ Η ΗΩ ΠΑΣΧΟΥ

Helmut Newton, Bergstrom, au-dessus de Paris, 1976, Paris © Helmut Newton Estate

O Helmut Neustädter (Newton), παιδί αστικής οικογένειας της περιοχής του Schöneberg, γεννιέται στο Βερολίνο στις 31 Οκτωβρίου του 1920. Σε ηλικία δώδεκα χρονών αγοράζει με το χαρτζιλίκι του την πρώτη του φωτογραφική μηχανή, μια Box Tengor Agfa. Χρησιμοποιεί αμέσως στο μετρό το πρώτο του φιλμ (οκτώ στάσεις, 6x9 εκ.). Ένα μόνο αρνητικό άξιζε τελικά να εκτυπωθεί και αποτύπωνε τον ραδιοφωνικό πύργο του Βερολίνου, το Funkturm. Πρόκειται, κατά μία έννοια, για την πρώτη του φωτογραφία, «επηρεασμένη από τον ζωγράφο Moholy Nagy», όπως θα πει ο ίδιος αργότερα. Χάρις στις γνωριμίες της μητέρας του, εκπαιδεύεται δίπλα στη διάσημη φωτογράφο Yva (καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Else Ernestine Neuländer-Simon), η οποία, σύμφωνα με τον Newton, «έκανε κυρίως φωτογραφίσεις μόδας, πορτρέτα χορευτών και ηθοποιών». Στη διάρκεια αυτής της πρακτικής μυείται στο πορτρέτο, στο γυμνό και στη φωτογραφία μόδας. Είχε στη διάθεσή του το στούντιο την ώρα που ήταν κλειστό, οπότε μπορούσε να εξασκείται ελεύθερα: «Φωτογράφιζα τις φίλες μου με τα ρούχα και τα καπέλα της μητέρας μου, που ενημερωνόταν από όλα τα περιοδικά μόδας. Ήδη αρκετά ικανός με τη φωτογραφική μηχανή, προσπαθούσα να μιμηθώ το στυλ των φωτογραφιών που έβρισκα, και η φιλοδοξία μου ήταν να γίνω φωτογράφος της Vogue». Τον Νοέμβριο του 1938, όταν ξεκινά ο διωγμός της «Νύχτας των Κρυστάλλων», ο Helmut φεύγει από το οικογενειακό διαμέρισμα και κρύβεται επί δύο εβδομάδες. Περιπλανώμενος μόνος στους δρόμους, προσπα-

θεί να γλιτώσει από τις επιδρομές κατά των Εβραίων. Όταν τα πράγματα ηρεμούν, η μητέρα του, με τη βοήθεια κρυφών διασυνδέσεων, καταφέρνει να του βρει ένα διαβατήριο. Ο Helmut εγκαταλείπει τη Γερμανία στις 5 Δεκεμβρίου με τρένο που τον οδηγεί στην Τεργέστη. Δεν θα ξαναδεί ποτέ τον πατέρα του. «Πήρα μαζί μου ό,τι μπορούσα. Είχα μερικές φωτογραφικές μηχανές, κυρίως μία Rolleicord και μία Kodak, και έλπιζα ότι θα με βοηθήσουν να κερδίσω τη ζωή μου επαγγελματικά». Ο Helmut σύντομα προσλαμβάνεται ως φωτογράφος στην κοσμική στήλη της Singapore Straits Times. Στη Σιγκαπούρη, οι οίκοι ανοχής ήταν τόσο εμφανείς όσο και στο Βερολίνο. «Η πορνεία ήταν μεγάλη επιχείρηση, η οποία εκτυλισσόταν σε εξωτερικούς χώρους. Από την ημέρα που ο αδερφός μου μού έδειξε την Erna La Rouge, η ιδέα ότι μπορούσαμε να αγοράσουμε τον έρωτα με γοήτευε. Λάτρευα τα μπορντέλα». Όμως, εξαιτίας ενός προβλήματος με την άδεια παραμονής, ο Helmut αναχωρεί από τη Σιγκαπούρη το 1940, ελπίζοντας σε μια νέα αρχή στην Αυστραλία. Με το τέλος του πολέμου, ο Helmut Neustädter αποκτά την αυστραλιανή υπηκοότητα. Με την ευκαιρία αυτήν, αλλάζει το επίθετό του σε Newton, γιατί πιστεύει πως είναι η σωστότερη απόδοση του επωνύμου του. Ανοίγει ένα μικρό στούντιο φωτογραφίας: κάνει πορτρέτα και φωτογραφίες γάμων. Εκεί θα γνωρίσει, το 1947, την ηθοποιό June Brunell, η οποία και θα του ποζάρει. Παντρεύονται στις 13 Μαΐου του 1948 και δεν θα χωρίσουν ποτέ μέχρι τον θάνατο του Newton.

Ειδήσεις του Συνδέσμου

21

Στην έκθεση του Helmut Newton ΓΡΑΦΕΙ Η ΗΩ ΠΑΣΧΟΥ

Helmut Newton, Rouge à lèvres étalé, Vogue France, 1983, Paris © Helmut Newton Estate

Δέκα χρόνια αργότερα, μετακομίζει μαζί με τη σύζυγό του στο ξενοδοχείο Boissy d’Anglas. Ο Helmut προσπαθεί να βρει δουλειά σε ένα από τα γνωστά γαλλικά περιοδικά. Ύστερα από αποτυχημένες προσπάθειες, κυρίως με το Elle, καταφέρνει τελικά να συνεργαστεί με το περιοδικό Jardin des modes. O Helmut θεωρούσε ότι οι Γάλλοι τού έμαθαν τη μόδα – «με τον τρόπο που ντύνονταν και με τον τρόπο που ζούσαν». Τη δεκαετία του ’60, ο Ηelmut προσλαμβάνεται με πλήρες ωράριο στη γαλλική Vogue. Περιστασιακά δημοσιεύονται φωτογραφίες του και στην αγγλική έκδοση του περιοδικού. «Έτσι ξεκίνησαν όλα για μένα. Βρέθηκα στη γαλλική Vogue και η καριέρα μου απογειώθηκε. Επί είκοσι τρία χρόνια έδωσα στο περιοδικό τον καλύτερο μου εαυτό. [...] Στο εξής, κανένας δεν μπορούσε να με παρασύρει, ήξερα ακριβώς το στυλ των φωτογραφιών που ήθελα να κάνω. [...] Έπρεπε να προσβλέπει κανείς σε κάτι αρκετά σέξι». Ο Newton αναχωρεί για τη Νέα Υόρκη, διάσημος πια το 1971, προκειμένου να πραγματοποιήσει σειρά φωτογραφιών για την αμερικανική Vogue, συνεχίζοντας αυτό που έκανε ήδη στη Γαλλία επί εννέα χρόνια. «Οι φωτογραφίες μου για τη γαλλική έκδοση ήταν ταμπού στην Αμερική». Ταλαιπωρημένος από τους εξαντλητικούς ρυθμούς της ζωής στη Νέα Υόρκη, κοιμάται λίγο και καπνίζει πολύ, με αποτέλεσμα να πάθει έμφραγμα στη μέση μιας φωτογράφισης στο Σέντραλ Παρκ. Το 1976, κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο του Helmut

Newton, White Woman, το οποίο και προκαλεί σκάνδαλο. Με αφορμή αυτό χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η έκφραση «porno chic». Το 1981, το ζεύγος Newton εγκαταλείπει το Παρίσι για το Μόντε Κάρλο, «εκεί που ο ήλιος λάμπει και είμαστε προστατευμένοι από τους φόρους». Κάθε χειμώνα, μέχρι τον θάνατο του Newton, διαμένουν στο Λος Άντζελες. Την ίδια περίοδο, ο φωτογράφος εκθέτει τη σειρά «Grands Nus» στην αίθουσα τέχνης Templon στο Παρίσι. Η ενότητα αυτή ξεκίνησε το 1980, εμπνευσμένη από τις φωτογραφίες ταυτοτήτων. Έναν χρόνο πριν από τα ογδοηκοστά γενέθλια του φωτογράφου, γίνεται η παρουσίαση του γιγαντιαίου λευκώματος με τίτλο Sumo από τις εκδόσεις Taschen. To μοναδικό αυτό εγχείρημα σχολιάζεται από τον Τύπο ως «το μεγαλύτερο, βαρύτερο και ακριβότερο βιβλίο φωτογραφίας». Ζυγίζει τριάντα κιλά, έχει μέγεθος 50 x 70 εκ. και τετρακόσιες ογδόντα σελίδες. Το αντικείμενο τοποθετείται σε ένα αναλόγιο ειδικά σχεδιασμένο από τον Philippe Starck. H ιδέα ανήκει αποκλειστικά στην June, η οποία έχει σημαντικό ρόλο στην επιλογή των τετρακοσίων φωτογραφιών. Κάθε αντίτυπο είναι υπογεγραμμένο από τον Newton. Στις 23 Ιανουαρίου του 2004, θύμα καρδιακής προσβολής, ο Helmut Newton χάνει τον έλεγχο της Cadillac που οδηγούσε, στην έξοδο του ξενοδοχείου Chateau Marmont στο Χόλιγουντ: πεθαίνει σε ηλικία ογδόντα τριών ετών. Το Ίδρυμα Newton εγκαινιάζεται επίσημα

Ειδήσεις του Συνδέσμου

22

Στην έκθεση του Helmut Newton ΓΡΑΦΕΙ Η ΗΩ ΠΑΣΧΟΥ

Helmut Newton, Yves Saint Laurent, Rue Aubriot, Vogue France, 1975, Paris © Helmut Newton Estate

Helmut Newton, Elle, 1969, Paris © Helmut Newton Estate

στο Βερολίνο τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς. Ο τάφος του βρίσκεται στο Schöneberg στο Βερολίνο, στη γειτονιά των παιδικών του χρόνων, πολύ κοντά στον τάφο της Marlene Dietrich.

μεταμόρφωση του πραγματικού παίρνει μια αντίθετη θέση. Η φωτογραφική εικόνα δεν είναι καθρέφτης της πραγματικότητας, αλλά μέσο ανάλυσης, ερμηνείας και τελικά μεταμόρφωσης της ορατής πραγματικότητας, στο ίδιο επίπεδο με τη γλώσσα και εξίσου κωδικοποιημένη».

Λίγα λόγια για την έκθεση... Στις 12 Νοεμβρίου 2012 εγκαινιάστηκε η αναδρομική έκθεση του Helmut Newton (1920-2004) στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση. Η έκθεση παρουσιάζει τις κυριότερες θεματικές του έργου του, τη μόδα, τη διαφημιστική φωτογραφία, το γυμνό, το πορτρέτο, το σεξ. Μέσα σε έναν «κόσμο» ασπρόμαυρων και έγχρωμων εικόνων, ο θεατής έχει τη δυνατότητα να ανακαλύψει την ομορφιά, τον αισθησιασμό του ανδρικού βλέμματος προς το γυναικείο φύλο αλλά και, την ίδια στιγμή, να εισχωρήσει στα «παρασκήνια» των πιο κρυφών μας συναισθημάτων και να συνειδητοποιήσει τις αντιφάσεις της ίδιας της φωτογραφικής τέχνης: στην εποχή της ψηφιακής εικόνας, που προσδοκά την εξαφάνιση του λάθους και της κάθε ατέλειας που εκμηδενίζει το τυχαίο, στην εποχή του Photoshop και των ορίων ανάμεσα σε αυτό που φαίνεται και σε αυτό που είναι, o Newton αποδεικνύεται μοντέρνος και κλασικός ταυτόχρονα – ίσως δε και επιμελώς τολμηρός. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως ο Roland Barthes παρομοιάζει τις δυνητικές ερμηνείες που επιδέχεται μια εικόνα με μια κυμαινόμενη αλυσίδα: «H φωτογραφία ως

Ειδήσεις του Συνδέσμου

23

Τα αποτελέσματα της συνεδρίασης της κριτικής επιτροπής για το πρώτο στάδιο του «Rethink Athens»

Έπειτα από ένα διήμερο πολύωρων συσκέψεων, η κριτική επιτροπή του πρώτου σταδίου του «Rethink Athens» επέλεξε τις προτάσεις που προχωρούν στο επόμενο και τελικό στάδιο του ευρωπαϊκού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας με άξονα την οδό Πανεπιστημίου. Οι αποφάσεις της επιτροπής επιφυλάσσουν ευχάριστες εκπλήξεις, ενδεικτικές της ποιότητας και του υψηλού ενδιαφέροντος των προτάσεων που υποβλήθηκαν στον διαγωνισμό τον οποίο διοργανώνει και χρηματοδοτεί το Ίδρυμα Ωνάση. Συγκεκριμένα, τα μέλη της επιτροπής συμφώνησαν παμψηφεί να περάσουν στο δεύτερο και τελικό στάδιο εννέα προτάσεις (αντί για τρεις έως οκτώ, όπως αρχικά προβλεπόταν), και τούτο, διότι μία επιπλέον πρόταση –πέραν των οκτώ– ισοψήφησε με τις προηγούμενες, σύμφωνα με τους όρους της προκήρυξης. Ακόμη, τα μέλη της επιτροπής επέλεξαν τη μία ουτοπική πρόταση, η οποία θα ανακοινωθεί και θα παρουσιαστεί με την ολοκλήρωση του διαγωνισμού. Καθεμία από τις εννέα προτάσεις θα λάβει το χρηματικό έπαθλο των 25.000 ευρώ, ενώ η ουτοπική-οραματική πρόταση θα λάβει το ποσό των 10.000 ευρώ (υπενθυμίζεται πως η συγκεκριμένη πρόταση δεν προκρίνεται στο επόμενο στάδιο). Τα μέλη της κριτικής επιτροπής του πρώτου σταδίου εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για τις προτάσεις που μελέτησαν, διαπιστώνοντας τη δυναμική που μπορούν αυτές να προσδώσουν στο κέντρο της Αθήνας, με κριτήρια αναπτυξιακά, περιβαλλοντικά, αστικά και κοινωνικά. «Η κρίση του πρώτου σταδίου ολοκληρώθηκε πανηγυρικά με εννέα επιλογές να προκρίνονται για το δεύτερο στάδιο», δήλωσε η Μαριάννα Μόσχου, γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ωνάση και μέλος της κριτικής επιτροπής, για να συμπληρώσει: «Η εμπειρία της κριτικής επιτροπής μας από παρόμοιες παρεμβάσεις διεθνώς, με συγκεκριμένα και βιώσιμα αποτελέσματα, μας στηρίζει στην ανάληψη της ευθύνης για αυτό το σημαντικό έργο». Η κριτική επιτροπή αποφάσισε επίσης να γίνει εξαγορά τριών ακόμη προτάσεων, έναντι του ποσού των 5.000 ευρώ για καθεμία από αυτές, με το σκεπτικό ότι αναπτύσσονται σε αυτές ενδιαφέροντες προβληματισμοί οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κατά την εξέλιξη του έργου. Τον Νοέμβριο πραγματοποιήθηκε επίσης η προκήρυξη του δεύτερου και τελικού σταδίου του «Rethink Athens», η οποία περιλαμβάνει επιπλέον στοιχεία και υποδείξεις προς τους υποψηφίους, με βάση και τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψει. Τελικός στόχος αυτού του έργου πνοής είναι η ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας, η δημιουργία ενός κέντρου με ζωντάνια που θα ευνοεί την επιχειρηματικότητα και την κατοίκηση. «Το “Rethink Athens” είναι τόσο πρωτοποριακό όσο και αισιόδοξο», δήλωσε ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής,

Ειδήσεις του Συνδέσμου

24

Τα αποτελέσματα της συνεδρίασης της κριτικής επιτροπής για το πρώτο στάδιο του «Rethink Athens» καθηγητής Anthony Vidler. «Πρωτοποριακό, καθώς απευθύνει κάλεσμα για την πρόταση μιας ευρείας σειράς χωροταξικών και περιβαλλοντικών ιδεών για την αναζωογόνηση του κέντρου της Αθήνας, το οποίο αυτήν τη στιγμή βρίσκεται υπό συνθήκες μερικής εγκατάλειψης. Αισιόδοξο, διότι, σε αυτή την περίοδο βαθιάς ύφεσης, με την ανάπτυξη εγκλωβισμένη, φιλοδοξεί να δημιουργήσει ευνοϊκότερους όρους ζωής στην καρδιά της Αθήνας, μητροπολιτικού κέντρου και πρωτεύουσας της χώρας. Η εξαιρετική διαδικασία του διαγωνισμού προσελκύει τη συμμετοχή του διεθνούς, εθνικού και τοπικού δυναμικού για την αντιμετώπιση των σύνθετων κοινωνικών, αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών προβλημάτων της περιοχής, εξασφαλίζοντας την ευρύτερη δυνατή δημόσια συζήτηση. Η συμμετοχή ειδικών από την Ελλάδα και το εξωτερικό στην πρώτη κριτική επιτροπή διευρύνει την όλη διαδικασία, επιτρέποντας να γίνει και σύγκριση των ειδικών συνθηκών της Αθήνας, με άλλες αντίστοιχες προσπάθειες αστικής ανάπλασης». Στην κριτική επιτροπή του πρώτου σταδίου συμμετέχουν οι εξής: • Αnthony Vidler (πρόεδρος της επιτροπής), πρύτανης και καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτονικής Irwin S. Chanin της Cooper Union στη Νέα Υόρκη, ιστορικός και κριτικός Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής.

• Ben-Joseph Eran, καθηγητής Αρχιτεκτονικής Τοπίου και επικεφαλής του Τμήματος Αστικού Σχεδιασμού του Ενιαίου Προγράμματος Σχεδιασμού και Ανάπτυξης Πόλεων του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασσαχουσέτης (ΜΙΤ).

• Alfredo Brillembοurg, επισκέπτης καθηγητής στη Μεταπτυχιακή Σχολή Αρχιτεκτονικής, Πολεοδομίας και Συντήρησης του Πανεπιστημίου Κολούμπια, συνιδρυτής του Εργαστηρίου Αστικού Μοντέλου Βιώσιμης Διαβίωσης του ίδιου πανεπιστημίου.

• Γιάννης Ευμολπίδης, πολεοδόμος, ειδικός σύμβουλος του Δημάρχου Αθηναίων.

• Mαριάννα Μόσχου, γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ωνάση.

• Κωνσταντίνος Μωραΐτης, αναπληρωτής καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.

• Richard Plunz, διευθυντής του Προγράμματος Αστικού Σχεδιασμού και καθηγητής στη Μεταπτυχιακή Σχολή Αρχιτεκτονικής, Πολεοδομίας και Συντήρησης του Πανεπιστημίου Κολούμπια.

• Charles Waldheim, καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου της Μεταπτυχιακής Σχολής Design του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.

• Βάνα Ξένου, καθηγήτρια στην Έδρα Ζωγραφικής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.

Ειδήσεις του Ιδρύματος

25

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens»

Η Ακρόπολη αποτελεί «βαρύ φορτίο». Εάν την αποδεχθεί κανείς ως μέρος μιας μακράς ιστορικής πορείας, τότε θα αναδειχθεί μια Αθήνα με την ταυτότητά της.

Ζούμε σε μια εποχή ραγδαίας αστικοποίησης και εγκατάλειψης της υπαίθρου σε παγκόσμια κλίμακα. Υπολογίζεται ότι, την επόμενη δεκαετία, 300 εκατομμύρια άνθρωποι θα κατοικούν στις δέκα μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου. Οι σαρωτικές αυτές μεταβολές επιφέρουν αλλαγές στο εμπόριο, στο περιβάλλον, στις διασυνδέσεις των πόλεων και επιβάλλουν νέους πολεοδομικούς σχεδιασμούς. Μοιάζει σαν να οδεύουμε προς μιαν αναβίωση της πόλης-κράτους, όμως σε ένα άλλο, παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Πώς θα είναι η πόλη του αύριο; Πώς θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στις εξελίξεις πόλεις που ήδη αντιμετωπίζουν οξυμμένα προβλήματα, όπως η Αθήνα; Με ποιον τρόπο θα προσαρμόσουν τις υποδομές τους; Γύρω από αυτά και άλλα αντίστοιχα ερωτήματα περιστράφηκε η συζήτηση στρογγυλής τραπέζης που διοργάνωσε το ΑΩ με τέσσερις κορυφαίους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους, οι οποίοι βρέθηκαν στην Αθήνα, ως προσκεκλημένοι του Ιδρύματος Ωνάση αλλά και ως μέλη της κριτικής επιτροπής του πρώτου σταδίου του εξελισσόμενου διεθνούς διαγωνισμού «Rethink Athens»: • Ο Anthony Vidler είναι κοσμήτορας και καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτονικής Irwin S. Chanin της Cooper Union της Νέας Υόρκης, καθώς και πρόεδρος της επιτροπής πρώτου σταδίου του «Rethink Athens».

• Ο Richard Plunz είναι διευθυντής του προγράμματος Αστικού Σχεδιασμού και καθηγητής στη Μεταπτυχιακή Σχολή Αρχιτεκτονικής, Πολεοδομίας και Συντήρησης του Πανεπιστημίου Κολούμπια.

• Ο Ben-Joseph Eran είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικής Τοπίου και επικεφαλής του Τμήματος Αστικού Σχεδιασμού στο Ενιαίο Πρόγραμμα Σχεδιασμού και Ανάπτυξης Πόλεων του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασσαχουσέτης (ΜΙΤ).

• Ο Alfredo Brillembourg είναι αρχιτέκτονας, επισκέπτης καθηγητής στη Μεταπτυχιακή Σχολή Αρχιτεκτονικής, Πολεοδομίας και Συντήρησης του Πανεπιστημίου Κολούμπια, συνιδρυτής του Εργαστηρίου Αστικού Μοντέλου Βιώσιμης Διαβίωσης του ίδιου Πανεπιστημίου.

Τη συζήτηση συντόνισαν ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, και η Λήδα Μπουζάλη. Π. Τουρνικιώτης: Βρισκόμαστε στην Αθήνα, μια πόλη που στην αρχαιότητα υπήρξε μια «διεθνής μητρόπολη», όπως θα λέγαμε – «το κέντρο του κόσμου». Αργότερα, η Αθήνα έγινε και πάλι πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους, σε μια εποχή κατά την οποία ο νεοκλασικισμός αποτελούσε παγκόσμιο ιδεώδες. Πώς θα μπορούσαμε να «ξανασκεφτούμε την Αθήνα» στη σημερινή εποχή, κατά την οποία τα πάντα παγκοσμιοποιούνται και, πιθανώς, τίποτε δεν είναι πια το ίδιο. Διαφορετικότητα και ταυτότητα: πιστεύετε ότι μπορούν να υπάρξουν νέες ταυτότητες για τις πόλεις ή μήπως ζούμε ένα είδος νέου διεθνισμού; A. Vidler: Πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική διακρινόταν ανέκαθεν από διεθνισμό. Ήδη από την εποχή που αναφέρετε, από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, με το ρεύμα του νεοκλασικισμού, όλος ο κόσμος βίωνε μια περίοδο ιστορικού εκλεκτικισμού. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι αρχιτέκτονες, από τον 19ο αιώνα και μετά, εκπαιδεύονται σε διεθνή κέντρα. Η αρχιτεκτονική ήταν ανέκαθεν μια διεθνής τέχνη. Σήμερα, αυτός ο διεθνισμός είναι παγκόσμιος ως προς τις επενδύσεις, την ανάπτυξη πόλεων σε αναπτυσσόμενες χώρες και αλλού. Ωστόσο, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι το γεγονός ότι η Αθήνα ως φυσική ολότητα έχει την ταυτότητά της, η οποία είναι πολύ διαφορετική από την αντίστοιχη του Ρίο ή της Νέας Υόρκης και απαιτεί μια πολύ συγκεκριμένη αρχιτεκτονική αντίδραση. Δεν πρόκειται για ζήτημα στυλ: είναι θέμα ουσίας. Π. Τουρνικιώτης: Θα μπορούσαν να συνυπάρξουν στην Αθήνα η περιφερειακή-τοπική ταυτότητα με τις ξένες, παγκόσμιες επενδύσεις; A. Brillembourg: Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία των συζητήσεών μας στο πλαίσιο του διαγωνισμού «Rethink Athens» είναι ότι, στην πραγματικότητα, επαναξιολογούμε

Ειδήσεις του Ιδρύματος

26

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens»

Παρεμβάσεις όπως η πεζοδρόμηση της Διονυσίου Αρεοπαγίτου κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση

τις δυνατότητες της διαδικασίας του σχεδιασμού, τόσο ως γραφιστική όσο και ως εφαρμόσιμη ιδέα. Όσο υπάρχουν παγκόσμιες πόλεις άλλο τόσο υπάρχουν και παγκόσμιες παραγκουπόλεις. Και, ταυτόχρονα, υπάρχουν τόποι συγκρούσεων. Στα περισσότερα μέρη όπου εργάζομαι υπάρχουν συγκρούσεις, όπως στη Νότιο Αμερική, στο Καράκας και σε άλλες πόλεις. Στο Σάο Πάολο, για παράδειγμα, περισσότερα από χίλια κτίρια τελούν υπό κατάληψη. Αυτό που συμβαίνει στην Αθήνα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον γιατί ανάγεται στη γέννηση της Δημοκρατίας. Το θέμα δεν είναι το στυλ, αλλά η προγραμματική αλλαγή. Το «Rethink Athens» θα πρέπει να λειτουργήσει ως ένα πόρταλ, ως ένα είδος μιντιακού επιχειρησιακού σχεδίου, στο πλαίσιο του οποίου η πόλη θα απελευθερώσει τον πυρήνα της από περιορισμούς και κανόνες. Μαθαίνω ότι το 50%-60% των άδειων κτιρίων στο κέντρο ανήκουν στο κράτος ή σε κάποιον δημόσιο φορέα. Εάν αυτά δοθούν σε νέους ανθρώπους προς ενοικίαση για 3 ή 6 μήνες, μέσω μιας ΜΚΟ με ρόλο μεσολαβητικό, όπως θα μπορούσε να είναι το «Rethink Athens», τότε τα κτίρια αυτά θα αποκτήσουν νέο «προγραμματικό περιεχόμενο» και θα απελευθερωθεί το αόρατο σήμερα κεφάλαιο, το οποίο απλώς λιμνάζει. Γιατί μπορεί να μην έχετε ευρώ, έχετε όμως σίγουρα κεφάλαιο, ανθρώπινο κεφάλαιο και οικοδομημένο κεφάλαιο.

R. Plunz: Κατά την άποψή μου, η τοπική ταυτότητα είναι το κλειδί για μια πόλη που θέλει να έχει παρουσία στην παγκόσμια σκακιέρα. Η εποχή που ζούμε είναι και πάλι εποχή μαζικής αστικοποίησης. Όπως έχει διαπιστωθεί ιστορικά, το φαινόμενο αυτό είναι κυκλικό. Οι πόλεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Οι εθνικές κυβερνήσεις είναι σημαντικές, αλλά δεν αποτελούν τους μόνους παίκτες. Συνεπώς, για τις μεγάλες παγκόσμιες πόλεις –και η Αθήνα είναι μια παγκόσμια πόλη– το ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης είναι απολύτως συνυφασμένο με το είδος της κάθε πόλης ως μοναδικότητας. Αυτή είναι και η βάση του ανταγωνισμού. Για τη Νέα Υόρκη, απ’ όπου προέρχομαι, ο συναγωνισμός είναι εξαιρετικά δύσκολος. Φυσικά, η Νέα Υόρκη έχει τις ιδιαιτερότητές της, τοπικές και πολιτιστικές, αλλά από οικονομική άποψη υπάρχουν μεγάλες ομοιότητες με αυτό

που συμβαίνει στην Αθήνα. Πώς μετατρέπεις το ανθρώπινο κεφάλαιο στη νέα φάση της οικονομικής ανάπτυξης; Το ερώτημα είναι το ίδιο, το πλαίσιο είναι διαφορετικό. Και αυτή είναι η σημασία του εγχειρήματος του «Rethink Athens». Μια πόλη μπορεί να «πουλήσει», να προβάλει τον εαυτό της με τον δικό της τρόπο και με βάση τα δικά της συμφέροντα.

A. Brillembourg: Ένα σημείο που θα πρέπει ίσως να απασχολήσει το δεύτερο στάδιο του διαγωνισμού είναι η σταδιακή εφαρμογή του όποιου σχεδίου. Ίσως δεν μπορεί κανείς να χρηματοδοτήσει εξαρχής την κατασκευή ενός τραμ, αλλά μπορεί να αποκλείσει την κυκλοφορία των αυτοκινήτων μια Κυριακή, για παράδειγμα. Ξέρω ότι έχει ήδη γίνει το πείραμα και ότι, στον συγκεκριμένο δρόμο (την οδό Πανεπιστημίου), έγινε ολόκληρο πάρτυ. Ίσως μπορεί να κλείνει ο δρόμος σε τακτική βάση. Πολλές στρατηγικές μπορούν να εφαρμοστούν σταδιακά, προοδευτικά... Π. Τουρνικιώτης: Στο ξεκίνημα αυτού του πρότζεκτ κλείσαμε την Πανεπιστημίου πειραματικά. Φέτος, στο πλαίσιο της εφαρμογής πλέον του σχεδίου, μπορεί η πεζοδρόμηση να εφαρμοστεί σε τακτική βάση, μία φορά τον μήνα ή μερικές φορές τον χρόνο. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε μια πόλη μέσα σε μία ημέρα. Η σταδιακή εφαρμογή είναι απαραίτητη και απαιτεί πολλά χρόνια.

B.-J. Eran: Κάθε πόλη πρέπει να είναι μοναδική προκειμένου να είναι ανταγωνιστική τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό μιας χώρας. Ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι επιλέγουν να κατοικήσουν σε μια πόλη είναι η μοναδικότητά της, τα όσα έχει να προσφέρει. Η γενιά που επιδιώκει κανείς να προσελκύσει στο κέντρο της πόλης είναι οι νέοι. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το Σαν Φρανσίσκο: γιατί όλοι οι νέοι θέλουν να εγκατασταθούν εκεί; Γιατί όλες οι εταιρείες επιδιώκουν να ανοίξουν εκεί γραφεία; Ακριβώς για τα όσα έχει να προσφέρει η συγκεκριμένη πόλη. Αυτό που έχει σημασία μακροπρόθεσμα είναι η ευελιξία στην εξέλιξη, όχι οι στιγμιαίες μεταβολές. Τι θα συμβεί εάν ο πληθυσμός αλλάξει; Εάν έλθουν περισσότερες οικογένειες; Πώς

Ειδήσεις του Ιδρύματος

27

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens»

Το εναέριο σύστημα μεταφορών Metrocable λειτουργεί από το 2010 στο Καράκας. Στους σταθμούς του φιλοξενεί από αστυνομικά τμήματα και παιδικούς σταθμούς έως θέατρα και βιβλιοθήκες.

μπορεί να ανταποκριθεί η πόλη στις αυξημένες ανάγκες για σχολεία ή παιδικές χαρές; Εξαιρετικά σημαντική, επίσης, είναι η προστασία των υφιστάμενων κατοίκων∙ θα πρέπει να εξετάζονται οι επιπτώσεις στον ευάλωτο αυτόν πληθυσμό. Όλα αυτά είναι σημαντικά ερωτήματα που θα πρέπει να εξετάζονται πέρα από τον κτιριακό σχεδιασμό.

A. Vidler: Πιστεύω ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους πολλοί εγκαθίστανται στο Σαν Φρανσίσκο είναι το γεγονός ότι πρόκειται για μια σχετικά μικρή, βιώσιμη πόλη που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από ένα τεράστιο επενδυτικό κέντρο, τη Σίλικον Βάλεϊ, η οποία και λειτουργεί ως οικονομικός πόλος έλξης. Εάν συγκρίνουμε την Αθήνα με τη Ρώμη θα δούμε διαφορές στον τρόπο με τον οποίο η Ρώμη έχει επενδύσει στις αρχαιότητές της. Περπατώντας στην Αθήνα βλέπει κανείς εγκαταλελειμμένους αρχαιολογικούς χώρους. Εκτός από την Ακρόπολη, οι υπόλοιπες αρχαιότητες μοιάζουν απλώς να στέκονται μέσα στην πόλη, χωρίς φροντίδα. Αντίθετα, η Ρώμη είναι μια πόλη που προσκαλεί τους ανθρώπους, αφενός, να εργαστούν και, αφετέρου, να την επισκεφθούν και να μάθουν τη μακρά της ιστορία. Στην Αθήνα, ακόμη και τα νεοκλασικά της κτίρια είναι κλειστά και ανεκμετάλλευτα, ενώ υπάρχει τεράστιο κομμάτι ιστορίας που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί.

σμού της σύγχρονης εποχής. Σήμερα, οι μεγάλες πόλεις επιζητούν να γίνουν πόλεις για τον άνθρωπο. Βιώνουμε τη στροφή από τους αυτοκινητόδρομους και τους σιδηρόδρομους στους πεζόδρομους και τους δια-δρόμους. Ακόμη και η Times Square, η λεωφόρος Μπρόντγουεϊ ή η Φρανκφούρτη αλλάζουν. Αυτό που συζητάμε για την Αθήνα είναι η μετατροπή της κεντρικής αρτηρίας για τα αυτοκίνητα σε έναν δρόμο φιλικό προς τον άνθρωπο. Πιστεύετε ότι η τρίτη φάση του μοντερνισμού δεν θα προβλέπει μηχανές ή αυτοκίνητα στις πόλεις; A. Vidler: Θεωρώ πως οι μηχανές θα βρίσκονται στο παρασκήνιο, γιατί θα τις χρειαζόμαστε μεν πάντοτε αλλά θα είναι περισσότερο προσαρμοσμένες στις οικολογικές, κλιματικές, περιβαλλοντικές συνθήκες. Στο Ρίο και στο Σάο Πάολο κλείνουν κάθε Κυριακή τους αυτοκινητόδρομους και τους παραδίδουν στους πεζούς. Η Ακρόπολη απέχει μόνο είκοσι λεπτά από την Πανεπιστημίου. Μπορείτε να δημιουργήσετε έναν ποδηλατόδρομο που να ενώνει τη μία περιοχή της Αθήνας με την άλλη, με χάρτες κατά μήκος της διαδρομής που να επισημαίνουν τα ρωμαϊκά μνημεία, τα ελληνιστικά κ.λπ. Σήμερα δεν υπάρχει καμία κωδικοποίηση για το πώς μπορεί κανείς να δει την πόλη.

A. Brillembourg: Ο καλύτερος τρόπος για τη διατήρηση είναι η αλλαγή. Το υποστήριζε άλλωστε και ο Paul Byard από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο οποίος έλεγε πως ο καλύτερος τρόπος για να διατηρήσεις ένα ιστορικό μνημείο είναι να του δώσεις νέα ζωή.

Στο Παρίσι έχουν μιαν άσχημη μεν χρήσιμη δε πινακίδα μπροστά από κάθε μνημείο, για να δίνει πληροφορίες σχετικές με το μνημείο, το οποίο διατηρείται καθαρό και σε καλή κατάσταση. Επιπλέον, υπάρχουν οδηγοί με τη βοήθεια των οποίων μπορεί κανείς να επισκεφτεί το μεσαιωνικό Παρίσι, το σύγχρονο Παρίσι κ.ο.κ. Η πόλη είναι ανοικτή και εύκολα προσβάσιμη. Ακόμη, έχουν τα ενοικιαζόμενα ποδήλατα, τα οποία μπορεί να πάρει κανείς από οποιοδήποτε σημείο της πόλης με την πιστωτική του κάρτα, να τα χρησιμοποιήσει και να τα αφήσει όπου θέλει. Η Αθήνα δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι είναι μια πόλη για τους ανθρώπους.

Π. Τουρνικιώτης: Γνωρίζαμε έως τώρα τη μητρόπολη ως μια μηχανοκίνητη πόλη, μια πόλη-μηχανή, κάτι το οποίο αποτέλεσε ίσως το πρώτο ή το δεύτερο κύμα μοντερνι-

Επιπλέον, η Ακρόπολη αποτελεί βαρύ φορτίο, το οποίο οι άνθρωποι προσπαθούν να αγνοήσουν γιατί θέλουν να είναι μοντέρνοι. Όμως, η Ακρόπολη είναι εκεί και, εάν τη δεχτεί

Π. Τουρνικιώτης: Πιστεύετε ότι σε μια πόλη γράφουμε ιστορία όταν διατηρούμε την παράδοση και τα κτίρια που αντέχουν στον χρόνο ή όταν κάνουμε το επόμενο βήμα, όταν δηλαδή δημιουργούμε το επόμενο κτίριο;

Ειδήσεις του Ιδρύματος

28

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens»

Το Σαν Φρανσίσκο είναι μια σχετικά μικρή, βιώσιμη πόλη, κοντά σε ένα τεράστιο επενδυτικό κέντρο, τη Σίλικον Βάλεϊ

κανείς ως μέρος μιας μακράς και περίπλοκης ιστορικής πορείας, τότε θα αναδειχθεί μια Αθήνα με την ταυτότητά της. Η ταυτότητα δεν μπορεί να κατασκευαστεί από έξω, αλλά από την ίδια την πόλη, εκτιμώντας τα όσα διαθέτει. Έχω την αίσθηση πως σε μεγάλο βαθμό οι Αθηναίοι δεν εκτιμούν την ιστορία ούτε και το μέλλον της Αθήνας.

A. Brillembourg: Από την πλευρά αυτήν, οι παρεμβάσεις όπως η πεζοδρόμηση της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, που οδηγεί στην Ακρόπολη, είναι προς τη σωστή κατεύθυνση.

A. Vidler: Και όπως είδαμε, ο πεζόδρομος είναι γεμάτος με Αθηναίους, όχι μόνο με τουρίστες...

R. Plunz: Μια άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος είναι αυτή του μοντερνισμού. Το καλό, αλλά ταυτόχρονα και το κακό, στην περίπτωση της Αθήνας είναι ότι ακολούθησε σε ευρεία κλίμακα και με θετικό τρόπο το ρεύμα του μοντερνισμού, διότι αυτό συνέπεσε με μια εποχή κατά την οποία η Ελλάδα διέθετε τους αναγκαίους πόρους. Σήμερα, ο μοντερνισμός, παρ’ όλο που λειτουργεί έως ένα σημείο, κυριαρχεί ασφυκτικά στην πόλη και θα φέρει εμπόδια∙ επομένως, το ερώτημα είναι πώς θα απαλλαγείτε από αυτόν. Ως Νεοϋορκέζος, βλέπω την Αθήνα ως μια πολύ μοντέρνα πόλη με έντονη παρουσία νέων στοιχείων, με οδικό δίκτυο, με συνδέσεις προς το αεροδρόμιο. Έχω την εντύπωση ότι υπήρξε μια «έκρηξη» νέων κατασκευών και υποδομών, οι οποίες θα πρέπει τώρα να προσαρμοστούν στα δεδομένα των προηγούμενων εποχών.

A. Brillembourg: Το Βερολίνο είναι μια πόλη οικονομικά χρεοκοπημένη, αλλά ταυτόχρονα είναι η πιο συναρπαστική πόλη του κόσμου. Πώς το καταφέρνουν; Το Βερολίνο έχει τεράστιες έρημες εκτάσεις, κτιριακά συγκροτήματα που μοιάζουν να αιωρούνται μέσα στην πόλη∙ ωστόσο, διαθέτει μια απίστευτη πυκνότητα και κατακλύζεται από στρατιές καλλιτεχνών και νέων ανθρώπων.

A. Vidler: Έχω φίλους οι οποίοι εργάζονται στο Λονδίνο και ζουν στο Βερολίνο γιατί εκεί μπορούν να έχουν μεγα-

λύτερα διαμερίσματα, πολλούς παιδικούς σταθμούς κ.λπ.

B.-J. Eran: Και στις ΗΠΑ οι περισσότεροι δήμοι είναι χρεοκοπημένοι. Όπως η Αθήνα, έτσι και η Νέα Υόρκη είναι χρεοκοπημένη. Θα πρέπει να αναζητήσει κανείς νέους, καινοτόμους τρόπους για να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους. Θα ήθελα, όμως, να επανέλθω στο θέμα των πεζοδρομήσεων: θα πρέπει να σχεδιάζονται προσεκτικά και όχι να εφαρμόζονται παντού αδιακρίτως, γιατί μπορεί σε δέκα χρόνια να αποδειχθεί ότι ήταν λάθος. Γνωρίζουμε σήμερα ότι η παρουσία αυτοκινήτων φέρνει ζωντάνια σε μια πόλη. Πολλές πόλεις, οι οποίες στις δεκαετίες του ’70 και του ’80 πεζοδρομήθηκαν ολοκληρωτικά, προσπαθούν σήμερα να επαναφέρουν τα αυτοκίνητα – φυσικά, με πιο ελεγχόμενο τρόπο. Μια καλή ιδέα είναι το σύστημα εκείνο κατά το οποίο διαφορετικοί άνθρωποι μοιράζονται το ίδιο αυτοκίνητο. Είναι παρόμοιο με το σύστημα των ποδηλάτων που ενοικιάζονται με την ώρα. Δεν χρειάζεται να απευθυνθεί κανείς σε κάποιο γραφείο ενοικιάσεως. Υπάρχουν παντού πιάτσες ποδηλάτων, όπως για παράδειγμα στο Παρίσι ή μέσα σε πανεπιστημιουπόλεις στις ΗΠΑ. Ο κόσμος τα χρησιμοποιεί συνεχώς, η κίνηση των τροχοφόρων προσαρμόζεται και τα ατυχήματα είναι ελάχιστα.

A. Brillembourg: Επομένως, φαίνεται πως το μέλλον ανήκει στο ηλεκτρικό αυτοκίνητο, στα υβριδικά μηχανοκίνητα ποδήλατα και στα ποδοκίνητα οχήματα. Θα μπορούσε ενδεχομένως να καταργηθεί μία λωρίδα κυκλοφορίας αυτοκινήτων, κι έτσι θα δημιουργούνταν αυτομάτως χώρος για την κυκλοφορία τέτοιων οχημάτων. Στην Αθήνα σήμερα διαπιστώνεται μείωση της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων κατά 30% εξαιτίας της τιμής της βενζίνης. Ως εκ τούτου, η Αθήνα θα μπορούσε να πρωτοπορήσει στον συγκεκριμένο τομέα, γιατί διαθέτει τις κατάλληλες συνθήκες για καινοτομία. Π. Τουρνικιώτης: Στη δεκαετία του ’80, εφαρμόστηκε η πεζοδρόμηση στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, αλλά κατά κάποιον τρόπο το κέντρο κατέρρευσε γιατί η πεζοδρόμηση κατάργησε τον συνδυασμό εμπορικών χρήσεων, πεζών

Ειδήσεις του Ιδρύματος

29

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens»

Το πολυώροφο κτίριο Prestes Maia στο Σάο Πάολο τελούσε υπό κατάληψη από 468 οικογένειες από το 2002 έως το 2007

και οχημάτων. Σήμερα είμαστε πρόθυμοι να επαναφέρουμε αυτό το μείγμα κίνησης στο κέντρο. Το σχέδιο αναμόρφωσης των κεντρικών αρτηριών της Αθήνας περιλαμβάνει την κίνηση αυτοκινήτων, τραμ, ποδηλάτων και πεζών σε ένα είδος διαστρωμάτωσης της κίνησης. Θα ήθελα να ολοκληρώσουμε τη συζήτηση με ένα κοινωνικό ζήτημα. Ζούμε σε μια πόλη η οποία υπήρξε διεθνής επί πολλούς αιώνες. Κατά τους τελευταίους δύο αιώνες, η πόλη ομογενοποιήθηκε και ο πληθυσμός της έγινε αμιγής, μια «καθαρή» κοινωνία. Μετά τις εθνικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα, το ίδιο άρχισε να ισχύει και στις γύρω βαλκανικές χώρες. Στην Αθήνα είχαμε μια αμιγώς ελληνική, ορθόδοξη κοινωνία, και ήμασταν περήφανοι για αυτήν μας την ταυτότητα. Οι αλλαγές που επήλθαν στην Ευρώπη μετά το 1989 επηρέασαν και τη δική μας χώρα. Ζούμε στο κέντρο της Αθήνας μαζί με χιλιάδες μετανάστες που προέρχονται από ολόκληρο τον κόσμο, και έχουν επικρατήσει αρνητικά αντανακλαστικά απέναντι σε αυτούς τους «εισβολείς». Η πολυπολιτισμικότητα είναι το ζητούμενο, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί πολύ λεπτό ζήτημα. Προέρχεστε από πολυπολιτισμικές χώρες: πώς βλέπετε τα πολυπολιτισμικά projects που στοχεύουν στο να «ξανασκεφτούμε» τη ζωή της πόλης, να «ξανασκεφτούμε» το μέλλον της, αναμειγνύοντας γλώσσες, πεποιθήσεις, ιδέες...

A. Brillembourg: Μα, αυτό έχει ήδη γραφτεί! Το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο προβλέπει το μέλλον μέσα σε ένα ελληνικό, ή μάλλον μεσογειακό, πλαίσιο και με το πρότυπο του πολυπολιτισμικού, πολυγλωσσικού μείγματος εκείνης της εποχής.

A. Vidler: Στη Νέα Υόρκη, όπου ζω, υπήρχε ανέκαθεν προκατάληψη απέναντι στο εκάστοτε κύμα μεταναστών και, επίσης, υπάρχουν ομάδες που υποκινούν δημαγωγικά την οργή. Όμως στον υπόγειο σιδηρόδρομο συναντά κανείς μιαν απίστευτη ποικιλία συμπολιτών, Νεοϋορκέζων, οι οποίοι ειρηνικά πηγαίνουν στις δουλειές τους. Κάτι αντίστοιχο θα συμβεί και εδώ.

B.-J. Eran: Η παγκοσμιοποίηση θα επέλθει και, φυσικά, είναι πολύ δύσκολη ως κατάσταση. Εάν επισκεφτεί κανείς το Μπρονξ θα νομίσει ότι βρίσκεται σε μια τελείως διαφορετική χώρα.

A. Brillembourg: Ο Benedict Anderson μιλά για τους κινδύνους του εθνικισμού και της ομοιογένειας, η οποία αντίκειται στην ουσία της ιστορικής κληρονομιάς. Εάν η Ελλάδα αποδεχθεί την κουλτούρα των μεταναστών, εάν αποδεχτεί την ανάμειξη, τότε θα ανακτήσει τη μεσογειακή ταυτότητά της. Π. Τουρνικιώτης: Το πρόβλημα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα το κάνει αυτό. Το ζήτημα είναι περίπλοκο, όχι τόσο όσον αφορά την αρχαία ιστορία, αλλά την ιστορία των τελευταίων διακοσίων χρόνων σε σχέση με τα Βαλκάνια και την Τουρκία. Και το «Rethink Athens» καλείται να αντιμετωπίσει συνολικά το θέμα. Ο διαγωνισμός θα πρέπει ίσως να ξεφύγει από τον απλό, ωραίο σχεδιασμό του κέντρου της πόλης και να πάρει χαρακτήρα προγραμματικό σε κοινωνικό επίπεδο. Πιστεύω ότι είναι κοινώς αποδεκτή η άποψη πως η ανάμειξη διαφόρων στοιχείων είναι θετική, όχι μόνο σε κοινωνικό αλλά και σε οικονομικό επίπεδο. Ο ένας τομέας τροφοδοτεί τον άλλον, και αυτό είναι το στοιχείο που διατηρεί τόσα χρόνια τη Νέα Υόρκη και την κάνει να αναπτύσσεται. Αφορά, επίσης, τη νέα γενιά και τις δυνατότητες που της παρέχει η νέα ηλεκτρονική τεχνολογία, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της οποίας σχετίζεται με το γεγονός ότι οι χρήστες μοιράζονται «προνομιακές πληροφορίες», όπως συνήθως λέγονται. Πιστεύω ότι η νέα οικονομία μπορεί να εφαρμοστεί κατεξοχήν στην Αθήνα, η οποία ιστορικά είναι το πιο κοινωνικό μέρος του κόσμου, ένα μεσογειακό χωνευτήρι.

A. Vidler: Όταν συζητώ με τους σπουδαστές εδώ, μου λένε ότι δεν μπορούν να εγκατασταθούν στο κέντρο της πόλης εξαιτίας του υψηλού κόστους. Ωστόσο, περπατώντας στο κέντρο βλέπω ότι σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο τα μισά γραφεία και καταστήματα είναι κλειστά. Αυτά ανήκουν σε κάποιον ιδιωτικό ή δημόσιο φορέα. Θεωρώ ότι αντίκειται

Ειδήσεις του Ιδρύματος

30

Η πόλη τού αύριο: Μια συζήτηση με αφορμή το «Rethink Athens» στην ανάπτυξη της πόλης και της οικονομίας το να κρατά κανείς κλειστά όλα αυτά τα ακίνητα περιμένοντας να ανεβούν οι τιμές τους. Στη Νέα Υόρκη, πλέον, οι επενδυτές και ιδιοκτήτες συνειδητοποιούν ότι είναι προτιμότερο να ενοικιάσουν τα κτίριά τους, τα οποία χτίστηκαν σε περιόδους οικοδομικής ανάπτυξης. Τα ενοίκια γίνονται πλέον προσιτά στον πολύ κόσμο.

A. Brillembourg: Με την κατάλληλη νομοθεσία μπορεί να προβλεφθεί ότι δεν μπορεί ένας ιδιοκτήτης να κρατά ένα ακίνητο αχρησιμοποίητο επί περισσότερο από πέντε χρόνια, φέρ’ ειπείν. Θα πρέπει να του δοθούν κίνητρα ώστε να ανοίξει τουλάχιστον το ισόγειο, έστω και χωρίς καταστήματα που να λειτουργούν. Στο Καράκας, το πιο συναρπαστικό μέρος της πόλης είναι μια ταράτσα, μια ανοικτή πλατεία. Επίσης, στο Σάο Πάολο ο Oscar Niemeyer κατασκεύασε το Πάρκο Ιμπιραπουέρα, που σφύζει από ζωή – όλα συμβαίνουν εκεί, από μαθήματα χορού και γιόγκα μέχρι ποδηλασία.

R. Plunz: Πιστεύω ότι ένας λόγος για τον οποίο η Νέα Υόρκη δεν είχε τις μεγάλες εξεγέρσεις του Λος Άντζελες ή του Ντιτρόιτ είναι ακριβώς η ύπαρξη του υπόγειου σιδηρόδρομου, όπου δεν μπορείς να αποφύγεις τον άλλον. Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να αναμειχθούν.

B.-J. Eran: Εκεί συναντώνται ο πλούσιος και ο φτωχός. Ο skateboarder, ο γιάπης και ο επιχειρηματίας κάθονται ο ένας δίπλα στον άλλον, με αποτέλεσμα να φοβούνται λιγότερο ο ένας τον άλλον. Το ίδιο μπορεί να συμβεί στους δρόμους, στα πάρκα, στους ανοικτούς χώρους. Ακούγεται ιδεαλιστικό αλλά μπορεί να συμβεί. Μεγάλη σημασία, όμως, έχει να προστατευθούν οι πιο αδύναμοι που ήδη βρίσκονται σε περιοχές παρέμβασης, ώστε να μην εκδιωχθούν σε άλλα μέρη της πόλης. Διαφορετικά, θα δημιουργηθούν νέες συνθήκες, οι οποίες σε είκοσι χρόνια θα πρέπει πάλι να αντιμετωπιστούν. Πώς μπορεί να προβλεφθεί αυτό; Είναι περίπλοκο, αλλά σημαντικό.

R. Plunz: Προφανώς, υπάρχουν διαδικασίες και νομικά ζητήματα. Δεν μπορεί να περιμένει κανείς ότι οι ιδιοκτήτες των ακινήτων θα ανακαινίσουν αυθόρμητα τα κτίριά τους. Από την άποψη αυτή, το σχέδιο στη Βομβάη απέτυχε. Θεσμοθέτησαν νόμους προστασίας των κτιρίων χωρίς να έχουν τους αναγκαίους πόρους για την εφαρμογή τους. Είναι φανερό ότι στην Αθήνα η κατάσταση θα επιδεινωθεί εάν δεν υπάρξει μια αλλαγή στο νομικό πλαίσιο. Λ. Μπουζάλη: Μια κριτική που μπορεί να ασκηθεί από το κοινό, όσον αφορά τα αποτελέσματα του διαγωνισμού, μπορεί να στοχεύσει στην επιλογή ενός ξένου γραφείου, μιας εταιρείας από το εξωτερικό, η οποία θα προτείνει την καλύτερη λύση για το κέντρο της Αθήνας. «Πώς μπορεί κάποιος που δεν έχει ζήσει σε αυτή την πόλη, που δεν γνωρίζει τις ιδιαιτερότητες των κατοίκων της, να την ανασχεδιάσει;» θα ρωτήσουν ίσως. Τι απαντάτε σε αυτό;

A. Brillembourg: Δεν ξέρουμε ποιος θα είναι ο νικητής. Μπορεί να είναι κάποιος από το εξωτερικό ή μπορεί να είναι ένα τοπικό γραφείο. Δεν έχει σημασία. Γιατί οποιαδήποτε πρόταση, όταν έρθει η στιγμή να εφαρμοστεί, θα πρέπει να βασιστεί στην τοπική «ευφυΐα», την τοπική νομοθεσία, τις δημοτικές αρχές, τους κατοίκους, οι οποίοι θα πρέπει να εγκρίνουν το σχέδιο και να συνεργαστούν. Επομένως, οποιαδήποτε πρόταση επιλεγεί θα είναι τελικά τοπική.

A. Vidler: Κάθε στοιχείο αρχιτεκτονικής, όταν ενσωματώνεται, αποκτά τοπικό χαρακτήρα εξ ορισμού, γιατί δεν μπορεί να κατασκευαστεί εάν δεν γίνει αποδεκτό, εάν δεν υιοθετηθεί και προσδιοριστεί από την τοπική κοινωνία. Προερχόμαστε ο καθένας από τον τόπο του, αλλά δεν αγνοούμε το τι συμβαίνει στις πόλεις από οικονομικής, κοινωνικής και αρχιτεκτονικής πλευράς.

R. Plunz: Ωστόσο, το ερώτημα είναι πολύ σημαντικό και θα γίνει ακόμη περισσότερο καθώς θα εξελίσσεται η όλη διαδικασία. Η τελική απάντηση είναι ότι η Αθήνα είναι μια παγκόσμια πόλη και, εάν θέλει να συναγωνιστεί τις άλλες πόλεις από αυτή την άποψη, θα πρέπει να διαθέτει και τα δύο συστατικά: αφενός την τοπική και αφετέρου την παγκόσμια αντιπροσώπευση.

B.-J. Eran: Αυτό που πετυχαίνει ένας διαγωνισμός όπως το «Rethink Athens», στο πλαίσιο μιας διαδικασίας δημιουργίας μιας πόλης, είναι ακριβώς ότι επιτρέπει να τεθούν τέτοιου είδους ερωτήματα. Ακόμη και αν υπάρξει κατακραυγή και διαμαρτυρίες στην πλατεία εναντίον του σχεδίου που θα επιλεγεί, και πάλι το σχέδιο θα έχει επιτύχει γιατί θα φανερώσει ότι ο κόσμος ενδιαφέρεται και αντιδρά. Θα πρέπει να το δείτε ως μέρος μιας δημοκρατικής διαδικασίας. Π. Τουρνικιώτης: Προσωπικά, δεν φοβούμαι την ευφυΐα. Ουδέποτε σκέφτηκα με όρους τοπικούς, αλλά πάντοτε με όρους παγκόσμιους, και πιστεύω πως το ίδιο ισχύει και για εσάς. Μπορούμε να ανταλλάσσουμε ιδέες και για αυτό βρισκόμαστε εδώ, γύρω από αυτό το τραπέζι. Θα ήθελα, κλείνοντας αυτήν τη συζήτηση, να σας ευχαριστήσω που επανεξετάζετε την Αθήνα και που αξιολογήσατε τις υποψηφιότητες του διαγωνισμού «Rethink Athens». Θέλω να σας προσκαλέσω ξανά, σε τρία χρόνια τουλάχιστον, να περπατήσουμε και πάλι μαζί στην πόλη και να αξιολογήσουμε το νέο κέντρο της Αθήνας. Ελπίζω πως θα είναι μια θετική εμπειρία για όλους μας.

Ειδήσεις του Θυγατρικού Ιδρύματος

31

Το πρόγραμμα επέκτασης και ανακαίνισης του Ωνασείου Πολιτιστικού Κέντρου στη Νέα Υόρκη

Η ανάπτυξη, η επέκταση και η αναβάθμιση συνοδεύουν τις επιτυχημένες πρωτοβουλίες. Τον κανόνα αυτόν ακολουθεί και το Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης, έχοντας διαγράψει εξαιρετική ανοδική πορεία από την ίδρυσή του έως σήμερα. Στις 7 Νοεμβρίου 2012, το θυγατρικό Ίδρυμα Ωνάση εξήγγειλε ένα σημαντικό πρόγραμμα ανακαίνισης και επέκτασης του Πολιτιστικού Κέντρου του, το οποίο στεγάζεται στο Αίθριο του Ολυμπιακού Πύργου, στην Πέμπτη Λεωφόρο του Μανχάταν. Το έργο, ύψους αρκετών εκατομμυρίων δολαρίων, θα χρηματοδοτηθεί αποκλειστικά από το Ίδρυμα Ωνάση. Η υλοποίησή του ανατέθηκε στο κορυφαίο γραφείο αρχιτεκτονικής και design Perkins Eastman και αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Δεκέμβριο του 2013. Ο σχεδιασμός προβλέπει την αναβάθμιση και την επέκταση των χώρων του Πολιτιστικού Κέντρου, καθώς και την ανακαίνιση των κοινόχρηστων χώρων του Αιθρίου. Όσο διαρκούν τα έργα, το Πολιτιστικό Κέντρο θα συνεχίσει το πρόγραμμα των πολιτιστικών του δράσεων, οι οποίες θα φιλοξενούνται σε άλλους καταξιωμένους χώρους στη Νέα Υόρκη. Το Κέντρο ιδρύθηκε το 1999 και ξεκίνησε τη λειτουργία του το φθινόπωρο του 2000. Έκτοτε, έχει διοργανώσει 16 μεγάλες εκθέσεις, 10 εγκαταστάσεις σύγχρονης τέχνης και φωτογραφίας, περισσότερες από 120 πολιτιστικές εκδηλώσεις, προσελκύοντας περισσότερους από 700.000 επισκέπτες μέχρι σήμερα, ενώ έχει δημοσιεύσει 16 εκθεσιακούς καταλόγους και πρακτικά συνεδρίων.

«Το Ίδρυμα Ωνάση αποφάσισε να αναλάβει αυτό το σημαντικό έργο ανακαίνισης και επέκτασης του Ωνασείου Πολιτιστικού Κέντρου της Νέας Υόρκης ανταποκρινόμενο στη θερμή υποστήριξη που λαμβάνει όλα αυτά τα χρόνια από την πόλη και το κοινό της Νέας Υόρκης», δήλωσε ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Παπαδημητρίου. «Στόχος μας είναι να εξακολουθήσουμε την πολιτιστική και εκπαιδευτική αποστολή μας σε ένα νέο, βελτιωμένο και αναβαθμισμένο περιβάλλον που θα προσφέρει εκπαίδευση και αισθητική απόλαυση σε όλους». Το αρχιτεκτονικό γραφείο Perkins Eastman, που ανέλαβε το έργο της ανακαίνισης, ειδικεύεται σε προοδευτικά, καινοτόμα σχεδιαστικά projects, κινούμενο πέρα και πάνω από τους στόχους των εκάστοτε πελατών και μεγιστοποιώντας την ανθρώπινη εμπειρία. Από το 1981, το έτος της ίδρυσής του, έχει αναδειχθεί σε κορυφαίο διεθνές γραφείο αρχιτεκτονικής, αστικού σχεδιασμού και διακόσμησης εσωτερικών χώρων. Τα εγκαίνια του ανακαινισμένου Ωνασείου Πολιτιστικού Κέντρου θα πραγματοποιηθούν στις αρχές του 2014 ταυτόχρονα με τα εγκαίνια μιας σημαντικής έκθεσης αρχαιολογικού περιεχομένου, η οποία θα διοργανωθεί σε συνεργασία με κορυφαία αμερικανικά και ευρωπαϊκά μουσεία.

Ειδήσεις του Θυγατρικού Ιδρύματος

32

Με επίκεντρο την Ορέστεια στη Νέα Υόρκη

Η Ορέστεια του Αισχύλου αποτέλεσε το επίκεντρο συζήτησης στρογγυλής τραπέζης και δραματοποιημένης ανάγνωσης που διοργάνωσε το Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο στις 12 και 13 Οκτωβρίου 2012 στη Νέα Υόρκη. Στο πάνελ της συζήτησης, με τίτλο «Δαμάζοντας τις Ευμενίδες στη σύγχρονη Ευρώπη: Μια συζήτηση εμπνευσμένη από την Ορέστεια», συμμετείχαν: η Christiane Lemke, καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Leibniz του Ανόβερου και διευθύντρια του Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet∙ ο Peter Meineck, καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Θεάτρου Aquila, ο οποίος ειδικεύεται στην ιστορία, την πρόσληψη και την απόδοση του αρχαίου δράματος∙ και ο Tobias Maehler, ηθοποιός, σκηνοθέτης και ιδρυτής του πρότζεκτ creActor. Τη συζήτηση συντόνισε ο Martin Rauchbauer, διευθυντής του Deutsches Haus στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Στη συνέχεια, πέντε νέοι ηθοποιοί, μέλη της θεατρικής ομάδας creActor, παρουσίασαν τη δραματοποιημένη ανάγνωση της Ορέστειας, καρπό της σειράς εργαστηρίων που είχαν παρακολουθήσει με τον κορυφαίο Γερμανό σκηνοθέτη Peter Stein στο κτήμα του στην Ούμπρια της Ιταλίας. «Η τριλογία του Αισχύλου Ορέστεια παρουσιάστηκε για πρώτη φορά πριν από 2.500 χρόνια στην Αθήνα∙ ωστόσο, ορισμένα από τα ζητήματα που εγείρει η τραγωδία αυτή μοιάζουν εξαιρετικά επίκαιρα στη σημερινή Ευρώπη, η οποία πλήττεται από την κρίση», αναφέρει στο σκεπτικό της η ομάδα creActor. «Όταν, στις Ευμενίδες, η θεά της σοφίας, η Αθηνά, μεταμορφώνει σε καλοπροαίρετα πνεύματα τις αποφασισμένες να σκοτώσουν τον

Ορέστη Ερινύες, η τραγωδία μάς δείχνει πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε τις φαινομενικά ανυπέρβλητα διενέξεις. Η Ορέστεια προβλέπει τα σύγχρονα πάθη, τις ανησυχίες και τις συγκρούσεις στην Ευρώπη, αλλά και τις απελπισμένες προσπάθειές μας να αντιμετωπίσουμε όλα αυτά τα προβλήματα. Αποτελεί, επίσης, το πρώτο θεατρικό έργο που ασχολείται με τις αξίες της κοινωνίας των πολιτών, της λογικής και της δικαιοσύνης στη Δημοκρατία». Τη σκηνοθεσία της δραματοποιημένης ανάγνωσης ανέλαβε ο Tobias Maehler, ενώ η Ευθαλία Παπακώστα συμμετείχε διαβάζοντας το αρχαίο ελληνικό κείμενο.

Δείτε το βίντεο https://www.youtube.com/watch?v=tt2Zwt_7tyw

Δείτε αποσπάσματα https://www.youtube.com/watch?v=SqyZFWJASc&feature=youtu.be

Διάλεξη

33

Ένα ταξίδι στο φως ΓΡΑΦΕΙ Η ΗΩ ΠΑΣΧΟΥ

Κάβος, λάδι σε καμβά, 40 x 50 εκ.

Εκεί που το συνειδητό συναντιέται με το ασυνείδητο, εκεί που τα πρότυπα του εξωτερικού κόσμου αγκαλιάζουν εκείνα του εσωτερικού, εκεί που δεν διακρίνεται η διαφορά μεταξύ πραγματικού και ονειρικού, υπάρχει ένα σημείο από το οποίο αντλώ την έμπνευσή μου για να δημιουργώ τους ζωγραφικούς μου πειραματισμούς. Με βάση το συναίσθημα, επιστρατεύω τη φαντασία μου για τη μετάλλαξη συμβόλων παρμένων από την κοσμική ή τη θρησκευτική εικονογραφία, με σκοπό τη δημιουργία ενός προσωπικού «λεξικού εικόνων». Με τη βοήθεια του προσωπικού αυτού λεξικού ζωγραφίζω συνθέσεις που συνδυάζουν αφηρημένους και ρεαλιστικούς νοηματικούς συρμούς, όπου πολλά συμβαίνουν ταυτόχρονα και με την ίδια ένταση, άλλοτε αναγνωρίσιμα και άλλοτε όχι, έτσι ώστε ο θεατής να παρακινείται να τα αποκωδικοποιήσει σύμφωνα με την ευαισθησία του. Ο διάλογος που ανέπτυξα ανάμεσα στα σχέδιά μου και στη ζωγραφική, δραστηριότητες ταυτόχρονες, είχε ως αποτέλεσμα οι συνθέσεις να εξελιχθούν σε ένα είδος πνευματικής οδύσσειας, καθώς και σε ένα σχόλιο της ζωής μου, η οποία εμπλουτίστηκε εμπειρικά από την αμερικανική πραγματικότητα ύστερα από τη δεκαετή εγκατάστασή μου στο Λος Άντζελες. Η πολύχρονη παραμονή μου σε αυτό το κοινωνικό παζλ, όπου διατηρούνται αυτούσιες και αναλλοίωτες οι πολιτιστικές συνήθειες διαφορετικών εθνικοτήτων, μου έδωσε την ευκαιρία να πάρω μια γεύση του πώς το εκάστοτε κοινωνικό και πολιτισμικό σύνολο αντιμετωπίζει τα δύο φύλα, αρσενικό και θηλυκό, μέσω τελετουργιών, καθημερινών συμπεριφορών και συνηθειών.

Επειδή οι γιατροί και οι γονείς μας μάς ταυτοποιούν ως αρσενικό ή θηλυκό, σύμφωνα με την προφανή γεννητική μας ανατομία, από την πρώτη στιγμή της ζωής μας κυριαρχεί μηχανικά μια φιλοσοφία που ορίζει το τι είμαστε (φύλο) και πώς πρέπει υποθετικά να συμπεριφερόμαστε. Έτσι, η Γενετική σφραγίζει τη μοίρα μας, γιατί αμέσως μυούμαστε στους ξεχωριστούς πολιτιστικούς και θρησκευτικούς μηχανισμούς που σχετίζονται με τη διάκριση μεταξύ αρσενικού και θηλυκού. Η αντιπαράθεση της δικής μου ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς με τις άλλες, καθώς και με την αμερικανική κουλτούρα, η οποία προωθεί τους δικούς της πολιτισμικούς και θρησκευτικούς μηχανισμούς, όσον αφορά τη σχέση των δύο φύλων, με έκανε να αναρωτηθώ για το τι είναι επιτρεπτό και τι απαγορευμένο, τι είναι δημόσιο και τι προσωπικό. Η χριστιανική συνείδηση με την οποία έχω μεγαλώσει, και η οποία δεν ξέρει τι άλλο να κάνει με τη σκοτεινή, υλική και αισθησιακή πλευρά της εκτός από το να την ευνουχίσει και να την αποκαλέσει «Εύα», ήρθε αντιμέτωπη με τη νέα για μένα αμερικανική πραγματικότητα. Εκεί, η τεχνολογία και ο καταναλωτισμός δίνουν τη δυνατότητα στα μέλη της κοινωνίας όχι μόνο να προσθέτουν καλλίγραμμα τμήματα στο σώμα τους αλλά και να αλλάζουν τη γεννητική τους ανατομία δίνοντας μιαν άλλη διάσταση στους ορισμούς των λέξεων «αμαρτία», «αγνότητα» και «ταμπού». Την εμπειρία μου αυτήν τη μετέφερα στο έργο μου, αντιμετωπίζοντας το ανθρώπινο σώμα ως δοχείο-κανάτι, το οποίο γεμίζει με ό,τι επιθυμεί ο καθένας, χρήσιμο ή άχρηστο· ενώ τα ανοίγματα του σώματος τα βλέπω ως εισό-

Διάλεξη

34

Ένα ταξίδι στο φως ΓΡΑΦΕΙ Η ΗΩ ΠΑΣΧΟΥ

Φουσκοθαλασσιά, λάδι σε καμβά, 180 x 200 εκ

δους-εξόδους που, ανάλογα με τη χρήση τους, υποδηλώνουν την πλήρη απελευθέρωση ή υποδούλωσή του. Διαμορφώνουν έτσι την έννοια της σωματικής συνοριακής γραμμής ως σημείου ενσωμάτωσης των ταμπού. Ενώ λοιπόν ο μοντερνισμός έχει αναπτυχθεί με κατεύθυνση τη συνεχή δέσμευση της ιδιοσυγκρασίας του καλλιτέχνη, η τέχνη μου ως προσωπική αποκάλυψη και ενορατική μελέτη βασίζεται στην ιδιοσυγκρασία, τα όνειρα και τον συναισθηματικό μου κόσμο. Έχοντας υπόψη ότι τα όνειρα είναι οι αόρατες ρίζες στη συνείδησή μας, παρατήρησα ότι, κατά τη διάρκεια ενός ονείρου, συνηθισμένα αντικείμενα ή ιδέες μπορούν να προσλάβουν πολύ δυνατή ψυχική σημασία, που προσπαθώ να αντικατοπτρίσω και στις δικές μου ονειρικές, σχεδόν υπερβατικές συνθέσεις με τη μετωπικότητα, τον απροσδιόριστο χώρο και τη χρήση του χρώματος με τη συμβολική, υποσυνείδητη δύναμη που αυτό μπορεί να μεταβιβάσει. Αποφεύγοντας να μιμούμαι την πραγματικότητα του υλικού κόσμου, παρά μόνον επιφανειακά, εμπειρικά, σχεδόν ανορθολογικά, προσπαθώ να ενσαρκώσω στη δουλειά μου την έννοια της εσωτερίκευσης του μη κοσμικού και του «υψηλού».

Μελαγχολία, λάδι σε καμβά, 50 x 40 εκ

Έτσι, οι ζωγραφικοί μου πειραματισμοί μοιάζουν με μιαν αφηρημένη περιήγηση στον εσωτερικό κόσμο. Συνδυάζουν τον συμβολισμό, τη συναισθηματική φόρτιση, τον διάλογο συνειδητού-ασυνείδητου, ώστε να προσδίδουν μια πνευματική διάσταση στα πράγματα, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στον θεατή να δραπετεύει στο αόρατο και το ονειρικό. Νοσταλγία Επιθυμίας, ακρυλικό σε καμβά, 140 x 100 εκ.

(Ο Διονύσης Καμπόλης είναι εικαστικός καλλιτέχνης, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών Καλών Τεχνών από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες/UCLA.)

Βιβλιοπαρουσίαση

Νέκταρ και Ψευδαίσθηση ΓΡΑΦΕΙ Ο ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ

Henry Maguire, Nectar and Illusion: Nature in Byzantine Art and Literature, Onassis Series in Hellenic Culture, Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 2012, 224 σελ., ISBN: 78-0-19-976660-4 Το βιβλίο του ομότιμου καθηγητή Henry Maguire με τίτλο Nectar and Illusion: Nature in Byzantine Art and Literature [Νέκταρ και Ψευδαίσθηση: H Φύση στη Βυζαντινή Τέχνη και Λογοτεχνία], το οποίο εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη από το Ίδρυμα Ωνάση στη σειρά για τον Ελληνικό Πολιτισμό (Onassis Series in Hellenic Culture), αποτελεί την πρώτη εμπεριστατωμένη και εκτενή μελέτη της απεικόνισης της φύσης στη βυζαντινή λογοτεχνία και τέχνη. Στις σελίδες τού μικρού σε μέγεθος αλλά πλούσιου και μεστού σε περιεχόμενο έργου του, ο συγγραφέας πραγματεύεται ζητήματα της σχέσης της φύσης με διάφορες πτυχές της ζωής, του πνευματικού και καλλιτεχνικού βίου του Βυζαντίου, όπως την έννοια της ειδωλολατρίας, τη ρητορική, τη μεταφορά στον γραπτό λόγο, την έννοια της αφαίρεσης και, τέλος, την αρχιτεκτονική. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια, τα οποία εξετάζουν τις παραπάνω ενότητες σχέσεων τεκμηριώνοντάς τες με πλούσιο εικονογραφικό υλικό, καταλήγει σε συμπεράσματα και πλαισιώνεται στο τέλος από βιβλιογραφία και ενιαίο ευρετήριο ονομάτων, τόπων, έργων, εικονογραφικών παραστάσεων και εννοιών. Στο πρώτο κεφάλαιο («Φύση και ειδωλολατρία») ο συγγραφέας καταδεικνύει πώς η βυζαντινή τέχνη αγκάλιασε και υιοθέτησε απεικονίσεις της επίγειας δημιουργίας στη διακόσμηση των χριστιανικών ναών από τον 5ο μέχρι τον 7ο αιώνα. Τα σωζόμενα έργα είναι πολλά, ιδίως στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντίου (Ελλάδα, Μικρά Ασία, Κύπρος, Συρία, Αίγυπτος) και εντυπωσιάζουν με τον πλούτο των συνθέσεων, την πρωτοτυπία και την άρτια εκτέλεσή τους. Αργότερα, μετά την πολυτάραχη εικονομαχική έριδα του 8ου και του 9ου αιώνα, οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν προσεκτικότερη στάση απέναντι στην απεικόνιση των ζώων και των φυτών, η οποία συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του Βυζαντίου. Βέβαια, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, οι ρίζες αυτής της κριτικής και συχνά εχθρικής στάσης τοποθετούνται στον 4ο αιώνα, όταν πολλοί χριστιανοί συγγραφείς κατηγορούσαν ως ειδωλολατρικές τις παραστάσεις και λατρείες ποταμών (όπως του Νείλου) αλλά και κάποιες άλλες προσωποποιήσεις φυσικών στοιχείων (Γη, Θάλασσα, Ωκεανός) στην τέχνη. Μετά την Εικονομαχία, αυτή την τόσο σημαντική τομή ανάμεσα στο πρώιμο και το καθαυτό Βυζάντιο, η τέχνη και ο διάκοσμος των βυζαντινών ναών αλλάζουν χαρακτήρα ανεπιστρεπτί. Γίνονται περισσότερο ανθρωποκεντρικοί και λιγότερο δεκτικοί στις εικόνες της φύσης. Ο κίνδυνος ότι αυτές οι τελευταίες θα χρησιμοποιούνταν από τους ειδωλολάτρες δημιούργησε διαρκή ένταση μεταξύ, αφενός, του υλικού κόσμου, ο οποίος αντιπροσωπευόταν από τη φύση, και αφετέρου του πνευματικού κόσμου, ο οποίος αντιπροσωπευόταν από τις ιερές εικόνες του Χριστού και των αγίων. Το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται λοιπόν τον ρόλο της Εικονομαχίας, η οποία επέδρασε τόσο καταλυτικά σε αυτήν τη θεμελιώδη αλλαγή στη βυζαντινή τέχνη. Ας μην ξεχνούμε άλλωστε ότι και οι δύο πλευρές της διαμάχης αλληλοκατηγορούνταν για «λατρεία του δημιουργήματος παρά του Δημιουργού». Η δευτερεύουσα διαμάχη γύρω από την απεικόνιση των ζωντανών πλασμάτων

35

Βιβλιοπαρουσίαση

36

Νέκταρ και Ψευδαίσθηση ΓΡΑΦΕΙ Ο ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ

εκτός των ανθρώπινων όντων, αν και πολύ λίγο μελετημένη σε σχέση με τη διαμάχη για τις ιερές εικόνες, επηρέασε εντούτοις δραστικά την εφεξής διακόσμηση των βυζαντινών ναών. Το δεύτερο κεφάλαιο («Φύση και Ρητορική») καταγράφει με τρόπο διεξοδικό τη διαρκή αμφιθυμία των Βυζαντινών ανάμεσα στην αποδοχή ή την άρνηση των τεχνικών της ρητορικής, ειδικά στο μέτρο που αυτές χρησιμοποιούνταν για να δοξάσουν τον επίγειο κόσμο. Τα πριν από την Εικονομαχία εγκώμια και σχόλια που ήταν αφιερωμένα στην Εξαήμερο συχνά ενσωμάτωναν εκφράσεις αξιοσημείωτων στοιχείων της Δημιουργίας, όπως του ποταμού Νείλου, στον οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως, και του παγωνιού. Ο συγγραφέας αναφέρει χαρακτηριστικά μια σειρά Ελλήνων συγγραφέων των Μέσων Χρόνων που αντιμετώπιζαν τη ρητορική με αμφιθυμία. O περίφημος λόγιος Μιχαήλ Ψελλός, από τη μία πλευρά, εξέφραζε θαυμασμό για αυτούς που χρησιμοποιούσαν τη ρητορική για να προσδώσουν κομψότητα στον λόγο τους, από την άλλη όμως θεωρούσε τις τεχνικές της ως μέσα εξαπάτησης και δόλου. Ο Νικόλαος Μεσαρίτης, στην «Έκφρασιν» του ναού των Αγίων Αποστόλων Κωνσταντινούπολης, ενώ εκφράζει καχυποψία για τη χρήση της ρητορικής ως μέσου απόκρυψης της αλήθειας, ταυτόχρονα την εξισώνει απόλυτα με τη Θεία Σοφία. Το κεφάλαιο αυτό διερευνά, λοιπόν, το προαναφερθέν παράδοξο, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στον συσχετισμό που έκαναν οι Βυζαντινοί ανάμεσα στις χάρες της ρητορικής και της φύσης. Όπως και με τη ρητορική, οι Βυζαντινοί μπορούσαν να δουν τη φύση με καχυποψία. Η αφθονία της μπορούσε να θεωρηθεί «φευγαλέα» και «απατηλή» σε σύγκριση με κάποιες προαιώνιες αλήθειες. Η αμφιθυμία των Βυζαντινών έναντι της ρητορικής και της φύσης εκφράζονταν τόσο στα γραπτά κείμενα όσο και στην τέχνη. Ο καθηγητής Maguire τα εξετάζει αμφότερα στο κεφάλαιο αυτό. Η επόμενη ενότητα, με τίτλο «Φύση και Μεταφορά», συζητά τις επαναλήψεις των μεταφορών που προέρχονται από τη φύση στη βυζαντινή τέχνη, με έμφαση στις απεικονίσεις που υποδηλώνουν τη Θεοτόκο. Οι μεταφορές αυτές επαναλήφθηκαν σε εγκώμια και ύμνους στη Μέση και την Ύστερη περίοδο, μέχρι το τέλος του Βυζαντίου. Πολλές από αυτές τις ίδιες απεικονίσεις συνόδευαν τη Θεοτόκο στις παραστάσεις της στη Βυζαντινή Τέχνη, όμως λιγότερο συχνά από τις εμφανίσεις στη λογοτεχνία και όχι σε όλες τις περιόδους. Εκεί ο Maguire διαπιστώνει μιαν «ασύμμετρη» σχέση ανάμεσα στις διαρκώς επαναλαμβανόμενες προφορικές και γραπτές μεταφορές της Φύσης στη λογοτεχνία και τις σποραδικά εμφανιζόμενες απεικονίσεις της στη βυζαντινή τέχνη. Μια σειρά από πλούσια κείμενα περιγράφουν εποχές, τοπία, κήπους και ζώα· εντούτοις, αυτά απεικονίζονται αρκετά σποραδικά στη βυζαντινή τέχνη μετά την Εικονομαχία. Η ίδια σχέση παρατηρείται και στις αναπαραστάσεις του Παραδείσου, οι απεικονίσεις του οποίου βρίσκονται ανάμεσα στη μεταφορά και την πραγματικότητα. Εξετάζεται επίσης η παρουσία της Φύσης στην εκκλησιαστική τέχνη της

Άποψη του εσωτερικού της εκκλησίας της Παναγίας του Άρακος στα Λαγουδερά, οροσειρά του Τροόδους, Κύπρος.

Βιβλιοπαρουσίαση

37

Νέκταρ και Ψευδαίσθηση ΓΡΑΦΕΙ Ο ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ

Δύσης, όπου, υπό το πρίσμα διαφορετικών θρησκευτικών αντιλήψεων, έγινε ένα πιο στενό πάντρεμά τους. Σημαντική είναι και η διαπίστωση του συγγραφέα ότι στο Βυζάντιο η εικονογραφία της Φύσης γνώρισε μεγαλύτερη απήχηση σε έργα που δεν απευθύνονταν στο ευρύ κοινό, αλλά σε μάλλον περιορισμένο, όπως σε ιδιωτικές παραγγελίες (βλ. τις αριστουργηματικές μικρογραφίες στα χειρόγραφα των Ομιλιών του Ιακώβου Κοκκινόβαφου). Αντίθετα, σε έργα περισσότερο εκτεθειμένα σε δημόσια θέα, όπως στις τοιχογραφίες των ναών, υπήρχε μεγαλύτερη περίσκεψη για την απεικόνιση της Φύσης. Στο τέταρτο κεφάλαιο («Φύση και αφαίρεση») γίνεται αναφορά σε κάποιες από τις αλλαγές στη βυζαντινή τέχνη που περιγράφηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, τη φορά αυτήν όμως μέσα από μιαν άλλη οπτική, αυτήν της αισθητικής. Η παρούσα ενότητα πραγματεύεται την έννοια της αφαίρεσης για τη Φύση, όπως αυτή παρουσιαζόταν στο σχήμα των μαρμάρινων δαπέδων και των επιτοίχιων επενδύσεων των βυζαντινών ναών και των παλατιών. Ειδικότερα, θέτει το ερώτημα σε ποιο βαθμό τα μετά την Εικονομαχία μαρμαροθετημένα πολύχρωμα δάπεδα θεωρούνταν από τους Βυζαντινούς συνοπτικές απεικονίσεις της γης και των ποταμών της. Στο τέλος, ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα μαρμαροθετημένα δάπεδα δήλωναν τη γη με τα λουλούδια, τα δέντρα, τα ποτάμια της. Ουσιαστικά, ήταν ανεικονικές αντικαταστάσεις των προεικονομαχικών ψηφιδωτών δαπέδων που παρίσταναν τη φύση με νατουραλιστικό τρόπο. Είναι χαρακτηριστικό ότι και εκεί όπου δεν υπήρχε λόγω κόστους η δυνατότητα χρήσης μαρμάρου, η γραπτή απομίμησή του στις τοιχογραφίες (Παναγία του Άρακος στα Λαγουδερά της Κύπρου) παρείχε εξίσου ικανοποιητικά αποτελέσματα. Στο ίδιο κεφάλαιο καταδεικνύεται ακόμη αυτό που επισημάνθηκε και στα πρώτα κεφάλαια, ότι στο Βυζάντιο η λογοτεχνία και οι τέχνες ακολουθούσαν διαφορετικούς δρόμους: ό,τι ήταν αποδεκτό ή επιθυμητό στον λόγο δεν ήταν απαραίτητα αποδεκτό και στις εικαστικές τέχνες. Επιπλέον, οι αλλαγές στην τέχνη συνόδευαν πάντοτε και αλλαγές στις αντιλήψεις. Τέλος, στους μεσοβυζαντινούς ναούς, η ακρίβεια της ερμηνείας αφορούσε πάντοτε το πνευματικό, ενώ η αποφυγή της συνδεόταν με το γνωστό, το κοινότοπο. Όπως γράφει ο Maguire, η τελευταία αυτή διαπίστωση καταδεικνύει τη συμβατική θεώρηση της βυζαντινής τέχνης, η οποία τείνει να συνδυάσει την αφαίρεση με την απεικόνιση του υπερβατικού. Το τελευταίο κεφάλαιο, που φέρει τον τίτλο «Φύση και αρχιτεκτονική», πραγματεύεται τον ρόλο των παραστάσεων της αρχιτεκτονικής στη βυζαντινή τέχνη. Διαπιστώνεται ότι ο δραστικός περιορισμός της απορρέουσας από τη φύση εικονογραφίας μετά την Εικονομαχία και η αντικατάστασή της από μια περισσότερο ανθρωποκεντρική γκάμα άγιων μορφών δημιούργησαν νέα πρότυπα απεικόνισης. Σε αυτά αποκτούν αυξανόμενη σπουδαιότητα τα βάθη των παραστάσεων των άγιων μορφών, με αρχιτεκτονικά έργα, σχήματα ή λεπτομέρειες. Οι παραστάσεις αυτές αντικαθιστούν οριστικά τα παλαιά πρότυπα παρα-

Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Μικρογραφία από τις Ομιλίες του Ιακώβου της Μονής της Κοκκινόβαφου (η Γη λατρεύει την Παναγία)

Βιβλιοπαρουσίαση

Νέκταρ και Ψευδαίσθηση ΓΡΑΦΕΙ Ο ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ

στάσεων ζώων και φυτών, τα οποία υποδήλωναν και διάφορες χριστιανικές έννοιες. Με την έρευνά του ο συγγραφέας διαπιστώνει, λοιπόν, ότι η παρακμή του συμβολισμού της φύσης στη βυζαντινή τέχνη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την άνοδο του συμβολισμού των παραστάσεων αρχιτεκτονικής στα έργα της. Κατά τον Maguire, δεν χωρεί αμφιβολία ότι τα αρχιτεκτονικά βάθη έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο για τη δημιουργία ερμηνείας στη βυζαντινή τέχνη. Όπως και το χρυσό βάθος, έτσι και η αρχιτεκτονική μπορούσε να εκφράσει τις υπερβατικές αξίες που ήταν το πρώτιστο μέλημα της βυζαντινής εκκλησιαστικής τέχνης, και αυτό, χωρίς τις προβληματικές αναγωγές σε μεταφορές και σύμβολα που προέρχονταν από τη φύση. Τέλος, ο συγγραφέας ανακεφαλαιώνει τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει στα επιμέρους κεφάλαια και στα οποία αναφερθήκαμε παραπάνω. Αναφορικά με τη στάση τους απέναντι στη φύση και την παράστασή της, οι Βυζαντινοί των Μέσων Χρόνων ήταν σε συνεχή διάλογο με τους γειτονικούς πολιτισμούς της Δυτικής Ευρώπης και του Ισλάμ. Αντιδρούσαν στα τζαμιά, στα οποία επιτρέπονταν μόνο παραστάσεις από τον φυσικό κόσμο και αποκλείονταν όλες οι ανθρώπινες μορφές. Οι ίδιοι εναντιώνονταν όμως και στη Δυτική Εκκλησία, όπου η θρησκευτική εικονογραφία, υπό το πρίσμα διαφορετικών θεωρήσεων, επέτρεψε ένα πιο ισχυρό πάντρεμα της τέχνης με τη φύση. Το βιβλίο αποτελεί ένα αριστουργηματικό εγχειρίδιο για τον ειδικό της βυζαντινής τέχνης, αλλά και για τον απλό αναγνώστη που μπορεί να προσεγγίσει όλες τις πτυχές της πνευματικότητας της βυζαντινής τέχνης και της απεικόνισης της φύσης στα έργα της. Όπως προαναφέραμε, η βυζαντινή τέχνη παρέμεινε σε κατάσταση δημιουργικής έντασης ανάμεσα στο πνευματικό, το οποίο εκπροσωπούσαν οι ιερές εικόνες του Χριστού και των αγίων, και το επίγειο, το οποίο εκπροσωπούσε ο κόσμος της φύσης. Μέσω του βιβλίου του Nectar and Illusion ο καθηγητής Henry Maguire καταδεικνύει με τον πιο πειστικό τρόπο ότι οι Βυζαντινοί συγγραφείς αντιμετώπιζαν τη φύση ως «νέκταρ», όταν επρόκειτο για την εικόνα των πνευματικών δώρων, και ως «ψευδαίσθηση», όταν η τελευταία αποτελούσε το αντικείμενο αυτής καθ’ αυτήν της προσοχής.

(Ο Πασχάλης Ανδρούδης είναι δρ Αρχαιολογίας, αρχιτέκτων, αναστηλωτής. Πρόσφατα εξελέγη λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.)

38

Βιβλιοπαρουσίαση

Ανιχνεύοντας συμπτώματα αφερεγγυότητας επιχειρήσεων ΓΡΑΦΕΙ Η ΙΩΑΝΝΑ Ν. ΚΟΝΔΥΛΗ

Alexandros N. Rokas, Die Insolvenzprophylaxe als Bestandteil der Corporate Gover-nance im deutschen Aktienrecht [Μέτρα πρόληψης για την αποφυγή της αφερεγγυότητας ως αντικείμενο διατάξεων εταιρικής διακυβέρνησης στο γερμανικό δίκαιο ανωνύμων εταιρειών], Μπάντεν-Μπάντεν: Nomos, 2012, 261 σελ. ISBN: 978-3-8329-6967-7 Με την εξέλιξη των επιμέρους επιστημονικών κλάδων, εμφανίζεται η αναγκαιότητα να καλλιεργείται, παράλληλα με την εξειδίκευση, η συνεργασία των επιστημόνων από διαφορετικούς χώρους αλλά και να τροφοδοτείται μια νέα, διεπιστημονική μέθοδος. Αυτό παρατηρείται όχι μόνο στις θετικές επιστήμες, αλλά και στις κοινωνικές, ακόμη και εντός των κλάδων μίας και μόνης επιστήμης. Ένα τέτοιο παράδειγμα στον χώρο της νομικής επιστήμης αποτελεί το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής του μέλους του Συνδέσμου μας Αλέξανδρου Ρόκα, η οποία εκπονήθηκε υπό την εποπτεία του διεθνώς αναγνωρισμένου καθηγητή C. Paulus στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, αξιολογήθηκε με τον ανώτατο βαθμό summa cum laude και τιμήθηκε με ένα από τα τρία ετήσια βραβεία του Τμήματος Νομικής του πανεπιστημίου αυτού. Συγκεκριμένα στη Γερμανία το Πτωχευτικό Δίκαιο εντάσσεται παραδοσιακά στο Δικονομικό και όχι στο Εμπορικό Δίκαιο, με αποτέλεσμα το κέντρο βάρους να μετατίθεται στην πτώχευση ως νομική διαδικασία που αποσκοπεί συνήθως στην εκκαθάριση της επιχείρησης, και όχι στην πτώχευση ως ανώμαλη συνέχεια μιας λειτουργούσας επιχείρησης, δυναμένης ενδεχομένως να διασωθεί. Άλλως ειπείν, δημιουργήθηκε ένα κενό ανάμεσα στο Δίκαιο των Εταιρειών, που ασχολείται με τη γέννηση και τη λειτουργία της επιχείρησης, και στο Πτωχευτικό Δίκαιο. Το διδακτορικό του Αλέξανδρου Ρόκα, δημοσιευμένο στον γνωστό γερμανικό εκδοτικό οίκο Nomos, εντοπίζει όλα τα μέσα που διαθέτει το Εταιρικό Δίκαιο των (υγιών) επιχειρήσεων, τα οποία δύνανται να λειτουργήσουν και προς την κατεύθυνση της ανίχνευσης των πρώιμων συμπτωμάτων της κρίσης ή της αποσόβησης τους. Επί παραδείγματι, εξετάζεται κατά πόσον οι γενικές υποχρεώσεις επιμέλειας που έχουν τα μέλη της διοίκησης των ανωνύμων εταιρειών, οι οποίες περιγράφονται στον νόμο κατά τρόπο γενικό, ακολουθώντας τον αμερικανικής προέλευσης κανόνα της επιχειρηματικής κρίσης (business judgment rule), δύνανται να συγκεκριμενοποιηθούν και να λάβουν συγκεκριμένο σχήμα με τη διαπίστωση των πρώτων συμπτωμάτων. Έτσι, αναλόγως του μεγέθους της επιχείρησης, δημιουργείται υποχρέωση παρακολούθησης κινδύνων που δύνανται να διακινδυνεύσουν την πορεία της επιχείρησης, τη δε παρακολούθηση αυτήν τη διεξάγουν συχνά εξειδικευμένα στελέχη του κλάδου risk management. Tα συμπτώματα που αξιολογούνται δεν ανάγονται μόνο σε εσωτερικές συνθήκες (π.χ. εσφαλμένες επιχειρηματικές επιλογές), αλλά και σε εξωτερικά αίτια (π.χ. στενότητα στην αγορά, πρόοδος της τεχνολογίας που καθιστά το προϊόν παρωχημένο, πτώχευση μεγάλου πελάτη). Εξάλλου, πέρα από την φυσική και χρονική συνάφειας των κανόνων Εταιρι-

39

Βιβλιοπαρουσίαση

Ανιχνεύοντας συμπτώματα αφερεγγυότητας επιχειρήσεων ΓΡΑΦΕΙ Η ΙΩΑΝΝΑ Ν. ΚΟΝΔΥΛΗ

κού και Πτωχευτικού Δικαίου, στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης ο συγγραφέας αναδεικνύει με πρωτότυπο τρόπο την ιστορία πολλών κανόνων εταιρικής διακυβέρνησης, οι οποίοι θεσμοθετήθηκαν ύστερα από μεγάλες πτωχεύσεις ή οικονομικές κρίσεις. Η ιστορική αναδρομή αρχίζει από την Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, την πρώτη κατ’ ουσίαν εταιρική μορφή (1602), η οποία, ύστερα από σημάδια κρίσης, εισήγαγε μια πρώτη μορφή εποπτικού συμβουλίου, που ώς σήμερα κυριαρχεί σε πολλά εταιρικά δίκαια. Από τα πλέον πρόσφατα παραδείγματα που αναφέρονται, τα χαρακτηριστικότερα είναι ίσως ο νόμος Sarbanes-Oxley Act, μια σημαντική τροποποίηση του αμερικανικού Δικαίου ύστερα από το σκάνδαλο της Enron, και, βεβαίως, οι εξελίξεις ύστερα από την κρίση του 2008. Η συνεισφορά της μελέτης του Αλέξανδρου Ρόκα έγκειται στην κατανόηση του «συνεχούς» που διαμορφώνει η πορεία της επιχείρησης από την γέννηση ώς τα σημάδια κρίσης, κάτι το οποίο επιτάσσει συνολική αντιμετώπιση των αντίστοιχων κανόνων του Εταιρικού και του Πτωχευτικού Δικαίου. Διότι, όπως έχει διαπιστωθεί, όσο ταχύτερα γίνει η διάγνωση των συμπτωμάτων κρίσης και ληφθούν τα αντίστοιχα μέτρα, τόσο αποτελεσματικότερη θα είναι η αποσόβηση της κρίσης, αν αυτή είναι δυνατή – ή, κατά την ρήση του Ιπποκράτη, το προλαμβάνειν καλύτερο του θεραπεύειν.

(Η Ιωάννα Ν. Κονδύλη είναι επίκουρη καθηγήτρια Αστικού Δικαίου στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.)

40