Πρακτικές αυτάρκειας: ένα εγχειρίδιο επιβίωσης απο τη Σούρπη και τον Λαχανά

Πρακτικές αυτάρκειας ένα εγχειρίδιο επιβίωσης απο τη Σούρπη και τον Λαχανά.

ερευνητική εργασία: Μακανίκα Σουμέλα επιβλέπουσα καθηγήτρια: Γιαννίση Φοίβη

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ιούνιος 2021

πε ριοχόμενα Πρόλογος Τι θα συναντήσεις α’ μέρος εισαγωγή εθνογραφία εστιακό μήκος τα χέρια οδηγίες ο στόχος η μέθοδος ημερολόγιο επισκέψεων το όνομα οικογένεια μνήμη παρατήρηση της ζωής στα χωριά δε πετάμε τίποτα

β’ μέρος η αποθήκη χώροι-τόποι η σάλτσα ντομάτας τα φύλλα η λύρα η σκούπα το αμπέλι η ελιά

βιβλιογραφία

απο την οικογένεια μου, για την οικογένεια μου, και σε όλους εσάς.

α ’

μέ ρ ο ς

πρόλ ογο ς Η παρούσα εργασία αποτελεί έναν συνδυασμό μεθόδων έρευνας, αυτών της εθνογραφικής, επιτόπιας έρευνας, καθώς και την μελέτη περίπτωσης (case study). Η μελέτη περίπτωσης αφορά στα δύο χωριά από τα οποία κατάγομαι, τη Σούρπη Μαγνησίας και το Λαχανά Θεσσαλονίκης. Όπως γίνεται αντιληπτό η εργασία έχει ένα βιωματικό χαρακτήρα και είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις οικογενειακές καταβολές μου καθώς και με την οργάνωση της καθημερινής ζωής σ’ αυτά τα χωριά. Κίνητρο της έρευνας, αποτέλεσε η ίδια η καταγωγή μου. Ακόμα και το ίδιο μου το όνομα «Σουμέλα» που το κληρονόμησα από την Πόντια γιαγιά μου, μαρτυρά τη καταγωγή μου. Στο άκουσμα του ονόματός μου ακολουθεί η ερώτηση «από που βγαίνει αυτό το όνομα, από που είσαι;» Εν αντιθέσει με τα αδέρφια μου, τα ονόματα των οποίων είναι Δήμητρα και Στάθης, το δικό μου φανερώνει με μεγαλύτερη ακρίβεια το μέρος της καταγωγής μας, από τη πλευρά της μητέρας μας. Ενώ από πλευρά του πατέρα μας, η ντόπια καταγωγή μας υποδηλώνεται με το επίθετο, Μακανίκα, το οποίο ωστόσο δεν προξενούσε αντίστοιχα ερωτήματα, αφού είναι σύνηθες στη Περιφέρεια Θεσσαλίας. Για την πραγματοποίηση της ερευνητικής εργασίας, αποτέλεσε αφορμή η παρατήρηση της ζωής των ανθρώπων της υπαίθρου και συγκεκριμένα της οικογένειάς μου. Οι καθημερινές τους πρακτικές, καλλιεργητικές, ζωτικές, οι οποίες ήταν βασισμένες στην χειρωνακτική εργασία και την αυτάρκεια. Εξαιτίας της κοντινής απόστασης του Βόλου (όπου μεγάλωσα και σπουδάζω) με τη Σούρπη, οι επισκέψεις στο χωριό και στους παππούδες αποτελούσε συχνό φαινόμενο. Έπειτα μάλιστα από την μετοίκηση των γονέων μου στο χωριό, όντας αμφότεροι συνταξιούχοι, καθώς και η επαγγελματική πλέον ενασχόληση του αδερφού μου

8

με τις αγροτικές εργασίες, κατέστησαν τις επισκέψεις ακόμα συχνότερες και με μεγαλύτερη διάρκεια. Ως φυσικό επακόλουθο, η παρατήρηση της ζωής των ανθρώπων της ύπαιθρού, οι συνήθειες, οι δραστηριότητες τους, καθώς και τα οφέλη αυτών, βρήκαν αντίκτυπο και έγιναν μέρος και της δικής μου καθημερινότητας. Καταλυτικό ρόλο που επισφράγισε το περιεχόμενό της, αποτέλεσε ακόμη η αποθήκη που βρίσκεται στο ποντιακό χωριό μου. Η αποθήκη είναι το μέρος όπου όλες αυτές οι πρακτικές και οι δραστηριότητες, φανερώθηκαν μπροστά μου. Τα παράγωγα των διαφόρων πρακτικών φυλάσσονται εκεί μέχρι την κατανάλωσή τους. Υπάρχει το τρίπτυχο παραγωγή–αποθήκευση-κατανάλωση. Η αποθήκη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν η έμμεση πηγή αυτάρκειας για όλο τον χρόνο. Συνδυαστικά τα παραπάνω, έδωσαν το έναυσμα μιας αναζήτησης γύρω από τόπους, τους χρόνους, και τους τρόπους, ακολουθώντας ένα δεύτερο τρίπτυχο αυτό του: πού–πότε–πώς, η οικογένεια μου, μέσω διαφόρων πρακτικών διατηρεί την αυτάρκειά της. Αυτή η αναζήτηση εμπεριείχε, την επιτόπια έρευνα στα χωριά. Συναναστροφή, αλληλεπίδραση καθώς και συμμετοχή στη ροή της καθημερινότητας και των δραστηριοτήτων. Ο κύριος τρόπος που επιλέχθηκε για να γίνει η καταγραφή, η απεικόνιση και η επεξήγηση των πρακτικών είναι αυτός μέσω της ηχογράφησης, των φωτογραφιών και των αντίστοιχων βίντεο. Οι μέθοδοι αυτές συνομιλούν μαζί με έννοιες, ορισμούς , βιβλιογραφία καθώς και με την βιωματική εμπειρία καθιστώντας έτσι την εργασία πιο ολοκληρωμένη.

9

τ ι

θ α

συναντή σε ις

Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα συναντήσετε πιο αναλυτικά πληροφορίες για έννοιες που σχετίζονται με την πορεία της εργασίας. Αυτούσια αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις, χάρτες, διαγράμματα, φωτογραφίες, λεξιλόγιο, την βιωματική μου εμπειρία καθώς και τα αντίστοιχα βίντεο που έχουν δημιουργηθεί. Έχει γίνει διαχωρισμός του τεύχους σε δύο μέρη. Το α’ μέρος, εμπεριέχει πληροφόριες για τη μέθοδο και τον τρόπο που ακολουθήθηκε κατα την εκπόνηση της εργασίας. Αναλύονται έννοιες και θεωρίες οι οποίες συνομιλούν με την βιωματική καταγραφή. Συμπεριλαμβάνονται, χάρτες και διαγράμματα. Το β’ μέρος, απαρτίζεται απο φωτογραφική και διαγραμματική καταγραφή των πρακτικών που μελετήθηκαν. Η δομή του στηρίζεται στο τρίπτυχο που αναφέρθηκε στον πρόλογο του πότε-πού-πώς. Σην έντυπη μορφή του τεύχους, υπάρχει η δυνατότητα σκανάροντας το qr code να ανατρέξετε στην προβολή των βίντεων. Τα βίντεο αποτελούν κύριο μέρος της εργασίας καθώς , αυτά ήταν το βασικό μέσο αποτύπωσης και καταγραφής.

10

Οι πρακτικές, είναι έξι στον αριθμό και βρίσκονται τοποθετημένες με βάση την χρονολογική στιγμή που έχουν πραγματοποιηθεί. Το σκήπτρο λαμβάνει η διαδικασία παραγωγής της σάλτσας ντομάτας.Έπειτα κατά την ίδια επίσκεψη πραγματοποιείται η διαδικασία παραγωγής των ποντιακών φύλλων και της μακαρίνας. Συνεχίζουν οι πρακτικές που λαμβάνουν τόπο στον Λαχανά, διαδικασία παραγωγής της χειροποίητης σκούπας και την γνωριμία με την ποντιακή λύρα. Αλλάζοντας τόπο πλέον, μεταβαίνοντας στην Σούρπη, περιγράφονται οι δύο τελευταίες πρακτικές που συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το τεύχος, η διαδικασία παραγωγής του κρασιού και του ελαιόλαδου.

11

ε ισαγωγ ή

Όπως ανέφερα στον πρόλογο η εργασία αποτελεί μια επιτόπια έρευνα, πέρα από την αναζήτηση σε βιβλιογραφία, αυτό που την χαρακτηρίζει είναι σε μεγάλο βαθμό ο βιωματικός της χαρακτήρας. Όταν ξεκίνησα τις επισκέψεις στα χωριά, δεν μου ήταν ξεκάθαρο ακόμα εάν ο χαρακτήρας της εργασίας θα τείνει περισσότερο σε μια ιστορική από μια εθνογραφική εργασία, αλλά ούτε το ακριβές θέμα που θα πραγματευόταν. Τα πρώτα μου ερωτήματα ήταν κυρίως γύρω από την προέλευση και την καταγωγή. Ρωτούσα τους παππούδες μου, πού γεννήθηκαν οι ίδιοι, οι γονείς τους, οι δικοί τους παππούδες, τους προέτρεπα να ανακαλέσουν στη μνήμη τους ιστορίες και εμπειρίες της καθημερινής τους ζωής. Επίσης, με ενδιέφερε και μια χρονολογική τοποθέτηση της ζωής τους σε σχέση με ιστορικά γεγονότα που είτε βίωσαν οι ίδιοι, είτε οι πρόγονοι τους και πως αυτά ενδεχομένως, επηρέασαν και σχηματοποίησαν τη ζωή τους. Μέσα από τις συζητήσεις μας ‘επίσημες’ και ‘ανεπίσημες’ (χαρακτηρίζω επίσημες αυτές των οποίων το θέμα το είχα κατευθύνει και υπήρχε και κάποιου είδους καταγραφή και ανεπίσημες αυτές που γινόντουσαν χωρίς κάποιου είδους καταγραφή και έκυπταν στην ροή της καθημερινότητας και της αλληλεπίδρασης μας), κατέληξα στο συμπέρασμα πως ο χαρακτήρας της εργασίας τείνει προς την εθνογραφική εργασία κρατώντας το ιστορικό υπόβαθρο περισσότερο αναφορικό.

12

ε θ νογρ αφία

Σύμφωνα με την Πηγιάκη, η προσωπική παρατήρηση του ερευνητή στο χώρο της έρευνας (in the field) και στις ανεπίσημες συζητήσεις που ακούει ή διεξάγει ο ίδιος με μέλη της κοινωνικής ομάδας που μελετά.1(Πηγιάκη, 2004, σελ.23).

Η εθνογραφική μέθοδος δε μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς τη φυσική παρουσία του ερευνητή στο πεδίο. Πρέπει ο ίδιος να βιώσει το χώρο μελέτης του. Η ερευνητική του ικανότητα είναι απαραίτητη. Οι πρώτες παρατηρήσεις του ανατροφοδοτούν τα ερωτήματά του, που δεν είναι δεδομένα εκ των προτέρων, όπως σε άλλες μορφές έρευνας. Αναγκάζεται έτσι να ακολουθήσει μια διαλεκτική κυκλική διαδικασία στη συγκέντρωση και επεξεργασία των δεδομένων του.1 (Πηγιάκη, 2004, σελ.58-59)

13

ε στιακό

μ ήκος

Κατά την πορεία της εργασίας, γινόταν η συλλογή του υλικού, ακολουθούσε επιστροφή στην πόλη η μελέτη και η αναζήτηση περαιτέρω πληροφορίων σε βιβλιογραφικές αναφορές και στο διαδίκτυο. Όσο περνούσε ο καιρός γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρο το εστιακό μήκος, τι τελικά θα καταγραφόταν στον αισθητήρα και πώς θα προβαλλόταν. Συνηειδητοποιούσα, πως με ενδιέφεραν όλες αυτές οι πρακτικές οι οποίες προσέφεραν την αυτάρκεια μέσα στη διάρκεια του χρόνου. Με γοήτευσε και με γοητεύει ακόμη, η ικανότητα των παππούδων μου , αλλά και γενικότερα των μελών της οικογένειάς μου που ζούνε στα χωριά, να καλύπτουν τις βιοποριστικές ,καλλιτεχνικές, τις πάσης φύσεως καθημερινές τους ανάγκες κάνοντας σε μεγάλο βαθμό χρήση τεχνικών ,πρακτικών, πατεντών που είτε γνώριζαν από μικρά παιδιά και τις συνεχίζουν, είτε τις μετασχηματίζουν με τα δεδομένα της εποχής. Η δημιουργία των δικών τους εργαλειών για την επίτευξη των πρακτικών. Η ικανότητα αυτών των ανθρώπων να φέρουν όχι μία και μοναδική ιδιότητα αλλά να γίνονται «χαμαιλέοντες» για την ικανοποίηση των αναγκών τους.

14

15

τα

χέ ρ ια

https://soymela1997.wixsite.com/praktikes/videos

Στην αρχή ηχογραφούσα, φωτογράφιζα και τραβούσα διάφορα μικρά βίντεο, με σκοπό να «θυμάμαι» η ίδια τις διαδικασίες και να μπορέσω έπειτα να τις επεξεργαστώ. Από τις πρώτες κι όλα παρατηρήσεις που έκανα ήταν η ανάγκη για εστίαση στις κινήσεις των χεριών. Ακόμα και όταν ερχόταν η στιγμή για τη χρήση της μηχανής, τα χέρια συνέχιζαν να παίζουν σημαντικό ρόλο. Τα χέρια αποτελούν τα εργαλεία, όχι μόνο για να φτάσουμε σε ένα τελικό προϊόν αλλά και για να εκφράσουμε την ενέργεια, την διαδικασία και τον τρόπο με τον οποίο κάνουμε κάτι. Αυτά χρησιμοποιούσε και η οικογένεια μου για να μου «δώσουν να καταλάβω», να λάβω τις οδηγίες στο πώς γίνονται αυτές οι πρακτικές. Ακόμα και στον προφορικό λόγο τα χέρια έδειχναν το πώς, δίχως να κάνουν κάτι στην πράξη.

16

17

Στο εργαστήρι του τεχνίτη ή του επιστήμονα η προφορική εντολή φαίνεται πιο αποτελεσματική από τις γραπτές οδηγίες. [...] Η πρόκληση είναι όχι να απαλλαγούμε από τον έντυπο λόγο, αλλά να κάνουμε τις γραπτές οδηγίες λειτουργικές – να δημιουργήσουμε εκφραστικές οδηγίες. [...] Αυτό το πολύπλοκο πρόβλημα έχει μια βιολογική πλευρά, που την αναδεικνύουν μελέτες οι οποίες συσχετίζουν τις δραστηριότητες των χεριών με τη χρήση της γλώσσας. Η πιο χρήσιμη για εμάς από τις μελέτες αυτές εστιάζεται στον συντονισμό λεκτικών οδηγιών με κινήσεις των χεριών.(Richard Sennet 2011, σελ.179)

[...], υπάρχει η δυσκολία του ανθρώπου να μεταφέρει το πώς κάνει κάτι με λόγια [...] Αυτό που μπορούμε να πούμε με λέξεις μπορεί να είναι πιο περιορισμένο απ’ αυτό που μπορούμε να κάνουμε με τα πράγματα.2(Richard Sennet 2011, σελ.100)

Ο νευρολόγος, Frank Wilson έχει προτείνει ευρύτερα ότι η σωματική κίνηση είναι θεμέλιο της γλώσσας [...] Η ανάκτηση μιας σωματικής δεξιότητας βοηθά κατόπιν τους ανθρώπους να καταλαβαίνουν τη γλώσσα, ιδίως τη γλώσσα των οδηγιών.3 (Frank Wilson, σελ.204-207)

18

ο δ ηγ ίες

Από την προσωπική μου εμπειρία, όταν η πρακτική δεν πραγματοποιούνταν παράλληλα με την εκφορά των οδηγιών, εγκυμονούσε κινδύνους παράλειψης στοιχείων του τρόπου εκτέλεσης, και καθιστούσε την επεξήγηση δύσκολη τόσο για τον πομπό όσο και για τον δέκτη. Αυτός που κατέχει την γνώση για μια πρακτική, πομπός, δεν αντιλαμβάνεται την δυσκολία που αντιμετωπίζει ο δέκτης στην κατανόηση του τρόπου διεξαγωγής και τις απορίες που προκύπτουν. Όταν πρόκειται να δοθούν οδηγίες είναι πολύ συχνή η χρήση της προστακτικής των ρημάτων, με αποτέλεσμα να μην εξηγούν πως γίνονται οι ενέργειες απλώς να τις ονοματίζουν.

19

Ο Ντιντερό, σύμφωνα με το Σεννέτ, σχολίασε πως κατά την διάρκεια συγγραφής της Εγκυκλοπαίδειας ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων, (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers, par une société de gens de lettres), (1751-1772):

Στους χίλιους, θα είσαι τυχερός αν βρεις καμιά δεκαριά που να μπορούν να μιλήσουν με σαφήνεια για τα εργαλεία ή τις μηχανές με τα οποία δουλεύουν και για τα πράγματα που παράγουν. [...] Υπάρχουν μηχανές τόσο δύσκολες στην περιγραφή και δεξιότητες τόσο ασύλληπτες που…συχνά ήταν αναγκαίο να πιάσω τέτοιες μηχανές , να τις θέσω σε λειτουργία και να τις δουλέψω με τα χέρια μου. [...] «Να γίνεις μαθητευόμενος και να παράγεις κακά αποτελέσματα, έτσι ώστε να μπορέσεις να διδάξεις στους ανθρώπους πώς να παράγουν καλά αποτελέσματα» Ο Σεννέτ, προσθέτει ότι: Αν εκθέσεις τον εαυτό σου στην πρακτική, αν τολμήσεις να κάνεις κάτι, μπορεί μετά να χρειαστεί να βγάλεις νόημα από την αποτυχία [...]

4

(Richard Sennet 2011, σελ.101)

20

Collaborative and Critical Digital Edition of the Encyclopedia or Reasoned Dictionary of Sciences, Arts and Crafts (1751-1772) http://enccre.academie-sciences.fr/encyclopedie/

21

ο

στόχος

Όλα τα παραπάνω με ώθησαν στην δημιουργία αυτού του τεύχους με σκοπό να δοκιμάσω η ίδια τις πρακτικές και να προσπαθήσω να μεταφέρω, τις γνώσεις, τις εμπειρίες, μία πρώτη επαφή και γνωριμία με αυτές. Άλλες χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα και είναι ευρέως γνωστές, άλλες είναι γνωστές σε τοπικό επίπεδο και άλλες τείνουν να εξαφανιστούν. Στόχος μου, ωστόσο, δεν αποτέλεσε μια καθαρά τεχνική και περιγραφική μετάδοση των βημάτων και των τρόπων για την επιτυχία της πρακτικής. Θέλησα, να αναδείξω επιπλέον, και άλλες πτυχές που εμφανίζονται κατά την διαδικασία τόσο της καταγραφής μιας πρακτικής όσο και κατά την διάρκεια εκπόνησης αυτής. Η δημιουργία μικρών ανεξάρτητων βίντεο με βοήθησε στο να συμπεριλάβω και αυτές τις πτυχές. Συνομιλίες καθημερινότητας, αυθόρμητες κινήσεις, παράλληλες εργασίες, είναι κάποιες από αυτές που έχουν δώσει έναν χαρακτήρα πιο αισθαντικό από ότι θα ήταν μια απλή καταγραφή οδηγιών.

22

η

μέ θ ο δος

Για να επιτευχθούν όλα τα παραπάνω, έδρασα χωρίς σκηνοθεσία με ένα ελεύθερο σενάριο. Στα τελικά παραγόμενα βίντεο έκανα ένα συνδυασμό ανεξάρτητων πλάνων που τραβούσα κατά την διαδικασία των πρακτικών και ανεξάρτητων καταγραφών που είχαν τη μορφή συνέντευξης. Δυστυχώς ή ευτυχώς, δεν υπήρχε η δυνατότητα επανάληψης της καταγραφής κάποιων «καμένων» πλάνων, όπου άλλοτε η εικόνα άλλοτε ο ήχος δεν ήταν ευκρινής, αφού η κάθε πρακτική, συντελείται μόνο συγκεκριμένες φορές κατά τη διάρκεια του χρόνου. Αυτό αποτέλεσε ένα κίνητρο για την καλύτερη αξιοποίηση και επεξεργασία του ήδη υπάρχοντος υλικού. Η συνεργασία με μέλη της οικογένειας, εμπεριέχει τόσο θετικά όσο και λιγότερο θετικά στοιχεία. Η οικειότητα εξασφάλισε την αμεσότητα, το θάρρος, την ελευθερία κινήσεων και όλα αυτά αποτέλεσαν αντίβαρο στην ύπαρξη της κάμερας. Λόγω της οικογενειακής μας σχέση, ο ρόλος μου πολλές φορές «συγχεόταν». Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια κάποιων πρακτικών η συνεισφορά μου ως «εργατικό δυναμικό», παραμέριζε το ρόλο του «ερευνητή». Ωστόσο, ακόμα και κατά τη διάρκεια της ενεργούς δράσης μου δεν έχανα ευκαιρία να συνεχίζω τις ερωτήσεις και να εμπλουτίζω τις γνώσεις και το υλικό μου.

23

ημε ρολόγιο

επισκέ ψ ε ων

Η συλλογή του υλικού γινόταν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και διήρκησε σχεδόν έναν χρόνο (2020-2021). Συγκεκριμένα, τον Ιανουάριο του 2020, με αφορμή μια επίσκεψη μου στον Λαχανά, έγιναν οι πρώτες καταγραφές σχετικά με τις ασχολίες των παππούδων μου, φωτογραφίσεις των χώρων, καθώς και της αποθήκης που προανέφερα. Έπειτα, μεσολάβησε ένα διάστημα αδράνειας λόγω του πρωτοφανούς γεγονότος που κατακλίσε τη χώρα μας, της πανδημίας, σε συνδυασμό με τον ερχομό του καλοκαιριού, καθυστέρησαν την επόμενη μου επίσκεψη. Τον Σεπτέμβριο του 2020, ξεκίνησαν οι επισκέψεις μαζί με τις πρώτες καταγραφές.

24

25

το

όνο μα

Όπως ειπώθηκε και στον πρόλογο με το όνομα μου, το οποίο πυροδότησε μια περαιτέρω αναζήτηση για την καταγωγή μου. Ονομάζομαι, Μακανίκα Σουμέλα. Συχνά, σχεδόν πάντα μετά από το άκουσμα του ονόματός μου ακολουθεί η ερώτηση «από που βγαίνει αυτό το όνομα, από που είσαι;». Και ακολουθεί ο παρακάτω διάλογος που σας παραθέτω: «Το Σουμέλα βγαίνει από την παναγία Σουμελά στην Τραπεζούντα και είμαι μισή πόντια». «Και γιατί δε σε λένε Σουμελά και πότε γιορτάζεις;». «Το Σουμελά προέρχεται από την ποντιακή φράση «σου Μελά»7, «στου» στα ελληνικά, πάνω στο Όρος Μελά και υποδηλώνει τον τόπο όπου είναι χτισμένη η Μονή της Παναγίας στην Τραπεζούντα του Πόντου, στη σημερινή Τουρκία. Όπως τα περισσότερα ονόματα της Παναγίας γιορτάζονται τον Δεκαπενταύγουστο έτσι και το δικό μου». «Δηλαδή, οι παππούδες σου είναι πρόσφυγες έχουν έρθει από τον Πόντο; Εσύ ξέρεις να μιλάς ποντιακά και να χορεύεις; Ξέρεις να μαγειρεύεις ποντιακά φαγητά;». «Οι παππούδες μου είναι πρόσφυγες δεύτερης γενιάς. Εγώ, δυστυχώς, δεν γνωρίζω να μιλάω καλά τα ποντιακά ωστόσο, καταλαβαίνω τα βασικά. Έχω μάθει να χορεύω και απολαμβάνω τα ποντιακά φαγητά και τις πίτες που φτιάχνει η γιαγιά μου. Τελευταία έχω αρχίσει να μαγειρεύω και η ίδια κάποια από αυτά».

26

Στην ερώτηση γιατί δε σε λένε Σουμελά ή Συμέλα, όπως ονομάζεται η γιαγιά μου, νομίζω ακόμα και τώρα έχοντας ρωτήσει και διαβάσει, δεν έχω αποκομίσει μία ολοκληρωμένη απάντηση που να με καλύπτει. Σίγουρα στα δικά μου αυτιά το Σουμέλα είναι πιο εύηχο και δεν αποτελεί τοπωνύμιο όπως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το Σουμελά καθώς έχω αποδεχτεί πως για την οικογένεια μου και για όσους με γνωρίζουν από μικρή ηλικία θα είμαι η Συμέλα. Απεναντίας, το επίθετο, που προδίδει την ντόπια καταγωγή μου, δε δημιουργούσε τόσα ερωτήματα. Όνομα και επίθετο, συνδέονται με τα δύο χωριά μου τους τόπους όπου οι γονείς μου γεννήθηκαν και μεγάλωσαν.

27

28

Σούρπη: είναι ένα μεγάλο χωριό (1.457 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2011) του Νομού Μαγνησίας στη Θεσσαλία και ανήκει στο νομό Αλμυρού. Κύρια ασχολία των κατοίκων αποτελεί η γεωργία και η κτηνοτροφία. Λαχανάς: είναι ένα μικρό χωριό (542 κάτοικους σύμφωνα με την απογραφή του 2011) του Νομού Θεσσαλονίκης στη Κεντρική Μακεδονία και ανήκει στο νομό Λαγκαδά. Οι περισσότεροι κάτοικοι προέρχονται από Πόντιους πρόσφυγες. Κύρια ασχολία των κατοίκων αποτελεί η κτηνοτροφία.8 (απογραφή πληθυσμών κατοίκων 2011)

29

η

ο ι κ ογένεια

Η λέξη οικογένεια εμπεριέχει μέσα της τη λέξη «οίκος», δηλαδή την κατοικία το σπίτι και τη λέξη «γενεά» , το σύνολο των ανθρώπων που έχουν κοινή καταγωγή·, αλλά και την ίδια περίπου ηλικία, σύνολο ανθρώπων που η ακμή και η δράση τους συμπίπτει χρονικά.5 (Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, 1998) Κάποια στοιχεία της πολλαπλής οικογένειας, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Braudel, τυγχάνει να ταυτίζονται και με τα χαρακτηριστικά της δικής μου οικογένειας.

Γνωρίζουμε από την Αρχαιότητα πως μέσα στην ιδιά κοινωνία συνυπήρχαν πολλοί τύποι οικογενειακής συγκροτήσεως, καθώς και συνδυασμοί τους, οι μαρτυρίες μεταδίδουν μόνο ίχνη της αρχαίας πολλαπλής δομής και απλώς κάποιες πληροφορίες σχετικά με τις οικογενειακές συγκροτήσεις που μπορούν να ταυτισθούν με την πολλαπλή οικογένεια. [...] Ορισμένοι τυπικοί χαρακτήρες της πολλαπλής οικογένειας που έχουν σχέση τόσο με τη σύνθεση όσο και με τον δυναμισμό αυτής της οικογένειας:

30

1.Έχει μια υλική βάση που ανήκει σε όλη την κοινότητα, την πατρογονική περιουσία, η οποία, στην καλύτερη περίπτωση, εκτός από το κοπάδι, τα αγροτικά εργαλεία και το σπίτι, περιλαμβάνει επίσης και την γη.

2.Αποτελεί μονάδα παραγωγής και καταναλώσεως. Πιο συγκεκριμένα, στις συνθήκες της παραδοσιακής ισορροπίας, η οικογένεια είναι αυτάρκης: μονάδα παραγωγής και μονάδα καταναλώσεως συνταυτίζονται.

3.Τείνει να αναπαράγεται από γενιά σε γενιά, μέσα στην αρχική της δομή. Στην πράξη , αυτός ο «κύκλος» διάρκειας, που στο τέλος του φαίνεται να τίθεται το πρόβλημα της οικογενειακής επαναδομήσεως, μπορεί να έχει έκταση τριών γενεών . Σε τρείς γενιές η διαδικασία διαιρέσεως έχει ολοκληρωθεί.6 (Braudel – Duby, 2011, σελ.85)

31

γ νω ριμία

με

τ ην

ο ι κογένε ια

Tα δύο χωριά είναι η Σούρπη Μαγνησίας, από το μέρος του πατέρα μου και ο Λαχανάς, Θεσσαλονίκης από το μέρος της μητέρας μου. Η μητέρα μου ονομάζεται Θεοδουλίδου Παρθένα, συνταξιούχος νοσηλεύτρια, ζει τα τελευταία 7 χρόνια στη Σούρπη. Ο πατέρας μου ονομάζεται Μακανίκας Ιωάννης, συνταξιούχος μηχανικός της πολεμικής αεροπορίας, ομοίως ζει τα τελευταία χρόνια στο χωριό και έχει αναλάβει μαζί με τον αδερφό μου Μακανίκα Στάθη, επαγγελματία αγρότη τα τελευταία δύο χρόνια, την συνέχιση και διατήρηση της οικογενειακής καλλιέργειας αυτής της ελιάς. Η αδερφή μου Μακανίκα Δήμητρα, αξιωματικός ψυχολόγος του στρατού ξηράς, διαμένει προσωρινά μαζί με την οικογένεια της, το σύζυγό της και τις δύο τις κόρες τους, στον Βόλο.

32

33

34

35

γνωριμία με τους παππούδες από την πλευρά του μπαμπά

Μακανίκας Ευστάθιος και Χρυσοστόμου Δήμητρα οι γονείς του πατέρα μου οι οποίοι διαμένουν στη Σούρπη, γεννημένοι και οι δύο το 1932, ( 89 ετών). Οι γονείς του παππού κατάγονταν από τον Πλάτανο, Μαγνησίας ένα χωριό κοντά στη Σούρπη, στην οποία εγκαταστάθηκαν. Η μητέρα της γιαγιάς μου, καταγόταν και αυτή από τον Πλάτανο, ενώ ο πατέρας της, από την Ανατολική Ρωμυλία, συγκεκριμένα από ένα χωριό που ονομαζόταν Άσπρος, η σημερινή Μπυάλα με έδρα Δήμου την επαρχία Βάρνας στη Βουλγαρία. Ερχόμενος στην Ελλάδα ο πατέρας της γιαγιάς, εγκαταστάθηκε στην Ευξεινούπολη, Μαγνησίας ένα χωριό το οποίο δημιουργήθηκε από το κράτος για την στέγαση των προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυλίας. Οι παππούδες μου, δημιούργησαν και μεγάλωσαν την οικογένεια τους στη Σούρπη. Υπήρξαν αγρότες και οι δύο, με βασική καλλιέργεια την ελιά και γενικότερη ενασχόληση με καλλιεργητικές και κτηνοτροφικές πρακτικές. Ακόμα και σήμερα ο παππούς παρά τα 89 του χρόνια, θέλει να έχει μία επαφή με τον κήπο και την κληματαριά που βρίσκεται στην αυλή, ενώ η γιαγιά εδώ και εφτά χρόνια πάσχει από άνοια.

[...], στις 27 Νοεμβρίου 1919, υπογραφόταν, ανάμεσα στη Βουλγαρία και τις Σύμμαχες και Συνασπισμένες Δυνάμεις, η Συνθήκη Ειρήνης του Νεϊγύ (Neuilly-sur-Seine) και την ίδια μέρα υπογράφηκε και η ομώνυμη Σύμβαση Περί Αμοιβαίας και Εθελούσιας Μεταναστεύσεως των Ελληνοβουλγαρικών Μειονοτήτων, μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας.9 (Τούντα-Φεργάδη, 2019)

36

από την πλευρά της μαμάς

Θεοδουλίδης Μίλτος και Τουλκιαρίδου Συμέλα οι γονείς της μητέρας μου, γεννημένοι το 1935 και 1938 (86 και 83 ετών) αντίστοιχα, πρόσφυγες δεύτερης γενιάς. Οι οικογένειες τους, κατέφθασαν στην Ελλάδα από χωριά, της Τραπεζούντας, Μικράς Ασίας, (Πόντος), στη σημερινή Τουρκία, από τη μεριά της γιαγιάς, και το Μπατούμι, της σημερινής Γεωργίας, από τη μεριά του παππού. Μεταφερόντουσαν σε διάφορα μέρη όπως ήταν σύνηθες να γίνεται με τους πρόσφυγες, με αρχική προσωρινή εγκατάσταση αμφότερων, στην Καλαμαριά, Θεσσαλονίκης. Η οικογένεια του παππού διέφυγε αρχικά στο Καβακλί, Σερρών και έπειτα εγκαταστάθηκαν στα εγκαταλειμμένα σπίτια των Τούρκων, στον Λαχανά, όπου και γεννήθηκε ο παππούς μου. Απεναντίας, η οικογένεια της γιαγιάς ταλαιπωρήθηκε με περισσότερες μετακινήσεις. Αρχικά κατέφυγαν σε ένα χωρίο του Κιλκίς, το Παλαιοχώρι, όπου και γεννήθηκε. Έπειτα τους μεταφέρθηκαν στο Ωραιόκαστρο κατά την διάρκεια του Εμφυλίου. Μετά από τρία χρόνια ακολούθησε η μετακίνηση τους, στην Ακροποταμιά, Κιλκίς μέχρι να εγκατασταθούν τελικώς στο Μελάνθιο του Κιλκίς. Οι παππούδες μου, δημιούργησαν και μεγάλωσαν την οικογένεια τους στον Λαχανά. Ασχολήθηκαν και οι δύο με την γεωργία, την καλλιέργεια, την επεξεργασία, αλλά και το εμπόριο των καπνών. Η γιαγιά μου παράλληλα είχε σαν δεύτερη οικονομική πηγή την παρασκευή και την πώληση ποντιακών φύλλων, την οποία διατηρεί ακόμη με βοήθεια. Ο παππούς, πέρασε από διάφορα επαγγέλματα όπως αυτά του οικοδόμου, του ράφτη, του επιπλοποιού, του κουρέα

Περίπου 1.500.000 πρόσφυγες φτάνουν στην Ελλάδα το 1922 μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Εξ αυτών οι 400.000 περίπου προέρχονταν από τον Πόντο. (Αγτζίδης, 2006 σελ. 275). Η έλευση προσφύγων στην Ελλάδα είχε ξεκινήσει από το 1912 αλλά οι πρώτοι Πόντιοι άρχισαν να φτάνουν το 1918.10 (Αγτζίδης,2006 σελ.103).

37

38

39

40

41

η μνήμη Η μνήμη δεν υπάρχει μόνο στο μυαλό μας· είναι επίσης στις πράξεις μας, στην κοινωνικότητά μας, είναι στις τελετουργίες, είναι σε αυτό που κάνουμε και ξαναφέρνει στο προσκήνιο το μνημονικό γεγονός […] Η μνήμη δεν είναι ιστορία: είναι επιλεκτική, έχει χάσματα και κυρίως συναίσθημα. Ταυτίζει γεγονότα και περιόδους ανάλογα με το συναίσθημα που δημιουργούν. Μαζί με την πληροφορία μεταφέρει και την ερμηνεία της.11 (Λιάκος, 2017).

Μέσα από τη διαδικασία των συνεντεύξεων, συμπέρανα πως όλες οι ιστορίες που μου διηγούνταν, αποτελούσαν ένα ταξίδι μνήμης για αυτούς τους ανθρώπους. Άλλες φορές, το ταξίδι τους πήγαινε σε τόπους και εποχές δύσκολες, στενάχωρες, και άλλοτε σε πιο ξέγνοιαστες και χαρούμενες.

Ο Halbwachs είχε ήδη διακρίνει, μεταξύ άλλων, δύο είδη μνήμης, την αυτοβιογραφική και την ιστορική: «η πρώτη στηρίζεται στη δεύτερη, αφού τελικά η ιστορία της ζωής μας είναι μέρος της ιστορίας γενικά. Η δεύτερη όμως είναι, φυσικά, πολύ εκτενέστερη της πρώτης». […] η μνήμη μας δεν στηρίζεται στην ιστορία που μαθαίνουμε αλλά στην ιστορία που ζούμε. Τα άτομα μαθαίνουν να θυμούνται αυτά που θυμάται η κοινωνική ομάδα που ανήκουν.12 (Halbwachs, 1950)

42

Υπήρξε έντονη η σύγκριση του παρελθόντος με το παρόν, κυρίως, στον τρόπο που ζούσαν τότε με το πώς συνεχίζουν και στο πώς έχει διαφοροποιηθεί η καθημερινότητα τους στο σήμερα. Εκεί ήταν που ένοιωσα την ανάγκη να γνωρίσω περισσότερα πράγματα για τη ζωή των ανθρώπων, την καθημερινότητα τους, στο πώς κατάφεραν να επιβιώσουν, να ξεπεράσουν τις δυσκολίες και τις κακουχίες της εποχής που έζησαν. Στο πώς διαμορφώθηκε η ζωή τους και οι συνήθειές τους, ξεπερνώντας αυτές τις στερήσεις και ζώντας πλέον με περισσότερες ευκολίες. Δεν ήταν λίγες οι φορές που προσπάθησα να τοποθετήσω τον εαυτό μου μέσα στις ιστορίες που μου εξιστορούσαν, αναρωτώμενη «Μα, πώς τα κατάφεραν;».

Η συλλογική μνήμη αποτελεί κατεξοχήν παροντική κατάσταση. Ανταποκρίνεται δηλαδή στις ανάγκες του παρόντος μιας ομάδας ή συλλογικότητας. Το παράδοξο είναι ότι οι ανάγκες αυτές έχουν ως σημείο αναφοράς ένα παρελθόν εμφανίζοντας έτσι το παρόν να συνδέεται γραμμικά με το παρελθόν.13 (Χαρίλαος Εξερτόγλου).

43

O παππούς μου, η γιαγιά μου, ο πατέρας μου, ο θείος μου, αυτοί ήρθαν από την Ρωσία από τον Καύκασο, τον Πόντο ((μικρή παύση)) αυτά τα χωριά όλα έχουν ονομασία [...], δε με τα είπανε, αυτά μόνο ξέρω, καιιι ήρθανε εδώ, ο παππούς μου είχε 3 αγόρια ((μικρή παύση)) εκεί που ερχόταν με το πλοίο το ένα πέθανε τον έλεγαν Στύλο, και όταν πέθανε και τον ρίξανε στην θάλασσα. [...] Ήρθαν στη Θεσσαλονίκη στην Καλαμαριά, δεν αντέξανε, δεν αντέξανε από την ζέστη, αυτοί ήταν μαθημένοι σταα, στο κρύο, στο κρύο, δε μπορέσανε πήγανε, στα Σέρρας στο Καβακλί, πήγαν εκεί.. σε καλά μέρη πήγανε, πάλι εκεί πεθάνανε δεν αντέξανε, ήρθαν εδώ στον Λαχανά, ήτανε βουνό κρύο, και εδώ ευδοκιμήσανε και καθίσανε και έμειναν εδώ. (παππούς Μίλτος)

[...] η μαμά μου έκανε δύο κορίτσια και τα ‘βαζε Ελένη και πέθαναν από ελονοσία, και τα δύο. Όταν γεννήθηκε η θεία σου, έλεγε η γιαγιά μου, δε θα τη βάλουμε Ελένη γιατί βάλαμε τα εγγόνια μου και πέθαναν, και μετάαα κ’ σκέφτηκε κ’ λέει ας τη βάζομεν ελπίζω να ναι τυχερή [...] τη βάλαμε και τα πάντα καλά. (παππούς Μίλτος)

Τότε σε έπαιρνε το αφεντικό να φέξς’ κα΄τω απ’την ελιά και σουρούπωνες εκεί πέρα και έφευγες [...]. Ήλιο με ήλιο! που λέμ’… αύτη ήταν η δουλειά μας! [...] Ήμαν πρακτικός δεν ήμαν τεχνικός απάνω στη δουλειά, άμα με τύχαινε κάτι έπρεπε να ρωτήσω, ήμαν χειριστής καλός απάνω στη δουλειά.., μέχρι απάτητο τόπο πήγαινα να βγάλω το κομμάτι μου. (παππούς Στάθης)

44

[...] Αυτή.. μία Ιορδάνα την λέγανε((ντόπια γυνάικα)), στο μαντρί δε πήγαινε έπρεπε να πάει ο άντρας, ο άντρας στο χωράφι, ο άντρας στο μαντρί, είπαν’ ατήν η γιάγιαμ’ η συχωρεμέντζα «Ιορδάνα, ο Χρήστος πολλά κουρασμένος έρτασον, έλα σ’ μαθήζουσειν και δέβα στο μαντρί.. τουλάχιστον σπόξτονα, ετοίμασονα και ας έρτεν αρμέγειν εκείνος» και μετά το ‘κανε, το ’κανε αυτή, και έλεγε εκείνος, Χρήστο ελέγατον, [...] «να είσαι καλά εε.. γιαγ..εε.. θεία Σοφία με ξεκούρασες». (γιαγιά Συμέλα) «Ιορδάνα, ο Χρήστος πολύ κουρασμένος έρχεται, έλα να σε μάθω το τρόπο και πήγαινε στο μαντρί, τουλάχιστον σκούπισε, ετοίμασε τις δουλειές στο μαντρί και ας έρθει αυτός να αρμέξει» (ελεύθερη μετάφραση απο τα ποντιακά) (γιαγιά Συμέλα) Πηγαίναμε στο Ωραιόκαστρο στο σχολείο οι πόντιοι με τους ντόπιους, μισά και μισά, πρόσφυγες ήμασταν, αλλά είμασταν πόντιοι. [...] Πόντια, πόντια, ποντιακά μιλούσαμε [...] τα ελληνικά δε τα ήξεραμ’ καθόλου. (γιαγιά Συμέλα) Πρόσφυγες που είμασταν δύο οικογένειες σε ένα σπίτι μέναμε…στα καζάνια μέσα βάζαμε τα ρούχα και έβαζαμ’ (...) είχαμε μία σακούλα, γεμίζαμε στάχτη το δέναμε και το βάζαμε στο νερό μέσα, για να μαλακώσουν τα ρούχα. (γιαγιά Συμέλα)

Ύστερα τρώγαμε όλοι μαζί σε ένα πιάτο, είχαμε τέτοια μεγάλα πιάτα, έμεις τα μωρά όλοι μαζί και οι μεγάλοι, όλοι μαζί βάζαμε το φαΐ εκεί μέσα και με τα κουτάλια τσακρ΄τσακρ ((ήχος του κουταλιού από το στόμα)), [...] ο καθένας είχε το κουτάλι του, από ένα πιάτο, από ένα πιάτο όλοι τρώγαμε [...] και από ένα, είχαμε και καάτι ποτήρια που πίναμε το νερό, μαστραπάδες, μαστραπάδες! (γιαγιά Συμέλα)

45

Τα χέρια μου έπιαναν παντού, παντού, τον κουρέα έκανα, τον ράφτη έκανα, τον μάστορα έκανα και τι δεν έκανα! Και στη γεωργία απάνω ήμανε τυπικός, ((μικρή παύση)) σ’ όολα! (παππούς Μίλτος)

[...] και τουρσί φτιάχναμε, με λάχανα, τέτοια τρώγαμε εμείς ((μικρή παύση)), πιο, δηλαδή είχαμε φαγητά να ((μικρή παύση)) να μη πάμε στο μπακάλη, είχαμε φαγητά να φάμε ((ήχος από βήματα-απομάκρυνση)) και ύστερα ((ήχος από βήματαπλησιάζει)) αυτή Συμέλα εμείς είχαμε και αγελάδες, είχαμε αγελάδες, αρμέγαμε, βούτυρο, γιαούρτι, ε μυτζήθρες είχαμε τέτοια πολλά και δε πηγαίναμε στο μπακάλη, (μικρή παύση) τώρα όλα έτοιμα! ((ήχος από φιλί στον αέρα)) πουλίιι μου, άντε πάμε πάμε, έλα έλα μέσα, κλείσε και έλα κρύο κάνει ((βήματα και κλείσιμο πόρτας)) (γιαγιά Συμέλα)

Τώρα θέλουμε λίγη δουλειάα και πολλά λεφτά, αα! όχι δε γίνεται, όοχι δε γίνεται [...] Ποιος τα φτιάν΄, ποιος τ’ φτιάν’ τώρα αυτα ;, ((δυναμώνει η φωνή)) τι φτιάναμε τότε μη ρωτάς, τώρα ψάχνουμε στον πάγκο μην απλώσουμε τίποτα [...] ((ήχος από το μπαστούνι που το χτυπάει στο έδαφος)) τώρα τώωρα τς ευκολίες, τιποτάα …(παππούς Στάθης)

46

π αρ ατ ή ρ η σ η τ η ς ζ ω ή ς σ τα χω ρ ιά

Η «οικονομία», σύνολο λειτουργιών, αρμοδιοτήτων και εξουσιών που ορίζουν την διαχείριση και την διαμονή των αγαθών, όπως και τους κανόνες της οικιακής συμπεριφοράς και της ισορροπίας, ήταν για τον Αριστοτέλη, η βάση της οικογενειακής εξουσίας. 6 (Braudel – Duby, 2011, σελ.78) Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω ένα «από τα χαρακτηριστικά της πολλαπλής οικογένειας είναι πως αποτελεί μονάδα παραγωγής και καταναλώσεως. Πιο συγκεκριμένα, στις συνθήκες της παραδοσιακής ισορροπίας, η οικογένεια είναι αυτάρκης: μονάδα παραγωγής και μονάδα καταναλώσεως συνταυτίζονται».6 (Braudel – Duby, 2011, σελ.83)

47

«Αφού βλέπω στράβωσε ο ουρανός να τον ισιάξω γώ»; ψάξτε φτιάστε μιαν… ((εννοεί δουλειά)), αφήστε το για δεύτερη καλλιέργεια ((την ελιά εννοεί)) το λέγα το παιδάκι ((τον εγγονό του)) το λέγα και το λυπάμαι [...] τον είπα «Στάθη, [...] κοίτα να βρείς μία δουλίτσα να εξασφαλίσεις τον μισθό σου, το σίγουρο, αυτό δεν είναι σίγουρο», το ’πα και το λέω ακόμη. [...] άλλοι καλλιεργούν και μπαμπάκι, καλλιεργούν και καλαμπόκι, καλλιεργούν και στάρια, δε πέτυχε το ένα θα βοηθήσει το άλλο. (παππούς Στάθης)

48

πολυκαλλιέργεια

Η γεωργία χαρακτηρίζεται από την πολυκαλλιέργεια, γεγονός που συνδέεται και με το διάσπαρτο χαρακτήρα της έγγειας ιδιοκτησίας, καθώς διαφορετικές καλλιέργειες απαιτούν διαφορετικά εδάφη, υψόμετρα, τοποθεσίες κλπ. Έτσι, κάθε νοικοκυριό μπορεί να διαθέτει χωράφια για σιτηρά, ένα αμπέλι, κηπάρια, οπωροφόρα δέντρα, ελιές σε τόπους όπου ευνοείται το είδος κ.λπ. [...] Το όλο σύστημα εξασφαλίζει τη δυνατότητα αυτάρκειας με τις εναλλακτικές δυνατότητες παραγωγής καθώς κάθε νοικοκυριό δεν εξαρτάται από μία μόνο καλλιέργεια, όπως επίσης και τη δυνατότητα αλλαγής της καλλιέργειας και αγρανάπαυσης.

14

(Νιτσιάκος, Β. 2015 σελ.28)

49

διάγραμμα εποχής πρακτικών

Τα δύο χωριά λόγω των διαφορετικών γεωγραφικών χαρακτηριστικών τους, το ένα πρόκειται για ορεινό ενώ το άλλο για πεδινό, σε συνδυασμό με τη γνώση και εκτέλεση διαφορετικών πρακτικών είχε ως συνέπεια ένα πλήθος παραγόμενων αγαθών, καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς με αποτέλεσμα μια συμπληρωματικότητα στην παραγωγή, καθιστώντας την αγορά συγκεκριμένων προϊόντων μη απαραίτητη. Η κάθε καλλιεργητική πρακτική έχει συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, όπου τα διάφορα στάδια πραγματοποιούνται, ώσπου να καταλήξουν στο τελικό προϊόν. Κυριότερος παράγοντας που καθορίζει το πότε, είναι ο καιρός και το κλίμα. Επίσης, από τόπο σε τόπο ενδέχεται να υπάρχουν διαφορές τόσο στον χρόνο όσο και στον τρόπο όπου συμβαίνει μία πρακτική. Στο συγκεκριμένο τεύχος οι πληροφορίες που θα συναντήσει κανείς είναι βασισμένες στις τεχνικές και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται στην οικογένεια.

50

δ εν πετά με τίποτα σ υ μ π λ η ρ ω ματ ι κ ότ ητα

Σε ότι αφορά τη συμπληρωματικότητα ανάμεσα στη γεωργία και τη κτηνοτροφία, πρέπει να τονίσουμε εκτός από την οικονομική και την οικολογική διάσταση. Είναι γνωστό παραδείγματος χάριν, το φαινόμενο της φυσικής λίπανσης των χωραφιών από τα κοπάδια, γεγονός που επιδιώκεται συνειδητά από την κοινότητα , καθώς τους θερμούς μήνες κατά την τοπική παράδοση τα κοινοτικά κοπάδια κοιμούνται με τη σειρά σε διαφορετικά χωράφια χωριανών για να τα κοπρίζουν. Τα χωράφια λιπαίνονται επίσης φυσικά από τα κοπάδια όταν μετά τη συγκομιδή διατίθενται για βόσκηση, μέχρι να οργωθούν ξανά για τη νέα καλλιεργητική περίοδο.15 (Λουκόπουλος,1930) Αυτή η συμπληρωματικότητα καθώς και η «εσωτερική ανακύκλωση» που υπάρχει μεταξύ των διαφόρων πρακτικών, έχει αφομοιωθεί στον τρόπο ζωής και στις σκέψεις των παππούδων μου, και εν συνεχεία στους γονείς μου. Οι άνθρωποι ενεργούσαν με τρόπο τέτοιο ώστε, το «περίσσευμα» ενός μέρους μιας πρακτικής να αποβεί χρήσιμο σε μία άλλη. Υπήρχε η ανάγκη δημιουργίας αποθέματος των παραγόμενων αγαθών καθώς και χρήσης μέθοδών συντήρησης αυτών.

52

[...] Δηλαδή, όπως κατάλαβες δε πετάμε τίποτα από το αμπέλι! (μπαμπάς, Γιάννης) [...] η γιαγιά σου ((εννοεί την γιαγιά Συμέλα)) δε πετάει τα ψίχουλα που περίσσευαν από το ψωμί πάνω στο τραπέζι, δε πετάει, έχει ένα τάπερ τα ρίχνει μέσα και πάει τα δίνει στις κότες! Ναι! Και τώρα το κάνει, έχει αυτή τη συνήθεια, δε πετάνε, ποτέ δε πετάνε τίποτα!! (μαμά, Νούλα)

53

π ότε-πού-π ώς

β’

μέρ ο ς

https://soymela1997.wixsite.com/praktikes/videos

55

η

α ποθήκ η

η αποθήκη

59

60

61

Αποθήκευση λαχανικών σε αλμύρα τα λεγόμενα ξινά ή τουρσί για τη διατήρη τους. Δημιουργία μαρμελάδων, κομπόστα φρούτων καθώς και αποξήρανση φρούτων για τη διατήρηση τους αντίστοιχα.

62

63

η

α ποθήκ η

[…],και το υπόγειο βλέπς’ ότι χρειάζνταν’, δηλαδής, δεν έκανα πράγματα […] τα οποία δεν με χρειάζνταν’, όλα τα βλέπς’ και αυτό το πλυσταριό πέγινε αυτού πίσω και αυτό πόσες δουλειές κάνει εκεί πέρα… όλα, τα βλέπς είναι γεμάτα, αυτό το δωμάτιο απ’κεί πέρα τώρα δεν ήταν δωμάτιο […] ήταν αποθήκη, είχα τα ζώα μέσα[…] και αυτή αποθήκη,((δείχνει την αποθήκη)) κι άλλη αποθήκη εκεί πέρα, γιατί χρειάζμσταν’, αλλού έβαζαμ τον καρπό, αλλού έβαζαμ το σανό, αλλού έβαζαμ το ζώο. (παππούς Στάθης)

69

70

71

Χρήση περιττωμάτων ζώων για λίπασμα. Τα οργανικά απόβλητα αποτελούν τροφή για τα ζώα είτε γίνονται λίπασμα μέσω της διαδικασίας της κομποστοποίησης.

72

η

α ποθήκ η

υλικά εργαλέια

μαχαίρι μηχανή αλέσεως κατσαρόλα

διαδικασία

ντομάτες αλάτι

πλένεις κόβεις αλέθεις βράζεις αποθηκεύεις

76

77

υλικά εργαλέια διαδικασία

αλεύρι νερό αλάτι

Σινί: ταψί Χλαβού: πλάστης ξύλινος Νεϊστέ: επίπεδο ξύλο για το γύρισμα των φύλλων. Πέσικο: ξυλόσομπα Άψιμο: φωτιά Κόσκίν’: κόσκινο Σκαφίδ’: πλαστική λεκάνη Φορκάλ: σκούπα

ζυμώνεις ψήνεις αποθηκεύεις

85

[…] Διαδικασία μεγάλη δεν έχει,((αναφέρεται στα ποντιακά φύλλα)),ύστερα όταν θέλομεν ναα, αυτά τα κάνουμε τα κάνουμε και τα βάζουμε εκεί, έχομε απόθεμα, πολλά! […] στις αποθήκες για για όολοο το χρόνο, κάναμεε, δε! κάναμε για όλο το χρόνο, διαστάσεις διαστάσεις, αλλά αυτά πηγαίνανε μέχρι τρείς μήνες, αφού τελειώσανε θα κάνουμε άλλα, όσες φορές τελειώνανε κάμναμε άλλα. (γιαγιά Συμέλα) […] ζητάνε και στη πόλη, παντού παντού, τώρα παραγγελίες έχω αλλά δε θέλω να κάνω γιατί δε μπορώ, κουράστηκα και δε θέλω άλλο να κάνω. Ξέρεις πόσα έκανα; Εγώω, εε στη ζωή εε, όπως τ’ άρχιζα έκανα πεντακόσια χιλιάδες φύλλαα και παραπάνω, και παραπάνω από πεντακόσιες χιλιάδες φύλλα, πολλά, πολλά, πολλά φύλλα, είκοσι χρόνια έχει που κάνω αυτά και παίρνω λεφτά, ξέρεις πόσα λεφτά πήρα; Tώρα δε μπορώ άλλο, σταμάτησα γιατί γέρασα. (γιαγιά Συμέλα)

88

η

α ποθήκ η

Λαχανάς

η σκούπα

υλικά εργαλέια διαδικασία

σκουπόσπορο/σκουπόχορτο/ νταρί βραστό νερό

χτενάκι πένσα σύρμα μαχαίρι κλωστή βελόνες

ξύλινο εργαλείο για σφίξιμο και καλούπι

σπέρνεις θερίζεις αφήνεις να ξεραθεί χτενίζεις πελεκάς δένεις βάζεις σε ζεστό νερό γυρνάς τα μαλακά σφίγγεις με το εργαλείο δένεις βάζεις το καλούπι ανοίγεις ράβεις

92

93

97

η

α ποθήκ η

Λαχανάς

η λύρα

υλικά εργαλέια

πλάνη τροχός σκαρπέλα τρυπάνι σφυρί τριβείο

μέλη

ξύλο χορδές

“κεφάλι αυτιά γλώσσα καπάκι ταστιέρα σκαφίδ’ παλικάρι γαϊδούρι 100

101

102

103

το αμπέλι Σούρπη

υλικά

σταφύλι

εργαλεία

μαχαίρι ψαλίδι κλούβες/καλάθι τριβείο πατητήρι

διαδικασία

πότισμα ψεχαρίσματα βλαστολόγημα/κλάδεμα τρύγος πάτημα αλκοολική ζύμωση κρασί

λ ε ξικό

5

Αμπέλι:

φυτό που ευδοκιμεί σε μεσογειακά κλίματα και που καρπός του είναι το σταφύλι· κλήμα / έκταση γης φυτεμένης με κλήματα.

Βλαστός: το τμήμα φυτού που βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια του εδάφους και φέρει τα φύλλα και τα κλαδιά /το νέο βλαστάρι.

Βλαστάρι:

καινούριο και συνήθως τρυφερό τμήμα βλαστού φυτών ή δέντρων / φαγώσιμος βλαστός διάφορων φυτών.

Βλαστολόγημα: θερινό κλάδεμα του αμπελιού. Κληματόβεργα: το ξυλώδες κλαδί του κλήματος. Κλήμα: αναρριχητικό φυτό της οικογένειας των αμπελοειδών που καλλιεργείται για τον καρπό του, το σταφύλι, από το οποίο βγαίνει το κρασί.

Κληματαριά: κλήμα το οποίο έχουν καλλιεργήσει και κλαδέψει κατά τέτοιον τρόπο, ώστε τα κλαδιά του αναρριχώνται σε αρκετό ύψος από το έδαφος, απλώνονται πάνω σε οριζόντια δοκάρια και σχηματίζουν ένα σκιερό στρώμα από φύλλα.

Πολλαπλασιασμός: βιολογική αναπαραγωγή φυτών ή ζώων. Μόσχευμα: το τμήμα ζωικού ή φυτικού οργανισμού που χρησιμοποιείται για μεταμόσχευση, μέθοδος πολλαπλασιασμού φυτών

Μπόλιασμα: εμβολιασμός η τεχνική με την οποία επιτυγχάνεται η

προσαρμογή και η σύμφυση τμήματος φυτού πάνω σε άλλο, το οποίο έτσι αποκτά κάποιες από τις ιδιότητες του πρώτου· , μέθοδος πολλαπλασιασμού

108

Τρύγος: το κόψιμο και το μάζεμα των ώριμων σταφυλιών από το αμπέλι· τρυγητός Λαίμαργα: νέοι βλαστοί που αναπτύσσονται ραγδαία .Η ανάπτυξη αυτή καθώς είναι

ετερόχρονη σε σχέση με τα υπόλοιπα αναπτυγμένα μέλη της καλλιέργειας, τους καθιστά μη παραγωγικούς και υπάρχει η ανάγκη κλαδέματος τους .

Κλούβες ή τελάρα: είναι πλαστικοί κιβώτια, χώροι αποθήκευσης του καρπού συνήθως σε παραλληλόγραμμο σχήμα.

Τσάμπουρο:

το κεντρικό κοτσάνι του τσαμπιού με τις διακλαδώσεις του, όταν αφαιρέσουν τις ρώγες

Μούστος: ο χυμός των σταφυλιών πριν υποστεί την ζύμωση και γίνει κρασί. Στέμφυλα: τα απομείναντα μέλη του σταφυλιού μετά το πάτημα της ρόγας και της αφαίρεση του μούστου του.

Τσαμπί:

το σύνολο από τις ρώγες του σταφυλιού, που κρέμονται με διακλαδώσεις από ένα κεντρικό κοτσάνι.

Μουσταλευριά:

είναι παραδοσιακό ελληνικό γλύκισμα που έχει ως κύριο συστατικό

του τον μούστο.

Πετιμέζι: πολύ γλυκό και παχύρρευστο υγρό που παρασκευάζεται κυρίως από το βράσιμο του μούστου· οτιδήποτε έχει υπερβολικά γλυκιά γεύση.

109

110

111

112

113

εργαλεία

πανιά χτένια/λούρο τελάρα/κλούβες αλυσοπρίονα αγροτικά μηχανήματα

διαδικασία

υλικά

ελιά

πότισμα ραντίσματα κλάδεμα/κάψιμο κλαριών συγκομιδή ελαιοτριβείο αποθήκευση

118

119

Λαίμαργα: ο νέος, φρέσκος

βλαστός ο οποίος φυτρώνει ανάμεσα στο δέντρο, στον κορμό ανάμεσα στα κλαδιά ωστόσο είναι μη παραγωγικός και τον αφαιρούμε στο κλάδεμα.

Ποδιές δέντρου:

τα κρεμαστά κλωνάρια του δέντρου. Σχηματοποιούνται με το κλάδεμα για και βοηθάνε στην συγκομιδή.

Μαλακτήρας:

μηχανή που μαλάζει, που ομογενοποιεί. Χρησιμοποιείται κυρίως για την κατεργασία του πολτού της ελιάς και την παραγωγή ελαιόλαδου.

Ανεβατόρι:

ειδικό ανυψωτικό μηχάνημα με το οποίο ανεβάζουν υλικά (ή και ανθρώπους) σε υψηλότερο επίπεδο ή τα κατεβάζουν σε χαμηλότερο.

Decarter / Διαχωριστήρας: συσκευή ή μηχάνημα που διαχωρίζει, που συμβάλλει στον διαχωρισμό.

Καταστροφέας: μηχάνημα που θρυμματίζει τα κλαδιά μετά το κλάδεμα.

Δονητής: μηχάνημα που δονεί και ρίχνει κάτω τον καρπό της ελιάς.

Particof: άξονας ο οποίος μεταδίδει την περιστροφική κίνηση σε γεωργικά μηχανήματα που προσαρμόζονται στο τρακτέρ, όπως είναι η φρέζα, το χορτοκοπτικό, το χορτοδετικό, κλπ. Πυρήνας ελιάς: το κουκούτσι ενός καρπού π.χ ενός φρούτου ή της ελιάς.

Ελαιόπανα:

το πλαστικό ελαιόπανο είναι φτιαγμένο από πολυπροπυλένιο και συχνά αναφέρεται και ως λινάτσα. Συμβάλει στη διαδικασία του μαζέματος της ελιάς.

Ελαιόδιχτα:

έχει αντίστοιχη χρήση με το ελαιόπανο, με διαφορές στις διαστάσεις (υπάρχουν μεγαλύτερες) και στο υλικό. Η επιλογή της χρήσης ελαιόπανου ή ελαιόδιχτου επηρεάζεται από παράγοντες όπως: το έδαφος του χωραφιού και οι καιρικές συνθήκες.

Λαδίκες: πλαστικά δοχεία σε διάφορα μεγέθη για αποθήκευση του λαδιού.

122

123

124

125

126

127

Σουμέλα, πήρε το όνομα πήρε και τη χάρη της γιαγιάς.

128

Κάπου εδώ τοποθετώ μία τελεία σε αυτό το τεύχος. Πιο ταιριαστό σημείο στίξης μάλλον είναι αυτό του κόμματος, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο την ύπαρξη συνέχειας της αναζήτησης και των καταγραφών. Μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία της έρευνας με σημαντικότερο στοίχειο για εμένα το βιωματικό χαρακτήρα, αποκόμισα ένα πλήθος γνώσεων και εμπειρίων που έχουν ήδη αλλάξει τον τρόπο σκέψης, άντιληψης, για τη ζωής μου γενικότερα. Κατάφερα η ίδια αρχικά, να γνωρίσω την οικογένεια μου, να ζήσουμε, να αλληλεπιδράσουμε, να συνυπάρξουμε. Μεγαλύτερη μου ανάγκη και θέληση ήταν να περάσω όσο περισσότερο χρόνο μπορούσα με τους παππούδες μου, αναπληρώνοντας όλα αυτα τα χρόνια που δε περάσαμε μαζί, ανακαλύπτοντας έτσι ολοένα και περισσότερα στοιχεία της δικής τους ζωής. Η χαρά τους απερίγραπτη, η εγγονή τους όχι μόνο τους επισκέπτεται συχνά, άλλα συμμετέχει, θέλει να μάθει πώς ζούσανε και πώς ζουν ακόμα και σήμερα στο χωριό. ‘Οταν ανέφερα στην οικογένεια μου ότι σκέφτομαι όλα αυτά να τα καταγράψω και να αποτελέσουν την ερευνητική μου εργασία, νομίζω δύο ήταν τα συναισθήματα που εκδηλώθηκαν αμέσως, αυτό της χαράς και της περηφάνιας. Η ζωή στο χωριό, o άνθρωπος η φύση και τα ζώα, δρουν συμπληρωματικά, με σεβασμό και ισσοροπία μεταξύ τους. Η χειρωνακτική εργασία είναι το βασικό μέσο επίτευξης των καθημερινών πρακτικών, “τίποτα δε πάει χαμένο”, αρκεί να μάθεις τον τρόπο να το αξιοποιείς. Όλα αυτά οδηγούν στην αυτάρκεια. Μέσα σε αυτό το τεύχος έχει γίνει μια συλλογή των τρόπων όπου η δική μου οικογένεια διασφαλίζει την αυτάρκεια της και αποτελεί το δικό μου εγχειρίδιο “επιβίωσης”, το οποίο μοιράζομαι μαζί σας. Ευχαριστώ, την οικογένεια μου για την μετάδοση όλων αυτών γνώσεων, των εμπειριών, του τρόπου ζωής. Ευχαριστώ και όσους έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τις αναζητήσεις μου, δίνοντας μου μεγαλύτερη ώθηση στη συνέχεια για την έπιτευξη της εργασίας.

129

βιβλιογραφία Αγτζίδης Β. (2006), «Δυσμενής η αντιμετώπιση των προσφύγων», στο, Κεσόπουλος, Πώς φτάσαμε στις αλησμόνητες πατρίδες, Αθήνα: ΤζιαμπίρηςΠυραμίδα. Λουκόπουλος Δ. (1930), Ποιμενικά της Ρούμελης, Αθήνα: Ι. N. Σιδέρης. Νιτσιάκος, Β.(2015), Πεκλάρι : Κοινωνική οικονομία μικρής κλίμακας, Ιωάννινα: Ισνάφι. Πηγιάκη, Π. (2004). Εθνογραφία: Η μελέτη της ανθρώπινης διάστασης στην Κοινωνική και Παιδαγωγική έρευνα. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.

Braudel, F.& Duby, G. (A’ έκδοση 1999). Η Μεσόγειος : Άνθρωποι και πολιτισμική Κληρονομιά (Κώστας Αντύπας, Μετ.), Αθήνα: Aλεξάνδρεια.

Maurice Halbwachs, La mémoire collective (1950), κριτική έκδοση με επιμέλεια του Gérard Namer, editions Albin Michel, Παρίσι, 1997, σελ. 99.

Sennett, R. (Α΄εκδ. 2011), Ρίτσαρντ Σεννέτ, Ο τεχνίτης (Βασίλης Τομανάς, Μετ.). Θεσσαλονίκη: Νησίδες.

Wilson, Frank R. (1998), The Hand : How Its Use Shapes the Brain, Language, and Human Culture. New York : Pantheon.

130

επιστημονικά άρθρα Λιάκος, Α. (2017), Το Παρελθόν Στο Παρόν: Μνήμη, Ιστορία Και Αρχαιότητα Στη Σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, από https://www.academia.edu/41 465712/%CE%A4%CE%AF_%CE%B5%CE%AF%CE% Τούντα-Φεργάδη, Α. (2019, 27 Νοεμβρίου). Η Συνθήκη Ειρήνης του Νεϊγύ: η απαρχή για την περιπέτεια της Δυτικής Θράκης, από https://www.huffingtonpost.gr/entry/esentheke-eirenes-toe-neiye-e-aparche-yia-ten-peripeteia-tes-detikes-thrakes_gr_5dde3973e4b0d50f3299877c

διαδίκτυο Αγιατζής, Β. (2008, 15 Αύγουστος). Παναγία Σουμελά: το σύμβολο του ποντιακού ελληνισμού. ΤΟ ΒΗΜΑ. Ανακτήθηκε 20 Μαΐου, 2021, από https://www. tovima.gr/2018/08/15/society/panago-toy-pontiakoy-ellinismoy/ Απογραφή Πληθυσμού - Κατοικιών 2011. ΜΟΝΙΜΟΣ Πληθυσμός. Ελληνική Στατιστική Αρχή. Εξερτόγλου Χ. Εισαγωγή στη Ιστορία : Ιστορία και Μνήμη ΙΙ, από https://www. scribd.com/document/484350659/%CE%95%CE%B9%CF%83%CE%B1%CE%B3% CF%89%CE%B3%CE%AE-%CE%A3%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%99%CF%83%CF %84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%A7%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CF%82-%CE%95%CE%BE%CE%B5%CF%81%CF%84%C E%B6%CF%8C%CE%B3%CE%BB%CE%BF%CF%85-%CE%A0%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B9%CE%BF-% CE%91%CE%B9%CE%B3%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%85 Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, (Δεκέμβριος 1998), από https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/index.html 131

132

136

137