Research document hacking mireille bakx

hacking

mireille bakx

RESEARCH DOCUMENT

ONDERZOEKSVRAGEN “As we lose control of the power of the institution, we lose the power of the people... The government is taking advantage of troubled people and hopeless souls. It’s bound to take its toll on the weathered faces, sick of broken promises for broken homes.

These homes will be the ones to give up their vote, not as sacrifice but as a knowing mistake in the confusion and bafflement... The unrepresented relentlessly tire as their vote is lost and their voice is ignored. The only way out can be through engagement. We must not tire. The bottom up is our route as the top do not look down.“1 Veel mensen zijn hun band met de politiek kwijt, zij stemmen niet tijdens verkiezingen en laten hun stem hoogstens horen op social media. De burgers hebben de grip op de politiek verloren en zo verliest de politiek de grip op haar burgers. De kloof tussen politiek en maatschappij moet worden gedicht, maar hoe doe je dat?

Daarna: 2.1 hoe verander je dit gedrag?

2.2 Is dit überhaupt mogelijk?

2.2.2 En wat zijn de eerste stappen die je moet zetten om deze verandering te starten?

2.2.3 Hoe kan ik deze stappen zetten in mijn werk?

2.2.4 Zijn er al anderen (kunstenaars) bezig met burgers actief betrokken krijgen bij politiek/maatschappij

Hoe kan ik er voor zorgen dat mensen (bezoekers van de expo, dit zijn vooral studenten in de 20 en ouders) meer actief mee doen in de politiek?

Daarbij komen de vragen: 1.1 Wat is het verschil tussen de huidige samenelving en de samenleving in de jaren ‘60/’70?

1.2 En welke invloed heeft dit op het gedrag van de burger t.o.v. de politiek.

3

theoretisch onderzoek

ONDERZOEKSVRAAG 1 Een protestbeweging komt niet uit het niets. Om een beweging op gang te krijgen, zijn er verschillende elementen van belang.

Aller eerst heb je collectieve onvrede nodig. De Provo beweging, die vooral in de jaren ‘60 actief was, kwam voort vanuit de onvrede van de jaren ‘50. De oorlog was voorbij en de wereld moest opnieuw worden opgebouwd. De autoriteiten in de jaren ‘50 hadden veel gezag, maar vanaf de jaren ‘60 werden de burgers mondiger en wilden inspraak. 2 Wanneer alle burgers overal tevreden over zijn, zal geen burger zich bedenken zich te mengen in een politiek debat: “Alles is goed dus waarom zou je iets willen veranderen?” Er is niet een beetje onvrede nodig, maar een hele hoop. “Ja alles is wel prima, dingen kunnen beter, maar ach, ik ga daar niet voor de straat op hoor.” Er moet genoeg drang worden gevoeld. Al voor het EU referendum in Groot Brittanië gingen mensen de straat op om

7

campagne te voeren, maar pas toen de beslissing was gevallen, en het leave kamp had gewonnen, voelde het remain kamp de drang om echt de straat op te gaan. Een hele reeks protesten in verschillende steden werden georganiseerd om het parlement ervan te overtuigen dat er een tweede referendum moest komen, of om niet naar het referendum te luisteren. Precies eenzelfde soort reactie kwam na de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Hoewel er tijdens de verkiezingsperiode al veel activiteit op de straat plaats vond, kwam een echt grote reactie toen bleek dat Trump had gewonnen. Dagen na de overwinning van Trump stonden massa’s mensen voor de Trump toren uit protest, in de hoop dat dit nog enige zin zou kunnen hebben. Alle twee de protesten zijn een soort spijtdat-we-niet-eerder-iets-hebben-gedaan protesten. Er is dus niet alleen onvrede nodig, maar ook onvrede op het juiste moment.

Laat je niet in de maling nemen door schijnmondigheid.

Je mening via facebook of andere social media verspreiden lijkt misschien heel effectief, “het hele internet kan het toch zien?” Maar dit zit toch echt anders. Je Facebook newsfeed werkt volgens een algoritme dat bepaalt wat jij te zien krijgt.

Ten eerste krijg je sowieso enkel berichten van vrienden en van pagina’s die je leukt vindt. Bovenop dit vrienden-filter, filtert Facebook ook nog eens alle posts van deze vrienden en pagina’s en laat alleen zien wat ze denken dat jij leuk zal vinden. Like jij heel vaak foto’s van de ene vriend en scroll je direct over de posts van de andere vriend, dan zul je van die ene vriend meer te zien krijgen en van de ander juist weer minder. Zo selecteert Facebook jouw ‘beste vrienden’. 3 De kans is groot dat je grotendeels dezelfde meningen hebt als deze beste vrienden. Je ziet dus enkel nog berichtjes waar jij het mee eens bent. Dit werkt niet alleen voor jouw facebookfeed, maar ook voor die van je vrienden! Dus wanneer je een spectaculair statement, die de hele wereld zou moeten zien,

op facebook maakt, dan bereik je alleen mensen die het waarschijnlijk toch al eens waren met dit statement. Daarnaast is er een groot verschil met de demografie van Facebookgebruikers en de demografie van de inwoners van het land. De groep jongeren tussen de 18 en 29 is op facebook het grootst, terwijl ouderen vanaf 65 maar zelden Facebook gebruiken.

Daarnaast wonen de meeste Facebookgebruikers in de stad.

4 Bij een verkiezingen, zoals het EU referendum, waren deze twee groepen, de ouderen en de plattenlandbewoners, juist de gene die veel jongeren met hun meningen hadden willen bereiken. “De 51 procent leave voters waren vooral ouderen en mensen op het plattenland.

5 Deze hadden we moeten bereiken, maar dat hebben we niet gedaan met onze Facebookberichtjes.” Aldus Tom Habben. Laat dat berichtje op Facebook, of welk ander social media platform dan ook, je niet de schijn geven dat je zo de wereld veranderd hebt.

Posten is geen probleem, maar dat zou niet de enige manier moeten zijn om je mening te delen!

8

Autoritair denken is een killer.

Wanneer de kloof tussen politiek en burgers te groot is, en wanneer burgers zich hier bij neerleggen, zal niemand zich bedenken om zich in het politieke debat te mengen.

Burgers kijken naar de politiek als ‘de Grote Ander’ die het altijd goed weet. Omdat de politiek vaak ingewikkeld is of lijkt, durven veel mensen er niet aan te komen en dragen zij het stokje van de macht liever over aan een ander. Ingewikkele kwesties en zaken met verdragen met het buitenland, TTIP, het Oekraïne referendum, de Grote Ander zal het wel beter weten. Het is immers hun taak om hier mee bezig te zijn. We willen de fantasie behouden dat deze Grote Ander het ook allemaal weet en allemaal voor ons oplost. 6 Iets wat de schijn van de Grote Ander in stand houdt, is de politiek die doet alsof positieve veranderingen enkel voortkomen uit politieke besluiten.

En dat burgers hier dus geen enkele invloed in hebben. Als burger krijg je het idee dat jij, als enkele burger, geen enkele invloed kan hebben op de besluitvorming van de pol-

itiek. Maar dat is niet waar.

“Change happens because radicals force it.” Zei Susan Brownmiller over de legalisering van abortus in de Verenigde Staten. Carol Giardina vertelt: “Als je de geschiedenis van hoe verandering tot stand komt weghaalt, dan helpt dat om activisme te verminderen omdat mensen denken “Ik, een allerdaags persoon, kan nooit een verschil maken”. De Supreme Court gaf ons Roe vs Wade, en ik ben maar een gewone vrouw. Maar die gewone vrouw was de aanleiding tot de abortiewet. Gewoon een student en gewoon een moeder die samen komen en protesteren.” 7 We moeten dus meer vertrouwens hebben in de burger en niet alles zomaar overlaten aan de Grote Ander in Den Haag.

9

Denk niet aan “hoeveel je te verliezen hebt” en denk vooral niet alleen aan jezelf.

Tegenwoordig hebben mensen te veel te verliezen en denken ze te veel aan zichzelf. We zien onszelf als bedrijf en alles wat we doen is een soort investering in de toekomst. Tijd is essentieel en als Ik-BV proberen we zo rendabel mogelijk te zijn. In 1979 sprak Michel Foucault aan het Collège de France al over de term Neo Liberalisme. Het zelf als onderneming is na die tijd enorm opgekomen. 8 Niet alleen tijd hebben we te verliezen, maar ook onze naam. In je leven heb je al veel tijd besteed aan het opbouwen van een naam en image. Die naam moeten we hooghouden, uit de maat lopen kan grote consequenties voor je naam, en daarbij ook je toekomst, hebben.In de documentaire Wir sind das Volk van Tegenlicht wordt een demonstratie van Pegida gefilmd.

Aan dit soort demonstraties nemen vooral oudere mensen deel, één van de demonstranten verklaart: “Veel mensen zijn bang om iets te zeggen, op werk krijgen ze te horen dat zij niet mee mogen doen met

Pegida omdat dit anders consequenties zou hebben. Wij, ouderen, werken niet meer en hebben ook onze baan dus niet meer te verliezen, wij gaan daarom voor onze kinderen de straat op. Wij weten hoe het is om in een dictatuur op te groeien en we hadden niet gedacht dat dit ons nogmaals zou overkomen.” 9 Nu is Pegida een extreem voorbeeld en hebben de meeste mensen meningen die niet zo ver gaan als de meningen die deze groep demonstranten heeft, toch zit in dit verhaal een belangrijke boodschap. Hoewel de meeste mensen niet ontslagen zouden worden als zij zouden protesteren, zijn toch veel mensen bang om bij een demonstratie in aanraking te komen met de politie, wat gevolgen voor later kan hebben. Of gezichtsverlies te leiden. Je kan zomaar gefilmd worden, op tv of op internet geplaatst worden terwijl je jouw gezicht daar niet zo duidelijk voor wilt lenen. De meeste meningen die we hebben zijn niet zò belangrijk dat we er gezichtsverlies aan willen leiden.

10

Wees niet lui “Luiheid en lafheid zijn er de oorzaak van dat een groot deel van de mensheid onmondig blijft.” was het antwoord van Immanuel Kant op de vraag wat Verlichting is.10 Een van de grootste oorzaken van onmondige mensen is luiheid.

We besteden dingen het liefste uit. Volgens Gijs van Oenen zijn we interpassief geworden.6 Een tv programma kijken we niet direct, maar nemen we op, om vervolgens later nooit meer terug te kijken. Het plezier van het tv-programma opnemen zit niet in het later terugkijken, maar in het opnemen zelf. Volgens Pfaller zijn we niet direct bezig met de ervaringen, maar meer met de registratie van deze ervaring of het plannen van een eventuele ervaring (het opnemen van een tv-programma). 11 We nemen continue foto’s met onze iPhones, maar 9 van de 10 keer kijken we die niet meer terug. We weten dat we een registratie van een moment hebben gemaakt en dat is voldoende.

Dingen uitbesteden en overlaten aan anderen (De Grote Ander van ‘autoritair denken is een killer’) is ons te gemak-

klijk geworden. We zitten liever thuis, kijkend naar hoe andere mensen dingen voor ons regelen, hebben hoogstens commentaar op hoe dit gebeurt (via bijvoorbeeld facebook) maar nemen niet het heft in eigen hand. Actief deelnemen aan de samenleving en aan de politiek is niet meer vanzelfsprekend. Interpassiviteit is de fundamentele houding die de westerse mens kenmerkt, concludeert filosoof Slavoj Žižek.12

11

ONDERZOEKSVRAAG 2 Om burgers weer actief betrokken te krijgen bij de politiek, moet er worden gebroken met deze interpassiviteit. Daarnaast moet het gevoel van “ik, een allerdaags persoon die niets kan betekenen voor de politiek of maatschappij” verdwijnen/ In het werk dat zal maken, moet dus interactief zijn, je moet zelf aan de slag gaan als bezoeker, de bezoeker moet de touwtjes in handen nemen en invloed uitoefenen op het werk, om zo dat gevoel van zelf voor verandering zorgen te krijgen.

Interactieve kunst zet de toeschouwer ertoe aan actief mhbetrokken tyhR ,ćivomte arbA aniraM raken en een deel van het “werk” van het kunst-werk op zicht te nemen.

“Nu is in zekere zin iedere kunstbeschouwing interactief, of in ieder geval niet louter consumptief: de bezoeker moet zich altijd in zekere mate onderzoekend opstellen en het eigen oordeel opschorten. Maar een interactief kunstwerk stelt zich open van deze activiteit van de bezoeker en maakt zijn eigen status, of verwerkelijking dus,

daarvan expliciet afhankelijk.”13 Voorbeelden van interactieve kunst in performance art zijn Yoko Ono met Cut Piece (1962), waarbij bezoekers worden uitgenodigd een stuk van haar eceiP tuC ,onO okoY jurk af te knippen. En Rhythm van Marina Abramovic (1974) waarbij bezoekers worden uitgenodigd een voorwerp te kiezen waarmee ze Marina’s lichaam mogen bewerken.

Een meer hedendaags voorbeeld van een interactief kunstwerk is Out of Lines door Studio Moniker. In deze videoclip reageren bezoekers op de vragen die de hoofdpersoon stelt en op elkaar door lijnen te tekenen in het scherm.­14 Om ervoor te zorgen dat bezoekers actief mee doen met het interactieve kunstwerk, heb je verschillende “trucs” die je in kan zetten.

Spelstrategie (gamification).

Alan Kaprow organiseerde events waarbij de toeschouwer de deelnemer werd.15 Hij gebruikte spelkaartjes met daarop eenvoudige instructies voor de 13

eniL fo tuO ,rekinoM oidutS

Yoko Ono, Cut Piece

Marina Abramović, Rhythm

Studio Moniker, Out of Line

ONDERZOEKSVRAAG 2 Om burgers weer actief betrokken te krijgen bij de politiek, moet er worden gebroken met deze interpassiviteit. Daarnaast moet het gevoel van “ik, een allerdaags persoon die niets kan betekenen voor de politiek of maatschappij” verdwijnen/ In het werk dat zal maken, moet dus interactief zijn, je moet zelf aan de slag gaan als bezoeker, de bezoeker moet de touwtjes in handen nemen en invloed uitoefenen op het werk, om zo dat gevoel van zelf voor verandering zorgen te krijgen.

Interactieve kunst zet de toeschouwer ertoe aan actief betrokken te raken en een deel van het “werk” van het kunst-werk op zicht te nemen.

“Nu is in zekere zin iedere kunstbeschouwing interactief, of in ieder geval niet louter consumptief: de bezoeker moet zich altijd in zekere mate onderzoekend opstellen en het eigen oordeel opschorten. Maar een interactief kunstwerk stelt zich open van deze activiteit van de bezoeker en maakt zijn eigen status, of verwerkelijking dus,

daarvan expliciet afhankelijk.”13 Voorbeelden van interactieve kunst in performance art zijn Yoko Ono met Cut Piece (1962), waarbij bezoekers worden uitgenodigd een stuk van haar jurk af te knippen. En Rhythm van Marina Abramovic (1974) waarbij bezoekers worden uitgenodigd een voorwerp te kiezen waarmee ze Marina’s lichaam mogen bewerken.

Een meer hedendaags voorbeeld van een interactief kunstwerk is Out of Lines door Studio Moniker. In deze videoclip reageren bezoekers op de vragen die de hoofdpersoon stelt en op elkaar door lijnen te tekenen in het scherm.­14 Om ervoor te zorgen dat bezoekers actief mee doen met het interactieve kunstwerk, heb je verschillende “trucs” die je in kan zetten.

Spelstrategie (gamification).

Alan Kaprow organiseerde events waarbij de toeschouwer de deelnemer werd.15 Hij gebruikte spelkaartjes met daarop eenvoudige instructies voor de 13

toeschouwer in 18 Happenings en 6 Parts (1957). Ook Erwin Wurm werkt met een soort opdrachtkaartjes in zijn One Minute Scuptures (zie pagina 24) Een moderner voorbeeld van gamification om bezoekers actief te krijgen bij het eerder genoemde interactieve werk is het werk van Studio Moniker, Out-of-Line. In deze online muziekvideo worden de kijkers gevraagd hun mening en imput te geven door lijnen te tekenen met je muis. De hoofdpersoon Laura, de baas van de Lines geeft verschillende opdrachten zoals “vul dit diagram in” en “volg de stip”. Samen met jouw lijn, zie je lijnen van iedereen die op dat moment de videoclip bekijkt verschijnen. Zorgen dat jouw lijn zo zichtbaar mogelijk is, wordt een competitie. De video is een kritische reactie op gedachteloos werk en werkgevers enkel naar hun werknemers kijken in nummers.

Technologie in het werk betrekken.

Licht en geluid kunnen veel voor een interactief kunstwerk betekenen. De welbekende Kunstenaar/ontwerper Daan Roosegaarde werkt vaak met licht en

interactie bijvoorbeeld in het werk Dune, dat reageert op de hoeveelheid voorbijgangers door lichter te worden bij meer opgenomen beweging en geluid.16 Ook Crystals is een lichtinstallatie, de crystals reageren op elkaar en op aanraking van de bezoekers. De verandering in de crystals, die dus door mensen wordt veroorzaakt, zet mensen aan tot interactief bezig zijn met de crystals. 17 Ook de installatie Pixels, ontworpen door Jonas Vorwerk, werkt met een zelfde soort idee van lichtsverandering bij interactie. Wanneer je de lichtblokken draait, veranderen zij van kleur. Zo heb je invloed op de kleur en kan je met de pixels zelf, of samen met anderen, je eigen design bouwen. 18 Tastbaar en tactiel Yayoi Kusama zette in 2012 de Obliteration Room op in Tate 19, nadat een soortgelijke kamer in 2002 al als kunstwerk voor kinderen in de Queensland Art Gallery stond. In een totaal witte kamer worden bezoekers uitgenodigd om felgekleurde stickers op te plakken, waar en hoe zij maar willen. Als stickerplakker heb je ineens heel 14

veel invloed om de omgeving zien van een + of een - teken. drastisch te veranderen, want 1 De bezoeker is de missing link groene stip in een totaal witte in de installatie, hij moet de + kamer geeft een groot ver- en de - contactpunten met zijn schil. Een verschil die je soms eigen lichaam verbinden. Wanin het “normale leven� eigenlijk neer dit gebeurt begint er biniet mag maken. Samen met jvoorbeeld een liedje te spelen. honderden bezoers wordt de Sommige contactpunten hebkamer totaal getransformeerd. ben meerdere mensen nodig Iedere bezoeker zijn eigen om elkaar te kunnen bereiken, kleine aandeel. hierdoor moeten bezoeker die Een ander voorbeeld van het elkaar niet kennen, elkaar ingebruik van tactiliteit in inter- eens aanraken. Bij deze instalactieve kunst is ADA 20, een gi- latie is het spel element heel Daan Roosegaarde, Dune ADA ,iksniboB-algimS aniraK gantische helium ballon met belangrijk, alleen wordt dit niet houtskool stekels door Karina verzorg door kaartjes of een Smigla-Bobinski. De bezoeker andere vorm van opdrachtmag de grote ballon door de geving, maar doordat de prewitte ruitme heen duwen en sentatie uitnodigt tot ondertrekken en langs de muren ha- zoeken, ervaren en spelen.

Jonas Vorwerk, Pixels len om zo met het houtskool strepen op de muur te tekenen.

Wat overblijft zijn grote zwarte vlakken op de witte muren en een hoop verschillende manieren om de ballon door de ruimte te transporteren.

Scheppen van een ervaring.

Boutique Vizique gebruiken deze tactiek bij hun werk Kontakt (geluidsinstallatie voor volwassenen) en Stopkontakt (installatie voor kinderen met tkatnokpo21tSIn ,eudeze qiziV instalateuqituoB beweging). ies is een ruimte gevuld met metalenYayoi contactpunten, voorKusama, Obliteration Room 15

toeschouwer in 18 Happen- interactie bijvoorbeeld in het ings en 6 Parts (1957). Ook Er- werk Dune, dat reageert op win Wurm werkt met een soort de hoeveelheid voorbijgangopdrachtkaartjes in zijn One ers door lichter te worden bij Minute Scuptures (zie pagina meer opgenomen beweging 24) en geluid.16 Ook Crystals is een Een moderner voorbeeld van lichtinstallatie, de crystals reagamification om bezoekers geren op elkaar en op aanactief te krijgen bij het eerder raking van de bezoekers. De genoemde interactieve werk verandering in de crystals, die is het werk van Studio Moni- dus door mensen wordt veroker, Out-of-Line. In deze online orzaakt, zet mensen aan tot muziekvideo worden de kijkers interactief bezig zijn met de gevraagd hun mening en imput crystals. 17 enuD ,edraagesooR naaD te geven door lijnen te tekenen Ook de installatie Pixels, ontmet je muis. De hoofdpersoon worpen door Jonas Vorwerk, Laura, de baas van de Lines werkt met een zelfde soort idee geeft verschillende opdracht- van lichtsverandering bij interen zoals “vul dit diagram in” en actie. Wanneer je de lichtblok“volg de stip”. Samen met jouw ken draait, veranderen zij van slexilijn, P ,krzie ewro sanoJ van iedereen kleur. Zo heb je invloed op de jeV lijnen die op dat moment de video- kleur en kan je met de pixels clip bekijkt verschijnen. Zorgen zelf, of samen met anderen, je dat jouw lijn zo zichtbaar mo- eigen design bouwen. 18 gelijk is, wordt een competi- Tastbaar en tactiel tie. De video is een kritische Yayoi Kusama zette in 2012 de reactie op gedachteloos werk Obliteration Room op in Tate 19, en werkgevers enkel naar hun nadat een soortgelijke kamer werknemers kijken in nummers. in 2002 al als kunstwerk voor Technologie in het werk be- kinderen in de Queensland trekken.

Art Gallery stond. In een totaal Licht en geluid kunnen veel voor witte kamer worden bezoekers een interactief kunstwerk bete- uitgenodigd om felgekleurde kenen. De welbekende Kunste- stickers op te plakken, waar en naar/ontwerper Daan Roose- hoe zij maar willen. Als stickgaarde werkt vaak metm licht heb heel ooRen noiterplakker aretilbO ,am asuje K ioineens yaY 14

veel invloed om de omgeving drastisch te veranderen, want 1 groene stip in een totaal witte kamer geeft een groot verschil. Een verschil die je soms in het “normale leven� eigenlijk niet mag maken. Samen met honderden bezoers wordt de kamer totaal getransformeerd.

Iedere bezoeker zijn eigen kleine aandeel.

Een ander voorbeeld van het gebruik van tactiliteit in interactieve kunst is ADA 20, een gigantische helium ballon met houtskool stekels door Karina Smigla-Bobinski. De bezoeker mag de grote ballon door de witte ruitme heen duwen en trekken en langs de muren halen om zo met het houtskool strepen op de muur te tekenen.

Wat overblijft zijn grote zwarte vlakken op de witte muren en een hoop verschillende manieren om de ballon door de ruimte te transporteren.

Scheppen van een ervaring.

Boutique Vizique gebruiken deze tactiek bij hun werk Kontakt (geluidsinstallatie voor volwassenen) en Stopkontakt (installatie voor kinderen met tkatnokpot21S In ,eudeze qiziV instalateuqituoB beweging). ies is een ruimte gevuld met metalen contactpunten, voor15

zien van een + of een - teken.

De bezoeker is de missing link in de installatie, hij moet de + en de - contactpunten met zijn eigen lichaam verbinden. Wanneer dit gebeurt begint er bijvoorbeeld een liedje te spelen.

Sommige contactpunten hebben meerdere mensen nodig om elkaar te kunnen bereiken, hierdoor moeten bezoeker die elkaar niet kennen, elkaar ineens aanraken. Bij deze installatie is het spel element heel ADA ,iksniboB-algimS aniraK belangrijk, alleen wordt dit niet verzorg door kaartjes of een andere vorm van opdrachtgeving, maar doordat de presentatie uitnodigt tot onderzoeken, ervaren en spelen.

toeschouwer in 18 Happen- interactie bijvoorbeeld in het ings en 6 Parts (1957). Ook Er- werk Dune, dat reageert op win Wurm werkt met een soort de hoeveelheid voorbijgangopdrachtkaartjes in zijn One ers door lichter te worden bij Minute Scuptures (zie pagina meer opgenomen beweging 24) en geluid.16 Ook Crystals is een Een moderner voorbeeld van lichtinstallatie, de crystals reagamification om bezoekers geren op elkaar en op aanactief te krijgen bij het eerder raking van de bezoekers. De genoemde interactieve werk verandering in de crystals, die is het werk van Studio Moni- dus door mensen wordt veroker, Out-of-Line. In deze online orzaakt, zet mensen aan tot muziekvideo worden de kijkers interactief bezig zijn met de gevraagd hun mening en imput crystals. 17 Karina Smigla-Bobinski, ADA enuD ,edraagesooR naaD te geven door lijnen te tekenen Ook de installatie Pixels, ontmet je muis. De hoofdpersoon worpen door Jonas Vorwerk, Laura, de baas van de Lines werkt met een zelfde soort idee geeft verschillende opdracht- van lichtsverandering bij interen zoals “vul dit diagram in” en actie. Wanneer je de lichtblok“volg de stip”. Samen met jouw ken draait, veranderen zij van slexilijn, P ,krzie ewro sanoJ van iedereen kleur. Zo heb je invloed op de jeV lijnen die op dat moment de video- kleur en kan je met de pixels clip bekijkt verschijnen. Zorgen zelf, of samen met anderen, je dat jouw lijn zo zichtbaar mo- eigen design bouwen. 18 gelijk is, wordt een competi- Tastbaar en tactiel tie. De video is een kritische Yayoi Kusama zette in 2012 de reactie op gedachteloos werk Obliteration Room op in Tate 19, en werkgevers enkel naar hun nadat een soortgelijke kamer werknemers kijken in nummers. in 2002 al als kunstwerk voor Technologie in het werk be- kinderen in de Queensland trekken.

Art Gallery stond. In een totaal Licht en geluid kunnen veel voor witte kamer worden bezoekers een interactief kunstwerk bete- uitgenodigd om felgekleurde Vizique, Stopkontakt stickers op te plakken, waar en kenen. De welbekende Kunste- Boutique naar/ontwerper Daan Roose- hoe zij maar willen. Als stickgaarde werkt vaak metm licht heb heel ooRen noiterplakker aretilbO ,am asuje K ioineens yaY 14

veel invloed om de omgeving drastisch te veranderen, want 1 groene stip in een totaal witte kamer geeft een groot verschil. Een verschil die je soms in het “normale leven� eigenlijk niet mag maken. Samen met honderden bezoers wordt de kamer totaal getransformeerd.

Iedere bezoeker zijn eigen kleine aandeel.

Een ander voorbeeld van het gebruik van tactiliteit in interactieve kunst is ADA 20, een gigantische helium ballon met houtskool stekels door Karina Smigla-Bobinski. De bezoeker mag de grote ballon door de witte ruitme heen duwen en trekken en langs de muren halen om zo met het houtskool strepen op de muur te tekenen.

Wat overblijft zijn grote zwarte vlakken op de witte muren en een hoop verschillende manieren om de ballon door de ruimte te transporteren.

Scheppen van een ervaring.

Boutique Vizique gebruiken deze tactiek bij hun werk Kontakt (geluidsinstallatie voor volwassenen) en Stopkontakt (installatie voor kinderen met beweging). 21 In deze instalaties is een ruimte gevuld met metalen contactpunten, voor-

zien van een + of een - teken.

De bezoeker is de missing link in de installatie, hij moet de + en de - contactpunten met zijn eigen lichaam verbinden. Wanneer dit gebeurt begint er bijvoorbeeld een liedje te spelen.

Sommige contactpunten hebben meerdere mensen nodig om elkaar te kunnen bereiken, hierdoor moeten bezoeker die elkaar niet kennen, elkaar ineens aanraken. Bij deze installatie is het spel element heel belangrijk, alleen wordt dit niet verzorg door kaartjes of een andere vorm van opdrachtgeving, maar doordat de presentatie uitnodigt tot onderzoeken, ervaren en spelen.

15

visueel onderzoek

GRAYSON PERRY The Vanity of Small Differences

In een serie wandkleden vertelt teld, het verhaal van een ficGrayson Perry het verhaal van tief persoon die je als bezoeker een jongen die komt uit een niet kent. Toch wordt, door arm gezin, uit een lage klasse, de herkenbaarheid van het en die hiermee breekt. Je vol- verhaal en van alle voorwgt zijn leven, hoe dit verandert erpen, het verhaal van veel en wat dit doet met de relaties meer mensen verteld. Door die hij heeft. Dit alles verteld in het breken van het taboe van 6 kleden die vol staan met ob- de klassenmaatschappij kan jecten en personen dier ieder de klassenmaatschappij beop hun manier bijdragen aan spreekbaar worden gemaakt. het verhaal. Deze objecten ref- Het belangrijkste onderdeel 2ereren 102 ,srenaar thgiFde ega C eht fvan o node itarod A eh T werk zijn dan ook niet smaak van dit klasse waar op dat doek over de wandkleden zelf, maar het verteld wordt. Zijn moeder, uit gesprek dat de bezoekers voeen lage klasse, heeft een pan- eren tijdens en na het bekijken terprint shirt aan, in zijn keuken van het werk.22+23 waar hij later, als hij in klasse is gestegen, hangt een portret van Steve Jobs en staat een Cath Kidston tas. De meeste objecten zijn vooral erg herkenbaar voor Engelsen, voor wie ook de klassenmaatschappij nog altijd een groot ding is. De herkenbaarheid en de humor die daarbij komt weet hij een thema, wat nog altijd voor veel Engelsen21taboe 02 ,laeD nigriV eht fo noitaicnunnA ehT is, bespreekbaar te maken. In deze serie wandkleden wordt werkelijk maar 1 verhaal ver19

The Adoration of the Cage Fighters, 2012

The Annunciation of the Virgin Deal, 2012

GRAYSON PERRY The Vanity of Small Differences In een serie wandkleden vertelt Grayson Perry het verhaal van een jongen die komt uit een arm gezin, uit een lage klasse, en die hiermee breekt. Je volgt zijn leven, hoe dit verandert en wat dit doet met de relaties die hij heeft. Dit alles verteld in 6 kleden die vol staan met objecten en personen dier ieder op hun manier bijdragen aan het verhaal. Deze objecten refereren naar de smaak van de klasse waar op dat doek over verteld wordt. Zijn moeder, uit een lage klasse, heeft een panterprint shirt aan, in zijn keuken waar hij later, als hij in klasse is gestegen, hangt een portret van Steve Jobs en staat een Cath Kidston tas. De meeste objecten zijn vooral erg herkenbaar voor Engelsen, voor wie ook de klassenmaatschappij nog altijd een groot ding is. De herkenbaarheid en de humor die daarbij komt weet hij een thema, wat nog altijd voor veel Engelsen taboe is, bespreekbaar te maken. In deze serie wandkleden wordt werkelijk maar 1 verhaal ver-

teld, het verhaal van een fictief persoon die je als bezoeker niet kent. Toch wordt, door de herkenbaarheid van het verhaal en van alle voorwerpen, het verhaal van veel meer mensen verteld. Door het breken van het taboe van de klassenmaatschappij kan de klassenmaatschappij bespreekbaar worden gemaakt.

Het belangrijkste onderdeel van dit werk zijn dan ook niet de wandkleden zelf, maar het gesprek dat de bezoekers voeren tijdens en na het bekijken van het werk.22+23

19

BOB & ROBERTA SMITH Geen specifiek werk

Bob & Roberta Smith, het Smith een sterke schakel aan pseudoniem van Patrick Brill, de zijde van “remain” tijdens brengt kunst en politiek dicht het EU referendum. Hoewel hij bij elkaar. Hij wordt ook wel vaak als naïef wordt gezien, “slogan kunstenaar” genoemd denkt hij dat deze mensen juist omdat zijn beeldende werk te moeilijk en te veel in hokjes vaak de vorm heeft van een denken. Dat is ook één van de protestbord. Hoewel hij se- redenen dat jongeren afhaken rieuze thema’s zoals het EU wanneer het over politiek gaat. referendum, bezuinigingen op De documentaire die over zijn kunst en de onverschilligheid werk is gemaakt heet dan ook van de politiek bespreekt, weet “Art is Your Human Right: Why hij dit altijd op een optimistische can’t politics be more fun?”. 24 manier (en vooral met veel humor) te brengen. Of zoals hij zelf zegt; bobtimistisch. Dit optimisme werkt aanstekelijk en zorgt ervoor dat hij makkelijk mensen met zich mee krijgt. Hij verklaart zijn visuele strategie met een referentie naar muziek: ‘I’ll hear some music and think “thats a great piece of music, I’ll dance to it.

I’ll see a political poster and think: “That’s a greate piece of graphics, I sort of agree with the idea”.’ Zijn visuele visie is dan ook ‘Bright, bold colours and even brighter ideas’. Met zijn vrolijke en humoristische campagne was Bob & Roberta 20

ESCIF

Geen specifiek werk Escif is een streetartist, of “public artist” zoals hij zichzelf liever noemt, die komt uit Valencia.

Zijn werk gaat vaak over kapitalisme, politiek, de economie en andere gevoelige onderwerpen die deel uitmaken van onze moderne wereld. Hoewel hij in zijn werk enkel simpele lijnen en afbeeldingen gebruikt, weet hij toch complexe ideeën en duidelijke boodschappen over te brengen. De afbeeldingen die hij gebruikt, zoals een euromunt of vlaggen, hebben vaak een grote symbolische waarde. De verhouding tussen dit object en de persoon creëert deze duidelijke boodschap. Escif laat zien dat politieke onderwerpen en humor goed met elkaar samen kunnen gaan. 25

21

BOB & ROBERTA SMITH Geen specifiek werk

Bob & Roberta Smith, het Smith een sterke schakel aan pseudoniem van Patrick Brill, de zijde van “remain” tijdens brengt kunst en politiek dicht het EU referendum. Hoewel hij bij elkaar. Hij wordt ook wel vaak als naïef wordt gezien, “slogan kunstenaar” genoemd denkt hij dat deze mensen juist omdat zijn beeldende werk te moeilijk en te veel in hokjes vaak de vorm heeft van een denken. Dat is ook één van de protestbord. Hoewel hij se- redenen dat jongeren afhaken rieuze thema’s zoals het EU wanneer het over politiek gaat. referendum, bezuinigingen op De documentaire die over zijn kunst en de onverschilligheid werk is gemaakt heet dan ook van de politiek bespreekt, weet “Art is Your Human Right: Why hij dit altijd op een optimistische can’t politics be more fun?”. 24 manier (en vooral met veel humor) te brengen. Of zoals hij zelf zegt; bobtimistisch. Dit optimisme werkt aanstekelijk en zorgt ervoor dat hij makkelijk mensen met zich mee krijgt. Hij verklaart zijn visuele strategie met een referentie naar muziek: ‘I’ll hear some music and think “thats a great piece of music, I’ll dance to it.

I’ll see a political poster and think: “That’s a greate piece of graphics, I sort of agree with the idea”.’ Zijn visuele visie is dan ook ‘Bright, bold colours and even brighter ideas’. Met zijn vrolijke en humoristische campagne was Bob & Roberta 20

ESCIF

Geen specifiek werk Escif is een streetartist, of “public artist” zoals hij zichzelf liever noemt, die komt uit Valencia.

Zijn werk gaat vaak over kapitalisme, politiek, de economie en andere gevoelige onderwerpen die deel uitmaken van onze moderne wereld. Hoewel hij in zijn werk enkel simpele lijnen en afbeeldingen gebruikt, weet hij toch complexe ideeën en duidelijke boodschappen over te brengen. De afbeeldingen die hij gebruikt, zoals een euromunt of vlaggen, hebben vaak een grote symbolische waarde. De verhouding tussen dit object en de persoon creëert deze duidelijke boodschap. Escif laat zien dat politieke onderwerpen en humor goed met elkaar samen kunnen gaan. 25

21

BOB & ROBERTA SMITH Geen specifiek werk

Bob & Roberta Smith, het Smith een sterke schakel aan pseudoniem van Patrick Brill, de zijde van “remain” tijdens brengt kunst en politiek dicht het EU referendum. Hoewel hij bij elkaar. Hij wordt ook wel vaak als naïef wordt gezien, “slogan kunstenaar” genoemd denkt hij dat deze mensen juist omdat zijn beeldende werk te moeilijk en te veel in hokjes vaak de vorm heeft van een denken. Dat is ook één van de protestbord. Hoewel hij se- redenen dat jongeren afhaken rieuze thema’s zoals het EU wanneer het over politiek gaat. referendum, bezuinigingen op De documentaire die over zijn kunst en de onverschilligheid werk is gemaakt heet dan ook van de politiek bespreekt, weet “Art is Your Human Right: Why hij dit altijd op een optimistische can’t politics be more fun?”. 24 manier (en vooral met veel humor) te brengen. Of zoals hij zelf zegt; bobtimistisch. Dit optimisme werkt aanstekelijk en zorgt ervoor dat hij makkelijk mensen met zich mee krijgt. Hij verklaart zijn visuele strategie met een referentie naar muziek: ‘I’ll hear some music and think “thats a great piece of music, I’ll dance to it.

I’ll see a political poster and think: “That’s a greate piece of graphics, I sort of agree with the idea”.’ Zijn visuele visie is dan ook ‘Bright, bold colours and even brighter ideas’. Met zijn vrolijke en humoristische campagne was Bob & Roberta 20

ESCIF

Geen specifiek werk Escif is een streetartist, of “public artist” zoals hij zichzelf liever noemt, die komt uit Valencia.

Zijn werk gaat vaak over kapitalisme, politiek, de economie en andere gevoelige onderwerpen die deel uitmaken van onze moderne wereld. Hoewel hij in zijn werk enkel simpele lijnen en afbeeldingen gebruikt, weet hij toch complexe ideeën en duidelijke boodschappen over te brengen. De afbeeldingen die hij gebruikt, zoals een euromunt of vlaggen, hebben vaak een grote symbolische waarde. De verhouding tussen dit object en de persoon creëert deze duidelijke boodschap. Escif laat zien dat politieke onderwerpen en humor goed met elkaar samen kunnen gaan. 25

21

ERWIN WURM One Minute Sculptures

In de serie “One Minute Sculp- Wurm en de bezoekers hebben tures� vraagt Wurm bezoekers elkaar nodig om deze werken een bepaalde actie te perfor- te maken. Dit is een ultiem men of een interactie aan te voorbeeld van een interactief gaan met een allerdaags ob- kunstwerk. De status, of verwject. Door middel van tekenin- erkelijking, is expliciet afhangen of korte stukjes tekst geeft kelijk van het actief meedoen hij de opdracht voor deze per- van beide partijen. Wurm met formance. Het uitvoeren van zijn voorbereiding, teksten/tehet kunstwerk ligt volledig in keningen en selectie van obhanden van de bezoeker, je jecten en de bezoeker met de zou dus kunnen stellen dat uitvoerende rol. 26+27 het kunstwerk ook van deze bezoeker is. Maar niets is minder waar. Zonder Wurm zou er geen performance zijn, of in ieder geval niet in de vorm zoals hij er nu is. Wurm geeft de opdrachten en selecteert de allerdaagse objecten gebruikt in de performances. Deze hebben een grote invloed op het resultaat. Als het ware kun je dus zeggen dat Wurm de regisseur is van het kunstwerk, dat bestaat uit een levend materiaal.

Zonder de regie van Wurm zouden de performances niet hebben bestaan. Maar zonder bezoeker zou er ook geen performance zijn geweest.

22

Psycho III, 1999

Be the stairs for someone else, 2002

ERWIN WURM One Minute Sculptures

In de serie “One Minute Sculp- Wurm en de bezoekers hebben tures� vraagt Wurm bezoekers elkaar nodig om deze werken een bepaalde actie te perfor- te maken. Dit is een ultiem men of een interactie aan te voorbeeld van een interactief gaan met een allerdaags ob- kunstwerk. De status, of verwject. Door middel van tekenin- erkelijking, is expliciet afhan9991 ,meedoen III ohcysP gen of korte stukjes tekst geeft kelijk van het actief hij de opdracht voor deze per- van beide partijen. Wurm met formance. Het uitvoeren van zijn voorbereiding, teksten/tehet kunstwerk ligt volledig in keningen en selectie van obhanden van de bezoeker, je jecten en de bezoeker met de zou dus kunnen stellen dat uitvoerende rol. 26+27 het kunstwerk ook van deze bezoeker is. Maar niets is minder waar. Zonder Wurm zou er geen performance zijn, of in ieder geval niet in de vorm zoals hij er nu is. Wurm geeft de opdrachten en selecteert de allerdaagse objecten gebruikt in de performances. Deze hebben een grote invloed op het resultaat. Als het ware kun je dus zeggen dat Wurm de regisseur is van het kunstwerk, dat bestaat uit een levend materiaal.

Zonder de regie van Wurm zouden de performances niet hebben bestaan. Maar zonder 2002 ,e sle enoemos rof sriats eht eB bezoeker zou er ook geen performance zijn geweest.

22

uitwerking

UITWERKING Om het werk interactief te maken en bezoekers betrokken te krijgen bij het werk (en dus bij politiek) kies ik ervoor gebruik te maken van de spelstrategie ( een duidelijke opdracht geven en vanuit daar gaan spelen) en tactiliteit.

Deze twee passen het best bij het werk wat ik maak. Ik werk graag analoog en in verschillende materialen, ik kies dat materiaal bij wat past bij het concept. In dit geval is textiel naar mijn mening het best. Dat is, wanneer goed gebruikt, uitnodigend om aan te raken en past dus goed bij tactiliteit.

begrijpen. In het werk wat ik zal maken moet de nadruk dus liggen op het visuliseren van politieke gedachten om zo deze politieke gedachten beter te kunnen begrijpen en kunnen gebruiken in de mondigheid van de burger. De visualisatie biedt een ondersteuning aan een gesprek of debat. Of beter gezegd; Er wordt een visueel debat gevoerd, dat ondersteund kan worden door woorden.

Het medium waarin je communiceert kan soms meer zeggen dan de boodschap zelf.

28 Mijn werk is een kruising tussen het flanelbord, waar veel Naast het interactieve deel mensen als kind mee hebben moet het werk een sterk visueel gespeeld, en een protestbankarakter hebben. Rationeel en ner. Het werk heeft een illusvisueel ligt dicht bij elkaar. Pas tratief karakter om de visualiwanneer een concept visueel satie mogelijk te maken. Echter wordt, kan het rationeel goed ben ik niet de gene die de het worden begrepen. 28 Dit kan werk illustratief maakt, maar zowel geschreven tekst zijn, de bezoeker die met het werk als illustratie of fotografie. We bezig gaat. Ik bied enkel de hebben een sterke beeldcul- onderdelen van de illustraties. tuur en zijn hiervan afhanke- Het werk is pas een illustratie lijk. Puur verbale concepten, wanneer deze onderdelen bij zonder visualisatie, zijn voor elkaar zijn gevoegd om zo een een “gewoon mens� lastig te verhaal te vertellen. Zo ben ik 26

de regiseur van het werk.

De vorm van de banner is afgeleid van de protestbanners die Marching Colours, een group banner-makers die al sinds 1982 in Bristol actief is. 29 Het formaat van mijn banner ligt dicht bij de banners van Marching Colours, maar is niet exact wegens technische redenen. De achtergrond van het flanelbord, wat vilt is geworden gezien het feit dat klittenband hieraan blijft plakken, kon maar maximaal 90 centimeter hoog zijn. Dit is de standaard maat die verkocht wordt in textielwinkels in Rotterdam.

De bedoeling van de protestbanner is dat bezoekers hun visie op hoe het politieke systeem eruit ziet op doek uit te zetten. Politiek wordt niet alleen in landelijk zin bedreven, maar komt overal voor waar enige verdeling van macht is.

Een politiek systeem kan dus ook een school zijn, een bedrijf waar je werkt, maar ook zelfs een gezin of familie. Het verbeelden van het politieke systeem van een school kan helpen met het begrijpen van een ander politiek systeem.

Mijn taak is om objecten te

maken die helpen bij deze verbeelding. Met de objecten moeten verschillende visies op verschillende systemen kunnen worden verbeeld. Om te weten wat voor objecten daarvoor nodig zijn, heb ik verschillende mensen gevraagd om een politiek systeem uit te tekenen, dus bijvoorbeeld: ‘hoe zit het met de machtsverdeling in de landelijke politiek?’. Omdat dit nogal een grote, abstracte vraag is, heb ik de rol van tekenaar op mij genomen. Ik teken de visie die de ander mij probeert uit te leggen. Tijdens het tekenen vraag ik steeds feedback of wat ik teken wel uitbeeldt wat zij bedoelen. Vragen die naar voren komen in zo een gesprek zijn ‘Is er een grote overheid?’ ‘wat is de verhouding tussen overheid en burger (formaat, groot/klein, staan ze tegen over elkaar of met elkaar etc.)?’ ‘hoe heeft een burger invloed op wat er met de overheid gebeurd?’ ‘waar sta jij in dit systeem?’ ‘wat zijn belangrijke factoren in besluitvorming?’. Vanuit die tekeningen ben ik objecten gaan ontwerpen. In eerste instantie “basis” objecten zoals mensen, mensen met macht, geld etc.

27

Maar ook objecten die meer nuance geven zoals een CCTV camera, een prullenbak en een krant. Tekst kan worden toegevoegd als een verduidelijking. Ik heb 90 letterblokken gemaakt, de letterfrequentie is gebaseerd op de letterfrequentie in de nederlandse taal. 30 Met tekstwolkjes en gedachtebubbels waar met whiteboardmarker op kan worden geschreven, kan een geheeld eigen touch worden toegebracht. Om te kijken of met de gemaakte objecten ook daadwerkelijk verschillende systemen konden worden

verbeeld, heb ik een aantal testrondes gehouden. Hierbij zijn verschillende politieke systemen verbeeld, van de Nederlandse overheid, tot de Willem de Kooning, tot het politieke systeem in BraziliĂŤ. Bij elke testronde heb ik gevraagd direct te zeggen welke objecten missen om de volledige visie van de testpersoon goed weer te kunnen geven. Zo heb ik nog pijlen, vraagtekens, boeken en zelfs een onderbroek toegevoegd. In totaal zijn er naast de 90 letterblokken 86 objecten waarmee verschillende visies kunnen worden verbeeld.

28

bronnenlijst

BRONNENLIJST sterdammer. 2 juli 2014.

1 BA(Hons) Graphic Design University of West England, 9 “Wij zijn het volk” van “VPRO “is An Extension of “, TypenoTegenlicht”. Regie: Britta where 2016 Hosman. Research: Henneke Hagen 2 oktober 2016 2 “Er komen andere tijden” uit “Ondersteboven in de jaren 10 Carel Peeters, “De Tragiek ‘60. Kees van Kooten, 7 mei Van De Emancipatie.” De 2016 Republiek Der Letteren & Schonekunsten. Vrij Neder3 Victor Luckerson, “Here’s How Your Facebook News land, 13 februari 2012 Feed Actually Works.” Time, 9 11 Robert Pfaller, ‘das Kunstjuli 2015 werk, das sich selbst betrachtet, der Genuss und die 4 Maeve Duggan. “The Demographics of Social Media Abwesenheit. Elemente einUsers.” Pew Research Cener Ästhetik der Interpassiviter: Internet, Science & Tech. tät. Studien über delegiertes Pew Research Center, 19 Geniessen. Springer Verlag, augustus 2015 Wenen 2000 5 Barbara Speed. “How Did 12 Slavoj Zizek, “The parallex Different Demographic view”. Verso, London 2000 Groups Vote in the EU Refer- 13 Joke Brouwer & Arjen Mulder endum?” Newstateman, 24 (eds.), Interact or Die! V2/ juni 2016 NAi, Rotterdam 2007 Jenny Brewer, “Moniker and 6 Gijs van Oenen, “Nu even niet!” Vangennep, Amster- 14 Studio Puckey Have Made dam 2011 an Interactive Music Video Viewers Can Scribble on.” It’s 7 “She’s Beautiful When She’s Angry”. Regie: Mary Dore.

Nice That, 23 augustus 2016 Productie: Nancy Kennedy. 15 Paul Schimmel, ‘Leap into 2014 the Void: Performance and the Object’, in: Out of Actions: 8 Koen Haegens. “Ik Is Een Start-up.” De Groene Ambetween performance and 34

the object, MoCA Los Angeles, New York/London, 1998 16 “Studio Roosegaarde — Dune Info.” via https://www. studioroosegaarde.net/ project/dune/info 17 Marcus Fairs. “Crystal wireless LED installation by Studio Roosegaarde” Dezeen.

21 oktober 2013 18 Michael, “Get Pixelated with the Pixels Light Installation.”

Lightopias Blog The Latest in Lighting and Interior Design, 6 juni 2016 19 Frances Morris, TateShots: Kusama’s Obliteration Room. TateShots: Kusama’s Obliteration Room, 4 maart 2012 20 Kathi Leiden, “A Helium Balloon That Does Its Own Charcoal Drawings.”

Askzephyr, 15 april 2016 21 Regine, “Interview with Boutique Vizique”. We Make Money Not Art, 12 september 2017 22 “Grayson Perry: The Vanity of Small Differences.” The Victoria Art Gallery, 06 januari 2016 23 Suzanne Moore,. “Grayson Perry’s Tapestries: Weaving Class and Taste”. The Guardian, 08 June 2013

24 Emily Gosling, “Art as a Human Right and Why Creativity Is “pushed out Of” London: We Meet Bob and Roberta Smith.” It’s Nice That, 16 Oct. 2015 Ficpatrik.

“Escif.”

25 Milja WideWalls 26 “UbuWeb Film & Video: Erwin Wurm.”

27 “Erwin Wurm: Artworks.

One Minute Sculptures.” Erwin Wurm: Artworks.

28 Marshall McLuhan, Quentin Fiore & Jerome Agel “The Medium is the Massage: An Inventory of Effects.” Corte Madera, CA: Gingko, 2001 29 “About Marching Colours.”

Handmade Banner Makers | Trade Union Banners | Marching Banners Broecke, “Ter 30 Marcel Sprake. Spraak Als Betekenisvol Geluid in 36 Thematische Hoofdstukken.”

Stichting Voor Publieksvoorlichting over Wetenschap En Techniek, 1988

35