Kariery Polaków na dworze sułtańskim. Przypadek Joachima Strasza

Kariery Polaków na dworze ułtań kim. Przypadek Joachima S tra za

•Nowożytność•

Kto nie chciałby przekonać się jak Polakom udawało się przeżyć na tureckim dworze w czasach nowożytnych? Inna wiara, intrygi, kariery. Doskonałą osobą dzięki której możemy zatopić się w bajecznym świecie jest przypadek Joachima Strasza bywającego na osmańskim dworze.

Poturczeńcy i renegaci

W czasach epoki nowożytnej przechodzenie chrześcijan na islam w Imperium Osmańskim było częstym zjawiskiem. Wiązało się to nierzadko z wielkimi karierami na dworze sułtańskim, w wojsku lub administracji1. Wszystko zależało od inteligencji, predyspozycji, siły przebicia, a także odrobiny szczęścia. Podstawowym warunkiem było jednakwyznawanie wiarywAllaha. Takich konwertytów zwykle nazywano poturczeńcami lub renegatami2. Francuscy historycy Bartolomé i Lucile Bennassarowie w pracypt. Les Chrétiens d’Allah. L’histoire extraordinaire des renégats. (XVIe-XVIIe siècles) wyodrębnili cztery grupy konwersji chrześcijan na islam. Pierwsze trzy dotyczyły nawróceń na skutek pojmania przez korsarzy muzułmańskich, w wyniku napadów grabieżczych, oraz schwytania w czasie bitew. Natomiast ostatnia grupa obejmowała osoby, które dobrowolnie przyjęły wiarę muzułmańską3.

Chrześcijanie, którzybyli muzułmanami przez dłuższy czas lub na stałe, stanowili grupę wiekową nie przekraczającą 15 lat. Wpływ na podjęcie tak ważnej decyzji miało niewątpliwie wiele czynników. Jak napisał Jerzy S. Łątka: „wielu przyjmowało islam z chęci polepszenia sobie

1 P. Kroll, Polscy poturczeńcy na służbie sułtana, https://www. wilanow-palac.pl/polscy_poturczency_na_sluzbie_sultana. html [dostęp: 1 III 2020]. 2 Na ten temat zob.: T.P. Graf, The Sultan’s Renegades. Christian-European Converts to Islam and the Making of the Ottoman Elite, 1575-1610, Oxford 2017. 3 A. Dziubiński, Poturczeńcy polscy. Przyczynek do historii nawróceń na islam w XVI-XVIII w., „Kwartalnik Historyczny”, R. 102, 1995, nr 1, s. 19. warunków bytu; otwierało to drogę do kariery jednostkom zdolnym, niezależnie od pochodzenia i narodowości”4. Przebywanie chrześcijańskiego niewolnika w domu pobożnego muzułmanina siłą rzeczy powodowało takie zaangażowanie sługi w sprawy religijne, jak np. udział w codziennej modlitwie, wspólnym czytaniu Koranu, czy przestrzeganiu postu. Poza tym, jednym z elementów pozyskania dziecka- -chrześcijanina dla islamu, było okazywanie mu czułości ze strony właściciela muzułmanina 5.

Struktura społeczno-ekonomiczna Imperium Osmańskiego w znacznej mierze opierała się na wykorzystywaniu pracy niewolników. To oni stanowili podstawę państwa, dlatego tak ważne było ich pozyskiwanie. „Od wczesnych czasów Abbasydów w VIII wieku tworzyli z niewolniczych oddziałów armie oraz wykorzystywali niewolników w zarządzaniu państwami. Tak było w przypadku Seldżuków w Rum i przypuszczalnie również w kolejnych dynastiach, które władały Anatolią przed osmańskim podbojem.”6 Niewolnicy wyróżniający się nieprzeciętną inteligencją, a także atutami fizycznymi mogli trafić do specjalnych szkół, z których uczniów rekrutowano tureckie oddziały piechoty –janczarów –oraz konnicę –sipahów7.

Wśród jeńców, niewolników różnych narodowości, którzy znaleźli się w Imperium Osmańskim,

4 J.S. Łątka, Odaliski, poturczeńcy i uchodźcy. Z dziejów Polaków w Turcji, Kraków 2001, s. 51. 5 A. Dziubiński, op. cit., s. 19-20. 6 C. Imber, Imperium Osmańskie 1300-1650, przeł. P. Zarawska, Kraków 2018, s. 170. 7 J.S. Łątka, Odaliski..., s. 50.

pojawiali się również Polacy. „Jeśli rację miał Długosz, pierwszym znanym z imienia Polakiem –jeńcem osmańskim, był bohater bitwy pod Grunwaldem Zawisza Czarny z Garbowa [...]”8. Jak już było wspomniane, zmiana wiary na islam wiązała się z możliwością awansu społecznego. „Najwcześniejsze wiadomości o polskich poturczeńcach wiążą się z osobami, które w państwie osmańskim uzyskały stanowiska na dworze sułtańskim. Były to nieliczne jednostki, którym udało się opuścić anonimowe szeregi mniej szczęśliwych, lub mniej zdolnych jeńców polskich”9. Jednym z nich był Zygmunt Laskowski, zwany Mühdedi lub Mehmed. Był on z pochodzenia szlachcicem herbu Trzaska, synem wójta z Mościsk w ziemi przemyskiej. Został poturczeńcem jeszcze w okresie dzieciństwa10. W 1511 r. posłował w imieniu sułtana Bajazyda II do Polski z listem, w którym to sułtan zalecał królowi Zygmuntowi Staremu utrzymywanie poprawnych stosunków z jego synem Selimem, przyszłym padyszachem11.

Innym przykładem polskiego poturczeńca z początków XVI w. jest niejaki Jan Kierdej, znany również jako Bej Said. Jego ojcem był starosta krasnostawski i trembowelski Zygmunt Kierdej. Wiadomo, iż w 1498 r. został wzięty w jasyr jako młody chłopiec. Dalsze losy tego człowieka pozostają nieznane aż do roku 153112. Zygmunt Abrahamowicz, jeden z najbardziej znanych polskich orientalistów i turkologów, przypuszczał, iż Zygmunt Kierdej mógł trafić do korpusu adżemi ogłalar, szkolącego przyszłych janczarów. Jako dorosły człowiek występował wielokrotnie w charakterze posła Sulejmana Wspaniałego do Polski13. Jak słusznie zauważył J.S. Łątka, polscy poturczeńcy będący na służbie sułtana, mimo przejścia na islam i czekających ich konsekwencji ze strony nowego władcy, często sprzyjali swoich rodakom14. Ta obserwacja sprawdza się właśnie w przypadku wspomnianego Kierdeja.

8 Ibidem, s. 27. 9 A. Dziubiński, op. cit., s. 21. 10 J.S. Łątka, Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, wyd. 2 popr. i uzup., Kraków 2015, s. 235. 11 A. Dziubiński, op. cit., s. 22. 12 J.S. Łątka, Słownik Polaków..., s. 200. 13 Ibidem. 14 J.S. Łątka, Odaliski..., s 52. Po aresztowaniu Hieronima Łaskiego15 wsparł go pożyczką w wysokości 1000 dukatów. Ponadto, kiedy tamten przebywał w więzieniu, regularnie odwiedzał go dzięki przekupywaniu strażników16.

Joachim Strasz i jego kariera na dworze tureckim

Równie ciekawą i barwną postacią jest bez wątpienia Joachim Strasz. Znany jest również pod imionami Ibrahim beg, Ebrahim, Strozzeni, Strotschenius, Abraham Struza17. Urodził się przed 1530 r., a zmarł zaś po 1571 r. Wspomniał o nim Erazm Otwinowski18: „[...] nazywał się Joachim Strasz, był Polakiem, poturczeńcem”19. Był on polskim szlachcicem herbu Odrowąż, prawdopodobnie jego siostrą była Zofia, żony kasztelana lubaczowskiego Sędziwoja Drohiczańskiego (). Ponadto miał być spokrewniony z burgrabią krakowskim z lat 1563-1577 Leonardem Straszem (zm. po 1588). Wiadomo, iż na jednym z tłumaczeń, skierowanych do polskiego króla podpisał się jako Ibrahim beg lub Stras20. Joachim Strasz w latach dzieciństwa został wzięty w jasyr tatarski, a następnie sprzedany Turkom. Potem przyjął on islam i rozpoczął kształcenie na pazia w specjalnej szkole sułtańskiej. W świetle jego późniejszej kariery można przypuszczać, że wykazywał się dobrymi umiejętnościami językowymi i poznał ich wiele, np. język polski, turecki, niemiecki, włoski i łaciński21. Następnie awansował na nauczyciela, opiekuna (tur. lala) językowego księcia Selima II - przyszłego następcy tronu, syna padyszacha Sulejmana II Wspaniałego i sułtanki Hurrem22. Dobra relacja między Straszem a sułtanką miała trwać długo,

15 W. Urban, Łaski Hieronim (1496-1541), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 18, 1973, s. 225-229. 16 J.S. Łątka, Słownik Polaków..., s. 200. 17 J.S. Łątka, Strasz Joachim (pocz. XVI w.-1571), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 44, 2006-2007, s. 203-206. 18 Na temat Erazma Otwinowskiego zob.: H. Barycz, Otwinowski Erazm (między 1524 a 1529-1614), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 24, 1979, s. 641-645; P. Wilczek, Erazm Otwinowski – pisarz ariański, Katowice 1994, s. 12-34. 19 K. Gałczyńska-Kilańska, Polacy w kraju Półksiężyca, Kraków 1974, s. 17. 20 J.S. Łątka, Słownik Polaków..., s. 397. 21 K. Gałczyńska-Kilańska, op. cit., s. 17. 22 J.S. Łątka, Strasz Joachim..., s. 204.

aż do końca życia tego pierwszego. Jak napisał A. Dziubiński: „Nęcącą byłaby hipoteza, że wybór Polaka na piastuna jej syna nastąpił z polecenia sułtanki Hasseki Hürrem (Roksolany), Rusinki mającej przemożny wpływ na Sulejmana Wspaniałego”23.

Warto zaznaczyć, iż Ibrahim Beg był nie tylko nauczycielem następcy tronu, ale również sprawował funkcję naczelnego tłumacza Wielkiej Porty w latach 1551-157124. Ten specjalny urząd nosił nazwę dragomana (tur. Tercüman).25 Europejczycy stosowali łaciński odpowiednik tej godności –interpres major26. „Ibrahim bej, oprócz pewnej znajomości języków Wschodu, był zręcznym i doświadczonym politykiem, odbywającym liczne podróże dyplomatyczne m. in do Polski, Austrii, Hiszpanii. Podobno we wszystkich sprawach związanych z Polską był pierwszym doradcą sułtana”27. Joachim Strasz stał się jedną z najbardziej wpływowych postaci na dworze tureckim. Jego polskie pochodzenie nie mogło nie mieć znaczenia w kwestii stosunków polsko- tureckich. Niejednokrotnie bowiem dążył do zachowania pokoju i przyjaznej atmosferymiędzyobydwoma państwami28. Jednak, jak zauważył J.S. Łątka, nie robił tego przez przyczyny. Krótko mówiąc, czerpał z tego niemałe korzyści materialne. Bowiem król Zygmunt II August płacił rocznie Straszowi 100 czerwonych złotych, „żeby pilnował spraw polskich”29. Jak wspominał E. Otwinowski, w ostatnich trzech latach życia Strasza, jego królewska płaca została wstrzymana z nieznanych powodów30. Poza tym, wspomniany ariański pisarz miał okazję poznać osobiście podczas poselstwa Andrzeja Bzickiego do Konstantynopola w 1557 r. Bowiem to on właśnie wypłacił Straszowi 300 czerwonych złotych za trzy lata popierania spraw polskich na dworze

23 A. Dziubiński, op. cit., s. 25. 24 J.S. Łątka, Odaliski..., s. 52; A. Dziubiński, op. cit., s. 25. 25 G. Ágoston, B. Masters, Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York 2009, s. 188. 26 J.S. Łątka, Odaliski..., s. 52. 27 K. Gałczyńska-Kilańska, op. cit., s. 17-18. 28 J.S. Łątka, Odaliski..., s. 52. 29 Ibidem. 30 J. Pajewski, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, s. 56; K. Gałczyńska-Kilańska, op. cit., s. 18. Sulejmana II. Pensja dragomana z roku na rok, ulegała znacznemu powiększeniu31.

Wcześniej, w 1554 r. Strasz uczestniczył w wielu poselstwach, które dotyczyłypozyskania Wenecji do walki przeciwko cesarzowi Karolowi VHabsburgowi. Wkrótce Ibrahim beg, został odsunięty z piastowanego stanowiska dragomana. Taką decyzję podjął Rüstem Pasza, ówczesny wielki wezyr Imperium Osmańskiego. Stało się tak wskutek intrygi w pałacu, którą rozpoczął poseł króla francuskiego Jean Cavenac de la Vigne. Jednakże za sprawą wstawiennictwa cesarskiego ambasadora Ogiera Ghislaina de Busbecq powrócił do łask po kilku latach32. Wielkim wezyrem był wtenczas Semiz Ali. Busbecq wskazał, aby to właśnie Joachim Strasz w1562 r. przywiózł traktat pokojowy, ratyfikowanyprzez sułtana, cesarzowi Ferdynandowi I. Miał go złożyć wraz z listami uwierzytelniającymi 27 listopada wspomnianego roku. Drugie poselstwo odbyło się tym razem 13 grudnia. Dotyczyło ono sprawy poprzedniej, a mianowicie naprawie pewnych różnic w ratyfikacji traktatu ze strony Ferdynanda I33.

Joachim Strasz przybył do Krakowa, w charakterze posła w kwietniu 1564 r. Sułtan Sulejman chciał, aby król Zygmunt August wydał hospodara Stefana I Tomşę, buntownika mołdawskiego oraz przebywających z nim 20 sojuszniczych bojarów34. W1569 r. odbyło się drugie poselstwo do Polski. Właśnie z tego ostatniego pobytu Ibrahima bega, zachowały się dwa listy. Były one skierowane do ówczesnego kanclerza wielkiego koronnego Walentego Dębińskiego. Strasz napisał, aby tamten poparł jego prośbę w sprawie poturczeńców, którą przedstawił królowi polskiemu. Jak wiadomo: „Strasz miał w Turcji córkę, zatem był żonaty i jeśli rozumieć «powinowactwo» w znaczeniu jakie to słowo miało w XVI w., prawdopodobnie chodziło o krewnych jego żony, zapewne z pochodzenia Polki”. Straszowi zależało przede wszystkim na listach polecających od króla i kanclerza, których adresatem miał być sam sułtan. Chodziło o uposażenie finansowe lub lepsze, wyższe stanowisko m.in. dla czausza tureckiego z prowincji oraz

31 A. Dziubiński, op. cit., s. 25. 32 V. von Kraus, Busbeck, Angerius Ghislain von, „Allgemeine Deutsche Biographie”, Bd. 3, 1876, s. 633-635. 33 J.S. Łątka, Słownik Polaków..., s. 398. 34 Idem, Słownik Polaków..., s. 398.

trzech innych będących niegdyś poddanymi króla polskiego35. Oprócz tego poruszono m.in. kwestie propozycji wspólnego najazdu na Moskwę. Strona polska odpowiedziała negatywnie, m.in. z powodu braku zgody na przejście wojsk tureckich przez Rzeczpospolitą36.

Ibrahim Beg utrzymywał kontakty z różnymi państwami, często działając na ich korzyść. Wiązało się to zapewne z odpowiednim wynagrodzeniem. Wiadomo, na przykład, że był przedstawicielem Wenecji, której przekazywał najważniejsze informacje odnośnie dworu sułtana. Ponadto był rzecznikiem sprawy węgierskiej, o czym świadczy fakt jego pobytu na dworze Izabeli Jagiellonki37.

Jak większość dygnitarzy muzułmańskich Ibrahim beg posiadał swój harem. Jeżeli chodzi o tłumaczone dokumenty Strasza, obecnie zachowało się ich ponad 30, pochodzących z lata 1551-1570. W ich skład weszły listy sułtana Sulejmana II, Selima II do króla Zygmunta II Augusta, do posła S. Tęczyńskiego, Izabeli Jagiellonki oraz jej syna –Jana Zygmunta Zapolyi. Zachowały się również tłumaczenia listu Rustema Paszy –wielkiego wezyra Imperium Osmańskiego. Wszystkie dokumenty znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie38.

Po śmierci Ibrahima bega, pojawili się inni polscy poturczeńcy, którzy podobnie jak on zrobili zawrotną karierę na dworze tureckim. Warto tu wspomnieć o Wojciechu Bobowskim, znanym również jako Ali Ufki lub Ali Bey żyjącym w XVII wieku39.

35 A. Dziubiński, op. cit., s. 26. 36 J.S. Łątka, Słownik Polaków..., s. 398. Na temat koncepcji przymierza polsko-tureckiego przeciw Moskwie w latach sześćdziesiątych XVI w. zob. także: P. Kroll, Projekt przymierza polsko-tureckiego w czasach Zygmunta Augusta, https://www. wilanow-palac.pl/5_projekt_przymierza_polsko_tureckiego- _w_czasach_zygmunta_augusta.html [dostęp: 1 III 2020]. 37 M. Duczmal, Izabela Jagiellonka, królowa Węgier, Warszawa 2000, s. 441; J.S. Łątka, Strasz Joachim..., s. 205. 38 J.S. Łątka, Słownik Polaków…, s. 399. 39 H. Neudecker, From Istanbul to London? Albertus Bobovius’ Appeal to Isaac Basire’, [w:] The Republic of Letters and the Levant, ed. by A. Hamilton, M. van den Boogert, B. Westerweel, Leiden 2005 (Intersections, Vol. 5), s. 175; A. Pawilina, Wojciech Bobowski (Ali Ufki) – Polak na osmańskim dworze, [w:] Wschód muzułmański w ujęciu interdyscyplinarnym. Ludzie – Teksty – Historia, red. G. Czerwiński, A. Konopacki, Białystok 2017, s. 147-165.

Podsumowując, przejście na islam wiązało się niewątpliwie z pewnym korzyściami. O czym świadczą przedstawione i omówione sylwetki polskich poturczeńców. Każdy z nich zrobił dużą karierę w Imperium Osmańskim. Począwszy od Zygmunta Laskowskiego, będącego posłem sułtana Bajezida II, po Jana Kierdeja- posła sułtana Sulejmana II Wspaniałego. Kolejnym był Joachim Strasz- nauczyciel, opiekun księcia Selima II, oraz główny dragoman Wysokiej Porty. Kończąc na Wojciechu Bobowskim, dragomanie, muzyku, pisarzu oraz malarzu. Wszyscy oni mimo tego, iż przyjęli wiarę muzułmańską, nie wyrzekli się swojej dawnej ojczyzny- Rzeczpospolitej. Temat polskich poturczeńców jest niezwykle ciekawy i zasługuje na dalsze badania i opracowania. Gabriela Multan

Bibliografia

ӄ Ágoston G., Masters B., Encyclopedia of the

Ottoman Empire, New York 2009. ӄ Barycz H., Otwinowski Erazm (między 1524 a 1529-1614), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 24, 1979, s. 641-645. ӄ Duczmal M., Izabela Jagiellonka, królowa

Węgier, Warszawa 2000. ӄ Dziubiński A., Poturczeńcy polscy. Przyczynek do historii nawróceń na islam w XVI- -XVIII w., „Kwartalnik Historyczny”, r. 102, 1995, nr 1, s. 19-37. ӄ Gałczyńska-Kilańska K., Polacy w kraju

Półksiężyca, Kraków 1974. ӄ GrafT.P., The Sultan’s Renegades. Christian- -European Converts to Islam and the Making of the Ottoman Elite, 1575-1610, Oxford 2017. ӄ Imber C., Imperium Osmańskie 1300-1650, przeł. P. Zarawska, Kraków 2018. ӄ Kraus V. von, Busbeck, Angerius Ghislain von, „Allgemeine Deutsche Biographie”, Bd. 3, 1876, s. 633-635. ӄ Kroll P., Polscy poturczeńcy na służbie sułtana, https://www.wilanow-palac.pl/polscy_poturczency_na_sluzbie_sultana.html [dostęp: 1 III 2020]. ӄ Kroll P., Projekt przymierza polsko-tureckiego w czasach Zygmunta Augusta, https:// www.wilanow-palac.pl/5_projekt_przymierza_polsko_tureckiego_w_czasach_zygmunta_augusta.html [dostęp: 1 III 2020]. ӄ Łątka J.S., Odaliski, poturczeńcy i uchodźcy.

Z dziejów Polaków w Turcji, Kraków 2001. ӄ Łątka J.S., Strasz Joachim (pocz. XVI w.- 1571), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 44, 2006-2007, s. 203-206. ӄ Łątka J.S., Słownik Polaków w Imperium

Osmańskim i Republice Turcji, wyd. 2 popr. i uzup., Kraków 2015. ӄ Neudecker H., From Istanbul to London?

Albertus Bobovius’ Appeal to Isaac Basire’, [w:] The Republic of Letters and the Levant, ed. by A. Hamilton, M. van den Boogert,

B. Westerweel, Leiden 2005 (Intersections,

Vol. 5), s. 173-196. ӄ Pajewski J., Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983. ӄ Pawilina A., Wojciech Bobowski (Ali Ufki) – Polak na osmańskim dworze, [w:] Wschód muzułmański w ujęciu interdyscyplinarnym.

Ludzie – Teksty – Historia, red. G. Czerwiński, A. Konopacki, Białystok 2017, s. 147-165. ӄ Urban W., Łaski Hieronim (1496-1541), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 18, 1973, s. 225-229. ӄ Wilczek P., Erazm Otwinowski – pisarz ariański, Katowice 1994.