Societas Historicorum, nr 76

czasopismo knhs uj wiosna 2018 nr 76 •

Societas Historicorum

W T Y M NUMER ZE m.in. o przyczynach wielokulturowości Sycylii za czasów Fryderyka II Hohenstaufa i kremówce „papieskiej” jako miejscu pamięci o Janie Pawle II

Redakcja

Słowo wstępne

Redaktor naczelna: Aleksandra Czyż Z-ca redaktora naczelnego: Patrycja Grempka

Drodzy Czytelnicy,

Skład i łamanie: Karolina Trybek Korekta: Patrycja Grempka, Katarzyna Walczyk, Szymon Grygiel oraz Koło Naukowe Edytorów UJ w składzie: Agata Molenda, Dorota Ponikowska, Magdalena Rząsa, Tadeusz Sobczyk Przewodniczące zespołu: Aleksandra Drewniak, Urszula Żupnik Opieka naukowa pisma: dr hab. Jakub Polit Kraków 2018

oddajemy w Wasze ręce ostatni już w tym roku akademickim numer „Societas Historicorum”.

Obfituje on zwłaszcza w artykuły związane z wiekiem XX, dzięki którym można zapoznać się z historią polskiego pieniądza po 1918 roku czy życiem nieco dzisiaj zapomnianego krakowskiego polityka Józefa Hieronima Retingera. Maciej Kaproń prześledził natomiast przebieg konfliktu na Półwyspie Koreańskim w latach 60. Starożytników być może zainteresują artykuły poświęcone obrzędowi „krwawej ofiary” oraz genezie sporu o Celesyrię. Na sąsiednich łamach znajdziecie tekst Kamila Kołodzieja o przyczynach wielokulturowości średniowiecznej Sycylii. Arkadiusz Filip Siwko przeanalizował Herb Wielki Imperium Rosyjskiego, wskazując na rolę umieszczonych w nim koron heraldycznych. Artykuł Kremówka „papieska” – miejsce pamięci o Janie Pawle II? postanowiliśmy ująć w ramy nowego działu „Historia i pamięć”.

Tradycyjnie już zamieszczamy wywiad ze Świadkiem Historii – panią Hanną Szczepanowską „Heban”. Przedstawiamy również dwie relacje z życia Koła.

Wszystkim studentom życzymy udanej sesji, a w przerwie od nauki – miłej lektury!

Redakcja

Fot. na okładce: Katedra Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej w Palermo (autor: Michael Karavanov, źródło: commons.wikimedia.org).

Spis treści 4 Prof. dr hab. Mariusz Markiewicz (1957–2018)/ dr Katarzyna Kuras, dr Rafał

Niedziela

5 Krwawa ofiara w świecie homeryckim na przykładzie Odysei/ Jerzy Jakub

Suder

9 Celesyria. Narodziny najdłuższego sporu świata hellenistycznego/ Tomasz

Zieliński

14 Przyczyny wielokulturowości Sycylii za czasów Fryderyka II Hohenstaufa/

Kamil Kołodziej 19 Złoty niepodległy. Historia polskiego pieniądza/ Alina Zawada 24 Życie i działalność polityczna Józefa Hieronima Retingera/ Tomasz Korban 31 Zabójcy zza równoleżnika. Wybrane incydenty na Półwyspie Koreańskim w drugiej połowie lat 60. XX wieku i ich konsekwencje/ Maciej Kaproń 37 Korony heraldyczne w Herbie Wielkim Imperium Rosyjskiego/ Arkadiusz

Filip Siwko

43 Miejsce pamięci? – smacznego!/ dr Marcin Jarząbek 44 Kremówka „papieska” – miejsce pamięci o Janie Pawle II?/ Szymon Grygiel 53 Wywiad z panią Hanną Szczepanowską ps. Heban/ Maria Szlezynger 56 Colloquia Russica ponownie na Rusi/ Arkadiusz Filip Siwko 57 Objazd Naukowy „Spisz – na pograniczu kultur i tradycji”/ Remigiusz Gołuch

Prof. dr hab. Mariusz Markiewicz (1957–2018) • Wspomnienie •

29 marca 2018 roku w Krakowie zmarł Profesor Mariusz Markiewicz, wybitny znawca epoki nowożytnej, wieloletni pracownik, a w latach 1993–1999 dyrektor Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownik Zakładu Historii Powszechnej Nowożytnej, wychowawca wielu pokoleń historyków, człowiek niezwykle ciepły, skromny i życzliwy.

Swoją naukową przygodę rozpoczął pod kierunkiem profesora Józefa Andrzeja Gierowskiego. Początkowo zajmował się głównie dziejami Rzeczypospolitej w epoce saskiej, szczególnie instytucją rad senatorskich w czasach Augusta II i Augusta III. Jego rozprawa habilitacyjna, opublikowana w 1990 roku, dotyczyła już jednak historii Anglii, poddał bowiem analizie politykę gospodarczą i społeczną Privy Council w okresie panowania Karola II Stuarta. W kolejnych latach przedmiotem Jego zainteresowań była przede wszystkim historia gospodarcza i społeczna Europy i świata w epoce nowożytnej. Przyniosło Mu to uznanie nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami: już w 1997 roku został członkiem korespondentem Royal Historical Society w Londynie. W swojej twórczości nieraz powracał do dziejów Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku i starał się podkreślać jej europejskie znaczenie oraz zalety ustroju. Dowodem tego była nowatorska synteza historii Polski, która ukazała się w 2004 roku i pozostaje do dziś bardzo cenionym podręcznikiem akademickim. W ostatnich miesiącach Profesor planował napisanie książki poświęconej historii nowożytnej Europy. Często i z pasją o tym wspominał, zwracając uwagę na wciąż niewystarczającą liczbę publikacji na ten temat, a zwłaszcza na niedostatek informacji o nowożytnym społeczeństwie i gospodarce.

Wypada żałować, że nie zdążył zrealizować tego ambitnego celu, tym bardziej że posiadał rzadką umiejętność wyjaśniania trudnej i skomplikowanej tematyki w bardzo prosty, zrozumiały i obrazowy sposób.

6

W Profesorze straciliśmy człowieka o wyjątkowej osobowości. Taki pozostanie w naszej pamięci: zawsze serdeczny i gotów do pomocy, obdarzony poczuciem humoru, chętnie dzielący się swoją wiedzą i doświadczeniem, a jednocześnie ceniący samodzielność badawczą i pozostawiający duży margines swobody w działalności naukowej. Tym, co było szczególnie ujmujące, była ogromna życzliwość Profesora dla studentów. Wyrażał się o nich z dużym szacunkiem i sympatią, chętnie przyjmował na seminaria licencjackie i magisterskie, lubił się z nimi spotykać na zajęciach i konsultacjach, nigdy też nie odmawiał recenzowania prac dyplomowych ani podejmowania się trudu opieki nad doktorantami. Był świadom swojej ogromnej wiedzy i chętnie się nią dzielił. Chociaż w ostatnich tygodniach życia chorował, do końca wierzył, że wróci na uczelnię i poprowadzi zgodnie z harmonogramem swoje wykłady i seminaria. Niestety los zdecydował inaczej… dr Katarzyna Kuras, dr Rafał Niedziela

K rwawa ofiara w świecie homeryckim na przykładzie Odysei • Starożytność •

Homer jest jednym z najbardziej znanych twórców epoki starożytnej. Iliada i Odyseja – najwybitniejsze dzieła literatury starożytnej Grecji – wywarły ogromny wpływ na kształt europejskiej cywilizacji. Słowa Herodota, w których chwali Homera i Hezjoda za stworzenie greckiej teogonii oraz greckiego kultu, są przytaczane niemal w każdym opracowaniu dotyczącym autora Iliady i Odysei¹. Jego dzieła stanowią ważne źródło wiedzy na temat kultury starożytnych Greków okresu okołoarchaicznego. Celem niniejszej pracy jest zbadanie na przykładzie Odysei obrzędu znanego jako „krwawa ofiara”². Interesuje mnie zarówno zwierzę ofiarne, miejsce dokonywania obrzędu, wykorzystywane narzędzia, jak i sam przebieg rytuału³.

Warto zacząć od zagadnienia związanego z autorstwem Iliady i Odysei, które w nauce znane jest jako „kwestia homerycka”. Zasadniczo problem opiera się na dwóch pytaniach badawczych.

Pierwszym z nich jest pytanie o okoliczności powstania obu dzieł. Drugie dotyczy historyczności „wojny trojańskiej”.

Już starożytni mieli problem z identyfikacją postaci Homera. Miejsce jego urodzenia przypisywano wielu miastom greckim, m.in. Smyrnie, Chios czy Atenom. Również samo imię autora pozostaje nieoczywiste, ponieważ greckie słowo hómēros (όμηρος), tłumaczone m.in. jako „ślepiec”, nie jest traktowane jako nazwa własna.

Wiele wątpliwości dotyczących postaci Homera doprowadziło badaczy do stwierdzenia, że Iliada i Odyseja nie zostały napisane przez jednego autora, ale przez wielu twórców. Argumentem 1 Zob. W. Lengauer, Człowiek a bogowie. Kontakty z bóstwem w wierzeniach greckich, [w:] Antropologia antyku greckiego: zagadnienia i wybór tekstów, red. W. Lengauer, P. Majewski, L. Trzcionkowski, Warszawa 2011, s. 238.

2 Dyskusja dotycząca czasu powstania Iliady i Odysei jest wciąż żywa. Niemniej można wyróżnić trzy główne propozycje datacji dzieł Homera: XII–XI wiek, X–IX lub koniec VIII wieku. Zob. H. Podbielski, Epika [w:] Literatura starożytnej Grecji, red. H. Podbielski, Lublin 2005, s. 57–59; J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, s. 51; B. Patzek, Homer i jego czasy, Warszawa 2007, s. 33–35.

3 Wykorzystane w niniejszej pracy fragmenty Odysei zostały przełożone przez Lucjana Siemieńskiego.

potwierdzającym tę tezę jest przede wszystkim niezwykle duża objętość obu dzieł. Wynika stąd podejrzenie, iż nie mogły one wyjść spod pióra jednego autora. Dodatkowo, badania nad twórczością homerycką wykazały, że struktura dzieł wpasowuje się w tradycję poezji oralnej4. Z tego właśnie powodu zarówno Iliadę, jak i Odyseję uznano za wynik spisania ustnie przekazywanych utworów, uwzględniając przy tym modyfikację treści recytowanej przez aojdów, a także redakcję, która miała miejsce przy pracy skryby nad tekstem.

W tym miejscu rodzi się pytanie, czy treści zawarte w Odysei mogą przybliżyć kwestię obyczajowości greckiej okresu okołoarchaicznego?

Uważam, że tak. Świat przedstawiony w dziełach homeryckich łączy w sobie cechy trzech rzeczywistości: kultury mykeńskiej, wieków ciemnych i okresu archaicznego. Na ich obraz składają się m.in. kultura materialna, instytucje społeczne czy formy rozstrzygania sporów5. Należy nadmienić, iż cechą charakterystyczną dzieł homeryckich jest skłonność do archaizowania, co przejawia się w mitycznym spotęgowaniu i wyolbrzymieniu historycznej teraźniejszości6. Będąc świadomym dobrze ugruntowanej koncepcji 4 B. Patzek, dz. cyt., s. 46–47.

5 W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999, s. 19–20.

6 L. Trzcionkowski, Rytuał ofiary w starożytnej Grecji.

Kilka uwag metodologicznych, [w:] Rytuały w wybranych

7

nr 76 wiosna 2018

negującej istnienie historycznego społeczeństwa homeryckiego, zdecydowałem posługiwać się terminem „świat homerycki”. Uważam, że tylko tak można w wyraźny sposób podkreślić problematykę, która jest przedmiotem ciągłej dyskusji o granicy pomiędzy wydarzeniami historycznymi a światem przedstawionym Iliady oraz Odysei.

Przedstawienie we wstępie problemów związanych z autorstwem i historycznością obu dzieł homeryckich było niezbędne dla lepszego zrozumienia ich charakteru i będącej głównym tematem pracy kwestii krwawej ofiary na przykładzie Odysei. Przede wszystkim należy podkreślić, iż ten rytuał był dla starożytnych Greków niezwykle istotny. Składanie ofiary stanowiło jedną z nielicznych okazji do nawiązania łączności z bóstwem. Warto zaznaczyć, że w mitologii greckiej świat bogów był wyraźnie oddzielony od świata ludzkiego. Idąc za opinią Włodzimierza Lengauera, można uznać, że akt ofiarowania zwierzęcia był najważniejszym przeżyciem religijnym Greka7.

Należy podkreślić, iż w Odysei najczęściej bogom ofiarowywane jest bydło, a przede wszystkim byki8. Największą ofiarą była hekatomba, czyli ofiara ze stu wołów. Wzmianka o niej występuje na samym początku utworu, gdy Posejdonowi zostaje ofiarowane sto wołów9. Ta imponująca liczba powtarza się raz jeszcze, kiedy Telemach po przybiciu do brzegu składa bogom „stuwolną ofiarę”10. W dodatku okazuje się, że tak ogromny dar był przez bogów oczekiwany, a niezłożenie go groziło zesłaniem wielkiego nieszczęścia11. Oprócz hekatomby składano również ofiarę z dwunastu byków. Za przykład może posłużyć fragment, w którym to strapiona załoga okrętu, by przebłagać gniew Posejdona, decyduje się na złożenie dwunastowołowej ofiary12.

religiach i wyznaniach od starożytności do współczesności, red. J. Drabina, Kraków 2010, s. 22; B. Patzek, dz. cyt., s. 68.

7 W. Lengauer, Religijność starożytnych Greków, Warszawa 1994, s. 78.

8 Zob. L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2006, s. 69–70.

W świecie homeryckim w kontekście krwawej ofiary pojawia się również liczba trzy. Po raz kolejny na cześć boskiego władcy mórz składana jest ofiara z byka, jednak w tym przypadku pojawiają się także koza oraz wieprz13. Do grona wymienionych zwierząt należy dodać te, które wyróżniały się czarnym futrem. Odyseja wspomina o czarnym koźle, baranie, jak również owcy, które wróżbitka Kirke radzi Odyseuszowi złożyć w ofierze14. Omawiany fragment sugeruje wyjątkowość zwierząt obdarzonych czarnym kolorem.

Na koniec warto przytoczyć przykład jałówki, która przed ofiarowaniem została przyozdobiona pozłoceniem rogów15. Przystrojenie zwierzęcia świadczyło o świąteczności dokonywania aktu krwawej ofiary16. Należy dodać, iż zwierzę ofiarne nie mogło mieć żadnej skazy. Oznacza to przede wszystkim brak jakichkolwiek wad fizycznych, które sugerowałyby, że zwierzę jest niegodne bóstwa. W sukurs przychodzi nam poniższy fragment Odysei: A zatem radzie mojej dacie posłuchanie: Nie przewoźmy nikogo, choćby w nasze bramy Jaki tułacz zawitał. Na ofiary damy Posejdonowi byków dwanaście bez skazy Może się ulituje, zapomni urazy17.

Kolejną kwestią jest miejsce składania ofiary.

Omawiane wyżej fragmenty wskazują na to, iż morskie wybrzeże stanowiło idealne miejsce na poświęcanie zwierząt w ofierze na cześć Posejdona. W innym fragmencie ofiara na otwartym morzu nie została jednak złożona ku czci władcy mórz, ale Pallas Ateny18. Zwierzę było ofiarowywane bóstwu w specjalnie wyznaczonym do tego miejscu, które możemy określić jako ołtarz.

Szczególnie intrygujące jest to, iż Odyseja bardzo skąpo opisuje miejsce ofiarne. W dziele brakuje wzmianek o składaniu ofiar w świątyniach, czy przed poświęconym bóstwu posągiem. Stąd poruszana w literaturze przedmiotu kwestia związana z genezą świątyń greckich jest kluczowa 13 Tamże, p. XI, w. 134.

9 Homer, Odyseja, tłum. L. Siemieński, Wrocław 2004, p. I, w. 30.

14 Tamże, p. X, w. 534–536.

10 Tamże, p. IV, w. 583.

16 W. Lengauer, Religijność…, dz. cyt., s. 80.

11 Tamże, p. IV, w. 471.

17 Homer, dz. cyt., p. XIII, w. 184–189.

12 Tamże, p. XIII, w. 187.

18 Homer, dz. cyt., p. XV, w. 218.

8

15 Tamże, p. III, w. 428–433, 443–445.

Societas Historicorum

Ofiara z warchlaka, VI/V wiek p.n.e., Luwr (źródło: wikimedia.org)

w badaniach nad światem homeryckim. Wiadomo, iż świątynie powstałe w okresie rozwoju cywilizacji minojskiej i mykeńskiej zostały zniszczone lub porzucone w tzw. wiekach ciemnych.

Prawdopodobnie dopiero wiek VIII przyniósł odrodzenie budynków świątynnych z właściwymi dla starożytnych Greków kultem i religią19. Wracając do kwestii stołu ofiarnego, należy zwrócić uwagę na fragment Odysei, w którym załoga okrętu zebrała się wokół ołtarza, aby zabić dwanaście byków, jednocześnie błagając Posejdona o łaskę20. Niezwykle intrygujący jest fragment, który traktuje o domowym ołtarzu poświęconym Zeusowi. Miał on znajdować się na tyłach domu, najprawdopodobniej w ogrodzie. Passus ten, zawierający jedną z nielicznych wzmianek o ołtarzu, jest niezwykle istotny z punktu widzenia badań nad religijnością w świecie homeryckim. Z tego powodu należałoby go przytoczyć: Lecz Femios, syn Terpiosa, uszedł czarnej doli, Co gachom przyśpiewywał zwykle po niewoli.

Stał on, w ręku trzymając swą formingę dźwięczną, Tuż u drzwi tylnich, walką miotany wewnętrzną: Czy ma wymknąć się chyłkiem i usiąść w pokorze Pod ołtarzem Zeusowym stojącym na dworze21.

19 W. Lengauer, Starożytna Grecja…, dz. cyt., s. 24.

20 Homer, dz. cyt., p. XIII, w. 185–193.

21 Tamże, p. XXII, w. 337–342.

Jeśli chodzi o narzędzia służące do zarzynania ofiary, w świecie homeryckim posługiwano się przede wszystkim dwoma ich rodzajami, mianowicie nożem ofiarnym oraz toporem. Można ostrożnie założyć, że ich wykorzystanie w celach rytualnych zależało od gatunku zwierzęcia. Nóż ofiarny był używany przede wszystkim do zabijania baranów, kozłów oraz owiec22. Toporem natomiast uśmiercano zwierzęta masywniejsze – np. jałówki23. Wspomniana wyżej ostrożność wynika z niepewności, czy w pierwszym z dwóch przytoczonych fragmentów do zabicia jałówki używany jest topór czy też nóż. W przypadku jałówki, która w tym samym fragmencie wspomniana jest kilka wersów wyżej, narzędzie nie jest wymienione. Z tego więc powodu zakładam, że do zarżnięcia młodej krowy użyto topora, tak jak miało to miejsce w drugim z przytoczonych fragmentów.

Do omówienia pozostał jeszcze przebieg składania krwawej ofiary. W tym przypadku szczególnie cenny jest fragment z pieśni trzeciej. Zwierzę ofiarne, w tym przypadku jałówka, zostało ozdobione złotymi rogami, co miało na celu podkreślenie świąteczności dokonywania aktu krwawej ofiary. Należy jednak w tym miejscu dodać, iż złożenie ofiary przystrojonej złotem miało za zadanie wzmocnić wartość daru przeznaczanego dla bóstwa, w tym przypadku Ateny.

Następnie ofiara była doprowadzana do ołtarza, gdzie, w zależności od gatunku zwierzęcia, przygotowany był topór lub nóż ofiarny, kosz napełniony zbożem oraz misa z wodą. Właściwy obrzęd ofiarny rozpoczynał się po przyprowadzeniu zwierzęcia. Wszyscy uczestnicy zebrani przy ołtarzu obmywali wtedy ręce24. Dalej następował moment złożenia ofiary, w którym najważniejszą rolę odgrywała krew. W przytoczonym fragmencie można zaobserwować, że po zadaniu jałówce ciosu toporem, krew została zebrana do misy.

Konaniu zwierzęcia towarzyszyły modły uczestników. Po uśmierceniu krowy zwierzę oprawiano. W omawianym fragmencie wspomniane jest, że z jałówki pozyskana została polędwica oraz tłuszcz, które następnie spalono na stosie ku 22 Tamże, p. X, w. 532–536.

23 Tamże, p. III, w. 449.

24 Przed zwróceniem się bóstwa konieczne było obmycie rąk, co czyni na przykład Telemach. Zob. Homer, dz. cyt., p. II, w. 273.

9

nr 76 wiosna 2018

czci Ateny. Resztka mięsa została spożyta przez uczestników podczas biesiady, która również stanowiła istotny element krwawej ofiary25. Uczta nad pozostałościami zabitego zwierzęcia była ostatnim elementem przebiegu rytuału.

W ramach podsumowania należy stwierdzić, iż Odyseja, dostarczając wiele przykładów krwawych ofiar, pokazuje jednocześnie, jak istotną rolę odgrywają one dla mieszkańców świata homeryckiego. Zabijanie zwierzęcia ku czci bóstwa było stałym elementem ludzkiej codzienności. Widać to wyraźnie na przykładzie wizyty Hermesa u czarodziejki Kalipso, do której bóg kieruje następujące słowa: Z Zeusa rozkazu jestem, więc nie osobisty Cel mię przygnał. Bo któżby na pustynię wodną Puszczał się, gdzie miast nie ma, co by boga godną Umiały czcić obiatą lub świetnym stuwołem26?

Wypowiedź Hermesa pokazuje, że pustkowiem nie jest dla niego ziemia niezamieszkana przez ludzi, lecz ta, na której bóstwom nie jest składana ofiara27. Mając świadomość tego, że moja praca składa się jedynie z wybranych fragmentów Odysei, sądzę, iż dalsze badania nad światem przedstawionym w omawianym dziele mogą dostarczyć wartościowej wiedzy na temat religijności starożytnych Greków okresu okołoarchaicznego.

Jerzy Jakub Suder

25 Tamże, p. III, w. 445–470; W. Lengauer, Religijność…, dz. cyt., s. 81–83; E. Mireaux, Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej, Warszawa 1962, s. 56.

26 Homer, dz. cyt., p. V, w. 199–102.

27 Zob. P. Vidal-Naquet, Czarny Łowca. Formy myśli i formy życia społecznego w świecie greckim, Warszawa 2003, s. 45.

Bibliografia Źródła: ӳӳ Homer, Odyseja, tłum. L. Siemieński, Wrocław 2004.

Opracowania: ӳӳ Lengauer W., Człowiek a bogowie. Kontakty z bóstwem w wierzeniach greckich, [w:] Antropologia antyku greckiego: zagadnienia i wybór tekstów, red. W. Lengauer, P. Majewski, L. Trzcionkowski, Warszawa 2011. ӳӳ Lengauer W., Religijność starożytnych Greków, Warszawa 1994. ӳӳ Lengauer W., Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999. ӳӳ Mireaux E., Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej, Warszawa 1962. ӳӳ Patzek B., Homer i jego czasy, Warszawa 2007. ӳӳ Podbielski H., Epika, [w:] Literatura starożytnej Grecji, red. H. Podbielski, Lublin 2005. ӳӳ Sprawski S., Grecja starożytna, [w:] J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005. ӳӳ Trzcionkowski L., Rytuał ofiary w starożytnej Grecji. Kilka uwag metodologicznych, [w:] Rytuały w wybranych religiach i wyznaniach od starożytności do współczesności, red. J. Drabina, Kraków 2010. ӳӳ Vidal-Naquet P., Czarny Łowca. Formy myśli i formy życia społecznego w świecie greckim, Warszawa 2003. ӳӳ Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2006.

Celesyria.

Narodziny najdłuższego sporu świata hellenistycznego • Starożytność • W 200 roku¹ król państwa Seleukidów Antioch III Wielki zwyciężył armię władcy Egiptu Ptolemeusza V w bitwie pod Panion u źródeł rzeki Jordan. Pokonany Egipt musiał przyjąć twarde warunki pokoju, który – podpisany w 195 roku – przypieczętowany został małżeństwem córki Antiocha z władcą kraju nad Nilem. Konsekwencją egipskiej klęski była utrata panowania nad kluczową dla tego państwa krainą, znaną jako Celesyria. Jej strata była ostateczna, chociaż jeden z następców Ptolemeusza, wykorzystując konflikt dynastyczny w państwie Seleukidów, odzyskał ją na krótko w latach czterdziestych II wieku. Na nieszczęście dla Egiptu w trakcie walk poniósł on śmierć i Celesyria ponownie wróciła do Seleukidów. W ten sposób zwycięstwo odniesione pod Panion sprawiło, że trwający przez ponad wiek konflikt terytorialny między oboma królestwami, określany mianem wojen syryjskich, został wreszcie rozstrzygnięty na korzyść władców z dynastii Seleukidów². Waga tych wydarzeń skłania do bliższego przyjrzenia się ich genezie.

Ażeby zrozumieć istotę konfliktu między Seleukidami i Lagidami (Ptolemeuszami) należy cofnąć się o sto lat przed wydarzenia opisane we wstępie. Z chwilą śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 roku jego wodzowie, nazywani diadochami3 (grec. διάδοχος – „następca”), rozpoczęli dwudziestoletnią walkę o schedę po zmarłym królu. W toku wzajemnych walk zamordowani zostali zarówno bezpośredni potomkowie wielkiego króla – jego synowie Aleksander oraz Herkules – jak też wszyscy ci, którzy – spokrewnieni bądź zaprzyjaźnieni z Aleksandrem – mieli w jakimś sensie prawo do jego dziedzictwa.

1 Wszystkie daty, o ile nie zaznaczono inaczej, odnoszą się do czasów przed naszą erą.

2 G. Hölbl, A History of the Ptolemaic Empire, London 2001, s. 134–140; T. Grabowski, Ptolemeusze i Rzym. Przyjaźń czy zależność, Kraków 2005, s. 96–126. Przebieg bitwy pod Panion: K. Kęciek, Magnezja 190 p.n.e., Warszawa 2003, s. 88–92.

W historiografii nazwa ta została nadana sześciu konfliktom.

Na ich temat pierwszą i na razie jedyną monografię obejmującą cały okres wojen napisał J. Grainger, The Syrian Wars, Leiden–Boston, 2010.

3 Termin ten nie był jedynym określeniem wodzów Aleksandra, został jednak całkowicie przyjęty przez historyków. Zob. J. Hornblower, Hieronymus of Cardia, Oxford 1981, s. 76–77.

Likwidując jakiekolwiek szanse na restytucję państwa Aleksandra przez jego spadkobierców, diadochowie ok. 305–304 roku przyjęli tytuły królewskie, pieczętując tym samym jego rozpad4. Spośród nich wszystkich od wczesnych lat konfliktu największą szansę na przejęcie kontroli nad ziemiami wchodzącymi niegdyś w skład imperium macedońskiego miał Antygon Jednooki. W trakcie wojennych zmagań zdobył dla siebie i swojego syna Demetriusza znaczne obszary Azji Mniejszej oraz rzek Tygrys i Eufrat (w tym także Celesyrii). Nadmierny wzrost jego potęgi sprawił jednak, że szybko sprzymierzyli się przeciw niemu pozostali diadochowie: Kassander – król Macedonii, Lizymach – król Tracji, Seleukos – władający środkowymi i wschodnimi terenami dawnego imperium Aleksandra oraz Ptolemeusz. Decydującym momentem wojen, jakie rozegrały się między nimi, był konflikt w latach 302–301, określany jako czwarta wojna diadochów. W konflikcie tym koalicjanci, 4 Na temat walk diadochów istnieje obszerna literatura.

W polskiej historiografii tematyce tej poświęcił jedną ze swoich książek G. Lach, Wojny diadochów 323–281, Zabrze–Tarnowskie Góry 2012.

11

nr 76 wiosna 2018

wykorzystując przewagę strategiczną, postanowili złapać Antygona w pułapkę. Lizymach i Kassander mieli zamknąć drogę od zachodu, z kolei Seleukos i Ptolemeusz od południowego wschodu. Początkowo sytuacja sprzymierzonych nie wyglądała jednak najlepiej. Pleistarchos, brat Kassandra, dowodzący jego wojskami, został skutecznie zablokowany przez Demetriusza i nie miał technicznych możliwości przeprawić się do Azji Mniejszej z Europy. Z kolei Lizymach, który już działał na terenach azjatyckich, pozbawiony większego wsparcia, rozłożył się na leżach zimowych w oczekiwaniu na rozwój sytuacji. Ów „królewski pat” zmieniło dopiero pojawienie się na wschodnich rubieżach Azji Mniejszej, w Kapadocji, Seleukosa, który przybył z dalekich regionów swojego państwa. Połączywszy wreszcie swoje siły z armią macedońską i tracką, stawił on czoła Antygonowi i Demetriuszowi w bitwie pod Ipsos we Frygii w 301 roku. Starcie zakończyło się całkowitym zwycięstwem koalicjantów5. Antygon padł na placu boju, a zwycięzcy dokonali między sobą podziału jego państwa. Na papierze Lizymach otrzymał ziemie na zachód od gór Taurus, Seleukos z kolei na wschód od nich, ale prawdopodobnie dokładna granica ich państw ciągnęła się wzdłuż rzeki Halys, która była linią graniczną państwa Antygona w 311 roku6.

Trzeci z koalicjantów, Kassander, z racji swoich zainteresowań Grecją, nie partycypował szerzej w podziale, poza tym, że jego brat Pleistarchos otrzymał Cylicję7.

5 Na temat wojny lat 302–301 zob. R. Billows, Antigonos the One-Eyed and the Creation of the Hellenistic World, Berkeley– Los Angeles–London, s. 175–185; G. Lach, dz. cyt., s. 224–244.

Ten ostatni opublikował zresztą książkę poświęconą batalii pod Ipsos (Tenże, Ipsos 301 r. p.n.e., Warszawa 2015), ale materiał w niej zawarty pokrywa się z Wojnami diadochów.

Na temat przebiegu samej bitwy zob. także: B. Bar-Kochva, The Seleucid Army: Organization and Tactics in the Great Campaigns, Cambridge 1976, s. 106–110.

6 App. Syr. 55; Plb. V 67.8, 28.20.7; E. Meyer, Die Grenzen der hellenistischen Staaten in Kleinasien, Zürich 1925, s. 25.

7 Plut. Demetr. 31.4. Kwestia państwa Pleistarchosa jest przedmiotem sporów począwszy od XIX w. W przypadku Kassandra przypuszcza się, że zadowolił się on swobodą działania na terytorium Grecji, gdzie nieliczne i fragmentaryczne wzmianki odnotowują jego działalność w okresie 301–299, zob.: F.W. Walbank, From the battle of Ipsus to the Death of Antigonos Doson, [w:] History of Macedonia: 336–167 B.C., vol. III, (eds.) Hammond N.G.L., Walbank F.W., Oxford 1988, s. 199–258.

12

Baczny czytelnik zauważy zapewne, że w wydarzeniach rozgrywających się w Azji Mniejszej, w tym także w podziale łupów, ani razu nie pojawiła się postać Ptolemeusza, chociaż był on członkiem koalicji. Przyczyn tego faktu należy doszukiwać się w postawie samego króla Egiptu w okresie przed bitwą pod Ipsos. Według źródeł, pod koniec 302 roku wkroczył on na tereny Fenicji oraz tzw. Celesyrii (gr. Κοίλη Συρία – „Syria Niska” lub „Syria Wklęsła”). Ponieważ starożytni historycy stosowali owo określenie dosyć swobodnie, nazywając nim różne tereny między Cylicją i Egiptem, nie ma pewności, co powinno się rozumieć pod tym pojęciem. Obecnie przypuszcza się, że – przynajmniej w epoce hellenistycznej – był to obszar południowej Syrii8. Celesyria była niezwykle ważna w polityce Ptolemeusza przede wszystkim ze względów strategicznych.

Stanowiła ona ptolemejskie „okno na Bliski Wschód” i jednocześnie odsuwała groźbę wojny u samych bram Egiptu. Obawy Ptolemeusza co do wykorzystania Celesyrii jako szlaku do napaści na Egipt nie były zresztą bezpodstawne i wynikały z ataku, jaki przeprowadzono na to państwo w 320 roku z inicjatywy ówczesnego regenta imperium, Perdikkasa, oraz w 306 roku, kiedy to owych ziem użył w tym celu sam Antygon9. We wcześniejszych okresach (w latach 319 i 312) Ptolemeusz bezskutecznie próbował kilkukrotnie wejść na trwałe w posiadanie tych ziem10.

W 302 roku obszary Celesyrii, podobnie zresztą jak Fenicja, znajdowały się pod kontrolą Antygona. Wykorzystując zaangażowanie swoich wrogów na północy, Ptolemeusz rozpoczął skuteczny podbój umocnionych miast na tych terenach.

Według historyka Diodora Sycylijskiego, miał on opanować wszystkie ośrodki miejskie Celesyrii z wyjątkiem Sydonu. Chociaż przekaz Diodora nie mówi o tym wprost, można przypuścić, że Ptolemeuszowi prawdopodobnie nie udało się zdobyć także kilku innych punktów. Jednym z nich było miasto Tyr, położone na południu, niedaleko Sydonu, które po bitwie pod Ipsos

8 Przegląd badań nad znaczeniem geograficznym terminu Celesyria – zob. T. Grabowski, Ostatni triumf Ptolemeuszy.

Czwarta wojny syryjska (221–217 p.n.e.), Kraków 2010, s. 131–137.

9 Diod. XX 74–76.

10 Diod. XVIII 43, 73.2; XX 19.86; Mar. Par., 113; App. Syr. 52.

Societas Historicorum

dochowało wierności Demetriuszowi11. Zasięg emitowanych później przez Seleukosa monet wskazuje z kolei na to, że wojska egipskie nie pojawiły się trwale na północ od rzeki Eleutheros (dzisiejsza Nahr el-Kebir)12. W każdym razie Diodor przekazał, dlaczego Sydon jako jedyny nie znalazł się w rękach egipskich. Jego zdaniem dzielnie broniące się miasto uratowało się przede wszystkim z powodu fałszywej plotki.

Kiedy bowiem Ptolemeusz był w trakcie oblężenia krnąbrnych sydończyków, poinformowano go, że jego sojusznicy na północy zostali już pokonani, a sam Antygon ze swoim zwycięskim wojskiem zmierza do Syrii. Ptolemeusz, wierząc w prawdziwość tych słów, a nie chcąc jednocześnie stawiać czoła wszystkim siłom swojego wroga, umocnił garnizony w już opanowanych przez siebie miastach i postanowił wycofać się do Egiptu. Decyzja ta uratowała mieszkańców Sydonu, z którymi zawarto czteromiesięczny rozejm13.

Lektura opowieści przekazanej przez Diodora rodzi zasadnicze pytanie o jej wiarygodność.

Z jednej strony wieść o rzekomej klęsce sojuszników Ptolemeusza mogła być celową dywersją Antygona, z drugiej – jedynie wygodnym pretekstem dla króla Egiptu, by wycofać się z wojny bez strat własnych, zyskując przy tym znaczne nabytki terytorialne. Oba wytłumaczenia są prawdopodobne i zdobyły uznanie wśród współczesnych badaczy14. Niezależnie jednak od źródeł postawy Ptolemeusza, faktem jest, że decyzja, którą podjął, okazała się brzemienna w skutkach. Kiedy bowiem armia Antygona poległa na frygijskich polach, zdobycze władcy kraju nad Nilem nie zostały uwzględnione w nowym układzie sił. O ile dla Ptolemeusza sprawa ta nie miała decydującego znaczenia – w końcu to jego wojska stacjonowały na terenach Celesyrii – Seleukos musiał traktować ją bardzo poważnie, ponieważ to jemu miały przypaść w udziale zajęte przez władcę Egiptu tereny.

11 Plut. Demetr. 32.4–33.1. Miasto było kilka lat później przyczyną poważnego konfliktu między Seleukosem i Demetriuszem.

12 J.K. Winnicki, Działania Ptolemeuszów w rejonie Syrii, Warszawa 1989, s. 37–38.

O tym, jaką wagę przywiązywał do tych postanowień, najlepiej świadczy fakt, że zaraz po podziale dokonanym po bitwie Seleukos wraz ze swoją armią ruszył na południe. Nie wiadomo, czy wiedział już wtedy o poczynaniach Ptolemeusza. Mógł jednak zdawać sobie sprawę, że tereny, które miał zamiar zająć, są szczególnie ważne dla Ptolemeusza. Uważa się czasem, że Seleukos, przebywający w otoczeniu władcy Egiptu w czasie jego dawnych kampanii w Celesyrii, nie mógł być zaskoczony podjętymi przez niego działaniami15. Zauważmy jednak, że król Egiptu tylko w niewielkim stopniu przysłużył się wspólnej sprawie, podczas gdy jego udział w łupach był znaczący. Seleukos mógł więc nie spodziewać się takiego przebiegu wypadków.

Skądinąd wiemy jednak, że Ptolemeusz oskarżał później Seleukosa o uznanie za swoje ziem, o których miał już wtedy wiedzieć, że zostały zajęte przez władcę Egiptu. Wyjaśnieniu sytuacji nie pomaga także przekaz historyka Polibiusza, który opisuje wizytę posłów egipskich na dworze Antiocha III związaną z zajęciem przez niego terenów Celesyrii. Władca seleukidzki stwierdził w trakcie spotkania, że odebrał jedynie to, co jego przodek Seleukos powinien otrzymać dawno temu. Ptolemeusz miał bowiem walczyć z Antygonem, by ugruntować na terenach Syrii panowanie Seleukosa. Posłowie egipscy opowiadali natomiast coś wręcz przeciwnego: Ptolemeusz pomagał swojemu przyjacielowi właśnie dlatego, by przyłączyć owe obszary do swojego królestwa16. Czyżby więc obaj władcy zawarli jakieś sekretne porozumienie w sprawie Syrii?

Na ten temat źródła milczą.

Dalszy rozwój wypadków jest znany tylko z pism Diodora. W świetle jego przekazu doszło do rozmów między królami, a być może nawet do bezpośredniego spotkania. Podczas rozmów Ptolemeusz zarzucił sojusznikowi, że ten przypisał sobie prawo do ziemi, które były już w jego posiadaniu. Stwierdził również, że mimo swojego udziału w kampanii nie otrzymał żadnej nagrody. Seleukos z jednej strony jasno oznajmił mu, że prawa do dawnych ziem państwa Antygona mają tylko zwycięzcy na polu bitwy, co było odzwierciedleniem panującego w tych czasach poglądu o δoρίκτητoς χώρα, czyli ziemi

13 Diod. XX 113.1–2.

14 J. Seibert, Untersuchungen zur Geschichte Ptolemaios’ I, München 1969, s. 231–233; R. Billows, dz. cyt., s. 178.

15 J. Grainger, dz. cyt., s. 34.

16 Plb. V 67, 10.

13

nr 76 wiosna 2018

zdobytej włócznią, a z drugiej strony zaznaczył, że w kontekście Celesyrii nie podejmie żadnych działań zbrojnych ze względu na przyjaźń, jaka łączy go z Ptolemeuszem. Zdaniem Seleukosa bowiem rozstrzygnięcie tej kwestii można było odłożyć na później17.

Podobnie jak w przypadku plotki o klęsce koalicji, także i to uzasadnienie Seleukosa wzbudziło podejrzenia badaczy. Faktem jest, że Ptolemeusz przynajmniej formalnie był sojusznikiem Seleukosa i na długo przed bitwą pod Ipsos udzielił mu wsparcia w odzyskaniu utraconej na rzecz Antygona satrapii babilońskiej18. Z tego powodu Seleukos z pewnością mógł czuć wdzięczność wobec władcy Egiptu. Z drugiej strony Celesyria, jak zresztą i inne tereny wschodniego wybrzeża akwenu Morza Śródziemnego, była jedną z głównych zdobyczy Seleukosa w tej wojnie.

Tymczasem duża część tego obszaru wciąż pozostawała poza jego kontrolą. W grę wchodziły już nie tylko ziemie, które znalazły się pod panowaniem egipskim (jak Celesyria), ale także te, które zdołały utrzymać na tym terenie garnizony Antygona, a więc Tyr i Sydon. O znaczeniu tego regionu była już mowa. Seleukos mógł więc uznać to jedynie za połowiczne zwycięstwo. Dlaczego jednak nie zareagował bardziej stanowczo?

Wydaje się, że w większym stopniu niż przyjaźń z Ptolemeuszem zaważyły tutaj czynniki militarne. Seleukos zwyczajnie nie był gotowy do nowej wojny. W tym czasie zajęty był organizacją własnego imperium, a poza tym nie dysponował odpowiednią siłą, by stawić Ptolemeuszowi czoła.

Gdyby bowiem chciał odbić sporne tereny z rąk egipskich, konieczne stałoby się nie tylko stoczenie bitwy w polu, ale oznaczałoby to serię oblężeń poszczególnych miast syryjskich i fenickich.

Wśród sił, które Seleukos przyprowadził na pola pod Ipsos, było m.in. 20 tys. piechoty, 12 tys. kawalerii (w tym konnych łuczników) i 480 słoni19.

W tej sytuacji jego głównymi atutami były jazda oraz słonie, podczas gdy oblężenie wymagało dużych nakładów piechoty, ażeby zdobyć miasto, a następnie obsadzić je odpowiednim garnizonem. Seleukos nie miał też, w przeciwieństwie do Ptolemeusza, silnej floty, która z pewnością

pozwoliłaby mu opanować nadmorskie ośrodki20. Nie mniej ważną kwestią, która mogła zaważyć na takiej decyzji Seleukosa, była sprawa lojalności mieszkańców nowo zdobytych przez niego ziem. O ile Ptolemeusz był tutaj obecny pośrednio lub bezpośrednio od długiego czasu, dawny satrapa Babilonii musiał budować swoje poparcie od zera. W każdym z wymienionych elementów przewaga znajdowała się po stronie Ptolemeusza. Powołanie się na przyjaźń z władcą Egiptu jawi się jako próba wyjścia z tej sytuacji z twarzą.

Zapewne obaj władcy nie zdawali sobie sprawy, że rozegrane wydarzenia w decydujący sposób wpłyną na wzajemne relacje obu państw. Chociaż Seleukos z pewnością nosił się z zamiarem odzyskania Celesyrii, nigdy do tego nie doszło.

Nawet śmierć Ptolemeusza ok. 283 roku nie popchnęła Seleukosa do wojny. Zajęty w tym czasie walkami z Lizymachem, dostrzegł dla siebie szansę uzyskania czegoś, co wydawało się jeszcze cenniejsze aniżeli sama Celesyria.

Było to królestwo Macedonii, kolebka imperium, targane w tym czasie wojną domową. Kiedy jednak przeprawił się przez Hellespont, stanowiący granicę Azji z Europą, i po raz pierwszy od czasów wyprawy u boku Aleksandra Wielkiego pojawił się na europejskim kontynencie, jeden z jego towarzyszy zadał mu śmiertelny cios. Był nim Ptolemeusz Keraunos, najstarszy syn króla Egiptu21.

Tomasz Zieliński

18 Mar. Par. 117; Diod. XIX 86.5; 90.1; App. Syr. 54.

20 Liczebność floty Ptolemeusza w tym okresie nie jest dokładnie znana. W czasie bitwy pod Salaminą Cypryjską w roku 306 dysponował on ponad 200 okrętami wojennymi (Plut. Demetr. 15–16). Z kolei w 294 roku na pomoc obleganym przez Demetriusza Atenom wysłał 150 okrętów (Plut. Demetr.

33.4), prowadząc jednocześnie działania na Cyprze. Pozwala to przypuszczać, że w omawianym okresie dysponował flotą 200–300 okrętów.

19 Diod. XX 113.4. Kwestia rzeczywistej liczby słoni jest dyskusyjna.

21 J. Grainger, Seleukos Nikator. Constructing a Hellenistic Kingdom, London–New York 1990, s. 173–191.

17 Diod. XXI 1.5.

14

Societas Historicorum

Bibliografia Źródła: ӳӳ Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, tłum. L. Piotrowicz, t. 1, Warszawa 1957. ӳӳ Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica, Books XVIII-XX, trans. I. Bekker, L. Dindorf, F. Vogel, K. Fischer, Leipzig 1903–1906. ӳӳ Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica, Books XXI-XXXII, trans. F.R. Walton, Cambridge 1957. ӳӳ Plutarch z Cheronei, The Life of Demetrius, [w:] The Parallel Lives, vol. IX, trans. B. Perrin, Cambridge–London 1920. ӳӳ Polibiusz, Dzieje, t. 1–2, tłum. S. Hammer, Wrocław 1957–1962. ӳӳ The Parian Marble [online] http://www. ashmolean.museum/ash/faqs/q004/ [dostęp: 15.02.2015].

Opracowania: ӳӳ Bar-Kochva B., The Seleucid Army: Organization and Tactics in the Great Campaigns, Cambridge 1976. ӳӳ Billows R., Antigonos the One-Eyed and the Creation of the Hellenistic World, Berkeley– Los Angeles–London 1990. ӳӳ Grabowski T., Ostatni triumf Ptolemeuszy.

Czwarta wojna syryjska (221–217 p.n.e.), Kraków 2010. ӳӳ Grabowski T., Ptolemeusz i Rzym. Przyjaźń czy zależność. Stosunki polityczne w latach 273–43 p.n.e., Kraków 2005. ӳӳ Grainger J., Seleukos Nikator. Constructing a Hellenistic Kingdom, London–New York 1990. ӳӳ Grainger J., The Syrian Wars, Leiden– Boston 2010. ӳӳ Hornblower J., Hieronymus of Cardia, Oxford 1981. ӳӳ Hölbl G., A History of the Ptolemaic Empire, London 2001. ӳӳ Kęciek K., Magnezja 190 p.n.e., Warszawa 2003. ӳӳ Lach G., Wojna diadochów 323–281, Zabrze– Tarnowskie Góry 2012. ӳӳ Lach G., Ipsos 301 r. p.n.e., Warszawa 2015. ӳӳ Meyer E., Die Grenzen der hellenistischen Staaten in Kleinasien, Zürich 1925. ӳӳ Seibert J., Untersuchungen zur Geschichte Ptolemaios’ I, München 1969. ӳӳ Walbank F.W., From the Battle of Ipsus to the Death of Antigonos Doson, [w:] History of Macedonia: 336–167 B.C., vol. III, (eds.)

Hammond N.G.L., Walbank F.W., Oxford 1988. ӳӳ Winnicki J.K., Działania Ptolemeuszów w rejonie Syrii, Warszawa 1989.

Przyczyny wielokulturowości Sycylii za czasów Fryderyka II Hohenstaufa • Średniowiecze • Sycylia to wyspa znajdująca się na Morzu Śródziemnym. Przez większość swojej historii była związana z Półwyspem Apenińskim, pełniąc funkcję istotnego punktu geopolitycznego na Morzu Śródziemnym. Już w czasach starożytnych walczyli o nią Grecy, Kartagińczycy i Rzymianie. W okres średniowiecza wyspa ta wchodziła z ogromnym dorobkiem kulturowym, który pozostawiły po sobie wielkie cywilizacje starożytne. Sycylia była spadkobierczynią kultury zarówno rzymskiej, jak i greckiej. Po wcieleniu jej w 535 roku przez Belizariusza do Cesarstwa Bizantyjskiego znajdowała się pod panowaniem Bizancjum aż do IX wieku.

Okres zwierzchności bizantyjskiej zakończył się wraz z przybyciem Arabów, których z kolei w wieku XI wyparli Normanowie. Dzięki koligacjom dynastycznym pod koniec XII wieku wyspa znalazła się w rękach Hohenstaufów. Gdy do władzy doszedł Fryderyk II Hohenstauf, Sycylia posiadała już niezwykle bogatą historię. Można było na niej odnaleźć zarówno pozostałości rzymskie, greckie, jak i bizantyjskie, arabskie czy też normańskie. Sycylia jest zatem miejscem niezwykłym, w którym łączą się wpływy najróżniejszych kultur. W niniejszej pracy postaram się ukazać przyczyny wielokulturowości Sycylii za panowania Fryderyka II. Na bogactwo kulturowe tej wyspy, które objawiało się nie tylko w strukturze etnicznej, budowlach, ale też w prawie czy urzędach dworskich, miało wpływ wiele czynników. Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, kiedy wyspa dostała się w ręce barbarzyńców, nadal pełniła istotne funkcje spichlerza i dostarczyciela zboża do Rzymu. Po tym jak w 535 roku skuteczną ofensywę przeciwko Ostrogotom poprowadził Belizariusz1, Sycylia została przyłączona do Bizancjum. Jako ostoja posiadłości zachodnich, wyspa stała się ważnym punktem polityki Cesarstwa. Jeden z cesarzy, Konstans II, przejściowo uczynił nawet Syrakuzy stolicą Bizancjum2.

Decyzja ta była spowodowana jego konfliktem z dworem Konstantynopola oraz chęcią znalezienia się bliżej frontu zachodniego, w Afryce Północnej rosło bowiem zagrożenie ze strony arabskiej, a południe Italii było atakowane przez Longobardów. Ten krótki epizod trwał 1 G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tłum. H. Evert-Kappesowa, Warszawa 1967, s. 82.

2 S. Runciman, Nieszpory Sycylijskie, Katowice 1997, s. 12.

16

zaledwie pięć lat – w roku 663 cesarz wylądował na Sycylii, a już w roku 668 został zamordowany przez dworzan3. Władza Bizancjum nad wyspą trwała jednak nadal. Bizantyjskie dziedzictwo kulturowe odgrywało ważną rolę także za czasów Fryderyka II Hohenstaufa. Władcy normańscy, a później Fryderyk II odziedziczyli po Bizancjum tak zwane plateae i cały system katastrów gruntowych4. Zawierały one szczegółowy opis ziem i ich granic, a także liczbę służby we wszystkich majątkach. Pozwalało to na sprawne działanie administracji, a obecnie ułatwia historykom szacowanie populacji na wyspie w tamtych czasach. To dzięki wpływom Cesarstwa ukształtowała się scentralizowana administracja Sycylii, która długo wpływała na specyfikę tej wyspy. Innym trwałym elementem bizantyjskiego dziedzictwa było wschodnie chrześcijaństwo. Jeszcze za czasów Rogera I na wyspie znajdowało się wiele klasztorów tego 3 Tamże, s. 13.

4 P. Aube, Roger II. Twórca państwa Normanów włoskich, tłum. B. Biały, Warszawa 2012, s. 59.

Societas Historicorum

Capella Palatina w Palermo (źródło: commons.wikimedia.org)

obrządku5. Bardzo istotną częścią dziedzictwa bizantyjskiego był również kult władcy, który zrodził się na wyspie za panowania Fryderyka II. W jego czasach władca był twórcą prawa i nikt nie mógł go kontrolować6. Fryderyka II określano mianem pater iustitiae („ojca sprawiedliwości”).

W swej tytulaturze monarcha często nawiązywał do dziedzictwa rzymskiego, którego tradycję kontynuowało Bizancjum. W 1231 roku, gdy ogłoszono Liber Augustalis7 władca wypuścił do obiegu monety nazywane augustalis. Fryderyka ukazywano na nich w wieńcu laurowym, a jego wizerunek otaczał napis: Imperator Romanorum Cesar Augustus8. Sama nazwa monety, jak i to, co 5 Tamże, s. 61.

6 J. Hauziński, Fryderyk II Hohenstauf. Cesarz rzymski, Poznań 2015, s. 176.

przedstawia, nawiązuje w dużej mierze do tradycji rzymskiej. Należy zaznaczyć, że kodyfikacja prawa stworzona przez Justyniana posłużyła jako podstawa dla konstytucji z Melfi9. Niestety problem wpływu kultury Bizancjum na Sycylię nie jest dokładnie zbadany, w historiografii mocniej akcentuje się rolę wpływów arabskich i normańskich na ukształtowanie państwa, które odziedziczył Fryderyk II. Panowanie Bizancjum nad Sycylią zaczęło upadać stopniowo w IX wieku. W wyniku konfliktu między zarządcami wyspy10 w 827 roku rozpoczęły się walki. W 831 roku upadło Palermo, a następnie sukcesywnie kapitulowały najważniejsze miasta wyspy. Na początku X wieku ugięły się ostatnie miasta znajdujące się dotąd pod władzą Bizancjum. Sycylia została przejęta przez dynastię Aghlabidów wywodzących się z Ifrikijji (dzisiejszej Tunezji). Arabowie odtworzyli potęgę

7 Konstytucja ogłoszona w Melfi dla Królestwa Sycylii 1 września 1231 roku, która tworzyła podstawy państwa absolutnego i usprawniała działania administracji.

9 Tamże, s. 175.

8 Tamże, s. 177.

10 S. Runciman, dz. cyt., s. 13.

17

nr 76 wiosna 2018

Fryderyk II z orłem (źródło: commons.wikimedia.org)

Sycylii, która za ich panowania stała się bardzo ważnym punktem handlowym, gdzie można było spotkać przedstawicieli nie tylko państw muzułmańskich, ale i całej Europy. Dziedzictwo, jakie pozostawili, było nie do przecenienia. Ich wpływy były widoczne na przykład w rolnictwie.

To oni rozbudowali sycylijskie sieci irygacyjne, zapoczątkowali również na szerszą skalę uprawę krzewów bawełnianych, trzciny cukrowej i cytrusów, co przyczyniło się do wzbogacenia wyspy11. Mieli także duży wpływ na wzrost dobrobytu mieszkańców Sycylii. Ogromny rozwój, jaki przeżywała wtedy wyspa, przyczynił się do wzrostu potęgi Palermo, które stało się jednym z największych miast średniowiecza. Wpływy Arabów można obserwować także w dziedzinie architektury. Przykładem ich działalności jest piękny pałac w centrum Palermo, który do dziś zdobi miasto. O jego potędze możemy dowiedzieć się z przekazu Ibn Haukala12, który odwiedził Palermo w 973 roku. Autor zachwyca się m.in. mnogością meczetów, szacując ich

liczbę na około 30013. W mieście można było znaleźć także publiczne łaźnie i inne atrakcje.

Najważniejsza dla tematu pracy jest jednak koegzystencja różnych grup ludności, jaka istniała w arabskiej Sycylii. Żyli tam chrześcijanie, którzy zamieszkiwali tę wyspę przez długi okres rządów Bizancjum i pozostali na niej pomimo zmiany władzy. Arabowie obeszli się z nimi łagodnie – musieli płacić jedynie niewielki podatek dla niewiernych. Mieszkali tam też Żydzi, przybywający na wyspę w celach handlowych, a także Słowianie, służący władcom muzułmańskim w ich posiadłościach. Naturalnie, społeczność tworzyli też muzułmanie. Cała ta mieszanka kulturowa była w stanie współistnieć i rozwijać dziedzictwo Sycylii. Wyspa w tym czasie przeżyła swój pierwszy okres świetności. Ta koegzystencja przedstawicieli różnych kultur miała decydujący wpływ na wielokulturowość wyspy w przyszłych wiekach. Dhimmi, jak nazywano niemuzułmańską społeczność w krajach muzułmańskich, objętą ochroną przed prześladowaniem, została przejęta przez Fryderyka II w konstytucji w Melfi14.

Znalazł się tam zapis zakazujący prześladowań społeczności żydowskiej i muzułmańskiej pod groźbą surowych kar. Szacunek Fryderyka II wobec islamu był zadziwiający jak na jego czasy, co mogło wywodzić się właśnie z tradycji sycylijskiej. Wpływy muzułmańskie ujawniały się w architekturze Sycylii. Nie były one jednak jedynymi. W budynkach na wyspie można było bowiem odnaleźć też ślady panowania Normanów. Architektura sycylijska wytworzyła własny charakterystyczny styl. Łączono w nim wzornictwo arabskie i bizantyjskie, natomiast prostota i symetryczność fasad budynków czerpała ze wzorów budownictwa europejskiego. Idealnym przykładem jest Kaplica Palatyńska w Palermo, której sufit przypomina doskonałą syntezę architektury bizantyjskiej z wzornictwem arabskim. Jednym z najbardziej interesujących elementów wpływu muzułmańskiej Sycylii na Fryderyka II jest jego straż przyboczna. Składała się ona wyłącznie z muzułmanów, a ich dowódca trzymał dodatkowo pieczę nad haremem, który, jak wskazuje Jerzy Hauziński, posiadał Fryderyk

11 Tamże, s. 14.

12 Ibn Haukal, Księga szlaków i królestw,[w:] J. Hauziński, Kraje i kultury śródziemnomorskie, Poznań 1990, s. 224.

18

13 Tamże, s. 225.

14 J. Hauziński, dz. cyt., s. 178.

Societas Historicorum

Freski w Capella Palatina w Palermo (źródło: wikipedia.org)

II15. Czyniło to Fryderyka najbardziej intrygującym władcą chrześcijańskim tamtych czasów.

Emirat Sycylii został podbity przez Normanów w wyniku trzydziestoletnich starć, prowadzonych przez Rogera I zwanego Wielkim Hrabią.

Od lat dwudziestych XI wieku trwał regularny podbój południowej Italii, zapoczątkowany przez Rajnulfa, hrabiego Aversy16. Znaczne natężenie ofensywy nastąpiło za czasów Roberta Guiscarda, który ostatecznie opanował całe południe Italii i walczył też o przejęcie Cesarstwa Bizantyjskiego17. Bratem sławetnego Roberta był wspomniany wcześniej Roger, który współpracując z nim, szukał dla siebie ziemi. W 1060 roku rozpoczęła się długa wojna o władzę nad Sycylią.

W 1061 roku Roger zdobył Mesynę, w 1072 – Palermo, a w 1085 – Syrakuzy. W 1091 roku padły ostatnie niewielkie punkty oporu. Panowanie Normanów nad Sycylią trwało do 1195 roku, kiedy to wyspa dostała się w ręce Hohenstaufów, którzy mieli ogromny wpływ na jej historię. Po przejęciu władzy nad Sycylią przez Rogera doszło

do utworzenia struktur kościelnych, w tym powołania biskupstw m.in. w Troinie, Mazarze i Syrakuzach oraz arcybiskupstwa w Palermo18.

Był to ważny punkt, jeśli chodzi o kształtowanie się wielokulturowości wyspy. Kościół grecki był stopniowo wypierany przez łaciński, jednocześnie spore wpływy na wyspie miał wciąż islam. Roger II dobrze rozumiał mozaikową strukturę Królestwa Sycylii, które powstało za jego panowania. Wyspa weszła wtedy w złoty okres swojego istnienia – rozwijał się handel z Afryką Północną i z Europą, a agenci handlowi Rogera II przebywali także w Ifrikijji19. Wpływało to na rozwój kontaktów między odmiennymi kulturami. Normanowie korzystali z osiągnięć arabskich i bizantyjskich w dziedzinie administracji, które następnie zostały przejęte przez Fryderyka II. Stworzyli również centralistyczne państwo z doskonałym aparatem biurokratycznym. Oparli system fiskalny o trzy elementy: skarb królewski, izbę obrachunkową i doanabaronum, czyli rejestr chłopów. Liczne artykuły prawne, wchodzące w skład normańskiego

15 Tamże, s. 208.

16 P. Aube, dz. cyt., s. 30.

18 Tamże, s. 62.

17 Tamże, s. 50.

19 Tamże, s. 108.

19

nr 76 wiosna 2018

ustawodawstwa, posłużyły do późniejszej kodyfikacji z Melfi. Dwór normański wypełniony był urzędami odziedziczonymi po Bizancjum i Emiracie. Wśród nich można wyróżnić urząd stratega, admirała, ale też wprowadzony z Francji urząd bajlifa. To dziedzictwo także przejął Fryderyk II. Interesujące świadectwo na temat wielokulturowości Sycylii za panowania Wilhelma II Dobrego20 pochodzi z relacji Ibn Dżubajra21, który w 1184 roku odwiedził wyspę. Według podróżnika, władca dobierał służbę spośród muzułmanów.

Miał do nich pełne zaufanie, zarządzali oni nawet królewską kuchnią. Ibn Dżubajr był zdumiony splendorem, jakim otaczał się Wilhelm; zauważył, że nawet wśród władców muzułmańskich trudno znaleźć taki przepych. Władca miał utrzymywać potężny dwór, sprowadzał także licznych astrologów i lekarzy, głównie muzułmańskich.

Zasłynął ze swej szaty ceremonialnej, na której napisy związane z Pismem Świętym były wyszyte alfabetem arabskim.

Całość tego dziedzictwa – oddziaływanie kultury islamu, chrześcijaństwa wschodniego i Francji Północnej (skąd wywodzili się Normanowie) – w połączeniu z lokalnymi wpływami Italii wpływała na zaistnienie bardzo nietypowego państwa.

Koegzystencja tylu różnych kultur w jednym miejscu zdumiewa nawet w dzisiejszych czasach.

Uosobieniem tej wielokulturowości był Fryderyk II – władca otwarty na wpływy orientalne, mówiący w kilku językach, a jednocześnie despotyczny.

Stauf stworzył najbardziej biurokratyczną monarchię średniowiecza. Był cesarzem chrześcijańskim, najważniejszym władcą świeckim w Europie Zachodniej, otoczonym gwardią przyboczną Saracenów. Ponadto uległ wpływom filozofii Awerroesa, znał dzieła Awicenny, korzystał z pomocy arabskich naukowców. „Antychryst na tronie” – taką opinię propagandową rozpowszechniano w jego czasach. Problematyka wielokulturowości Sycylii jest bardzo interesująca. Wymaga przeprowadzenia szerszych badań, które ułatwiłyby poznanie tego średniowiecznego fenomenu.

Kamil Kołodziej 20 Wilhelm II Dobry – król Sycylii w latach 1166–1189, syn Wilhelma I Złego.

21 The Travels of Ibn Jubair, [w:] J. Hauziński, Kraje i kultury śródziemnomorskie, Poznań 1990, s. 235.

Bibliografia Źródła: ӳӳ Ibn Haukal, Księga szlaków i królestw, [w:] J. Hauziński, Kraje i kultury śródziemnomorskie, Poznań 1990. ӳӳ Relacja Ibn Dżubajry z Sycylii, [w:] J. Hauziński, Kraje i kultury śródziemnomorskie, Poznań 1990.

Opracowania: ӳӳ Aube P., Roger II, tłum. B. Biały, Warszawa 2012. ӳӳ Hauziński J., Fryderyk II Hohenstauf cesarz rzymski, Poznań 2015. ӳӳ Hitti P.K., Dzieje Arabów, Warszawa 1969. ӳӳ Ostrogorski G., Dzieje Bizancjum, tłum. H. Evert-Kappesowa, Warszawa 1968. ӳӳ Runciman S., Nieszpory Sycylijskie, Katowice 1997.

Złoty niepodległy.

Historia polskiego pieniądza • XX wiek• Choć banknoty i monety towarzyszą nam na co dzień, często posługujemy się nimi zupełnie bezrefleksyjnie. Nie jesteśmy nawet pewni, co się na nich znajduje. Czas to zmienić! Tym bardziej, że historia złotego jest ściśle związana z odzyskaniem przez Polskę niepodległości.

Trudna niepodległość: PKKP i marki polskie Na ziemiach polskich wchodzących w skład trzech państw zaborczych posługiwano się różnymi walutami: w zaborze niemieckim marką, w austriackim koroną, a w rosyjskim – rublem.

Podczas I wojny światowej w okupowanym przez Niemców Królestwie Polskim utworzono Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Emitowała ona walutę zwaną marką polską, dzielącą się na sto fenigów, o wartości równej marce niemieckiej. Najwyższym nominałem było 1000 marek polskich. Na pieniądzach pojawił się renesansowy wizerunek białego orła w złotej koronie oraz napisy w języku polskim. Ten środek płatniczy obowiązywał na terenie Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego (niemieckiej administracji okupacyjnej ziem Królestwa Polskiego w latach 1915–1918)1.

Gdy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, było oczywiste, że należy stworzyć polską instytucję emitującą narodową walutę oraz uporządkować sytuację na rynku pieniężnym w celu sprawnego ściągania podatków.

Już na początku lutego 1919 roku w specjalnym dekrecie podpisanym przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego ustalono, że polski pieniądz będzie się nazywał „lech”. Ostatecznie jednak sejm zdecydował o tym, że waluta będzie nosiła miano „złotego”, gdyż nazwa taka miała silniejsze umocowanie w historii2.

Nie udało się od razu wprowadzić w życie zapisów prawnych i utworzyć instytucji emisyjnej, gdyż już u progu niepodległości przyszło Polakom toczyć wieloletnie walki o ostateczny kształt granic państwa (powstanie wielkopolskie, wojna

z Ukraińcami, wojna z bolszewikami, plebiscyty na Śląsku, Warmii i Mazurach). Wydatki związane z prowadzonymi wojnami nie pozostawały bez wpływu na budżet młodego państwa, np. koszty ponoszone w związku z wojną ze wschodnim sąsiadem stanowiły ponad połowę wszystkich jego wydatków3.

Dodatkowo odrodzona Rzeczpospolita stanęła przed trudnym zadaniem odbudowy państwa, które przez ponad 120 lat było podzielone pomiędzy trzy inne i przez którego ziemie przetoczył się front I wojny światowej. Wycofujący się z ziem polskich zaborcy chętnie wywozili w głąb swoich krajów część wyposażenia fabryk i komunikacji.

Globalne straty ziem polskich szacuje się – niezbyt jednak precyzyjnie – na ok. 2 miliardy dolarów (według ówczesnej siły nabywczej). Także wydatki związane z odbudową zniszczeń wojennych i wyrównaniem różnic pomiędzy zaborami były ważnym punktem w budżecie państwa4.

Z powyższych przyczyn marka polska pozostawała prawnym środkiem płatniczym, zaś PKKP, poddana kontroli sejmu, przyjęła rolę tymczasowego banku emisyjnego. Z tych samych powodów wynikał także deficyt budżetowy, który zmusił władze do wzmożonego dodruku pieniędzy.

Wzrostowi emisji nie towarzyszył wzrost ilości towaru na rynku, przez co ceny gwałtownie rosły, a siła nabywcza pieniądza spadała. Na terenie odrodzonego państwa polskiego posługiwano się także walutami zaborców. Proces ich wymiany na markę skutkował wzrostem jej emisji,

1 A. Dylewski, Od denara do złotego. Dzieje pieniądza w Polsce, Warszawa 2012, s. 249.

3 A. Podolska-Meducka, Reformy skarbowo-walutowe Władysława Grabskiego, [w:] Reformy pieniądza w Polsce i na świecie, s. 85, [online] http://mowiawieki.pl/templates/site_ pic/files/NBP_odcinek_3.pdf [dostęp: 21.02.2018].

2 Tenże, Historia pieniądza na ziemiach polskich, Warszawa 2012, s. 262.

4 C. Brzoza, L. Sowa, Historia Polski 1918–1945, Kraków 2009, s. 171.

21

nr 76 wiosna 2018

a to powiększało już istniejącą inflację5. Również wydatki odbudowującego się kraju pokrywano dzięki nadmiernej emisji marki (w 1923 roku sfinansowano w ten sposób 74% pozycji w budżecie)6. W 1923 roku doprowadziło to do zjawiska hiperinflacji. Pojawiały się coraz wyższe nominały banknotów (najwyższy z nich – 10 000 000 marek polskich). Do obiegu przez ten czas weszło łącznie dziewiętnaście nominałów, nie wybito natomiast żadnej monety7. Miarą wielkości zjawiska hiperinflacji był też wzrost ceny dolara: w końcu 1918 roku płacono za niego 9 marek, a wiosną 1924 roku – ponad 9 000 0008.

W tej sytuacji zapanował chaos gospodarczy: Polacy zarabiali stosunkowo dużo, ale z powodu szybko rosnących cen ogromne sumy także wydawali. Krążyły opowieści o cenach wzrastających gwałtownie z dnia na dzień, z godziny na godzinę. Państwu groziło bankructwo. Na tym tle w Krakowie doszło do krwawych starć robotników z wojskiem, a rząd Wincentego Witosa podał się do dymisji9. W takich warunkach w grudniu 1923 roku fotel premiera i ministra skarbu przejął Władysław Grabski. „Rok 1924 dał wielkie świadectwo naszej wartości jako państwa”10. Bank Polski S.A. i złote Nowy premier widział konieczność szybkiego działania i wymusił na sejmie udzielenie prezydentowi Stanisławowi Wojciechowskiemu (a faktycznie sobie) półrocznego upoważnienia do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy.

Miało to zdynamizować podejmowane działania, uprościć i skrócić procedury legislacyjne. Aby zrównoważyć budżet, rząd został upoważniony do podwyższenia stawek podatkowych i celnych, przyspieszenia terminu płatności i uproszczenia postępowania przy ściąganiu podatków na rzecz państwa (głównie podatku majątkowego: nadzwyczajnej daniny na rzecz państwa świadczonej przez najbogatszą część społeczeństwa).

Chciano również zaoszczędzić na wydatkach 5 C. Leszczyńska, Zarys historii polskiej bankowości centralnej, Warszawa 2010, s. 14–15.

6 A. Podolska-Meducka, dz. cyt., s. 85.

7 A. Dylewski, Historia pieniądza…, dz. cyt., s. 264.

10 marek polskich emitowanych przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową (źródło: wikimedia.org)

budżetowych, zaciągać pożyczki zagraniczne, sprzedać niektóre przedsiębiorstwa przemysłowo-handlowe. Zadaniem nowego rządu stała się likwidacja PKKP i powołanie nowego banku11.

Bank Polski S.A., którego nazwa miała nawiązywać do instytucji powstałej w 1828 roku w Królestwie Polskim, rozpoczął działalność 28 kwietnia 1924 roku. Był on spółką akcyjną, której udziały trafiały głównie do środowisk gospodarczych. Milion stuzłotowych akcji zawędrował do rąk 176 tys. akcjonariuszy. Udziały Skarbu Państwa wynosiły początkowo 1%, co miało dawać bankowi niezależność od rządu i ewentualnych nacisków zmierzających do zwiększenia obiegu pieniężnego. Na czele instytucji stanął Stanisław Karpiński12.

Bank Polski S.A. emitował złote, opierając się na zasadach określonych na konferencji finansowej w Genui w 1922 roku. Emisja miała mieć pokrycie w zgromadzonym złocie i walutach zagranicznych. W tym systemie, zwanym systemem dewizowo-złotym (Gold Exchange Standard), standardowa jednostka pieniądza była odpowiednikiem określonej wagi złota, a emitent gwarantował wykupienie wydanych pieniędzy za złoto o tej wadze, pod określonymi warunkami. Polski złoty miał parytet złota określony na 0,2903 g, był równy frankowi szwajcarskiemu, a kurs dolara wynosił 5,18 zł13.

Waluta była drukowana w nominałach: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 zł. Złoty dzielił się na 100 groszy. Banknoty nominowane w złotych

8 C. Brzoza, L. Sowa, dz. cyt., s. 178.

9 Tamże, s. 180.

11 A. Podolska-Meducka, dz. cyt., s. 86.

10 W. Grabski, Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), Warszawa 1927, s. 111.

12 Tamże, s. 87.

22

13 C. Leszczyńska, dz. cyt., s. 19–20.

Societas Historicorum

zamówiono jeszcze w 1919 roku, gdy uchwalono ustawę o wymianie znaków pieniężnych. Wydrukowane wówczas banknoty leżały w skarbcu PKKP i czekały pięć lat na wprowadzenie do obiegu14.

Rok 1924 był dla polskiej gospodarki pomyślny, gdyż udało się zrównoważyć budżet, ustanowić instytucję emisyjną i przeprowadzić reformę monetarną. Wszystko to bez pomocy z zewnątrz. W połowie 1925 roku nastąpiła jednak tzw. druga inflacja: ceny wzrastały, a wartość złotego malała. Przyczyną zjawiska był deficyt budżetowy, który i tym razem starano się pokryć dodatkową emisją. Doszło do załamania kursu złotego, a premier Władysław Grabski podał się do dymisji. W 1927 roku wprowadzono trzyletni plan stabilizacyjny, a międzynarodowe konsorcja bankowe udzieliły państwu polskiemu pożyczki. Nad realizacją planu miał sprawować nadzór przedstawiciel pożyczkodawców – Charles Dewey. Ustalono nowy parytet złotego, obniżając go do 0,1689 g złota. Nastąpiła również zmiana kursu złotego: 1 frank szwajcarski był równy 1,72 zł, a 1 dolar – 8,91 zł. W 1927 roku Polska przeszła na system waluty sztabowo-złotej (Gold Bullion Standard), co oznaczało, że w obiegu krajowym pieniądz przestał być praktycznie wymienialny na złoto (1 kg złota kosztował 5920 zł). Od tej pory złoty stał się stabilną walutą15.

Rodzima jednostka pieniężna była jednym z najważniejszych elementów odrodzonego państwa polskiego. Charakter patriotycznej manifestacji, zwłaszcza wśród środowisk inteligenckich, przyjęło również kupowanie akcji Banku Polskiego S.A. „Góral”, „nieznany młodzieniec”. Złote krakowskie Banku Emisyjnego Po wybuchu II wojny światowej władze Banku Polskiego S.A. ewakuowały się, początkowo do Francji, następnie do Wielkiej Brytanii. W grudniu 1939 roku Niemcy podjęli decyzję o utworzeniu w Generalnym Gubernatorstwie Banku Emisyjnego w Polsce z siedzibą w Krakowie. Emitował on wprowadzoną do obiegu w GG walutę zwaną złotymi krakowskimi16. Banknot o nominale 500 zł nazywany był „góralem” od znajdującej się na

nim podobizny. Był on powszechnie uznawany za najmniejszą jednostkę korupcyjną, uwiecznioną w okupacyjnej piosence: „Siekiera, motyka, piłka, gwóźdź / Masz górala i mnie puść”17. Kryptonim „Góral” miała też słynna akcja AK z sierpnia 1943 roku, kiedy w centrum Warszawy uprowadzono niemiecki samochód przewożący 105 mln złotych18. Na banknotach 20- i 50- złotowych zaś przez cały okres okupacji widniał wizerunek Emilii Plater, gdyż Niemcy byli przekonani, że jest to portret anonimowego młodzieńca19.

Kraj przemysłu i rolnictwa. Złote Narodowego Banku Polskiego Pierwsza powojenna emisja złotego miała miejsce jeszcze w 1944 roku. Banknoty wydrukowano w Moskwie i chociaż ich emitentem był Narodowy Bank Polski, to nie miały one nawet podpisu prezesa, gdyż formalnie taka instytucja jeszcze nie istniała20.

Narodowy Bank Polski powołano dekretem Krajowej Rady Narodowej z 15 stycznia 1945 roku.

Jednocześnie zlikwidowano Bank Emisyjny oraz cofnięto uprawnienia emisyjne Bankowi Polskiemu S.A. Głównymi zadaniami nowo powstałej instytucji były przede wszystkim: udzielanie kredytów organom rządowym i przedsiębiorstwom, które podjęły działalność, oraz wymiana okupacyjnych pieniędzy21. Ta ostatnia kwestia okazała się palącym problemem.

Po zakończeniu II wojny światowej, podobnie jak po zakończeniu Wielkiej Wojny, na ziemiach polskich w obiegu pozostawały różne waluty.

Na terenach wcielonych do III Rzeszy były to reichsmarki, w Generalnym Gubernatorstwie 17 B. Dziewanowski-Stefańczyk, W. Kalwat, Marki, ruble i młynarki, [w:] Polski pieniądz przez wieki, s. 4, [online] http:// www.mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/PPPW_14.pdf [dostęp:27.02.2018].

18 J. Łazor, Pod okupacją. Bankowość w czasie drugiej wojny światowej, [w:] Historia bankowości na ziemiach polskich, s. 67, [online] http://www.mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/ HistoriaBankowosciNaZiemiachPolskich_04.pdf [dostęp: 27.02.2018].

19 B. Dziewanowski-Stefańczyk, W. Kalwat, dz. cyt., s. 4.

15 C. Leszczyńska, dz. cyt., s. 27–28.

20 W. Morawski, Specyfika bankowości PRL, [w:] Historia bankowości na ziemiach polskich, s. 92, [online] http:// www.mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/ HistoriaBankowosciNaZiemiachPolskich_05.pdf, [dostęp:27.02.2018].

16 Tamże, s. 37.

21 Tamże, s. 92.

14 A. Dylewski, Historia pieniądza…, dz. cyt., s. 276.

23

nr 76 wiosna 2018

500 złotych z 1940 roku emitowanych przez Bank Emisyjny w Polsce, tzw. góral (źródło: wikipedia.org)

tzw. złote krakowskie, na obszarach zajętych przez Związek Sowiecki – ruble, a na Spiszu i Orawie – korony słowackie. Ludność posiadała też przedwojenne złote, pojawiły się także złote emitowane przez władze. Konieczna zatem była wymiana pieniędzy. Dokonywano jej w poszczególnych rejonach wyzwalanego kraju w różnym czasie (albo w ogóle, jak na tzw. Ziemiach Odzyskanych) i tylko do określonej wysokości, przez co ludność straciła część majątku22.

W latach 1945–1949 NBP wprowadził do obiegu dwadzieścia trzy rodzaje banknotów o różnych nominałach23. Władze po raz kolejny w historii stosowały nadmierną emisję pieniądza do pokrycia potrzeb budżetowych; na rynku brakowało towarów, co powodowało drożyznę; inflację dodatkowo powiększali żołnierze Armii Czerwonej, którzy używali polskiej waluty drukowanej w ZSRR24. Władze zaczęły planować kolejną wymianę pieniędzy, o której nie uprzedzono ludności. Termin wybrano precyzyjnie na przełom października i listopada, aby niekorzystna aura zniechęciła ludzi do ewentualnych protestów. Dodatkowo chłopi po sprzedaniu swoich plonów dysponowali dużą ilością gotówki, zaś mieszkańcy miast jeszcze nie zdążyli zrobić zakupów. Wymiana była przygotowana dużo wcześniej, banknoty i monety czekały w skarbcach

długi czas. Ogłoszono ją 28 października i trwała ona tydzień, do 8 listopada. Ceny, płace, wkłady oszczędnościowe w bankach (do 100 tys. zł) przeliczano w stosunku: 100 złotych starych za 3 nowe. Gotówkę zaś wymieniano w relacji 100 do 1. Ludność straciła w ten sposób ok. 2/3 gotówki. Polacy na długo zapamiętali to zdarzenie, a w późniejszych latach każda plotka o wymianie pieniędzy budziła grozę25.

W czasach Polski Ludowej NBP pełnił inne funkcje niż dziś. Jego rola sprowadzała się do czynności rozliczeniowych. Była to centralna instytucja kredytowo-rozliczeniowa i państwowy organ kontroli finansowej. Działalność kredytowa i emisyjna podporządkowana była celom ogólnogospodarczym, a polityką pieniężno-kredytową kierowało Ministerstwo Finansów. Prezesa NBP powoływała Rada Ministrów na wniosek ministra finansów26.

Również wygląd znaków pieniężnych emitowanych przez NBP był mocno powiązany z panującym ustrojem. Na powojennych emisjach banknotów dominującym motywem była praca (pojawiały się na nich wizerunki: rybaka, stoczniowca, żniwiarzy, górnika, robotnika itd.). Po wymianie pieniędzy w 1950 roku do obiegu weszły banknoty z datą emisji 1 lipca 1948, które zyskały sobie wiele nazw gwarowych: 20 zł – „Anielka”, 100 zł – „paczka” lub „tatuś”. W 1966 roku wyemitowano niepasujący do całej serii banknot o nominale 1000 zł, który miał upamiętniać teorię heliocentryczną Kopernika. Był on bardzo barwny i nieco szokował użytkowników, dlatego nadawali mu oni nazwy, które w żargonie występują do dziś, takie jak „koło”, „kafel” i „patyk”27.

W latach 70. w obiegu pojawiły się banknoty z nowej serii „Wielcy Polacy”, mające upamiętnić wybitne postaci z historii Polski. Ich listę stworzono na szczeblu Komitetu Centralnego PZPR, a zaprojektował je Andrzej Heidrich. W latach 1974–1979 ukazały się banknoty z Karolem Świerczewskim (50 zł), Ludwikiem Waryńskim (100 zł), Jarosławem Dąbrowskim (200 zł), Tadeuszem Kościuszką (500 zł), Mikołajem Kopernikiem (1000 zł) oraz z dwoma wizerunkami: Mieszka I i Bolesława Chrobrego (2000 zł). Na

22 B. Dziewanowski-Stefańczyk, Wymiany pieniądza w Polsce w latach 1944–1950, [w:] Reformy pieniądza w Polsce i na świecie, s. 81, [online] http://mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/ NBP_odcinek_5.pdf [dostęp:27.02.2018].

25 A. Dylewski, Historia pieniądza…, dz. cyt., s. 298; B. Dziewanowski-Stefańczyk, dz. cyt., s. 83–84.

23 A. Dylewski, Od denara…, dz. cyt., s. 282.

26 W. Morawski, dz. cyt., s. 95.

24 B. Dziewanowski-Stefańczyk, dz. cyt., s. 83.

27 A. Dylewski, Historia pieniądza…, dz. cyt., s. 300–301.

24

Societas Historicorum

przełomie lat 70. i 80. z powodu braku surowców zaprzestano bicia monet 10- i 20-złotowych, wprowadzając w ich miejsce banknoty o tych nominałach28.

Wraz z kłopotami gospodarczymi i rosnącą inflacją (w latach 1981–1987 ceny konsumpcyjne wzrosły o 31% rocznie) wprowadzano nowe, coraz wyższe nominały. Zmiana ustroju nie powstrzymała tego zjawiska. Łączny wzrost cen pod koniec 1989 roku wyniósł 255,3%, a w 1990 roku – 585,8%.

Stłumić inflację udało się dopiero tzw. planowi Balcerowicza, którego efekty były widoczne w 1991 roku29. Reformy objęły także system bankowy, który zaczął się zmieniać już w 1988 roku.

Wtedy podjęto decyzję o wyłączeniu NBP z czynności depozytowo-kredytowych, a celem banku centralnego stało się umacnianie złotego i walka z inflacją30. Tuż przed denominacją jednak Polacy płacili między innymi banknotem o nominale 2 000 000 zł.

Od Mieszka do Sobieskiego. Władcy polscy O konieczności wymiany pieniędzy mówiono już w 1990 roku, lecz denominację przeprowadzono dopiero w roku 1995. Relacja wymienna wynosiła 10 000 do 1, zaś możliwość wymiany starych złotych istniała do końca 2010 roku. Projekt banknotów z serii „Władcy polscy” ponownie wykonał Andrzej Heidrich31. Na banknotach znaleźli się: Mieszko I, Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło i Zygmunt Stary. W lutym 2017 roku wyemitowano banknot o nominale 500 zł, na którym umieszczono wizerunek króla Jana III Sobieskiego.

Pieniądze przez to, że są przekazywane z rąk do rąk, stanowią znakomity nośnik ideologii.

Władze doskonale zdają sobie z tego sprawę i chętnie korzystają z tej możliwości przekazywania informacji. Jedną z pierwszych decyzji władz nowo powstałego państwa polskiego było ustanowienie własnej instytucji emitującej walutę. Także władze Polski Ludowej za pomocą banknotów szerzyły swoją ideologię Polski jako 28 Tenże, Od denara…, dz. cyt. s. 316.

29 J. Kaliński, Denominacja złotego w 1995 roku, [w:] Reformy pieniądza w Polsce i na świecie, s. 78, [online] http:// mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/NBP_odcinek_6.pdf [dostęp: 27.02.2018].

30 W. Morawski, dz. cyt., s. 95.

31 J. Kaliński, dz. cyt., s. 79.

państwa chłopa i robotnika. Współcześnie na banknotach również znajdziemy mnóstwo nawiązań do polskiej historii. Wystarczy tylko dokładnie się im przyjrzeć…

Alina Zawada Bibliografia: ӳӳ Dylewski A., Historia pieniądza na ziemiach polskich, Warszawa 2012. ӳӳ Dylewski A., Od denara do złotego. Dzieje pieniądza w Polsce, Warszawa 2012. ӳӳ Dziewanowski-Stefańczyk B., Wymiany pieniądza w Polsce w latach 1944–1950, [w:] Reformy pieniądza w Polsce i na świecie, [online] http://mowiawieki.pl/templates/ site_pic/files/NBP_odcinek_5.pdf [dostęp: 27.02.2018]. ӳӳ Dziewanowski-Stefańczyk B., Kalwat W., Marki, ruble i młynarki [w:] Polski pieniądz przez wieki, [online] http://www.mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/PPPW_14.pdf [dostęp: 27.02.2018]. ӳӳ Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), Warszawa 1927. ӳӳ Kaliński J., Denominacja złotego w 1995 roku, [w:] Reformy pieniądza w Polsce i na świecie, [online] http://mowiawieki.pl/templates/ site_pic/files/NBP_odcinek_6.pdf [dostęp: 27.02.2018]. ӳӳ Leszczyńska C., Zarys historii polskiej bankowości centralnej, Warszawa 2010. ӳӳ Łazor J., Pod okupacją. Bankowość w czasie drugiej wojny światowej, [w:] Historia bankowości na ziemiach polskich, [online] http:// www.mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/ HistoriaBankowosciNaZiemiachPolskich_04. pdf [dostęp: 27.02.2018]. ӳӳ Morawski W., Specyfika bankowości PRL, [w:] Historia bankowości na ziemiach polskich, [online] http://www.mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/HistoriaBankowosciNaZiemiachPolskich_05.pdf [dostęp: 27.02.2018]. ӳӳ Podolska-Meducka A., Reformy skarbowo-walutowe Władysława Grabskiego, [w:] Reformy pieniądza w Polsce i na świecie, [online] http://mowiawieki.pl/templates/ site_pic/files/NBP_odcinek_3.pdf [dostęp: 27.02.2018]. ӳӳ Sowa L., Brzoza C., Historia Polski 1918–1945, Kraków 2009.

Życie i działalność polityczna Józefa Hieronima Retingera • XX wiek• Współcześnie za ojców założycieli Unii Europejskiej uważa się polityków zachodnioeuropejskich. Polacy potrafią zidentyfikować postacie Roberta Schumana, Paula-Henriego Spaaka czy Jeana Monneta. Niewiele jednak osób wie, że ogromną rolę w powstaniu Unii, a także owianej tajemnicą Grupy Bilderberg, odegrał Polak – Józef Hieronim Retinger. Doradca rządu meksykańskiego, prawa ręka generała Sikorskiego, a także skoczek spadochronowy.

Kim był ten pochodzący z Krakowa polityk i jaką rolę odegrał w historii XX wieku?

Młodość Józef Hieronim Retinger urodził się 17 kwietnia 1888 roku w Krakowie, w kamienicy pod adresem Wiślna 3 (obecnie w tym budynku znajduje się m.in. Studium Pedagogiczne UJ)1.

Jego ojcem był znany krakowski prawnik Józef Stanisław Retinger, który uczestniczył w procesie o przynależność państwową Morskiego Oka i jego okolic2. Młody Józef odebrał staranne wykształcenie w Gimnazjum św. Anny. Jego szczególnym zainteresowaniem cieszyły się historia, geografia, a także języki obce. Gdy Józef miał dziesięć lat, zmarł jego ojciec i od tej pory opiekę nad dzieckiem przejął ojciec chrzestny, Władysław hr. Zamoyski, właściciel pałacu w Kórniku.

Hrabia stał się wkrótce protektorem Retingera3.

Józef wspominał lata dzieciństwa jako szczęśliwe, choć atmosfera ówczesnego Krakowa wydawała mu się przytłaczająca, nieciekawa:

przyszłość, […] Chciałbym, żeby Polska znów była wolna, abym nie musiał być przeklętym patriotą4.

1 B. Podgórski, Józef Retinger – prywatny polityk, Kraków 2013, s. 19.

Warto zwrócić uwagę, że tę opinię Retinger wyraził po licznych podróżach, gdy był już czynnie zaangażowany w politykę europejską. O tym, że w tamtym czasie myślał jednak inaczej, świadczy pierwotny wybór drogi życiowej, jakiego dokonał. Dzięki protekcji Zamoyskiego wstąpił do nowicjatu jezuitów w Rzymie, a następnie starał się o przyjęcie do Academiae Nobili Ecclesiastici, gdzie kształcono m.in. dyplomatów Stolicy Apostolskiej. Życie zakonne nie odpowiadało jednak Retingerowi. Po krótkim czasie wrócił do Krakowa i rozpoczął studia na Wydziale Filologii Romańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W następnym roku, dzięki stypendium i wsparciu ojca chrzestnego, wyjechał do Paryża, gdzie w 1906 roku rozpoczął studia na Wydziale Literatury na Sorbonie, a także w renomowanej École libre des sciences politiques5.

Pobyt w stolicy Francji był dla Retingera nie tylko okazją do zdobycia gruntownego wykształcenia, ale także do wkroczenia na polsko-francuskie salony artystyczne, co prawdopodobnie zaważyło na jego karierze politycznej. Znajomości, jakie nawiązał w tamtym okresie na różnorodnych spotkaniach towarzyskich i dyskusjach, umożliwiły mu wejście w świat polityki i zapoznanie się z koncepcjami, które dopiero

2 Zob. szerzej w: S.W. Dobrowolski, Spór o Morskie Oko, „Tu i Teraz” 1984, nr 21; Z. Bosacki, Władysław Zamoyski. Fundator Kórnika i Zakopanego, Poznań 1986.

4 J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994, s. 14.

3 O. Terlecki, Kuzynek diabła, Kraków 1988, s. 9.

5 B. Podgórski, dz. cyt., s. 27.

W szkole panował nastrój tradycji, minionej chwały, utraconych marzeń. Taka sama atmosfera przenikała też miasto: nieugięta, pozbawiona nadziei, pełna oddania, miłości do kraju, który nie istniał. […] życie biegło pozbawione międzynarodowych wydarzeń, właściwych Anglii, Stanom Zjednoczonym czy Francji, pozbawione dumy z chwili bieżącej i nadziei na

26

Societas Historicorum

w Wielkiej Brytanii. Pomimo początkowych potknięć, Retinger tuż przed wybuchem I wojny światowej przyczynił się do zaistnienia na łamach prasy brytyjskiej tematu niepodległości Polski – zagadnienia, które odznaczało się znikomym zainteresowaniem angielskiej opinii publicznej.

Z tego okresu pochodzi jego znajomość z Josephem Conradem, która okazała się przydatna w latach niedoli Retingera. Już po wybuchu Wielkiej Wojny Józef Hieronim postawił sobie za zadanie propagowanie sprawy polskiej na Zachodzie.

Józef Retinger (źródło: A. Janta, Lustra i reflektory, 1982, za: wikipedia.org)

rodziły się w głowach europejskich polityków (np. integracja europejska). Sam Retinger, co podkreśla Bogdan Podgórski, uważał, że z pomocą pisarzy, artystów i uczonych można znacznie więcej zdziałać, gdyż wpływ tych osób jest nieraz większy niż polityków6. Pomimo bujnego życia towarzyskiego Retinger nie zaniedbał nauki i w maju 1908 roku obronił pracę z zakresu nauk o literaturze, uzyskując tytuł doktora. Tym samym stał się najmłodszym w Europie doktorem nauk humanistycznych.

Władysław Zamoyski, widząc, iż jego protegowany ma zadatki na polityka, wysłał Retingera na studia do Monachium, aby zdobył wykształcenie w zakresie psychologii porównawczej narodów.

Kolejne studia – we Florencji i Londynie – dały mu wiedzę, a także znajomości przydatne w przyszłej działalności politycznej. Retinger wrócił jednakże do rodzinnego miasta i za pieniądze, jakie odziedziczył po ojcu, założył w Krakowie „Miesięcznik Literacki i Artystyczny”7. Czasopismo zostało jednak zamknięte rok później ze względów finansowych. 19 lutego 1912 roku miało miejsce ważne wydarzenie w życiu prywatnym Retingera – ożenił się z Otolią Zubrzycką i zamieszkał w Goszczy koło Miechowa. Jednak już pod koniec 1912 roku małżonkowie zostali wysłani przez Zamoyskiego do Londynu, gdzie Retinger miał zająć się współpracą z Komitetem Opiekuńczym dla polskich emigrantów zarobkowych

W światowej polityce W roku 1916 Retinger po raz pierwszy miał możliwość kształtowania światowej polityki. Dzięki kolejnej już protekcji Zamoyskiego, jak również Boniego markiza de Castellane8, Retinger uczestniczył w tajnych rokowaniach pokojowych, mających doprowadzić do wystąpienia Austro-Węgier z Trójprzymierza9. Postać markiza odegrała dużą rolę w życiu Retingera, gdyż zainspirował go on ideą integracji europejskiej. Retingerowi przydzielono rolę negocjatora pomiędzy księciem Sykstusem de Bourbonem-Parme a generałem jezuitów Włodzimierzem Ledóchowskim, który był inicjatorem rozmów pokojowych. Rokowania te zakończyły się jednak fiaskiem. Pomimo niepowodzenia, zaangażowanie Retingera w tę sprawę dało mu doświadczenie i rozbudziło ambicje uczestniczenia w wielkiej polityce. Ostatni rok wojny przyniósł jednak Retingerowi nakaz opuszczenia Francji i Wielkiej Brytanii. Co spowodowało, że bywalec salonów artystycznych, posiadający już liczne znajomości, musiał opuścić państwa zachodniej ententy? Prawdopodobnie jego zdanie na temat tworzenia polskich oddziałów wojskowych we Francji, czemu Retinger był przeciwny. Polskie formacje wojskowe na Zachodzie miały być tworzone z polskich jeńców z armii państw centralnych. Retinger uważał, że takie rozwiązanie może być niebezpieczne dla rodaków, którzy po dostaniu się do niewoli zostaliby skazani na śmierć.

Retinger udał się zatem do USA z zamiarem odwiedzenia swojego brata Juliusza. Na statku poznał Luisa N. Moronesa, który był jednym 8 B. Podgórski, dz. cyt., s. 43.

6 Tamże.

7 A. Pieczewski, Działalność Józefa Hieronima Retingera na rzecz integracji europejskiej, Toruń 2008, s. 68.

9 M.B. Biskupski, Spy, Patriot or Internationalist? The Early Career of Józef Retinger, Polish Patriarch of European Union, „The Polish Review” 1998, nr 1 (48), s. 42.

27

nr 76 wiosna 2018

z najbliższych współpracowników przyszłego prezydenta Meksyku, Plutarco Callesa. Stanowiło to początek nowego etapu kariery politycznej Retingera. Z czasem Polak stał się jednym z najbardziej zaufanych doradców Moronesa, a także innych członków meksykańskiego rządu. To właśnie on miał być pomysłodawcą nacjonalizacji przemysłu naftowego w Meksyku, co wywołało konflikt z rządem USA, a także wpłynęło na decyzję o krótkim aresztowaniu Retingera przez władze amerykańskie10. W 1922 roku powrócił do Europy, uzyskując, m.in. dzięki pomocy Josepha Conrada, cofnięcie zakazu wjazdu do Wielkiej Brytanii i Francji.

Retinger osiadł w Londynie, gdzie prowadził ożywioną współpracę z Labour Party, jak również z PPS. Z okresu międzywojennego zachowały się także liczne źródła odnoszące się do jego działalności gospodarczej jako pośrednika między firmami polskimi a brytyjskimi. Bogdan Podgórski podkreśla jednak, iż z międzywojnia przetrwało mniej archiwaliów, co powoduje, że w życiorysie Retingera znajdują się białe plamy11.

Po wybuchu II wojny światowej Retinger rozpoczął ścisłą współpracę z polskim rządem na emigracji. Był jednym z najbliższych współpracowników generała Sikorskiego, głównie za sprawą osobistych znajomości, które nawiązał z premierem w czasie I wojny światowej, jak również przez wykorzystanie swoich koneksji z politykami brytyjskimi do sformułowania decyzji o ewakuacji polskich żołnierzy z Francji, a także akcji wydostania Sikorskiego z kontynentu. Dzięki temu, że Retinger znał i rozumiał polityków brytyjskich, stał się pośrednikiem w kontaktach z brytyjskim rządem. Jak podaje Jan Pomian, Retinger stał się „szarą eminencją”, jego zdanie liczyło się na równi z opinią ówczesnego premiera rządu RP i Naczelnego Wodza12 w obrębie sekretariatu Sikorskiego. Retinger przyczynił się również do zawarcia układu Sikorski–Majski, jednak po katastrofie nad Gibraltarem został odsunięty na bok i utracił wpływy. Zdołał namówić premiera Stanisława Mikołajczyka do tego, aby jako cichociemny został zrzucony nad okupowanym krajem na początku 1944 roku w celu zbadania panującej tam sytuacji politycznej, a także 10 B. Podgórski, dz. cyt., s. 56–57.

przekonania przywódców Polski Podziemnej do współpracy z Sowietami. Retinger uważał, że nawiązanie współpracy z komunistami na tym etapie pozwoli jeszcze ich podporządkować. Swój pomysł argumentował posiadaniem odpowiedniego rozeznania i doświadczenia politycznego, również w kwestii sytuacji międzynarodowej Polski. Retingerowi nie przeszkadzał fakt, że miał wtedy… 56 lat. Pomimo rozmów nie udało mu się przekonać do swoich racji polityków i wojskowych. Z powodu poglądów, pewnych opinii, jakie do niego przylgnęły („agenta”, „Żyda”, „masona”), a także głoszonego przez niego zdania na temat współpracy z PPR, w czasie jego pobytu na ziemiach polskich próbowano go zlikwidować13. W wyniku jednej z takich prób doznał częściowego paraliżu.

Po powrocie do Londynu Retinger przyczynił się do nagłośnienia kwestii powstania warszawskiego w prasie brytyjskiej. Jednocześnie był to dla niego okres rekonwalescencji. Jego pokój w hotelu Dolchester zamienił się w biuro, w którym przyjmował polityków polskich i zagranicznych. Po zakończeniu wojny wykorzystywał swoje znajomości do pomocy gospodarczej zrujnowanej ojczyźnie. Jednak stosunek nowych władz do Retingera i wsparcia z Zachodu spowodował zakończenie współpracy.

Wkład w integrację europejską Powojenny okres życia bohatera artykułu związany jest przede wszystkim z dwoma wielkimi projektami: integracją europejską i utworzeniem Grupy Bilderberg. Szczególnie to drugie zagadnienie budzi wiele kontrowersji z powodu charakteru spotkań grupy. Przedstawienie wkładu Józefa Retingera w integrację europejską należy rozpocząć od prezentacji jego poglądów w tym zakresie.

Głównym źródłem myśli politycznej Retingera jest wygłoszony 7 maja 1946 roku w Królewskim Instytucie Spraw Zagranicznych w Londynie odczyt pt. Kontynent Europejski, w którym zwracał uwagę na konkretne problemy powojennej Europy, takie jak rywalizacja mocarstw, która może doprowadzić do kolejnego konfliktu. Jednak zaproponowane przez niego rozwiązania problemów były zbyt ogólne. Dlatego też, jak podaje Grzegorz Witkowski, odczyt Retingera

11 Tamże, s. 90.

12 J. Pomian, dz. cyt., s. 94

28

13 N. Davies, Powstanie ’44, Kraków 2008, s. 87.

Societas Historicorum

nie przyniósł odzewu14. Z tego powodu 30 sierpnia 1946 roku wygłosił to samo przemówienie z Postscriptum, w którym wskazał, że najlepszą koncepcją, której wprowadzenie zapobiegnie konfliktom i pogłębiającemu się osłabieniu Europy, jest zjednoczony politycznie i gospodarczo kontynent. Retinger wiedział, że mocarstwa będą realizowały swoje cele, nie licząc się ze zdaniem pomniejszych krajów. Stąd integrację miały zapoczątkować małe państwa zachodnioeuropejskie. Co więcej, procesu nie należało rozpoczynać od integracji politycznej, jak miało to miejsce w przeszłości i zakończyło się porażką (przykład Ligi Narodów), ale od zacieśniania więzi gospodarczych. Państwom zintegrowanym gospodarczo nie będzie opłacało się prowadzić wojen. W tym aspekcie Retinger zbliżył się do Normana Angella, ekonomisty i działacza Labour Party15, który w pracy The Great Illusion dowodził, że interesy ekonomiczne łączące państwa niwelują ryzyko wojny. Bogdan Podgórski zaznacza, że takie poglądy sytuują Retingera w nurcie funkcjonalistycznym, obok Jeana Moneta16.

Jak w praktyce wyglądała realizacja tych założeń? Niedługo po swoim odczycie Retinger spotkał się w Brukseli z Paulem van Zeelandem, belgijskim politykiem i ekonomistą. Z rozmów zrodził się pomysł utworzenia pozarządowej organizacji, która skupiłaby się na propagowaniu współpracy ekonomicznej pomiędzy państwami odbudowującej się Europy. 7 marca 1947 roku oficjalnie ukonstytuowała się w Hadze Niezależna Liga Współpracy Gospodarczej. Sekretarzem generalnym organizacji został Józef Retinger17.

W tym samym czasie powstawały również inne organizacje lobbujące za integracją europejską – Unia Federalistów Europejskich, Europejska Unia Parlamentarna czy Francuska Rada Zjednoczonej Europy. Duża ilość takich organizacji świadczyła o popularności idei, ale jednocześnie osłabiała siłę polityczną tych stowarzyszeń. Dlatego też 14 G. Witkowski, Józef Retinger: polski inicjator integracji europejskiej, Warszawa 2000, s. 79.

15 Nobel Media AB 2014, MLA style: „Sir Norman Angell – Biographical”, [online] nobelprize.org/nobel_prizes/peace/ laureates/1933/angell-bio.html [dostęp: 26.04.2018].

16 B. Podgórski, dz. cyt., s. 207.

17 K. Łastawski, Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2003, s. 115.

Retinger podjął próby zjednoczenia tak wielu ugrupowań. W efekcie w lipcu 1947 roku powstał Europejski Komitet Porozumiewawczy. Organ ten miał czuwać nad koordynacją podejmowanych inicjatyw, a także stanowić forum dyskusyjne.

Skutkiem zespolenia organizacji zjednoczeniowych był plan zwołania wielkiego kongresu europejskiego w Hadze, który nagłośniłby ideę zjednoczenia Europy. Propaganda na rzecz kongresu miała znacznie przyspieszyć integrację i pokazać poszczególnym rządzącym, że projekt europejski ma poparcie narodów Starego Kontynentu. Retinger nie ograniczał się do zabiegania o poparcie wyłącznie polityków, ale również hierarchów Kościoła katolickiego, jak np. najbliższego współpracownika papieża Piusa XII, Giovanniego Battisty Montiniego, który został później wybrany na Stolicę Apostolską jako Paweł VI. Zapowiadany kongres odbył się w Hadze w dniach 8–10 maja 1948 roku, gromadząc ponad 800 prominentnych polityków Europy Zachodniej18. Warto zwrócić uwagę na to, że ruch integracyjny skupiał reprezentantów różnych stron sceny politycznej – na kongresie byli obecni przedstawiciele zarówno europejskiej chadecji (Konrad Adenauer, Alcide de Gasperi), jak również ich ideowi przeciwnicy – Léon Blum czy Paul-Henri Spaak. Przesłanie kongresu zawierało apel o utworzenie unii wolnych państw. Jednym z postulatów było także utworzenie Zgromadzenia Europejskiego. Dużą rolę w organizacji kongresu haskiego odegrał Międzynarodowy Komitet na rzecz Jedności Europejskiej, w którym działał Retinger. Tuż po kongresie pojawiły się głosy o potrzebie utworzenia kolejnej prężnej organizacji, która promowałaby ideę unii europejskiej, a której władze pochodziłyby ze wszystkich dotychczasowych organizacji.

Doprowadziło to do utworzenia 25 października 1948 roku Ruchu Europejskiego19. Honorowymi prezydentami organizacji zostali: Blum, Churchill, de Gasperi i Spaak. Sekretarzem European Movement został Józef Hieronim Retinger20.

Proces tworzenia się nowej organizacji zakończyła konferencja brukselska, która miała miejsce 18 E.A. Mierzwa, Józef Retinger – a Polish Link in the European Unification, „Polityka i Społeczeństwo” 2011, nr 8, s. 253.

19 Z. Rudnicki, Wkład Ruchu Europejskiego do jedności europejskiej na polu kultury i edukacji we wczesnych latach powojennych, Warszawa 2006, s. 12.

20 G. Witkowski, dz. cyt., s. 110.

29

nr 76 wiosna 2018

Tablica upamiętniająca Józefa Retingera w Krakowie przy ulicy Wiślnej 2 (źródło: wikimedia.org)

25–28 lutego 1949 roku. Zjazd poświęcono dyskusji nad kształtem przyszłej Unii Europejskiej21.

Jednym z postulatów było utworzenie Zgromadzenia Europejskiego – instytucji o charakterze doradczym dla rządów poszczególnych państw.

W jej skład miało wchodzić co najmniej 300 delegatów mianowanych przez parlamenty poszczególnych demokratycznych krajów europejskich, jak również zachodnich stref okupacyjnych Niemiec. Jednym z rozwiązań, jakie szczególnie zalecał Ruch Europejski rządom państw, było powołanie do uczestniczenia w pracach Zgromadzenia Europejskiego osób bez mandatu narodowego z poszczególnych krajów, ale odznaczających się szczególnymi zasługami. To zalecenie ze strony organizacji ma przypuszczalnie dwojakie źródła.

Po pierwsze, umożliwiłoby uczestnictwo w Zgromadzeniu takim osobom jak Józef Retinger, który nie reprezentował żadnego rządu, a po drugie, dawałoby szansę dla reprezentantów państw, które znalazły się za żelazną kurtyną. Retinger nie wyobrażał sobie zjednoczonego kontynentu bez Europy Środkowej. Co więcej, uważał, że przyszłość Polski zależy właśnie od integracji europejskiej.

21 E. Dynia, Integracja europejska, Warszawa 2006, s. 21.

30

Działalność Ruchu Europejskiego w dużej mierze polegała na organizowaniu konferencji tematycznych poświęconych różnym zagadnieniom – m.in. gospodarce, kulturze, kwestii niemieckiej i Europie Środkowo-Wschodniej. Szczególnie to ostatnie zagadnienie było bliskie Retingerowi.

Dlatego też w 1950 roku powstała Komisja do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej22, która miała promować interesy tej części Starego Kontynentu, a w przyszłości ułatwić integrację jej krajów z postulowaną unią.

Główną rolę w tych działaniach odgrywał Retinger. Dzięki jego staraniom niedługo po kongresie haskim, 5 maja 1949 roku, ministrowie spraw zagranicznych dziesięciu państw podpisali w Londynie statut Rady Europy23. Celem organizacji było osiągnięcie większej jednomyślności pomiędzy poszczególnymi jej członkami24. Na konferencji ustalono, że głównymi organami stowarzyszenia będą: Komitet Ministrów, złożony z przedstawicieli rządów państw członkowskich, Zgromadzenie Doradcze, obejmujące parlamentarzystów poszczególnych państw, a także osoby nominowane przez rządy25. Rada Europy nie odegrała jednak roli, jaką przewidywał dla niej Retinger, a integracja europejska została ostatecznie przyspieszona przez powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.

Grupa Bilderberg Przeniesienie budowy zjednoczonej Europy na poziom rządów państw europejskich było zasadniczym sukcesem ugrupowań propagujących integrację europejską. Jednocześnie spowodowało to zmniejszenie znaczenia Ruchu Europejskiego, a także innych organizacji pozarządowych lobbujących za integracją. Zmalała również rola Józefa Retingera, niemającego pełnomocnictwa żadnego z rządów europejskich.

Retinger, pomimo utraty pozycji, zainicjował jeszcze stworzenie owianej tajemnicą Grupy Bilderberg. Zdawał sobie sprawę z zachodzących 22 B. Podgórski, dz. cyt., s. 237.

23 J. Robel, Wpływ Rady Europy na realizację koncepcji bezpieczeństwa demokratycznego w państwach członkowskich, Toruń 2016, s. 11.

24 Integracja europejska w dokumentach, oprac. S. Parzymies, Warszawa 2008, s. 86.

25 Najnowsza historia świata, red. A. Patek, J. Rydel, J.J. Węc, t. 1, Kraków 2009, s. 121–123.

Societas Historicorum

procesów i konfliktów między Stanami Zjednoczonymi a Europą. Pomimo współpracy wywołanej zagrożeniem ze strony ZSRR, narastały między nimi kontrowersje, wynikające z wojen w Korei, Indochinach, a także uzbrojenia Republiki Federalnej Niemiec. Retinger dążył więc do zacieśniania stosunków atlantyckich.

Politycy holenderscy pomogli mu skontaktować się z księciem Bernhardem, któremu Retinger przedstawił swój pomysł. Zaproponował mu również przewodniczenie nowej organizacji26.

Postać przewodniczącego była najważniejsza.

Książę, znany elitom politycznym Europy Zachodniej i USA, nie był związany z żadną partią polityczną i popierał integrację europejską. Retinger zaproponował stworzenie forum wymiany myśli elit przywódczych. Przygotowaniem nowej organizacji zajął się Komitet Kierowniczy, a Retinger odbył kilka podróży do USA w celu nakłonienia polityków amerykańskich do udziału w projekcie. Pierwsze spotkanie odbyło się w maju 1954 roku w Oosterbeek niedaleko Arnhem w luksusowym hotelu De Bilderberg, od którego organizacja przyjęła nazwę. W spotkaniu uczestniczyło kilkudziesięciu polityków, przemysłowców, naukowców i ludzi świata finansów. W czasie trzydniowych obrad omawiano wszystkie najważniejsze wówczas kwestie, takie jak integracja europejska czy problem ekspansji komunizmu. Następne konferencje odbywały się w innych krajach, początkowo co dziewięć miesięcy, a następnie co roku, jednak nie było stale wyznaczonego terminu spotkań. Co cztery lata odbywały się w Ameryce Północnej – USA lub Kanadzie. Na każde ze spotkań zapraszano nowych uczestników, a międzynarodowe znaczenie grupy wciąż rosło. Według Andrzeja Pieczewskiego do sukcesu grupy przyczyniła się atmosfera panująca na spotkaniach27. Miały one charakter nieformalny, ponieważ uczestnicy nie reprezentowali swoich rządów czy instytucji. Jedynym ich celem było rozwiązanie danego problemu.

Mogli wypowiadać się swobodnie, niezależnie od zajmowanych stanowisk. Od początku istnienia Grupa Bilderberg unikała rozgłosu, pojawiały się tylko lakoniczne komunikaty dotyczące

uczestników obrad i tematów poruszanych na spotkaniu. Elitarność i tajemniczość wpłynęły na pojawienie się licznych teorii spiskowych dotyczących tej organizacji.

Józef Retinger zmarł 12 czerwca 1960 roku na raka płuc. Gdy podsumowujemy jego wieloletnie zaangażowanie na rzecz integracji europejskiej, a także inicjatywy, które podejmował w czasie I i II wojny światowej, nasuwa się pytanie: jak to możliwe, że człowiek niepełniący żadnej wysokiej funkcji rządowej czy finansowej miał tak dobry kontakt z premierami i ministrami państw Europy Zachodniej, a różni politycy europejscy skłonni byli popierać jego projekty?

W odpowiedzi trzeba uwzględnić cechy charakteru Retingera, wskazane przez jego sekretarza, Jana Pomiana, oraz to, jak odbierali go inni politycy. Retinger nie bał się ryzykować swojej pozycji politycznej, był pewny siebie, stały w przekonaniach i ideałach oraz nigdy nie realizował własnych interesów28. Pomimo licznych opracowań, jakich doczekał się Retinger, jego postać jest wciąż pomijana pośród ojców założycieli integracji europejskiej. W opinii autora artykułu był to jeden z najbardziej wpływowych polskich polityków XX wieku.

Tomasz Korban

26 A. Pieczewski, Józef H. Retinger – pomysłodawca i współtwórca Grupy Bilderbergu, „Studia Polityczne” 2000, nr 10, s. 203.

27 Tenże, Działalność…, dz. cyt., s. 161.

28 J. Pomian, dz. cyt., s. 191–192.

31

nr 76 wiosna 2018

Bibliografia Źródła: ӳӳ Integracja europejska w dokumentach, oprac.

S. Parzymies, Warszawa 2008. ӳӳ Pomian J., Józef Retinger. Życie i pamiętniki pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994.

Opracowania: ӳӳ Biskupski M.B., Spy, Patriot or Internationalist? The Early Career of Józef Retinger, Polish Patriarch of European Union, „The Polish Review” 1998, nr 1 (48). ӳӳ Davies N., Powstanie ’44, Kraków 2008. ӳӳ Dynia E., Integracja europejska, Warszawa 2006. ӳӳ Łastawski K., Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2003. ӳӳ Mierzwa E.A, Józef Retinger – a Polish Link in the European Unification, „Polityka i Społeczeństwo” 2011, nr 8. ӳӳ Najnowsza historia świata, red. A. Patek, J. Rydel, J.J. Węc, Kraków 2009. ӳӳ Pieczewski A., Działalność Józefa Hieronima Retingera na rzecz integracji europejskiej, Toruń 2008. ӳӳ Pieczewski A., Józef H. Retinger – pomysłodawca i współtwórca Grupy Bilderbergu, „Studia Polityczne” 2000, nr 10. ӳӳ Podgórski B., Józef Retinger – prywatny polityk, Kraków 2013. ӳӳ Robel J., Wpływ Rady Europy na realizację koncepcji bezpieczeństwa demokratycznego w państwach członkowskich, Toruń 2016. ӳӳ Rudnicki Z., Wkład Ruchu Europejskiego do jedności europejskiej na polu kultury i edukacji we wczesnych latach powojennych, Warszawa 2006. ӳӳ Terlecki O., Kuzynek diabła, Kraków 1988. ӳӳ Witkowski G., Józef Retinger: polski inicjator integracji europejskiej, Warszawa 2000.

Zabójcy zza równoleżnika.

Wybrane incydenty na Półwyspie Koreańskim w drugiej połowie lat 60. XX wieku i ich konsekwencje • XX wiek• Ostatnie wydarzenia na Półwyspie Koreańskim po raz kolejny zwracają uwagę świata na ten region. Reżim północnokoreański, dokonując kolejnych prób broni atomowej, prowokuje swoich południowych sąsiadów i USA oraz sieje strach i niepokój w sercach obywateli innych państw Dalekiego Wschodu. Czy obawa przed wybuchem wielkiego konfliktu na Półwyspie Koreańskim jest uzasadniona? Historia pokazuje, że między państwami koreańskimi występowały już znacznie poważniejsze napięcia.

Po podpisaniu zawieszenia broni w Panmunjon 27 lipca 1953 roku Półwysep Koreański został podzielony linią demarkacyjną, a po obydwu jej stronach dwa państwa koreańskie rozpoczęły proces powojennej odbudowy. Na południu, pod władzą Li Syngmana oraz przy amerykańskim wsparciu finansowym i technologicznym, Republika Korei dźwigała się z wojennej pożogi. Nie był to proces łatwy. Wprawdzie USA zapewniały środki do odbudowy i czynne wsparcie wojskowe, ale widoczne stały się problemy polityczne związane z chęcią Li do pozostania przy władzy. W 1956 roku zmienił prawo, by móc po raz trzeci kandydować na prezydenta. Nie wahał się również mordować swoich politycznych przeciwników. Kres jego rządów nastał w 1960 roku, kiedy to niezadowolenie społeczne sięgnęło zenitu. Nie skupiło się ono co prawda na samym Li Syngmanie, ale na jego przybranym synu, wiceprezydencie Li Gibungu.

W kwietniu tego roku miała miejsce seria wystąpień studenckich w całym kraju. Doprowadziły one do samobójstwa wiceprezydenta i ustąpienia jego przybranego ojca ze stanowiska. Ten ostatni zmarł pięć lat później na Hawajach1.

Początek lat 60. upłynął w Republice Korei w atmosferze politycznego marazmu. Nowy rząd nie miał pomysłu na przyszłość kraju i dość szybko zdołał zrazić do siebie większość społeczeństwa. Zwolenników Li Syngmana usunięto tylko

z szeregów policji, pomijając inne resorty. Dodatkowymi problemami okazały się szalejąca inflacja i zmiana podejścia młodego pokolenia do kwestii Korei Północnej. Młodsza część obywateli Republiki Korei, głównie studenci, zaczęli po raz pierwszy od końca wojny koreańskiej domagać się od rządu przedsięwzięcia realnych wysiłków na rzecz negocjacji z rządem KRLD w sprawie unifikacji kraju.

Jako że udział w takim nastawieniu młodych miała północnokoreańska propaganda, przyczyniło się to do ostrego konfliktu międzypokoleniowego. Chaos doprowadził do przejęcia władzy przez wojsko w maju 1961 roku. Jednym z czołowych członków junty był Park Chung-Hee, który de facto rządził Koreą Południową do 1979 roku. Wojsko zmieniło konstytucję i poważnie ograniczyło możliwość działalności politycznej. W pewnym sensie rekompensatą za te niedogodności były pieniądze uzyskane z reparacji wojennych od Japonii, dzięki którym kraj zaczął szybko rozwijać rodzimy przemysł. Początek drugiej połowy lat 60. odznaczał się także zaangażowaniem Republiki Korei w Wietnamie u boku USA w celu zacieśnienia stosunków z tym strategicznym sojusznikiem. Fakt ten nie pozostał bez wpływu na wydarzenia na koreańskim pograniczu2.

Korea Północna prowadzona przez Kim Ir Sena również usuwała ślady wojennej zawieruchy. Kim lata powojenne poświęcił m.in. odbudowie kraju,

1 J.P. Rurarz, Historia Korei, Warszawa 2009, s. 367–372.

2 Tamże, s. 372–377.

33

nr 76 wiosna 2018

Żołnierze USA i Korei Południowej w strefie zdemilitaryzowanej w 1967 roku (źródło: commons.wikimedia.org)

opierając się o wzorce radzieckie. W 1958 roku terytorium Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej opuścili pozostali tam po wojnie chińscy „ochotnicy”. Otrzymawszy fundusze od całego bloku wschodniego, przeprowadzano kolektywizację rolnictwa oraz industrializację państwa. W 1960 roku wprowadzono Plan Siedmioletni, którego celem była rozbudowa przemysłu mająca dać możliwość militarnego zjednoczenia półwyspu. Jednocześnie Kim eliminował wewnątrzpartyjną opozycję. Wszyscy będący w stanie zagrozić jego władzy w procesach pokazowych zostali skazani na karę śmierci, głównie pod zarzutem szpiegostwa na rzecz USA. Na przełomie dekad na Półwysep Koreański zaczęły docierać echa destalinizacji w Związku Radzieckim. Jej negatywny odbiór w ChRL doprowadził do konfliktu na linii Pekin–Moskwa, a Pjongjang stał się częścią tego sporu. Kim starał się lawirować pomiędzy sojusznikami, jako że z oboma podpisał w 1961 roku układy o przyjaźni i współpracy.

Jednocześnie był on świadom rozwoju sytuacji na południu półwyspu. Skutki przejęcia tam władzy przez armię i ożywienia gospodarczego praktycznie eliminowały możliwość zjednoczenia państwa poprzez otwarty konflikt zbrojny. Kim obawiał się również inwazji z południa na północ. Nie będąc w stanie wygrać regularnej wojny, 10 grudnia 1962 na V Plenum Koreańskiej Partii Robotniczej Kim zdecydował o zmianie doktryny wojennej KRLD. Odwoławszy się do wzorców chińskich, postawił na militaryzację społeczeństwa, forsowną industrializację kraju ze szczególnym naciskiem na rozwój przemysłu zbrojeniowego i modernizację 34

armii3. Wszystko to miało posłużyć rozpoczęciu działań partyzanckich wzdłuż granicy z Republiką Korei. Ten zwrot w stronę chińskich metod został źle odebrany w Moskwie, która czasowo wstrzymała finansowanie działań Pjongjangu.

Jednym z kluczowych wydarzeń dla poczynań Kima okazało się unormowanie stosunków między Koreą Południową i Japonią oraz udział żołnierzy Republiki Korei w konflikcie wietnamskim od września 1965 roku. W połączeniu z dyplomatycznymi sukcesami rządu Republiki Korei skłoniło to Kima do podjęcia działań4.

Siły północnokoreańskie podejmowały akcje dywersyjne wzdłuż linii demarkacyjnej już przed 1965 rokiem, brak im jednak było jednoznacznego celu, a ich ofiarami padali przede wszystkim żołnierze południowokoreańscy. Starano się unikać walk z Amerykanami. W myśl nowej doktryny to właśnie oni mieli teraz stać się priorytetowym celem. Ze względu na udział Stanów Zjednoczonych w wojnie wietnamskiej, Kim Ir Sen uważał, że nie będą one w stanie zaangażować się w jeszcze jeden azjatycki konflikt. Należało jednak sprawić, by utrzymywanie sił amerykańskich w Korei stało się zbyt kosztowne materialnie dla Waszyngtonu i psychicznie dla samych żołnierzy. Gdyby udało się doprowadzić do wycofania Amerykanów ze strefy zdemilitaryzowanej, można by było przejść do fazy infiltracji Republiki Korei przez podżegaczy i bojowników. Ich celem było wywołanie komunistycznego powstania, na skutek którego, z możliwym wsparciem północnokoreańskiej inwazji, rząd południowokoreański miał zostać obalony, a kraj zjednoczony pod sztandarem komunizmu. Plan ten był do pewnego stopnia podobny do działań komunistów z czasów poprzedzających wojnę koreańską. Kluczowymi elementami jego realizacji miały być Jednostki 124 i 283 szkolone w sztuce przenikania za linie wroga, dywersji, siania terroru i organizowania partyzantki5.

Pierwsza okazja do wywarcia presji na Amerykanach nadarzyła się 31 października 1966 roku, kiedy to do Seulu przybył prezydent Lyndon Johnson. Spodziewano się próby zamachu na prezydenta, jako że na granicy dochodziło do 3 D.P. Bolger, Scenes from an Unfinished War. Low Intensity Conflict in Korea 1966–1969, Leavenworth Papers, nr 19, KS 1991, s. 1–4.

4 Tamże.

5 Tamże.

Societas Historicorum

Miejsce lądowania Jednostki 124 pod Samcheok 30 października 1968 roku (źródło: commons.wikimedia.org)

mu się opracować plan przeciwdziałania północnokoreańskim komandosom w strefie zdemilitaryzowanej, w interiorze południowokoreańskim i na wybrzeżach. Jego działania doprowadziły do rozbudowy systemu przeszkód na linii demarkacyjnej oraz wyposażenia jednostek tam stacjonujących w latarki i flary. Jednak ani to, ani dodatkowe punkty obserwacyjne czy zwiększone siły szybkiego reagowania nie powstrzymały Koreańczyków z północy. Przynajmniej nie od razu7.

Kolejne lata przyniosły eskalację działań. W samym roku 1967 miało miejsce w sumie 655 różnej wielkości starć i potyczek granicznych8. Mimo ponoszonych strat oraz kampanii propagandowej Amerykanie i Koreańczycy z południa nie tracili ducha. Można by nawet rzec, że działania północnokoreańskie odnosiły skutek odwrotny do zmierzonych – siły przeciwdziałające infiltracji były coraz lepiej zorganizowane, a linie obrony coraz szczelniejsze. Brak sukcesów po raz kolejny nakłonił Kima do zmiany podejścia.

Zamiast przeciągającej się wojenki granicznej postanowił powrócić do nieco bardziej konwencjonalnych metod militarnego zjednoczenia półwyspu. Działania mające na celu podburzenie południowokoreańskich chłopów do powstania przeciwko głowie państwa Republiki Korei nie przyniosły rezultatów. Kim zdecydował się sam podjąć próbę zamordowania prezydenta. W tym celu posłużył się Jednostką 124. Z tej elitarnej formacji wybrano 31 członków i przeszkolono ich do ataku na siedzibę prezydenta Korei Południowej zwaną Błękitnym Domem. Żołnierze ruszyli do akcji 17 stycznia 1968 roku. Przebrawszy się w mundury Armii Republiki Korei, przeszli przez linię demarkacyjną na odcinku bronionym przez 2. Dywizję Piechoty USA. Jednakże 19 stycznia zostali spostrzeżeni w lesie przez drwali. Zamiast zabić tych ostatnich, pojmali ich i po wykładzie na temat wyzwolenia Republiki Korei spod imperialistycznej opresji puścili wolno. To był duży błąd, gdyż ludzie ci natychmiast udali się na najbliższy posterunek policji i powiadomili władze. Pomimo obławy komandosi 20 stycznia dotarli do Seulu.

Przeniknąwszy do stolicy w niewielkich grupkach, następnego dnia znów zmienili mundury na należące do 26. Dywizji Piechoty Armii Republiki

coraz większej ilości incydentów. Ten jednak nie nastąpił, natomiast trzy dni później żołnierze północnokoreańscy zaatakowali z zasadzki i zabili sześciu Amerykanów oraz trzech Koreańczyków z południa. Wszystko odbyło się w nocy w dwóch skoordynowanych atakach. Agresorzy nie ponieśli strat. Atak odbił się szerokim echem w amerykańskiej prasie, na krótki moment przyćmiewając nawet konflikt wietnamski. Po wyjeździe Johnsona sprawa w gazetach jednak przycichła. Był to jasny sygnał dla amerykańskiego wojska, że nie może czuć się ono bezpiecznie. Rozpoczęto też próby przeciwdziałania tego typu zajściom w przyszłości, jednak wymagało to czasu, odpowiednio wyszkolonych ludzi i sprzętu mogącego pomóc w walce z trudnym do wykrycia przeciwnikiem. Ani Amerykanie, ani Koreańczycy nie mieli wystarczająco kompleksowej i elastycznej doktryny działania w pełzającym konflikcie6.

Zaczęła się ona rodzić na skutek działań dowodzącego od 1966 roku amerykańskimi siłami w Korei gen. Charlesa Bonesteela zwanego „Kleszczem”. Wespół z południowokoreańskimi wojskowymi zaczął on konstruować praktycznie od zera metody działania w sytuacji, w jakiej przyszło mu się znaleźć. Jego działanie wymykało się dotychczasowym konwencjom, jako że zaangażował w swoje działania siły miejscowe, co okazało się dobrym posunięciem ze względu na ich wiedzę o miejscowych realiach. Odszedł on również od metod stosowanych w Wietnamie, opartych przede wszystkim na przewadze ogniowej nad przeciwnikiem. Do 1967 roku udało

7 Tamże, s. 49–50.

6 Tamże, s. 40–41.

8 G. Strnad, Korea. Polityka Południa wobec Północy w latach 1948–2008. Zmiana i kontynuacja, Poznań 2014, s. 188.

35

nr 76 wiosna 2018

Korei i podając się za powracający patrol, zbliżyli się do Błękitnego Domu na odległość 800 metrów.

Dopiero wtedy zostali zdemaskowani. Wywiązała się walka, podczas której dwóch komandosów zginęło, a reszta musiała uciekać na północ. Do ojczyzny powróciło tylko dwóch z nich, jednego ujęto, cała reszta zginęła9. Ceną za wyeliminowanie oddziału była śmierć trzech Amerykanów i kilkudziesięciu żołnierzy południowokoreańskich10. Chociaż próba zabicia prezydenta innego państwa mogłaby stać się casus belli, nie doszło do natychmiastowych działań odwetowych czy do bardzo wyraźnego zaostrzenia relacji międzynarodowych z USA. Co prawda prezydent Park zawrzał żądzą zemsty, a w Republice Korei powołano dodatkowe siły przeciwdziałające dywersji.

Utworzono nawet Jednostkę 684 o zadaniu analogicznym do wykonywanego przez Jednostkę 124, ale były to wydarzenia późniejsze. Tymczasem nim zdążono ochłonąć po Incydencie z 21 stycznia pojawił się kolejny problem11.

Przybrał on postać amerykańskiego okrętu rozpoznania elektronicznego USS Pueblo. Jednostka ta operowała w pobliżu Półwyspu Koreańskiego w tajemnicy przed siłami południowokoreańskimi i stacjonującymi w Republice Korei siłami amerykańskimi. Kiedy 23 stycznia okręt zajęły siły północnokoreańskie, w dodatku zabiwszy jednego marynarza, gen. Bonesteel musiał zająć się tą sprawą. Ciążyła na nim niemała presja – w Stanach koła rządzące zaczęły domagać się bardzo zdecydowanej reakcji obejmującej naloty bombowe na terytorium Korei Północnej. Sam Bonesteel poszedł o krok dalej, wychodząc z propozycją ultimatum wobec KRLD: albo uwolnią Pueblo albo zostaną zaatakowani bombą atomową.

Sytuacja była dodatkowo niebezpieczna z powodu niepewności związanej z zachowaniem armii południowokoreańskiej, niespokojnej po Rajdzie na Błękitny Dom. W nocy z 30 na 31 stycznia 1968 roku, kiedy w Wietnamie rozpoczęła się tzw.

Ofensywa Tet, problem Pueblo został odsunięty na drugi plan. Fakt, iż miała ona miejsce tydzień po incydencie z USS Pueblo, kazał prezydentowi Johnsonowi sądzić, że była to zsynchronizowana 9 etheses.lse.ac.uk/506/1/Choi_The%20Foreign%20 Policy%20of %20Park%20Chunghee.pdf [dostęp: 29.11. 2017].

10 D.P. Bolger, dz. cyt., s. 65.

11 etheses.lse.ac.uk/506/1/Choi_The%20Foreign%20 Policy%20of %20Park%20Chunghee.pdf [dostęp: 29.11. 2017].

36

Drzewo ze śladami po pociskach pod Błękitnym Domem (źródło: commons.wikimedia.org)

akcja Wietnamu Północnego i KRLD. Pragnąc uniknąć eskalacji konfliktu w Korei, zdecydował się na podjęcie rozmów z Koreą Północną w celu uwolnienia załogi USS Pueblo. Prezydent Park uważał natomiast, że Ofensywa Tet była tylko próbą odwrócenia uwagi od Półwyspu Koreańskiego i że Pjongjang może szykować się do dużej operacji. W prasie pojawiły się więc głosy, że Armia Republiki Korei winna uderzyć na Północ, bez względu na działania Amerykanów. Sam zresztą prezydent Park uznał, że nie może polegać tylko na Amerykanach w kwestii obronności i musi rozbudować swoją armię. Kim Ir Sen zaczął osiągać cel, jakim było podzielenie USA i Republiki Korei. By zapobiec postępom tego procesu, Johnson zdecydował się na znaczne dofinansowanie sił zbrojnych Republiki Korei celem ich modernizacji. Zadośćuczynił w ten sposób południowokoreańskiemu prezydentowi. Wzmocniono też siły amerykańskie w Korei.

Ogłoszono pierwszą od 1962 roku częściową mobilizację i przerzucono na półwysep dodatkowe siły morskie i powietrzne z USA i Japonii. Amerykanie dali jednocześnie do zrozumienia, że

Societas Historicorum

nie poprą agresywnych działań przeciw KRLD, chyba że ta rozpocznie otwartą wojnę. Za nowoczesny sprzęt wojskowy Stany Zjednoczone zyskały zahamowanie eskalacji działań wojennych w Korei12.

Ze sprawą Pueblo w tle i postępującym wzmacnianiem środków przeciwpartyzanckich na lądzie, ciężar działań militarnych przeniósł się na morze.

Jednym z incydentów na wodach wokół półwyspu była prowokacja desantu na wyspę Cheju. 21 sierpnia 1968 roku Amerykanom i Koreańczykom z Południa udało się wciągnąć w zasadzkę i zatopić jednostkę północnokoreańską z oddziałem dywersantów na pokładzie. Choć operacja zakończyła się sukcesem, uwidoczniła poważną słabość marynarki południowokoreańskiej, jaką był brak środków dalekiego rozpoznania. Problem ten dał o sobie znać również 30 października 1968 roku.

Koreańczycy z Północy znów spróbowali wzniecić komunistyczną rebelię u swych południowych sąsiadów. W tym celu wysłali morzem 120 członków Jednostki 124, by dokonali desantu na wschodnim wybrzeżu Republiki Korei. Stamtąd mieli udać się w góry Tebek i założyć tam bazy dla partyzantów.

Początkowo wszystko szło po ich myśli. Komandosom udało się zejść na ląd i dotrzeć do wsi. Sprawy zaczęły się komplikować, gdy chcieli pozyskać pierwszych ochotników do komunistycznej partyzantki. Podobnie jak podczas Rajdu na Błękitny Dom chłopi wykazywali zerowe zainteresowanie. Sfrustrowani komandosi dopuścili się więc mordów i grabieży, by terrorem nakłonić ich do współpracy. W efekcie zwrócili na siebie uwagę sił Republiki Korei w łącznej liczbie 70 tys., wliczając w to regularną armię, policję, piechotę morską i siły specjalne. W operacji przeciwpatryzanckiej, która następnie miała miejsce i trwała do 26 grudnia, zabito 110 żołnierzy Jednostki 124, a 7 schwytano. W trakcie działań zginęło 63 Koreańczyków z Południa, w tym 23 cywili13. Była to ostatnia próba wywołania powstania na Południu.

Rok 1969 okazał się zapowiedzią nadchodzących zmian. Amerykanie dokonali rotacji swoich sił na tym obszarze, zastępując doświadczonych żołnierzy nowicjuszami. Byli oni przekonani, wespół z dowódcami południowokoreańskimi, o odniesionym już tryumfie. Wszystkie mechanizmy zabezpieczające terytorium Republiki

Generał Charles Bonesteel w 1968 roku (źródło: wikipedia.org)

Korei zostały znacznie ulepszone przez ostatnie lata i w pewnym sensie odniesiono tryumf, jako że KRLD zaprzestała prób wzniecenia rebelii na południu. Jednak szefostwo Korei Północnej wróciło do taktyki ataków na amerykańskie wojsko i przedstawicieli władz południowokoreańskich.

Stało się to jasne podczas ćwiczeń „Focus Retina” w marcu 1969 roku. Amerykanie ćwiczyli wówczas wsparcie dla Korei Południowej na wypadek ataku z północy. Podczas tych ćwiczeń miały miejsce ostrzały sił amerykańskich, a 7 kwietnia doszło nawet do małej bitwy w strefie zdemilitaryzowanej. Zginęło co najmniej ośmiu Amerykanów.

Siły KRLD dokonały również desantu morskiego w Chumujin, zabijając tam kilku policjantów, nim same zostały wyeliminowane. Finalnym akordem tego okresu napięć było zestrzelenie amerykańskiego samolotu rozpoznawczego przez lotnictwo północnokoreańskie 15 kwietnia14.

O ile incydenty podczas ćwiczeń uznano za niewarte uwagi prowokacje, o tyle zestrzelenie EC-121 Warning Star wywołało mieszaną reakcję w USA. Wybrany na początku 1969 roku prezydent Richard Nixon i sekretarz stanu Henry Kissinger

12 D.P. Bolger, dz. cyt., s. 66–75.

13 Tamże, s. 86–87.

14 Tamże, s. 99–101.

37

nr 76 wiosna 2018

chcieli nawet zbombardować KRLD, ale byli oni w mniejszości wobec zwolenników bardziej stonowanych działań. Dawało o sobie znać wyczerpanie działaniami w Azji Wschodniej i ostatecznie sam Nixon zdecydował się na bardziej dyplomatyczny sposób rozwiązania problemu. Owo zmęczenie biorące się z wojny w Wietnamie zaczęło rzutować na kwestię koreańską. Nowi żołnierze amerykańscy stacjonujący w Korei mieli problemy z szeroko pojętą dyscypliną, podczas gdy armia południowokoreańska urosła w siłę na tyle, że zaangażowanie amerykańskie w obecnym wymiarze nie było już konieczne do zagwarantowania niepodległości Republice Korei15. Wyczerpanie konfliktem wietnamskim doprowadziło do ogłoszenia przez Nixona 25 lipca 1969 roku tzw. Doktryny Guam, bardzo ograniczającej amerykańskie zaangażowanie na Dalekim Wschodzie. Stało się to początkiem okresu znanego jako detente, czyli odprężenie. W miarę jak sytuacja na półwyspie uspokajała się, społeczeństwo południowokoreańskie zaczęło podważać twardą politykę Parka Chung-Hee wobec północy. On sam musiał w końcu zmienić swoje podejście, jeśli chciał mieć szanse na reelekcję w wyborach prezydenckich zaplanowanych na 1971 rok. Wiedział, że mimo znacznego wzmocnienia Armii Republiki Korei, nie można prowadzić pełzającej wojny w nieskończoność. Nie był też w stanie sztucznie kumulować napięcia na półwyspie, zwłaszcza w warunkach globalnego uspokojenia. Takim sposobem początek lat 70. przyniósł odprężenie na Półwyspie Koreańskim. Pierwszym impulsem stało się przemówienie prezydenta Parka z 15 sierpnia 1970 roku, w którym ogłosił zakończenie polityki konfrontacji i rozpoczęcie polityki koegzystencji oraz rywalizacji społeczno-gospodarczej. Od tego momentu nastąpił okres nieśmiałych prób nawiązania pokojowej koegzystencji między państwami koreańskimi, a nawet rozmów o zjednoczeniu kraju na drodze dyplomacji16. Mimo to w strefie zdemilitaryzowanej nadal dochodziło do incydentów i starć. Na południu ostatnim aktem okresu podwyższonego napięcia był bunt wspomnianej wcześniej Jednostki 684, której celem miało być uśmiercenie Kim Ir Sena, czego ostatecznie poniechano w czasach odprężenia.

15 Tamże, s. 102–109.

16 G. Strnad, dz. cyt., s. 190–191.

Ostatecznie efekty działań KRLD miały rezultaty odwrotne do zmierzonych. Podczas intensywnych działań, których celem było wzniecenie powstania, społeczeństwo Republiki Korei zjednoczyło się przeciwko komunistom i poparło politykę swojego rządu oraz jego pozycję jako legalnego reprezentanta całego narodu koreańskiego. Kiedy jednak armia północnokoreańska nie czyniła poważniejszych działań przeciw Południu, jego obywatele zaczęli domagać się porozumienia z KRLD. Armia Republiki Korei wyszła z tego okresu wzmocniona nowymi doświadczeniami walki i sprzętem. Na przełomie dekad stała się ona znaczącą siłą będącą w stanie zapewnić bezpieczeństwo Republice bez potrzeby ciągłego liczenia na pomoc Amerykanów. Kooperacja Stanów Zjednoczonych i Republiki Korei bardzo utrudniły, jeśli nie uniemożliwiły, reżimowi Korei Północnej prowadzenie działań mających zdestabilizować Koreę Południową. Oba rządy musiały ostatecznie pogodzić się z podziałem półwyspu i zrezygnowawszy z wszelkich prób siłowego jednoczenia kraju, chociaż spróbować istnieć obok siebie, unikając większego rozlewu krwi, albo próbować negocjacji na rzecz zjednoczenia. Można by rzec, że koniec okresu przez niektórych nazywanego Drugą Wojną Koreańską, stał się początkiem stanu utrzymującego się do dziś, a przynajmniej do niedawna.

Maciej Kaproń Bibliografia: ӳӳ Bolger D.P., Scenes from an Unfinished War. Low Intensity Conflict in Korea 1966–1969, „Leavenworth Papers”, nr 19, KS 1991. ӳӳ etheses.lse.ac.uk/506/1/Choi_The%20Foreign%20Policy%20of%20Park%20Chunghee. pdf [dostęp: 27.11.2017]. ӳӳ howlingpixel.com/wiki/Blue_House_raid [dostęp: 27.11.2017]. ӳӳ koreanwar.org/html/dmz_war.html [ dostęp: 27.11.2017]. ӳӳ militaryhistorynow.com/2013/09/20/ the-blue-house-raid-north-koreas-failed1968-commando-assault-on-seoul/ [dostęp: 27.11.2017]. ӳӳ Rurarz J.P., Historia Korei, Warszawa 2009. ӳӳ Strnad G., Korea. Polityka Południa wobec Północy w latach 1948–2008. Zmiana i kontynuacja, Poznań 2014.

Korony heraldyczne w Herbie Wielkim Imperium Rosyjskiego • Nauki Pomocnicze Historii• Rosyjska heraldyka doby carskiej była pochodną bardziej rozwiniętej europejskiej tradycji herbowej. Herby na trwałe goszczą w Rosji od czasów Piotra I, cara-reformatora. Pierwszy imperator, na modłę europejską, zastąpił dawną elitę bojarów nowym stanem szlacheckim, a swoim poplecznikom nadawał zachodnie tytuły arystokratyczne, niejednokrotnie wprost zaczerpnięte z języka niemieckiego (граф – hrabia, герцог – książę, niem. Herzog)¹. W czasach rządów jego następców i następczyń popularną praktyką stało się też występowanie do cesarzy rzymsko-niemieckich o nadanie faworytowi władcy tytułu księcia Rzeszy.

Nowa rosyjska szlachta przejęła zachodnie tradycje heraldyczne, w tym także korony rangowe, które w późnej nowożytności były stałym elementem herbów rodowych. Równocześnie rozwijała się heraldyka na poziomie państwowym. Dwugłowy orzeł – od czasów ostatnich Rurykowiczów tradycyjny znak państwa moskiewskiego – nabierał coraz bardziej sformalizowanych kształtów. Kulminacją tej ewolucji była reforma z czasów Aleksandra II. Pod kierunkiem barona Bernharda von Koehne opracowano nową, niezwykle skomplikowaną konstrukcję heraldyczną2. Wśród elementów składających się na nowy herb carskiej Rosji znalazły się liczne, dokładnie odwzorowane insygnia monarsze. Żadna z dynastii europejskich, nie wyłączając Habsburgów Lotaryńskich, nie wykorzystała w heraldyce przedstawień niemal wszystkich posiadanych w swym skarbcu koron i innych przedmiotów.

W niniejszej pracy omówię każdy z nich, starając się wyjaśnić rolę, jaką te wyobrażenia pełniły w herbie ostatnich władców Rosji.

Do czasów wspomnianej reformy Aleksandra II w rosyjskiej symbolice państwowej funkcjonowały umowne wyobrażenia insygniów władzy. Po

przyjęciu przez Piotra I tytułu imperatora pojawiła się tradycyjna korona-infuła cesarska. W XVIII wieku trudno było zresztą uznać którąkolwiek z koron cesarskich za tradycyjne insygnium koronacyjne: sam Piotr I takiej nie posiadał i jeszcze jako dziecko był wienczanyj czapką Monomacha3.

Do dzisiaj przetrwał szkielet korony żony cesarza, Katarzyny. Piotr I po jej koronacji polecił pozbawić to insygnium kosztownych kamieni4.

Korony Piotra II i Elżbiety I nie zachowały się do naszych czasów, zaś korona Anny Iwanowny została ponownie użyta dopiero przez Mikołaja I. Jedynie diamentowa korona Katarzyny II, znana jako Wielka Korona Cesarska Rosji, jako pierwsza po czapce Monomacha na trwałe zyskała status głównego insygnium koronacyjnego carów.

Można jednak zaobserwować wyjątki, w przypadku których w herbach Romanowów znalazły się wiernie odtworzone insygnia, używane przez władców. Od 1699 roku tarczę na piersi dwugłowego orła otacza łańcuch Orderu św. Andrzeja Powołańca. Obecność łańcuchów orderowych, nawet dokładnie odwzorowanych, nie jest jednak rzadkością w heraldyce europejskiej. Dodatkowo od czasów Katarzyny II częścią zestawów

1 Od 1721 roku oficjalnym tytułem władcy Rosji był „Imperator (Cesarz) i Samodzierżca Wszechrosyjski” (Император и Самодержец Всероссийский). Mimo to powszechnie nadal określano monarchę mianem cara. Równocześnie w oficjalnej nomenklaturze tytuł carski stał się ekwiwalentem tytułu królewskiego (Царь Польский).

3 W Rosji przedpiotrowej ceremonia koronacji monarchy nosiła nazwę Венчание на царство. Używano wówczas tradycyjnego zestawu insygniów, z których najważniejszym była czapka Monomacha. Ostatnimi carami koronowanymi w ten sposób byli Iwan V i jego młodszy brat Piotr I. W XVIII i XIX wieku ceremonie przeprowadzane były na europejską modłę i określano je po prostu mianem koronacji.

2 Полное собрание законов Российской империи, t. XXXII, Санкт-Петербург 1857, s. 58, [online] http://www.nlr.ru/eres/law_r/search.php?part=665&regim=3 [dostęp: 12.09.2017].

4 A. Andrusiewicz, Romanowowie: imperium i familia, Kraków 2014, s. 156.

39

nr 76 wiosna 2018

Herb Wielki Imperium Rosyjskiego (źródło: wikimedia.org)

40

Societas Historicorum

insygniów władców Rosji stał się specjalny, wysadzany diamentami łańcuch Orderu św. Andrzeja, różniący się od tego widocznego w godle.

Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku cesarza Pawła I, który w wyniku zajęcia Malty przez Napoleona został wielkim mistrzem joannitów i wkomponował w swoje godło elementy związane z Zakonem Maltańskim. W tym celu cesarz wydał specjalny ukaz (Указ о включении в российский герб Мальтийского креста под короной). Na piersi orła umieszczono krzyż maltański, na którym znajduje się tradycyjna tarcza z wizerunkiem św. Jerzego. Z kolei nad samą tarczą widnieje korona zamknięta. Jest to dosyć wierne wyobrażenie korony wykonanej dla Pawła I jako wielkiego mistrza Zakonu Maltańskiego. Zamykają ją cztery kabłąki zwieńczone złotym globem z białym krzyżem maltańskim5.

Wskazane elementy przetrwały w rosyjskiej symbolice państwowej jedynie do śmierci Pawła I. Jego syn i następca, Aleksander I, postanowił nie przyjmować godności wielkiego mistrza.

Wierne wyobrażenia carskich insygniów pojawiły się w rosyjskiej heraldyce na większą skalę w czasach Aleksandra II, w latach 1856–1857. Na jego zlecenie nadworny heraldyk, baron Bernhard von Koehne, stworzył nowy projekt herbu wielkiego Imperium Rosyjskiego, który jest głównym obiektem mojej analizy. Poza herbem wielkim stworzono także wzór herbu średniego, będącego osobistym symbolem następcy tronu, oraz wzór herbu małego. Jednak jedynie herb wielki zawiera wszystkie interesujące nas elementy.

W centralnej części herbu zaprojektowanego przez Bernharda von Koehne znajduje się złota tarcza z wizerunkiem czarnego dwugłowego orła, na którego piersi widnieje wyobrażenie św. Jerzego na czerwonym tle. Koehne, świadomy zasad heraldyki zachodnioeuropejskiej, skorygował powtarzający się we wcześniejszych wersjach herbu błąd, zwracając postać patrona Moskwy w prawą stronę.

5 А. Вельтман, Московская Оружейная Палата, Москва 1860, s. 49–50, [online] https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:%D0%92%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%82%D0 %BC%D0%B0%D0%BD_%D0%90.%D0%A4._-_%D0%9C% D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%B A%D0%B0%D1%8F_%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%B6%D 0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D0% B0%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%B0_(1860).pdf [dostęp: 12.09.2017].

Na głowach orła znajdują się korony będące wiernym przedstawieniem Wielkiej Korony Cesarskiej, której od koronacji Katarzyny II w 1762 roku używano w czasie ceremonii koronacyjnych6.

Trzecia korona, zgodnie z rosyjską tradycją obowiązującą od czasów cara Borysa Godunowa, również znajduje się bezpośrednio nad orłem7.

Kolejna wieńczy płaszcz heraldyczny. Zatem łącznie w herbie wielkim występują cztery wizerunki korony koronacyjnej carów. Ponadto orzeł dzierży dwa inne insygnia władzy cesarskiej: berło i jabłko. To drugie można uznać za wierne przedstawienie złotego, ozdobionego diamentami jabłka, również wchodzącego w skład kompletu insygniów wykonanych z okazji koronacji Katarzyny II. W samym tekście carskiego ukazu zawierającego opis herbu nie sprecyzowano, że ma on zawierać wyobrażenia tych konkretnych insygniów. Zostały one po prostu określone mianem „Imperatorskich”. Zapis tego przymiotnika wielką literą pozwala sądzić, że twórcy opisu mieli na myśli główny zestaw insygniów koronacyjnych8.

Tarczę z dwugłowym orłem dzierżą trzymacze – Archaniołowie Michał i Gabriel, a wieńczy ją kolejny historyczny przedmiot, jakim jest przechowywany w kremlowskim skarbcu ozdobny hełm. Był on przypisywany Aleksandrowi Newskiemu, ale w rzeczywistości jest osmańskim hełmem z końca XVI wieku używanym przez cara Aleksego I9. W treści wspomnianego ukazu został on jednak określony właśnie jako „hełm świętego wielkiego księcia Aleksandra Newskiego”10.

Warto też zwrócić uwagę na otaczający herb złoty płaszcz heraldyczny z czarnymi orłami, podbity gronostajami, na którym widnieje napis: „Съ Нами Богъ!”. Ów płaszcz heraldyczny jest odzwierciedleniem płaszcza koronacyjnego 6 A. Andrusiewicz, dz. cyt., s. 296.

7 А. Орешников, Прибавление третьей короны на двуглавом орле,,,Нумизматический сборник”, t. 1. Москва 1911.

8 Полное собрание законов Российской империи, s. 298.

9 А. Беляков, В поисках инсигний служилых Чингисидов в России XVI–XVII в. 51 татарских царей и царевичей в России, „Древняя Русь. Вопросы медиевистики”, nr 1 (59) Март/2015, s. 51.

10 Полное собрание законов Российской империи, s. 298.

41

nr 76 wiosna 2018

Romanowów, którego pierwszy egzemplarz został wykonany dla Piotra I11. Na herbie wieńczy go korona cesarska, nad którą umieszczona jest chorągiew z wyobrażeniem herbu średniego12.

Z punktu widzenia historyka bardzo ważny jest otaczający cały herb dębowy wieniec, w którym umieszczono herby ziem wchodzących w skład Imperium Rosyjskiego. Część z nich została zwieńczona koronami heraldycznymi będącymi w większości ilustracjami carskich czapek używanych do czasów Piotra I, ostatniego cara koronowanego według tradycyjnego ceremoniału. Sześć z herbów ziemskich (trzy z prawej i trzy z lewej strony chorągwi) umieszczonych na wieńcu nie posiada koron i z tego powodu pomijam je w analizie. Pozostałe herby to (licząc od prawej strony): herb Carstwa Kazańskiego, herb Królestwa Polskiego, herb Chersonezu Taurydzkiego, herby Nowogrodu, Kijowa i Włodzimierza (umieszczone na jednej tarczy), osobisty herb monarchy, herb Wielkiego Księstwa Finlandii, herb Gruzji, herb Carstwa Syberyjskiego oraz herb Carstwa Astrachańskiego13.

11 А. Вельтман, dz. cyt., s. 84–88.

12 Полное собрание законов Российской империи, dz. cyt., s.

297.

13 Pełny tytuł władcy Imperium Rosyjskiego brzmiał: Божіею поспѣшествующею милостію Императоръ и Самодержецъ Всероссійскій, Московскій, Кіевскій, Владимірскій, Новгородскій; Царь Казанскій, Царь Астраханскій, Царь Польскій, Царь Сибирскій, Царь Херсониса Таврическаго, Царь Грузинскій; Государь Псковскій и Великій Князь Смоленскій, Литовскій, Волынскій, Подольскій и Финляндскій; Князь Эстляндскій, Лифляндскій, Курляндскій и Семигальскій, Самогитскій, Бѣлостокскій, Корельскій, Тверскій, Югорскій, Пермскій, Вятскій, Болгарскій и иныхъ; Государь и Великій Князь Новагорода низовскія земли, Черниговскій, Рязанскій, Полотскій, Ростовскій, Ярославскій, Бѣлозерскій, Удорскій, Обдорскій, Кондинскій, Витебскій, Мстиславскій и всея сѣверныя страны Повелитель и Государь Иверскія, Карталинскія и Кабардинскія земли и области Арменскія; Черкасскихъ и Горскихъ князей и иныхъ наслѣдный Государь и Обладатель; Государь Туркестанскій, Наслѣдникъ Норвежскій, Герцогъ Шлезвигъ-Голстинскій, Сторнмарнскій, Дитмарсенскій и Ольденбургскій и прочая, и прочая, и прочая. Zawierał w sobie między innymi tytuły przysługujące mu władcy ziem (byłych chanatów-carstw i wielkich księstw), których herby umieszczono w wieńcu otaczającym herb wielki (Московскій, Кіевскій, Владимірскій, Новгородскій; Царь Казанскій, Царь Астраханскій, Царь Польскій, Царь Сибирскій, Царь Херсониса Таврическаго, Царь Грузинскій).

42

Herb Carstwa Kazańskiego (czarno-czerwony gryf w koronie na białym tle) wieńczy tak zwana czapka kazańska. Jest to ozdobna korona, wzorowana na czapce Monomacha, wykonana dla Iwana IV Groźnego po zdobyciu Kazania i przyjęciu przez niego tytułu cara kazańskiego w 1552 roku.

Historia tego przedmiotu w oczywisty sposób jest związana z Kazaniem14.

Poniżej herbu Kazania znajduje się herb Królestwa Polskiego (srebrny ukoronowany orzeł ze złotym dziobem i złotymi pazurami na czerwonym tle). Nad nim umieszczono koronę cesarzowej Anny Iwanowny, wykonaną na jej koronację w 1730 roku. Jako insygnium koronacyjne została ona użyta jeszcze drugi raz – w 1829 roku.

Mikołaj I, chcąc dopełnić zobowiązania zapisanego w konstytucji Królestwa Kongresowego, koronował się wówczas w Warszawie na króla Polski. Nie mogąc użyć oryginalnego polskiego zestawu insygniów (zostały one skradzione z Wawelu i przetopione przez Prusaków), wykorzystał przechowywaną na Kremlu koronę cesarzowej Anny, którą sam nałożył sobie na głowę15. Pomimo tego, iż po powstaniu listopadowym żaden z carów nie koronował się już na króla Polski, wykorzystanie korony Anny Iwanowny w herbie nie powinno dziwić.

Więcej wątpliwości może budzić herb Carstwa Syberyjskiego. Umieszczony nad nim carski kołpak to tak zwana czapka brokatowa (Шапка алтабасная), którą wykonano dla cara Iwana V. Dlaczego akurat to insygnium zostało umieszczone nad tarczą z herbem Syberii? Istnieją świadectwa o „czapkach syberyjskich”, które znajdowały się w skarbcach różnych carów rządzących Rosją w XVII wieku, jednak żadna z nich nie zachowała się do czasów, gdy tworzony był herb. Są również dowody mówiące o tym, że symboliczny status „czapki syberyjskiej” korona Iwana V uzyskała już na początku XVIII wieku16. Stała za tym swoista potrzeba podkreślenia konsekwencji – już od poprzedniego stulecia korona cara Michała I była uznawana za „astrachańską”. Wobec zaginięcia 14 А. Вельтман, dz. cyt., s. 39.

15 J. Gutkowski, Ceremoniał koronacji Mikołaja I na króla Polski w Warszawie, „Kronika Zamkowa” 1987, t. 6 (14), s. 3–9.

16 Ф. Солнцев, Древности россiйскаго государства, o.

II, Москва 1851, s. 13–17, [online] http://www.runivers.ru/ bookreader/book403605/#page/2/mode/1up [dostęp: 12.09.2017].

Societas Historicorum

wcześniejszych „czapek syberyjskich” chciano sprawić, by wszystkie trzy carstwa, dawne tatarskie chanaty podbite przez cara Iwana Groźnego, posiadały „swoje” korony przechowywane w kremlowskim skarbcu. Tym sposobem insygnium to znalazło się w wielkim herbie Imperium jako symbol ziem syberyjskich i władzy sprawowanej nad nimi przez cara17.

Herb Carstwa Chersonezu Taurydzkiego, a więc Krymu, wieńczy mała wersja czapki Monomacha (Шапка Мономаха Второго Наряда), przygotowana dla Piotra I w 1682 roku. Podbój Chanatu Krymskiego wraz z jego rosyjską aneksją dokonał się oczywiście w czasach Katarzyny II, ale jej korona była głównym insygnium koronacyjnym i już kilkakrotnie pojawiła się w herbie wielkim.

Użycie czapki Piotra Wielkiego, choć jest to jedynie hipoteza, mogło stanowić nawiązanie do jego działalności na południu. Tym sposobem również Carstwo Chersonezu Taurydzkiego uzyskało „swoją” koronę.

Umieszczone na wspólnej tarczy herby najstarszych stolic Rusi: Kijowa, Nowogrodu i Włodzimierza wieńczy czapka Monomacha – najważniejsze insygnium carskie, używane w czasie koronacji carów. Często wiązano ją już z osobą św. Włodzimierza, chrzciciela Rusi. Jeszcze częściej kojarzona jest z osobą wielkiego księcia Włodzimierza Monomacha, który miał otrzymać ją od cesarza bizantyjskiego Konstantyna IX, po którym przejął także przydomek18. W rzeczywistości to również legenda – w chwili śmierci Konstantyna Włodzimierz był dwuletnim dzieckiem.

Po raz pierwszy czapka została użyta w czasie koronacji Dymitra, wnuka Iwana III Srogiego, na współwładcę Moskwy i Włodzimierza. Później tym ozdobnym kołpakiem koronowali się wszyscy carowie, począwszy od Iwana IV aż do Piotra Wielkiego. Według zarządzenia wydanego przez barona von Koehne jako głowy rosyjskiej heroldii w 1859 roku, czapka Monomacha wieńczyła też herby wszystkich dawnych stolic: Kijowa, Nowogrodu i Włodzimierza, a także Jarosława i Smoleńska19.

17 М. Мартынова, Царские венцы первых Романовых, [w:] Материалы и исследования. Выпуск XII. Искусство средневековой Руси, red. Л. Щенникова, Москва 1999.

Czapka Monomacha została umieszczona nad wspólnym herbem najważniejszych księstw dawnej Rusi: kijowskiego, nowogrodzkiego i włodzimierskiego. Jest to obrazowa forma legitymizacji władzy Romanowów – spadkobierców dawnych władców.

Ostatnim z „carskich wieńców”, jak tradycyjnie określano korony-czapki, obecnym w herbie wielkim, jest czapka Michała I Romanowa, pierwszego cara z dynastii Romanowów. W inwentarzu kremlowskiego skarbca z lat 1777–1778 insygnium to występuje jako „czapka astrachańska”. Zapomniano wówczas o jego prawdziwym pochodzeniu, łącząc koronę z osobą wnuka Michała – cara Fiodora III, rzekomo na cześć sto lat wcześniejszego podboju Chanatu Astrachańskiego. Tradycja ta utrwaliła się i czapka Michała I wieńczy herb Astrachania w herbie Imperium, a także herb współczesnego obwodu astrachańskiego.

W herbie Imperium Rosyjskiego zilustrowano jeszcze jedną koronę, która znajdowała się niegdyś w carskim skarbcu. Jest to zamknięta królewska korona gruzińska, którą w 1798 roku car Paweł I podarował przedostatniemu królowi Kartlii i Kachetii, Jerzemu XII. Królestwo Jerzego było rosyjskim protektoratem, a niedługo po jego śmierci weszło w skład państwa Romanowów. Od tamtej pory carowie tytułowali się królami (carami) Gruzji, sama zaś korona była przechowywana w Sankt Petersburgu, a następnie na Kremlu20. W herbie wielkim heraldyczne przedstawienie tej korony wieńczy herb Gruzji.

Władze sowieckiej Rosji przekazały ją rządowi Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, który w 1930 roku postanowił sprzedać ją za granicę. Wkrótce potem insygnium zaginęło.

Korony umieszczone nad dwoma pozostałymi herbami znajdującymi się w wieńcu otaczającym herb wielki są wyłącznie koronami heraldycznymi, a nie ilustracją konkretnych przedmiotów.

Nad herbem rodowym carów (jest nim herb dynastii Holstein-Gottorp-Romanow) widoczna jest korona wielkoksiążęca. Na lewo od niego znajduje się herb Wielkiego Księstwa Finlandii z bardzo specyficzną, ozdobioną czarnym orłem koroną heraldyczną. Została ona zaprojektowana specjalnie na potrzeby herbu Wielkiego Księstwa Finlandii. Co ciekawe, sami Finowie nadal woleli

18 А. Вельтман, dz. cyt., s. 27–36.

19 П. фон Винклер, Гербы городов, губерний, областей и посадов Российской Империи, внесенные в Полное Собрание

законов с 1649 по 1900 год, Санкт-Петербу р ́ г 1899, s. 39.

20 А. Вельтман, dz.cyt., s. 50.

43

nr 76 wiosna 2018

używać tradycyjnej, wielkoksiążęcej korony heraldycznej, gdyż ta ozdobiona rosyjskim orłem była symbolem niesuwerenności.

Analiza Herbu Wielkiego Imperium Rosyjskiego pod kątem obecnych tam wyobrażeń koron heraldycznych pozwala powiązać go z istniejącymi wcześniej tradycjami. Już w czasach Iwana IV Groźnego niektóre insygnia były symbolicznie powiązane z wybranymi ziemiami wchodzącymi w skład państwa Rurykowiczów i Romanowów, a także z poszczególnymi tytułami władców Rosji.

Przykładowo czapka kazańska to symboliczne insygnium Carstwa Kazańskiego oraz monarchy jako cara kazańskiego. Z kolei czapka astrachańska, czyli kołpak Michała I, symbolizuje władzę imperatora nad Carstwem Astrachańskim. Herb Królestwa Polskiego wieńczy korona carycy Anny, którym to insygnium Mikołaj I ukoronował się w Warszawie. Wszystkie te zilustrowane w herbie korony, których oryginały przechowuje się w kremlowskim skarbcu, wyrażają związek tych ziem z koroną rosyjską oraz są symboliczną ilustracją historii rozwoju terytorialnego państwa.

Co ciekawe – w tekście ukazu nie wymieniono konkretnych koron, a jedynie nadmieniono, że herby carstw i wielkich księstw zwieńczone są „przynależnymi [im]” koronami21.

Należy też zauważyć, że wierne odtworzenie wyglądu tak wielu insygniów w jednym herbie nie jest czymś zwyczajnym w heraldyce. Przykładowo, w herbie Monarchii Austro-Węgierskiej widzimy dosyć dokładnie zilustrowane korony Rudolfa II oraz św. Stefana (ta druga wieńczy także współczesny herb Węgier). Wizerunek korony św.

Wacława znajduje się jedynie nad herbem Czech jako kraju koronnego. Z kolei charakterystyczna korona obecna w Herbie Wielkim Cesarstwa Niemieckiego była jedynie projektem i powstał wyłącznie jej drewniany model. Korona umieszczona w herbie Wielkiej Brytanii również nie jest wiernym wyobrażeniem korony św. Edwarda.

Projekt barona von Koehne jest zatem jedynym, w którym aż dziewięć koron, wliczając w to hełm, zilustrowano w sposób umożliwiający ich rozpoznanie. Jak wykazałem, miało to konkretne przesłanie i symbolizowało związek różnych części cesarstwa z osobą władcy.

Arkadiusz Filip Siwko 21 Полное собрание законов Российской империи, s. 299.

Bibliografia: ӳӳ Andrusiewicz A., Romanowowie: imperium i familia, Kraków 2014. ӳӳ Gutkowski J., Ceremoniał koronacji Mikołaja I na króla Polski w Warszawie, „Kronika Zamkowa” 1987, t. 6 (14). ӳӳ Беляков А., В поисках инсигний служилых Чингисидов в России XVI–XVII в.

51 татарских царей и царевичей в России, „Древняя Русь. Вопросы медиевистики”, nr 1 (59) Март/2015, s. 51. ӳӳ Вельтман A., Московская Оружейная Палата, Москва 1860, [online] https:// commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0 %92%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%82 %D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D0%90.% D0%A4._-_%D0%9C%D0% BE%D1%81%D0%BA %D0%B%D0%B2%D1%81%D0%B%D0 %B0%D1%8F_%D0%BE%D1%80%D1% 83%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B F%D0%B0%D0%B B%D0%B0%D1%82%D0%B0_(1860).pdf [dostęp: 12.09.2017]. ӳӳ Винклер П. фон, Гербы городов, губерний, областей и посадов Российской Империи, внесенные в Полное Собрание законов с 1649 по 1900 год, Санкт-Петербу р́ г 1899. ӳӳ Мартынова М, Царские венцы первых Романовых, [w:] Материалы и исследования. Выпуск XII. Искусство средневековой Руси, red. Л. Щенникова, Москва 1999. ӳӳ Орешников A., Прибавление третьей короны на двуглавом орле,,,Нумизматический сборник”, t. 1. Москва 1911. ӳӳ Полное собрание законов Российской империи, t. XXXII, Санкт-Петербург 1857, [online] http://www.nlr.ru/e-res/law_r/ search.php?part=665&regim=3 [dostęp: 12.09.2017]. ӳӳ Солнцев Ф., Древности россiйскаго государства, o. II, Москва 1851, [online] http://www.runivers.ru/bookreader/ book403605/#page/2/mode/1up [dostęp: 12.09.2017].

Miejsce pamięci? – smacznego!

• Komentarz Eksperta• Jako historycy uważamy – jak mi się wydaje – że nasze podejście do przeszłości, jest tym najwłaściwszym (sam poniekąd też tak myślę). W końcu szukamy odpowiednich źródeł historycznych, oceniamy (krytycznie) ich wartość, a na podstawie zawartych w źródłach informacji i naszej wiedzy oraz umiejętności podejmujemy się racjonalnej interpretacji tego, co (a czasem: jak i dlaczego) się zdarzyło. Większość ludzi jednak podchodzi do przeszłości zupełnie inaczej – posługują się nią tak, jak jest im to przydatne i wygodne. Własne lub cudze wspomnienia, symboliczne obrazy, postaci lub przedmioty z przeszłości są na bieżąco używane dla najrozmaitszych teraźniejszych celów w polityce, kulturze, gospodarce czy życiu codziennym większości z nas. Taka przeszłość nie musi być prawdziwa, ale na pewno musi być praktyczna.

Takim właśnie „użyciem przeszłości w teraźniejszości” jest jedno z centralnych pojęć współczesnej humanistyki i nauk społecznych – pamięć zbiorowa. Pamięć (prosta refleksja o dziejach) poza tym, że coraz szczelniej otacza nas dookoła, sama w sobie ma już swoją historię. Francuski historyk Pierre Nora nazwał ją historią II stopnia. Od wyjaśniania co i jak się wydarzyło, przechodzi ona do wyjaśniania tego, jak i po co używano rozmaitych historycznych fenomenów po tym, gdy już miały miejsce. Taka używana przeszłość funkcjonuje w postaci miejsc pamięci, a więc czegoś, co odwołuje się do wybranej przeszłej rzeczywiści, niesie z sobą jakieś znaczenie lub znaczenia, które są odczytywalne przez członków jakiejś grupy. Coraz częściej badając przeszłość, nie unikniemy też badania historii zbiorowego rozumienia przeszłości.

Esej Szymona Grygiela świetnie moim zdaniem pokazuje, jak to robić, tj. w jaki sposób, będąc historykiem, podchodzić można do historii II stopnia i miejsc pamięci. Zestawienie tak różnorodnych (choć głównie wewnątrzkościelnych) głosów na temat „papieskiej kremówki” z ostatnich kilkunastu lat daje nam do zrozumienia, jak porcja kremu lub śmietany włożona w dwa płaty ciasta francuskiego, stała się nośnikiem najrozmaitszych znaczeń, bynajmniej nie kulinarnych.

Autorowi udało się połączyć erudycyjną, bogatą źródłowo narrację z praktycznym wykorzystaniem konstrukcji teoretycznej Pierre’a Nory, a do tego zachować podziwu godną bezstronność.

Szymon Grygiel wskazuje, jak polska dyskusja

o Janie Pawle II uczyniła kremówkę centralną kategorią opisu ludyczności polskiej recepcji tego papieża. Zauważa też, co szczególnie cenne, jakie konsekwencje społeczne i gospodarcze miało rzucone w 1999 roku w Wadowicach zdanie o kremówkach. Kremówkowy boom w całej Polsce (wystarczy w wyszukiwarkę wpisać „kremówka”), wadowicka „tradycja wynaleziona” (czy wyobrażamy sobie dziś wizytę w tym akurat powiatowym mieście bez zjedzenia kawałka ciastka z kremem?), tablica upamiętniająca przedwojenną cukiernię Hagenhubera, subtelnie przeinaczony cytat z papieża czy 390-gramowe pudełko „Oryginalnych Wadowickich Kremówek Papieskich” (produkowanych… w Zabierzowie), które kupić można w sklepie spożywczym – to wszystko historia II stopnia, liczne przejawy funkcjonowania miejsca pamięci.

Uważam więc, że artykuł Szymona Grygiela wart jest lektury przynajmniej z dwu różnych powodów. Po pierwsze, dobrze pokazuje, jak narzędzia krytycznej pracy historyka sprawdzają się w badaniu pamięci, tj. historii społecznego użycia przeszłości. Po drugie, sam tekst – analizując „kremówkowe” miejsce pamięci związane z jedną z kluczowych postaci w dwudziestowiecznej historii Polski – daje do myślenia o tym, co jako społeczeństwo robić możemy z własną przeszłością: najwygodniej jest nam ją czasem „skremówkować”. dr Marcin Jarząbek

K remówka „papieska” – miejsce pamięci o Janie Pawle II? • Historia i pamięć• 16 czerwca 1999 roku papież Jan Paweł II podczas siódmej pielgrzymki do Polski odwiedził rodzinne Wadowice. Wygłoszona wówczas papieska homilia zawierała charakterystyczną część wspomnieniową. Podkreślając szczególne znaczenie Wadowic jako miasta, w którym „wszystko się zaczęło”, papież przywoływał związane z nim rozmaite nazwy własne.

W osobliwym dialogu prowadzonym z wiernymi, przerywającymi co jakiś czas jego słowa wybuchami aplauzu oraz skandowaniem skierowanych do niego krótkich, emocjonalnych zwrotów, Jan Paweł II wymienił między innymi: Gimnazjum im. Marcina Wadowity, wadowicki oddział Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, księgarnię Foltynów, rzeki Skawę oraz Choczenkę, ulice Mickiewicza, Zatorską i Krakowską. Najbardziej entuzjastyczną reakcję tłumu zgromadzonego na wadowickim rynku wywołało jednak wspomnienie cukierni. Z trudem powstrzymujący się od śmiechu papież, zasłaniając na chwilę twarz kartką, oznajmił: „A tam była cukiernia. Po maturze chodziliśmy na kremówki… Żeśmy to wszystko wytrzymali, te kremówki po maturze…”. „Nie zapomina się tak łatwo”¹ – stwierdził niedługo później.

Jan Paweł II oraz jego słuchacze – będący w przeważającej mierze mieszkańcami ziemi wadowickiej – znaleźli się wówczas w specyficznej sytuacji komunikacyjnej. Odwołując się do toponimicznych nazw własnych oznaczających obiekty wciąż istniejące i już nieistniejące, papież podkreślił swój intymny związek z przeszłością rodzinnego miasta, budując zarazem poczucie wspólnej tożsamości lokalnej z osobami zebranymi na wadowickim rynku. Zwrócenie uwagi na gesty papieża po wypowiedzeniu słów dotyczących kremówek – machnięcie ręką z żartobliwą rezygnacją, wymowny ruch szyją i zmrużenie oczu – pozwala stwierdzić, że były one według niego jednym z najbardziej jaskrawych przykładów przekroczenia oficjalnej formy, jaką zazwyczaj posiada papieska homilia.

19 maja 2014 roku, w 94 rocznicę urodzin Jana Pawła II, w Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej w Raciborzu odbyło się spotkanie promujące pracę Krystiana Niewrzoła zatytułowaną Miejsca pamięci o św. Janie Pawle II na ziemi raciborskiej. Autor prezentując swoją publikację, opowiadał o upamiętnieniu papieskich 1 Pełny tekst homilii zob. w: „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny” 1999, nr 3, s. 5–11.

46

wizyt w Rybniku i w Raciborzu. Symptomatyczne było jednak zakończenie spotkania. Każdy z jego uczestników, oprócz egzemplarza broszury, otrzymał do skosztowania kremówkę2.

Marcin Kula w artykule Pamięć o Janie Pawle II jako fragment tradycji lokalnej podkreśla, że powszechne powstawanie różnych form upamiętniania wizyt Jana Pawła II w poszczególnych miejscowościach jest przejawem „umacniania się tradycji lokalnych, jakie występuje w Polsce od 1989 roku”, służąc „«ulokalnieniu» kultu papieża”3. Pisząc o Wadowicach – mieście, które zyskało rozgłos przede wszystkim jako miejsce narodzin Jana Pawła II – Kula wspomina również o wzroście popularności „miejscowych ciastek”4, do których Karol Wojtyła miał słabość w szkolnych czasach. Przypuszczam, że niektóre z wymienionych przez Kulę miejsc związanych z pielgrzymkami Jana Pawła II do Polski – okno w krakowskim Pałacu Biskupim, Plac Piłsudskiego w Warszawie – spełniają odpowiednie kryteria, 2 Zob.: biblrac.pl/pl/site/wydarzenie/539-papieskie-slady. html [dostęp 07.05.2017].

3 M. Kula, Pamięć o Janie Pawle II jako fragment tradycji lokalnej, „Studia Regionalne i Lokalne” 2008, nr 1 (31), s. 89–90.

4 Tamże, s. 90.

Societas Historicorum

aby uznać je za miejsca pamięci w tym znaczeniu, jakie nadał temu pojęciu jego najważniejszy popularyzator, francuski historyk Pierre Nora.

Nie należy jednak lekceważyć wymowy spotkania w raciborskiej bibliotece. Jest ono dla mnie ważne wyłącznie jako przykład zjawiska o znacznie szerszym zasięgu. Proponuję więc zmianę perspektywy. Zważywszy, że zakończeniem spotkania poświęconego miejscom pamięci o Janie Pawle II była wspólna konsumpcja kremówki, sądzę, że jako miejsce pamięci o papieżu z Polski należy potraktować właśnie kremówkę – nośnik wielu znaczeń, często przywoływany w rozmaitych kontekstach w publicznej dyskusji na temat recepcji dziedzictwa Jana Pawła II w polskim społeczeństwie.

Nora nie stworzył nigdy ścisłej definicji miejsca pamięci (lieu de mémoire)5. Wyróżnił jednak trzy właściwe mu cechy. Są to: materialność6, symboliczność i funkcjonalność7. Miejscem pamięci może być zatem obiekt (niekoniecznie topograficzny) zyskujący wraz z upływem czasu znaczenia symboliczne, dzięki którym odniesienia do niego mogą trwale funkcjonować w publicznej debacie. W niniejszej pracy podążam za sformułowaną przez Norę koncepcją „historii drugiego stopnia” (histoire au second degré), której przedmiotem zainteresowania są nie wydarzenia, lecz jak pisze Kornelia Kończal, to „jakie owemu wydarzeniu nadawano później sensy i znaczenia, jak było ono przyswajane i pamiętane, instrumentalizowane i zawłaszczane przez poszczególne pokolenia, instytucje, grupy społeczne…”8. Poprzez analizę różnych wypowiedzi przywołujących „papieską” kremówkę, postaram się przedstawić proces nadawania jej rozmaitych

5 Zob.: A. Szpociński, Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty Drugie” 2008, nr 4, s. 11.

6 Andrzej Szpociński zaznacza, że cecha materialności jest „sprawą drugorzędną”, ponieważ miejscami pamięci mogą być zarówno wytwory kultury materialnej, jak i „jakiekolwiek znaki i symbole, które skupiają na sobie uwagę, ponieważ podejrzewa się, że są depozytariuszami przeszłości” – tamże, s. 15.

7 P. Nora, Między pamięcią i historią: Les Lieux de Mémoire, „Tytuł roboczy: archiwum”, nr 2, s. 9.

8 K. Kończal, Co dwa stopnie, to nie jeden: kronika (nie) obecności „miejsc pamięci” w badaniach historycznych, „Zapiski Historyczne: kwartalnik poświęcony historii Pomorza” 2008, t.

73, z. 2/3, s. 172.

znaczeń oraz wykazać, że może być traktowana jako miejsce pamięci. „Kremówki tak, encykliki nie”9 – powiedział niedługo po śmierci Jana Pawła II abp Józef Życiński, chcąc metaforycznie scharakteryzować stosunek Polaków do dorobku Jana Pawła II. Wypowiedź abp. Życińskiego uważam za kluczową dla nadania kremówce tych znaczeń, które umożliwiły jej funkcjonowanie w publicznej debacie na temat oceny pontyfikatu Jana Pawła II, recepcji jego myśli w polskim społeczeństwie oraz medialnego wizerunku papieża. Niniejszej wypowiedzi nie należy bowiem rozumieć wyłącznie dosłownie. Możliwe znaczenia, jakie niesie za sobą kremówka w lakonicznym stwierdzeniu abp. Życińskiego, to bezrefleksyjność kultu Jana Pawła II, strywializowany sposób postrzegania papieża i przedstawiania go w mediach, zwracanie uwagi na błahe szczegóły przy jednoczesnym lekceważeniu papieskiego przesłania.

Wydaje się, że kremówka w wypowiedzi abp. Życińskiego ma wyłącznie negatywne znaczenie. Pojawiły się jednak inne głosy, pozytywnie wartościujące ulubione ciastko papieża. Najgłębszą jak dotąd refleksję nad społeczną funkcją i znaczeniami papieskiego smakołyku podjął ks. Andrzej Draguła w artykule zatytułowanym Pochwała kremówki10. Punktem wyjścia dla autora jest podanie w wątpliwość słuszności opozycji znaczeniowej encykliki – kremówka. Już pierwsze słowa tekstu – „Banałem obrosło już zdanie, że Polacy Jana Pawła II kochają, ale nie czytają”– zwiastuje nietypowy punkt widzenia autora. Draguła nie zamierza bowiem strofować rodaków za omijanie lektury papieskich encyklik, odpowiadając przecząco na postawione przez siebie pytanie: „Ale czy encykliki są dla wszystkich?”. Próbując wyjaśnić przyczyny społecznej nośności „papieskiej” kremówki, autor korzysta z analogii, przywołując pojęcie Biblii pauperum – późnośredniowiecznych ksiąg adresowanych do niewykształconych odbiorców, przedstawiających za pomocą ilustracji uproszczoną treść Starego i Nowego Testamentu.

Szkicując następnie szerokie tło historyczne dotyczące znaczenia materii dla pobożności 9 wyborcza.pl/1,76842,9094882,Cytaty_z_arcybiskupa.html [dostęp 07.05.2017].

10 Zob.: A. Draguła., Pochwała kremówki, „Więź” 2008, nr 10 (600), s. 28–38.

47

nr 76 wiosna 2018

ludowej – w szczególności wizualnych przedstawień o charakterze religijnym – teolog, opierając się na rozważaniach Bernarda z Clairvaux, wyróżnia dwa przeciwstawne nurty w życiu duchowym Kościoła: intelektualny i emocjonalny.

Udział w tym pierwszym wyraża się poprzez kontakt ze słowem, natomiast drugi, uzewnętrzniający się w takich praktykach jak kult obrazów czy relikwii, bazuje na zmysłowości doświadczeń religijnych, wymagającej istnienia pośrednika, jakim jest „materialny i widzialny znak”. Popularność „papieskiej” kremówki jest dla autora przykładem emocjonalnego udziału w życiu duchowym Kościoła, umożliwiającego kontakt ze świętością poprzez zmysły. „Czy rzeczywiście jest to pobożność obrażająca intelektualistów?”.

Czy kremówki „rzeczywiście dla pamięci o Janie Pawle II robią (…) więcej złego niż dobrego?” – pyta retorycznie ks. Draguła.

Interesujące jest podkreślenie przez autora wpływu obrazów na stymulowanie pamięci: „Od samego początku istnienia obrazów w świętej przestrzeni podkreślano nie tylko zdobniczą czy ilustracyjną rolę wizerunków. Obraz spełniał również funkcję wspomnieniową, zwaną także anamnetyczną”. Ks. Draguła charakteryzuje „papieską” kremówkę jako pole znaczeń przywołujących pamięć o Janie Pawle II, nazywając ją wprawdzie nie miejscem, lecz znakiem pamięci: „Taką właśnie rolę znaku odsyłającego do konkretnego wydarzenia i kumulującego w sobie jego treść spełnia – oczywiście w odniesieniu do różnych wydarzeń i kontekstów oraz w różnej proporcji – krzyż na placu Zwycięstwa i kremówka na rynku w Wadowicach”.

Dokonując zapowiedzianej w tytule „pochwały kremówki”, Draguła przestrzega jednak przed niebezpieczeństwem bałwochwalstwa, wynikającym z potraktowania materii nie jako pośrednika w drodze ku Bogu, lecz jako świętości samej w sobie. Stąd słowa: „Wartość znaków typu «kremówka» nie leży w ich mocy pośredniczącej, bo takiej nie mają, ale w ich sile przypominającej, w spełnianiu funkcji nieustającego memento o wydarzeniach z przeszłości, w których centrum stał Jan Paweł II, a za nim jego wizja świata i Boga”. Pomimo świadomości istnienia wyżej wymienionego zagrożenia, ks. Draguła – być może z niewielką dozą gorzkiej ironii – proponuje kapłanom wkroczenie na drogę „duszpasterskiego realizmu” i przyjęcie „pastoralnej «metody 48

kremówki», która będzie popkulturową wersją pobożności ludowej”, odpowiadając na potrzeby „społeczeństwa spektaklu”11. Wszak, jak twierdzi autor, „od popkultury do kultu niedaleko, tak jak niedaleko od kultu do (pop)kultury. Między tymi sferami dokonuje się nieustanny transfer symboli”.

Draguła przekonuje, że kremówka była dla papieża tym, czym magdalenka dla bohatera W poszukiwaniu straconego czasu Prousta – bodźcem wywołującym efekt reminiscencji, przenoszącym wspominającego w świat dzieciństwa i młodości.

Nie jest to jednak całkowicie trafne porównanie, ponieważ impulsem ożywiającym pamięć bohatera cyklu powieściowego Prousta jest smak zamoczonego w herbacie ciastka, natomiast w przypadku papieża mógł to być jedynie widok miejsca, w którym niegdyś znajdowała się cukiernia. Autor wysnuwa jednak przypuszczenie, że pamięć smaku kremówki „trwała we wspomnieniach Karola Wojtyły”.

Podobnym tropem poszedł jezuita o. Wacław Oszajca, który w rozmowie dla „Super Expressu” przedstawił subtelną interpretację słów papieża o kremówkach: Proszę nie bagatelizować znaczenia kremówek.

Kremówki czasami są równie ważne jak encykliki. Nie sposób jest żyć na okrągło kremówkami, nie sposób jest na okrągło żyć encyklikami.

Ten przykład otwiera ludzi na rzeczy proste, którymi się trzeba umieć cieszyć – to zachęta, żebyśmy umieli smakować życie również w jego prostych przejawach. Czy jeszcze to potrafimy?

Na te kremówki trzeba też zapracować, zasłużyć… «Chodziliśmy tam po maturze». W końcu za wspomnieniem o kremówkach kryje się nie tylko radość i słodkość tego stanu ciała i ducha, jakim jest młodość. Bowiem kryje się za tym wspomnieniem również tragedia czasu historycznego, w którym tę młodość przyszło przeżywać Jego pokoleniu12.

Pozytywne znaczenia „papieska” kremówka ma również w artykule W oparach toksycznej mentalności autorstwa o. Michała Palucha. Tekst 11 Termin autorstwa G. Deborda, wykorzystany przez Andrzeja Dragułę.

12 se.pl/wiadomosci/polska/papieskie-kremowki-sarownie-wazne-jak-encykliki_94061.html [dostęp 07.05.2017].

Societas Historicorum

rozpoczyna stanowcza teza dotycząca kondycji polskiego Kościoła, którego nieodłączną cechą według autora jest „toksyczna mentalność”, skutecznie udaremniająca świadome przyswajanie i upowszechnianie myśli Jana Pawła II. Z tego powodu „impulsy, jakie płynęły i płyną z dziedzictwa Jana Pawła II, są za mało «wdrożone», a szanse na «rzeczy wielkie», jakie otworzył przed nami niezwykły pontyfikat – marnie spożytkowane”13.

Przyczyn takiego stanu rzeczy autor dopatruje się w trzech zasadach, które jego zdaniem panują w Kościele katolickim w Polsce: „pobożność zamiast wiary”, „prawo zamiast sumienia” oraz „autorytet zamiast rozumu”, stawiających zbiorowe posłuszeństwo ponad indywidualną odpowiedzialnością. Michał Paluch nie gloryfikuje jednak wszystkich aspektów pontyfikatu Jana Pawła II, zaznaczając, że odczuwa żal wobec papieża, kiedy styka się z arogancją mianowanych przez niego biskupów. Zważywszy, że konkluzją artykułu jest stwierdzenie o dwóch elementach papieskiego dziedzictwa mogących skutecznie przeciwdziałać „toksyczności” Kościoła w Polsce – „modelu ojcostwa” (duchowego) i „odwadze czynu” – tym bardziej zaskakujące wydaje się być nawiązanie do kremówek w ostatnim akapicie tekstu, w którym autor, choć nieintencjonalnie, znakomicie charakteryzuje je jako miejsce pamięci:

„papieskie rytuały”, uwzględniając rozważania Pierre’a Nory na temat roli rytuałów w kreowaniu i kultywowaniu miejsc pamięci15. Zbiorowy charakter rytuału oraz jego powtarzalność pozwalają na przekazywanie znaczeń właściwych dla danego miejsca pamięci następnym pokoleniom, umożliwiając jego dalsze trwanie.

Przykładami owych „papieskich rytuałów” związanych z kremówkami mogą być: wspomniane już spotkanie w raciborskiej bibliotece, zorganizowany w Przeworsku „Bieg po kremówkę”16, przygotowanie przez rzeszowskich cukierników z okazji 95. rocznicy urodzin papieża kremówki, która „ma tyle metrów ile lat kończyłby papież Jan Paweł II”17. Spożycie kremówki podczas festynu rodzinnego miało upamiętnić nie tylko 95. rocznicę urodzin papieża, ale również 24. rocznicę jego wizyty w Rzeszowie. Wypowiedź – „Kremówka – jak mówią organizatorzy – to symbol wyjątkowy”18 – potwierdza, że ulubione ciastko Karola Wojtyły jest czytelnym obszarem znaczeń, przywołującym wspomnienia o papieżu z Polski.

Trochę mniej znaczące jest odniesienie do kremówek w relacji „Gościa Gliwickiego” ze spotkania poświęconego myśli Jana Pawła II, które odbyło się w Teatrze Nowym w Zabrzu, z udziałem m.in. prof. Tadeusza Sławka:

Na szczęście nosimy w sobie dziesiątki, ba, setki takich wypowiedzianych przy różnych okazjach fraz, przetrawiliśmy setki czy tysiące zjedzonych «z» i w imię Jana Pawła II kremówek. Czasem te nasze «papieskie rytuały» mogą wydać się nieistotne, śmieszne, banalne. Ale to przecież na nich – nie piszę tego ani z przekąsem, ani z goryczą – polega siła oddziaływania dziedzictwa Papieża. Każde z takich słów czy gestów zawiera w sobie wspomnienie spotkania z niezwykłym, pełnym Boga człowiekiem. To spotkanie, które wciąż w naszej pamięci trwa, to nasz największy duchowy i masowy kapitał.

Jestem pewien, że przyniesie on jeszcze niejeden owoc14.

15 „Nawet pozornie czysto materialne miejsce, jak archiwum, staje się lieux de mémoire, gdy tylko wyobraźnia wypełnia je symboliczną aurą. Czysto funkcjonalne miejsce, jak podręcznik szkolny, testament albo zjazd weteranów należy do tej kategorii tylko o tyle, o ile jest również przedmiotem rytuału. Rytuał upamiętniania czegoś za pomocą minuty ciszy, będący skrajnym przykładem ściśle symbolicznego działania, służy jako skondensowane odniesienie do pamięci, dokonane przez dosłowne zerwanie czasowej ciągłości” – P. Nora, dz. cyt., s. 9–10.

Warto zwrócić szczególną uwagę na wzięte przez Michała Palucha w cudzysłów określenie 13 miesiecznik.znak.com.pl/6412008michal-paluch-opwoparach-toksycznej-mentalnosci/ [dostęp 07.05.2017].

14 Tamże.

16 „W sobotnie popołudnie w przeddzień kanonizacji Jana Pawła II, na przeworskim rynku zorganizowano «Bieg po kremówkę», w którym udział wzięło 350 osób, najmłodszy uczestnik miał trzy latka. Najstarszemu lat nie liczymy, bo nie o wiek chodziło i nie o kremówkę a nawet nie o bieg, ale o to, by przypomnieć kim był dla nas Jan Paweł II. Z czystym sumieniem możemy powiedzieć, że impreza naprawdę wspaniała. Bez podziału na partie polityczne, wiek, płeć i zawód. Biec mógł każdy” – mojprzeworsk.pl/2014/04/biegpo-kremowke/ [dostęp 07.05.2017].

17 nowiny24.pl/wiadomosci/rzeszow/ art/5825003,cukiernicy-upiekli-kremowke-papieska-dlugana-95-metrow,id,t.html [dostęp 07.05.2017].

18 rzeszow.tvp.pl/20286477/festyn-caritas-degustacjapapieskiej-kremowki [dostęp 07.05.2017].

49

nr 76 wiosna 2018 Pamięć o papieżu Polaku to nie tylko kremówki, choć i na nie tradycyjnie nie zabrakło czasu oraz miejsca. Uczestnicy kwietniowej «Kawiarenki z oknem na świat» spotkali się w Teatrze Nowym w Zabrzu, by zmierzyć się nie tylko ze słodkim ciastkiem, ale przede wszystkim z tym, co zostawił po sobie Jan Paweł II19.

W tym miejscu należy jednak wrócić do kierunku wyznaczonego przez abp. Życińskiego i przybliżyć przykłady zastosowania negatywnego znaczenia „papieskiej” kremówki w różnych wypowiedziach.

Jeden ze śródtytułów opublikowanego w 2011 roku artykułu Krzysztofa Mazura Zabiliśmy proroka. Jak odrzuciliśmy nauczanie Jana Pawła II brzmi Skremówkowaliśmy proroka20. Autor ironicznie ubolewa nad faktem, że beatyfikacja, a następnie kanonizacja Jana Pawła II to ostatnie okazje na „ożywienie przemysłu papieskiego”. „Jeszcze tylko dwie barokowe uroczystości i po kłopocie”21 – prowokująco pisze Mazur, stwierdzając następnie, że istota nauczania papieża z Polski została zapomniana. Autor przekonuje, że najważniejszym elementem stereotypowego obrazu Jana Pawła II w polskim społeczeństwie jest jego udział w walce z komunizmem, sytuujący go w kręgu polskich bohaterów narodowych, walczących o niepodległość kraju22. Spostrzeżenie, że najczęściej przypominany przez telewizję w czasach PRL-u fragment wystąpień Jana Pawła II – wezwanie do duchowej odnowy Polski – w III RP został zastąpiony pod względem popularności przez wspomnienie o kremówkach, Krzysztof Mazur wieńczy następującą konstatacją: „Gdy kapitalizm zastąpił komunizm, Ducha Świętego zastąpiła kremówka. Proroka zabija się właśnie zobojętnieniem na jego słowo,

19 gliwice.gosc.pl/doc/3810519.Orientacja-tego-swiata [dostęp 07.05.2017].

20 K. Mazur, Zabiliśmy proroka. Jak odrzuciliśmy nauczanie Jana Pawła II, „Pressje”, Teka XXIV Klubu Jagiellońskiego 2011, s. 18.

21 Tamże, s. 18.

22 „Karol Wojtyła w tej opowieści funkcjonuje jako bohater historyczny, współtwórca naszej wolności, postać z narodowego panteonu równa Tadeuszowi Kościuszce czy Józefowi Piłsudskiemu” – tamże.

50

sprowadzając je do taniego sentymentalizmu.

W ten sposób skremówkowaliśmy Papieża”23. „Nie będziemy się modlić do papieża od kremówek, lecz do pasterza – ojca, który nie odrzucał surowości jako metody wychowawczej i który wskazywał nam drogę godnego życia – wyboistą i wąską, ale jakże piękną”24 – stwierdził Marek Magierowski, wówczas zastępca redaktora naczelnego „Rzeczypospolitej”, w specjalnym dodatku do gazety wydanym 26 kwietnia 2011 roku z okazji beatyfikacji Jana Pawła II. Słowa te nie są jednoznaczne. Z jednej strony bowiem mogą sugerować całkowite zanegowanie humorystycznych inklinacji Karola Wojtyły, natomiast z drugiej mogą być wyrazem sprzeciwu wobec uproszczonemu, „kremówkowemu” wizerunkowi papieża w mediach. Słowo „kremówki” jest tutaj skrótem myślowym, zwięźle oddającym wyżej wymienione znaczenia.

Autorki opublikowanego w „Przekroju” artykułu pt. Papież w proszku szacują liczbę pomników Jana Pawła II w Polsce na około 650. W tekście dotyczącym m.in. politycznego wykorzystywania odwołań do postaci Jana Pawła II oraz kiczowatości rozmaitych przedstawień papieża, służących zarówno komercji, jak i jego bałwochwalczemu kultowi, wzmianka o kremówkach jest zarazem wyjaśnieniem tytułu. Autorki piszą o kremówkach „papieskich” w proszku, produkowanych przez jedną z polskich firm cukierniczych. Bardziej interesująca jest jednak przytoczona w tekście wypowiedź ks. Kazimierza Sowy: „Mamy kremówkowego papieża. (…) A tym samym spłaszczony wizerunek głowy Kościoła”25. Przenośny sens, pośrednio odnoszący się do kremówki, mają również słowa publicysty Tomasza Piątka, autora książki Antypapież: „Ubity z piany kult papieża dramatycznie zmienił Polaków”26. Artykuł kończy się następującym wezwaniem: „Ujrzyjmy

23 Tamże, s. 19. Nie bez znaczenia jest tu jednak pominięty przez autora fakt, że słowa papieża o kremówkach zostały wypowiedziane w 1999 roku. Nie mogły więc być transmitowane przez telewizję w czasach PRL-u.

24 M. Magierowski, Pasterz – ojciec, nie papież od kremówek, „Błogosławiony Jan Paweł II. Specjalny dodatek z okazji beatyfikacji Jana Pawła II”, 26.04.2011, s. 3.

25 A. Jankowska, A. Szulc, Papież w proszku, „Przekrój” 02.05.2011, s. 14.

26 Tamże, s. 14.

Societas Historicorum

w Karolu Wojtyle nie bożka, ale człowieka”27. Te słowa są dobrym przykładem uwidaczniającym rozbieżność znaczeń przypisywanych kremówce.

Dla porównania, warto zwrócić uwagę na wypowiedź użytkownika portalu fronda.pl o nicku „NiespalonySamarytanin”, komentującą list Jana Pawła II do rodzin z 1994 roku: „Wiecie, czemu tak wielu Polaków kocha św. Jana Pawła II? Bo w większości nie zna jego tekstów. Polacy kochają Jego ludzką stronę, jego «kremówki», narty, «Życzymy, życzymy» i «Barkę», a także – szczególnie prawa strona – antykomunizm”28. Dla autora niniejszych słów, podążających tropem wyżej wymienionych opinii ks. Andrzeja Draguły i o. Wacława Oszajcy, to właśnie kremówka jest symbolem „ludzkiej strony” papieża.

Krzysztof Ziemiec w rozmowie z prof. Stanisławem Grygielem – uczniem i przyjacielem Jana Pawła II – mówiąc o jego książce Na ścieżkach prawdy. Rozmowy z Janem Pawłem II, podkreśla, przypominając autorowi jego własne słowa, że „nie jest to książka o kremówkach”29. Filozof stwierdził w niniejszym wywiadzie, że bezrefleksyjny stosunek Polaków do dziedzictwa papieża, wyrażający się między innymi w powstawaniu jego licznych pomników o wątpliwej wartości artystycznej30, jest „zdradą wobec Jana Pawła II”.

Kremówka jest tutaj synonimem powierzchownego postrzegania osoby papieża, któremu przeciwstawione są – podobnie jak w wypowiedzi abp.

Józefa Życińskiego – encykliki, a dokładnie encyklika Redemptor hominis, będąca najważniejszą wykładnią antropologii teologicznej Jana Pawła II. Marta Brzezińska w rozmowie dla portalu fronda.pl z komentatorem sportowym Przemysławem Babiarzem zaznaczyła, że Jan Paweł II jest stereotypowo postrzegany jako „«dobry dziadek od kremówek»”, co przesłania jego „bardzo konkretne przesłanie” i „radykalne wymagania”, które stawiał przed wiernymi. Odpowiadając na pytanie o przyczyny owego rozdźwięku, Przemysław 27 Tamże, s. 15.

28 fronda.pl/a/list-do-rodzin-jana-pawla-iiprzeczytaj,58400.html [dostęp 07.05.2017].

29 rmf24.pl/tylko-w-rmf24/rozmowa/news-profgrygiel-polacy-zdradzili-jana-pawla-ii,nId,1415623 [dostęp 07.05.2017].

30 Na temat pomników Jana Pawła II w Polsce zob. K.S. Ożóg, Miedziany pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980–2005, Głogów 2007.

Babiarz zauważył, że „sprowadzanie Jana Pawła II do kwestii kremówek jest próbą umniejszenia go, by zbytnio nie «rozpanoszył» się w naszym życiu, nie komentował wszystkich jego aspektów”31. „W końcu JPII nie jest «kremówkowy»” – tak brzmi część tytułu tekstu opublikowanego na portalu wpolityce.pl, życzliwie odnoszącego się do materiału o Janie Pawle II, wyemitowanego przez TVP na początku kwietnia 2017 roku.

W niniejszym filmie, manipulacyjnie zestawiającym słowa Jana Pawła II dotyczące dwudziestowiecznych totalitaryzmów z prezentacją m.in. współczesnego zagrożenia, jakim jest islamski terroryzm, według autora tekstu, zostały pokazane „zdecydowane i twarde nauki papieża, a nie infantylne opakowywanie go w «kremówki»”. Zwieńczeniem wypowiedzi jest pytanie retoryczne: „Prawda boli. Może dlatego tak bardzo pewnym środowiskom zależy by papież pozostał jedynie kremówkowym symbolem na gadżetach?”32. Mianem owych niesprecyzowanych „pewnych środowisk” autor określa zapewne osoby nieutożsamiające się z radykalnym przesłaniem Jana Pawła II, które, jego zdaniem, rozmyślnie wykorzystują nawiązania do kremówek w celu pomniejszenia znaczenia papieża. Warto zauważyć, że zarzut „skremówkowania” papieża, w publicznej debacie jest przypisywany zarówno krytykom, jak i entuzjastom dorobku Jana Pawła II. Jak wynika z przytoczonych wypowiedzi, kremówka „papieska” może mieć pozytywne lub negatywne konotacje, w zależności celu przyświecającego autorom.

Bardzo interesująca jest wypowiedź abp. Józefa Michalika, który mówiąc o papieżu Franciszku, stwierdził, że jego „medialny obraz (…) jest trochę «kremówkowy», co może spłycać autentyzm jego przesłania”33. W wypowiedzi Michalika „kremówkowość” jest uniwersalną kategorią, przy pomocy której można scharakteryzować obecny w mediach wizerunek zwierzchnika Kościoła, oderwaną już nie tylko od pierwotnego kontekstu pomaturalnych doznań smakowych 31 fronda.pl/a/duch-dziala-oblicze-ziemi-jestprzemieniane,19470.html [dostęp 07.05.2017].

32 wpolityce.pl/kultura/334084-skandaliczny-materialwiadomosci-o-papiezu-prawda-po-prostu-boli-w-koncujpii-nie-jest-kremowkowy [dostęp 07.05.2017].

33 wprost.pl/kraj/402532/Abp-Michalik-obraz-papieza-jestkremowkowy.html [dostęp 07.05.2017].

51

nr 76 wiosna 2018

Fot. 1

Karola Wojtyły, ale od osoby papieża z Polski w ogóle. Istota porównania jest jednak ta sama: kremówka symbolizuje zredukowanie obrazu papieża do kilku nieistotnych cech. Znaczenie wypowiedzi abp. Michalika, niezależnie od faktu, że papież Franciszek osobiście zapewne nie ma z kremówkami nic wspólnego, bez wątpienia jest zrozumiałe.

Chciałbym jeszcze nadmienić, że w badaniach „Jan Paweł II w pamięci i w życiu Polaków” przeprowadzonych przez CBOS pięć lat po śmierci papieża, na pytanie o skojarzenia z nim związane, 3% respondentów wskazało na „Opowieść o kremówkach i inne wspomnienia z młodości podczas wizyty w Wadowicach”34. Ponadto warto zaznaczyć, że w ankiecie przeprowadzonej przez „Życie Warszawy” wśród uczniów warszawskich gimnazjów, 87% respondentów, zapytanych

34 CBOS, Jan Paweł II w pamięci i w życiu Polaków, „Komunikat z badań”, Warszawa 2010, s. 3.

52

o ulubioną słodycz Jana Pawła II, wskazało na kremówkę35. „Kremówka papieska” (lub „wadowicka kremówka papieska”) w najbardziej dosłownym znaczeniu stała się wyrobem cukierniczym – jednym z ważnych elementów wadowickiej sakroturystyki – którego odrębność od „zwykłej” kremówki (napoleonki) ma opierać się na rzekomym regionalizmie, wspartym papieską tradycją. W przestrzeni miejskiej Wadowic występują liczne odwołania do kremówek, za sprawą ogłoszeń reklamowych miejscowych cukierni. Na wadowickim rynku znajduje się również tablica pamiątkowa poświęcona cukierni prowadzonej od 1936 roku przez Karola Hagenhubera. W tekście umieszczonym na tablicy jest przytoczone zdanie syna cukiernika zaprzeczające pogłosce, że kremówki spożywane przez Karola Wojtyłę i jego kolegów zawierały sporą ilość alkoholu, co według pewnych domysłów, mogło być przyczyną 35 A. Jankowska, A. Schulz, dz. cyt., s. 14.

Societas Historicorum

Fot. 2

pojawienia się tajemniczego uśmiechu na twarzy papieża wspominającego wydarzenia z młodości.

Budynek, w którym niegdyś znajdowała się cukiernia prowadzona przez Karola Hagenhubera, obecnie również jest siedzibą cukierni. Warto zwrócić uwagę na komunikaty umieszczone na frontowej części budynku. Obok napisu –„W tym budynku znajdowała się cukiernia, do której po maturze chodził św. Jan Paweł II” – uwagę przyciąga zaznaczona dwukrotnie informacja „To tu”36, zdająca się mieć na celu upewnienie potencjalnego konsumenta co do „prawdziwości” niniejszego miejsca, a także wskazanie, że należy ono do innego porządku symbolicznego niż otoczenie, znacząc ślady doczesnej wędrówki świętego. Warto zwrócić uwagę również na zamierzone przeinaczenie słów papieża o kremówkach, widoczne na tablicy umieszczonej na ścianie budynku cukierni. Napis informuje: „A tu była cukiernia… po maturze chodziliśmy na kremówki”37, podczas gdy Jan Paweł II użył

zaimka wskazującego „tam”, spoglądając na budynek cukierni z wysokości ołtarza polowego.

W moim przekonaniu „papieska” kremówka może być uważana za miejsce pamięci o Janie Pawle II. Świadczy o tym częste występowanie odniesień do kremówki w różnych wypowiedziach na temat recepcji papieskiego dziedzictwa.

Zaistnienie „papieskiej” kremówki jako miejsca pamięci umożliwiła wzmianka Jana Pawła II o pomaturalnej wizycie w cukierni, uczyniona podczas wygłaszania homilii na wadowickim rynku. „Papieskiej” kremówce przypisywano różne znaczenia, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Sformułowana przez abp. Józefa Życińskiego opozycja znaczeniowa kremówki – encykliki, wyznaczyła kierunek dyskursu negatywnie wartościujący „papieską” kremówkę, w którym stała się synonimem m.in. bezrefleksyjnego kultu papieża, jak również marginalizowania znaczenia papieskiego nauczania. Kremówce „papieskiej” zostały przypisane również inne, pozytywne znaczenia, które najsubtelniej rozważył ks. Andrzej Draguła w artykule Pochwała kremówki, podkreślając jej społeczną funkcję jako symbolu przechowującego wspomnienia o Janie Pawle II. Szymon Grygiel

36 Zob. fot. 1.

37 Zob. fot. 2.

53

nr 76 wiosna 2018

Bibliografia Prasa: ӳӳ Homilia papieska, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny” 1999, nr 3, s. 5–11. ӳӳ Jankowska A., Szulc A., Papież w proszku, „Przekrój” 02.05.2011, s. 12–15. ӳӳ Magierowski M., Pasterz – ojciec, nie papież od kremówek, „Błogosławiony Jan Paweł II. Specjalny dodatek z okazji beatyfikacji Jana Pawła II”, 26.04.2011, s. 3. ӳӳ Mazur K., Zabiliśmy proroka. Jak odrzuciliśmy nauczanie Jana Pawła II, „Pressje” Teka XXIV Klubu Jagiellońskiego 2011, s. 18–27. Źródła internetowe: ӳӳ biblrac.pl/pl/site/wydarzenie/539-papieskie-slady.html [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ fronda.pl/a/duch-dziala-oblicze-ziemi-jest-przemieniane,19470.html [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ fronda.pl/a/list-do-rodzin-jana-pawla-ii-przeczytaj,58400.html [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ gliwice.gosc.pl/doc/3810519.Orientacja-tego-swiata [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ miesiecznik.znak.com.pl/6412008michalpaluch-opw-oparach-toksycznejmentalnosci/ [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ mojprzeworsk.pl/2014/04/bieg-po-kremowke/ [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ nowiny24.pl/wiadomosci/rzeszow/art/5825003,cukiernicy-upiekli-kremowkepapieska-dluga-na-95-metrow,id,t.html [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ rmf24.pl/tylko-w-rmf24/rozmowa/newsprof-grygiel-polacy-zdradzili-jana-pawlaii,nId,1415623 [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ rzeszow.tvp.pl/20286477/festyn-caritas-degustacja-papieskiej-kremowki [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ se.pl/wiadomosci/polska/papieskie-kremowki-sa-rownie-wazne-jak-encykliki_94061.html [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ wpolityce.pl/kultura/334084skandaliczny-material-wiadomoscio-papiezu-prawda-po-prostu-boliw-koncu-jpii-nie-jest-kremowkowy [dostęp 07.05.2017].

ӳӳ wprost.pl/kraj/402532/Abp-Michalik-obraz-papieza-jest-kremowkowy.html [dostęp 07.05.2017]. ӳӳ wyborcza.pl/1,76842,9094882,Cytaty_z_ arcybiskupa.html [dostęp 07.05.2017].

Opracowania: ӳӳ CBOS, Jan Paweł II w pamięci i w życiu Polaków, „Komunikat z badań”, Warszawa 2010. ӳӳ Draguła A., Pochwała kremówki, „Więź” 2008, nr 10 (600), s. 28–38. ӳӳ Kończal K., Co dwa stopnie, to nie jeden: kronika (nie)obecności „miejsc pamięci” w badaniach historycznych, „Zapiski Historyczne: kwartalnik poświęcony historii Pomorza” 2008, t. 73, z. 2/3, s. 171–189. ӳӳ Kula M., Pamięć o Janie Pawle II jako fragment tradycji lokalnej, „Studia Regionalne i Lokalne” 2008, nr 1 (31), s. 89–93. ӳӳ Nora P., Między pamięcią i historią: Les Lieux de Mémoire, „Tytuł roboczy: archiwum” 2009, nr 2, 4–12. ӳӳ Ożóg K.S., Miedziany pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980–2005, Głogów 2007. ӳӳ Szpociński A., Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty Drugie” 2008, nr 4, s. 11–20.

Wywiad z panią Hanną Szczepanowską ps. Heban • Śwaiadek Historii• Hanna Szczepanowska ps. Heban urodziła się 19 stycznia 1929 roku. Podczas okupacji działała w Szarych Szeregach oraz w 244. plutonie Zgrupowania „Żmija”. W trakcie powstania warszawskiego służyła jako łączniczka oraz działała w Harcerskiej Poczcie Powstańczej.

Po kapitulacji trafiła do obozów w Fallingbostel, Bergen-Belsen oraz Oberlangen. W 1946 roku wróciła do kraju. Całe swoje życie służyła Polsce oraz walczyła o pamięć tych, którzy polegli. Organizowała msze w intencji Odbudowy Ducha Narodu Polskiego na terenie całej Polski oraz poza jej granicami. Zmarła 9 października 2017 roku w Warszawie.

Rozmawiała Maria Szlezynger.

Jak zaczęła się Pani przygoda z konspiracją?

Mogę Wam opowiedzieć, jak zaczynałam swoją wojnę z Niemcami w 1939 roku. Zawsze się tym chwalę, w końcu miałam wtedy tylko dziesięć lat. Wymyśliłam sobie, że będę też na swój sposób walczyła z Niemcami. Poszłam do sklepu papierniczego i tam kupiłam klej. Wsadziłam go do kieszeni i poszłam w Aleje Ujazdowskie, tam były domy kilkupiętrowe, które zamieszkiwały rodziny niemieckie. Więc weszłam do takiego domu, wyszłam na ostatnie piętro, wyjęłam swój klej i roztarłam po klamkach! Jak tylko wyszłam z tamtego budynku, to powiedziałam sobie: „No, to ja już zaczęłam swoją wojnę z Niemcami!”.

Jak długo była Pani w Zgrupowaniu „Żmija”?

Pani Hanna Szczepanowska podczas uroczystości w rocznicę śmierci Haliny Grabowskiej ps. Zeta, 23 lipca 2015 roku (autor: Maria Szlezynger)

W 244. plutonie w Zgrupowaniu „Żmija” byłam prawie rok podczas okupacji. Powstanie zaczynałam na Żoliborzu, u rtm. Rzeszotarskiego ps. „Żmija”. Na początku było zakłócenie startu powstania, dlatego dowódca nam powiedział, że nie wie, jakie będą jego dalsze losy i w związku z tym możemy podjąć dowolną decyzję. Wtedy przeszłam przez Dworzec Gdański, przez Starówkę, doszłam do Śródmieścia i tam trafiłam do „Pasieki”, czyli kwatery głównej Szarych Szeregów. Wróciłam do harcerstwa i do końca powstania byłam w Harcerskiej Poczcie Powstańczej.

55

nr 76 wiosna 2018

Jak wyglądało Pani pożegnanie z rodzicami?

Dwa dni wcześniej byłam zmobilizowana na Żoliborzu, a mieszkałam na Kolonii Staszica.

Ostatnie noce przespałam u jakiegoś rusznikarza na schodach. W nocy z 31 lipca na 1 sierpnia przyszedł „Żmija” i powiedział, że dzisiaj zaczynamy o 17:00, więc jak tylko się skończy godzina policyjna, to mam zawiadomić wszystkich chłopaków. Kiedy już ich wszystkich zawiadomiłam, poszłam do domu, wzięłam apteczkę, a rodzicom powiedziałam, że dzisiaj zaczynamy. Mama mi dała rękę do pocałowania, jakbym szła do szkoły.

Nawet jej powieka nie drgnęła, w ogóle nie zareagowała. Proszę sobie wyobrazić, że kiedy po skończonej wojnie spytałam się mamy: „Jak ty się czułaś żegnając swoją piętnastoletnią jedynaczkę, idącą na wojnę?”, odpowiedziała: „W ogóle to byłam dumna, a poza tym zawsze mówiłam, że dziecko nie jest moją prywatną własnością, tylko Polski, więc oddaję jak potrzeba. Dziwię się, że takie głupie pytania stawiasz”. Taka była moja rodzina, takie było moje wychowanie.

Czy może mi Pani opowiedzieć jakąś historię wyniesioną z powstania?

Przez pewien okres miałam za zadanie utrzymywanie łączności w poprzek Alei Jerozolimskich.

Aleje wzdłuż były niemieckie, a w poprzek polskie. Nie mieliśmy żadnej osłaniającej barykady, więc przejście było bardzo ciężkie. Dlatego zawsze przechodziliśmy przez piwnice, do momentu aż nas wypuścił ten, który obserwował sytuację. W piwnicach siedziało sporo ludności cywilnej. Pewnego razu zaczepiła mnie starsza kobieta i mówi: „Masz tu dwa złote osiemdziesiąt groszy, idź na Bracką pod siódemkę, do sklepu zoologicznego i kup mi jedzenie dla rybek”. Taka była znajomość sytuacji wśród ludności cywilnej siedzącej w piwnicach.

Jak wyglądała codzienność podczas powstania?

Były msze polowe. Tuż przed kapitulacją czy w dniu kapitulacji była ostatnia msza polowa, podczas której rozdawano nam obrazki Matki Boskiej Armii Krajowej. Kiedy Niemcy nas wyprowadzali, włożyłam obrazek razem z legitymacją powstańczą do buta. Przeszły wszystkie 56

rewizje, Niemcy do butów na szczęście nie zaglądali. W ten sposób Matka Boska wróciła do Polski, choć bardzo zniszczona i połamana.

Podczas powstania śpiewaliśmy codziennie.

Wspólny śpiew miał olbrzymie znaczenie. Pamiętam, jak moi koledzy nazajutrz mieli wstać o czwartej rano, bo szli na pierwszą linię. Obudziłam się rano i zbiegłam razem z nimi. Ustawieni w kolumnie czytali rozkaz, a potem śpiewali jakąś modlitwę. Pamiętam to śpiewanie…

Co za niesłychana żarliwość! Śpiewali głośno, razem, z taką ogromną wiarą w zwycięstwo. Oni byli tacy mocni, tacy zjednoczeni, tacy odważni.

W podziemiach Prudentialu nasz komendant organizował spotkania, które nazywały się „kominkami harcerskimi”, żeby wspólnie pośpiewać. Śpiewaliśmy piosenki, które nas jednoczyły i dawały nadzieję na zwycięstwo.

Jeszcze jeden fragment, o którym się w ogóle nie mówi, nie pisze, nie pokazuje. Dotyczy on ludności cywilnej. Ci ludzie najpierw nam gotowali zupy, dziękowali i razem z nami wierzyli w zwycięstwo. Pod koniec powstania byli do nas coraz bardziej wrogo nastawieni. Siedzieli w tych piwnicach, już nas przodem nie przepuszczali, już się do nas nie uśmiechali i mieli do nas pretensje.

Po kapitulacji przygotowywaliśmy się do wymarszu z Warszawy. Zgodnie z warunkami kapitulacji wychodziliśmy z bronią. Ja oczywiście żadnej broni nie miałam, ale znalazłam bagnet Hitlerjugend, który nią został. Wychodziliśmy dumni i zdyscyplinowani. Zawsze będę mówiła, że miałam zaszczyt brać udział w najpiękniejszej defiladzie, w jakiej żołnierz mógł wziąć udział.

Na ulicy Złotej stał ksiądz i nas błogosławił. Dzięki temu byliśmy jeszcze mocniejsi, dumniejsi i zdyscyplinowani. Jedynie spotkanie z ludnością cywilną budziło nasz lęk. Co jeśli w obecności Niemców pokażą swoją niechęć do nas? W perspektywie Złotej zobaczyliśmy z dwóch stron szpalery ludności cywilnej. Może będą mieć do nas pretensje, będą pluć lub rzucać cegłami, a Niemcy to zobaczą! Zbliżamy się do nich, a oni zaczynają nam dziękować, błogosławić, modlić się i płakać…

Szliśmy dumni i poważni. Doszliśmy do Placu Narutowicza, gdzie zrzucaliśmy broń na podwórzu domu akademickiego. Po wyjściu z niego przestaliśmy być żołnierzami… Wzięłam dwie osoby pod rękę i idąc – spałam. Jak dobrze, że

Societas Historicorum

tam już nie było ludności cywilnej, bo my nie byliśmy już żołnierzami. Bez broni to nie żołnierz.

Ta myśl w nas tkwiła, gdy prowadzili nas do obozu w Ożarowie. Ja szłam i spałam! Nagle ktoś mnie budzi: „Nie śpij, no, nie śpij!”. Ocknęłam się i poczułam, jak ktoś parzy mnie garnkiem z gorącą zupą. „Jedz, no, jedz!”. To ludność cywilna gotuje nam zupę. No niesamowite! Ja tych ludzi nie zapomnę do końca życia.

Czy jest taka osoba, którą Pani najbardziej podziwia za działalność podczas wojny?

Halina Grabowska ps. „Zeta” była dzieckiem z rozwiedzionego małżeństwa, w konsekwencji czego babcia wzięła ją do siebie. Mieszkała razem z nią na Krechowieckiej, na Żoliborzu.

Kiedy wybuchła wojna, miała szesnaście lat.

W czasie wojny zrobiła maturę, dwa, czy trzy lata Politechniki, podchorążówkę konspiracyjną i kurs samochodowy. Do tego wszystkiego była bardzo ładna. Jej powierzchowność nie budziła żadnych podejrzeń. „Zeta” to wykorzystywała i wchodziła w szeregi niemieckie.

Miała absolutną pamięć. Kiedy wstąpiła do batalionu „Parasol” okazało się, że ta cecha, jej absolutna pamięć predysponowała ją do funkcji łączności. Poznała całą strukturę batalionu.

Jeździła po całej Polsce, tam gdzie planowano akcję dywersyjną. Przygotowywała teren, lokal, dowoziła broń i fałszywe dokumenty. Ostatnią jej akcją było przygotowanie zamachu na Koppego. Niestety zamach się nie udał, bo Koppe pojechał inaczej, ale napięcie między chłopakami wywołało atmosferę na tyle bojową, że doszło do walki z Niemcami. Podczas odwrotu konspiratorów rozgorzała walka między Polakami i Niemcami pod Udorzem. „Zeta” miała przy sobie broń, którą zresztą nosiła zawsze.

Ja miałam kontakt z bronią tylko wtedy, kiedy kazali mi ją przenieść z miejsca na miejsce, ale w akcji żadnej nie byłam, gdzie mogłabym mieć ją w ręce. „Zeta”, będąc ranna, strzelała, osłaniając kolegom drogę odwrotu. Jeszcze zabiła jednego Niemca, zanim ją dorwali. Niemcy nie chcieli jej zabić, ponieważ wiedzieli, że zna strukturę batalionu, która ich interesowała. Ulokowali ją w więzieniu na Montelupich, gdzie poddali ciężkim torturom. Od 11 do 23 lipca dziurawili jej ciało, co mimo bólu pozwalało jej żyć. Mimo

ogromnych cierpień nie powiedziała nic i oddała życie między 23 a 24 lipca.

Jest to na pewno osoba niesłychanie wyjątkowa. Jej bohaterska postawa może być wzorem.

Kiedy poznałam życiorys „Zety”, postanowiłam utrwalić jej pamięć, a bohaterstwo przekazać do historii. Przez dwa lata zbierałam materiały i wspomnienia. Uzyskałam zgodę władz na umieszczenie tablicy na ścianie domu, w którym mieszkała. Zorganizowałam dużą uroczystość z odsłonięciem i poświęceniem tablicy. Uczestniczyli w tym wydarzeniu koledzy „Zety”, władze dzielnicy, szkoła pożarnicza, wojsko, grupy rekonstrukcyjne, a przede wszystkim ksiądz, który dokonał poświęcenia tablicy.

Na koniec chcę wspomnieć o jeszcze jednej rzeczy. Piłsudski powiedział, że przegrać z Niemcami to stracić wolność, a przegrać z bolszewikami to stracić ducha… To jest rzeczywiście niesłychanie mądre sformułowanie. Kiedy się II wojna skończyła to gen. Anders, świadom tego, że duch Polski jest zagrożony, przysłał do Polski największego bohatera, jakiego miał do dyspozycji – Witolda Pileckiego, z rozkazem, w którym było napisane: „Organizować komitety obrony ducha narodu polskiego”.

W 1946 roku Pilecki przedostał się do Polski, a w 1947 został aresztowany. Po straszliwych torturach zginął, a najcięższym punktem oskarżenia między innymi było posiadanie tego rozkazu. Gdy do mnie to dotarło, uświadomiłam sobie, że to jest testament, który właśnie harcerze powinni wypełniać.

Dziękuję za rozmowę!

Warszawa, 23 lipca 2015 roku

Colloquia Russica ponownie na Rusi • Z życia Koła• Od 15 do 18 listopada 2017 roku we Lwowie trwały obrady VIII konferencji z cyklu Colloquia Russica. Projekt od ośmiu lat gromadzi w murach różnych uczelni Europy specjalistów zajmujących się historią ziem ruskich. W tym roku tematem przewodnim obrad były religie i wierzenia na Rusi. Tegoroczna edycja miała swoją specyfikę – jej organizacji podjęły się aż trzy uczelnie: Uniwersytet Jagielloński, Ukraiński Uniwersytet Katolicki (UKU) oraz Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki. Do tego grona dołączyły także miejscowe Muzeum Historii Religii, Koło Naukowe Historyków Studentów UJ oraz Centrum Studiorum Mediaevalis Uniwersytetu Przykarpackiego w Iwano-Frankiwsku.

Przyjazd uczestników do Lwowa był zaplanowany na 14 listopada. W tym dniu odbyła się krótka wieczorna wycieczka do Soboru św. Jura, będącego przez lata główną świątynią Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej.

Same obrady rozpoczęły się 15 listopada i toczyły się w murach obydwu lwowskich uczelni.

Przez większość czasu jednak uczestnicy gościli na nowoczesnym kampusie Ukraińskiego Katolickiego Uniwersytetu. Konferencję otworzyli przedstawiciele wszystkich trzech uniwersytetów (odczytano także list od Prezes KNHS UJ Kingi Trzcińskiej), po czym nastąpiły dwa wykłady inauguracyjne. Profesor Wołodymyr Aleksandrowycz ze Lwowa poświęcił swoje wystąpienie kanonom bizantyńskim widocznym w zabytkach dawnego malarstwa religijnego z terenów obecnej Ukrainy. Profesor Igor Danilewski z Moskwy opowiedział o ruskiej polemice z łacinnikami oraz o tym, jak w praktyce wyglądały ich wzajemne kontakty, przykładowo w sferze małżeństwa. Przez kilka następnych godzin swoje referaty wygłaszali uczeni i studenci z Krakowa, Moskwy, Pilzna, Lwowa, Charkowa, Iwano-Frankiwska, Kijowa, Lublany, Homla oraz Mińska. Wieczorem uczestnicy wzięli udział w jubileuszu Katedry Studiów Klasycznych, Bizantyńskich i Średniowiecznych UKU, w którym uczestniczył m.in. rektor uczelni o. Bohdan Prach, a następnie udali się do centrum miasta, gdzie miała miejsce kolacja powitalna połączona z degustacją tokajskiego wina.

16 listopada odbyły się trzy panele i sesja posterowa. Do przedstawicieli wymienionych już miast dołączyli m.in. uczeni z Pragi, Sofii, 58

serbskiego Nowego Sadu, ukraińskich Czerniowców, Bełza i Buczacza oraz rosyjskiego Sankt Petersburga. Dodatkowo odbyła się dyskusja panelowa, której punktem wyjścia była nowa publikacja profesorów Andrzeja Gila z KUL i Ihora Skoczylasa z UKU, poświęcona podziałowi ruskiego prawosławia na trzy różne tradycje: moskiewską, kijowską i litewską. Jej moderatorem był prof. W. Aleksandrowycz. Cała trójka mówiła zarówno o kwestiach politycznych, jak i o kulturze i kształtowaniu się mentalności.

Oprócz panelistów udział w dyskusji wzięli również inni uczestnicy konferencji.

Następnego dnia, w piątek, obrady konferencji zostały przeniesione do centrum miasta, do jednej z najstarszych ukraińskich bibliotek należącej do Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego. Na początku uczestnicy mieli okazję zwiedzić ją pod kierunkiem dyrektora, dr. Wasyla Kmetia. Wśród referentów występujących tego dnia znaleźli się m.in. reprezentanci ośrodków naukowych z niemieckiego Lipska, litewskiej Kłajpedy, Krakowa, Warszawy, czeskich Liberca i Ołomuńca oraz białoruskiego Mińska. Następnie profesorowie Wołodymyr Aleksandrowycz i Leontij Wojtowycz oprowadzili wszystkich po lwowskich świątyniach, należących do różnych konfesji. Po zwiedzeniu Muzeum Historii Religii, zlokalizowanego w dawnym klasztorze dominikanów, liczne dyskusje toczono w mniej formalnej atmosferze w restauracji „Biały Lew”.

Nie był to jednak koniec części naukowej.

W sobotę odbyły się jeszcze dwa panele (dołączyli m.in. uczestnicy z Halicza i Bratysławy), a także prezentacja najnowszych publikacji z zakresu Rusi średniowiecznej.

Societas Historicorum

Lwowska odsłona cyklu Colloquia Russica była niebagatelnym wydarzeniem naukowym: zgromadziła obywateli dziesięciu państw reprezentujących 37 różnych instytucji. Już tradycyjnie, jedną z większych reprezentacji była delegacja Uniwersytetu Jagiellońskiego na czele z prof.

Stanisławem A. Sroką i dr. Vitalijem Nagirnym, pomysłodawcą całego cyklu. Co ciekawe podczas konferencji używano, oprócz języków organizatorów i kongresowych, wszystkich języków

słowiańskich. Uczestnicy mieli zatem okazję wysłuchać referatów m.in. po białorusku i rusińsku, serbsku, czesku i słowacku, a dyskusje toczyły się nierzadko w trzech językach naraz, co w żadnym stopniu nie przeszkadzało we wzajemnym zrozumieniu się i nawiązywaniu naukowego, i nie tylko, dialogu.

Arkadiusz Filip Siwko

Objazd Naukowy „Spisz – na pograniczu kultur i tradycji” • Z życia Koła• Spisz jest dla każdego badacza historii średniowiecza – zarówno powszechnego, jak i polskiego – regionem bardzo bogatym pod kątem historycznym i kulturowym. Jest on niezwykle zróżnicowany pod względem stylów architektonicznych czy języków – każdy może tam znaleźć coś dla siebie. Dlatego też tak ważne jest przybliżenie jego historii. Można to uczynić poprzez zwiedzanie najważniejszych miast i wsi tego regionu. Z tego powodu obraliśmy właśnie to miejsce za cel kolejnego objazdu naukowego, na który udaliśmy się w dniach 7–8 grudnia 2017 roku wraz z dr hab. Lidią Korczak i prof. dr. hab. Stanisławem Sroką.

Pierwszym punktem naszego objazdu było zwiedzenie znajdującego się po słowackiej stronie Pienin Czerwonego Klasztoru, zamieszkiwanego początkowo przez zakon kartuzów, a następnie kamedułów, którego budowa była wspierana przez polskich królów: Kazimierza Wielkiego oraz Jadwigę Andegaweńską. Wygłoszony został tam referat na temat historii klasztoru oraz życia codziennego zamieszkujących go niegdyś braci zakonnych. Ponadto, zwiedzając muzeum klasztorne, mieliśmy okazję zapoznać się z eksponatami dotyczącymi tego niezwykłego miejsca. Kolejnym punktem na naszej trasie było zwiedzenie muzeum na zamku w Starej Lubowli – miejscu silnie związanym z polską historią, będącym przez ponad trzysta lat polską własnością. Można było tam zobaczyć m.in. zrekonstruowane polskie insygnia koronacyjne, w tym słynną koronę Chrobrego.

Następnie udaliśmy się do Lewoczy, dawnej stolicy regionu, obfitującej w zabytki. Zwiedzanie rozpoczęliśmy od pokazu archiwalnego zorganizowanego w Archiwum Spiskim, gdzie mogliśmy zapoznać się z najstarszymi dokumentami dotyczącymi historii miasta oraz najdłuższym polskim dokumentem o długości ok. 15 m.

Następnie razem z przewodnikiem zwiedziliśmy ratusz miejski. Tam obejrzeliśmy wystawę pokazującą historię i kulturę miasta oraz regionu.

Pierwszy dzień zakończyliśmy na wieczornej wycieczce pod Zamek Spiski w miejscowości Żehra i wygłoszeniu referatu na temat znaczenia zamku w czasach średniowiecza.

Drugi dzień rozpoczęliśmy od wizyty w najokazalszym gotyckim kościele na Spiszu – pod wezwaniem św. Jakuba w Lewoczy – i zobaczenia znajdującego się tam największego gotyckiego ołtarza na świecie. W następnej kolejności 59

nr 76 wiosna 2018

udaliśmy się do siedziby biskupów spiskich, czyli Spiskiej Kapituły, w celu obejrzenia późnoromańskiej katedry św. Marcina. Tam też został wygłoszony referat na temat historii katedry i miasteczka. Następnie odwiedziliśmy miejscowość Spiski Czwartek, słynącą z trzynastowiecznego kościoła św. Władysława wraz z położoną obok kaplicą rodu Zapolya z XV wieku, uważaną za arcydzieło sztuki gotyckiej.

Nie sposób było opuścić Spiszu bez wizyty w Kieżmarku, który stał się kolejnym celem naszego objazdu. Mogliśmy tam obejrzeć urozmaicony zespół miejski reprezentujący wszystkie style, począwszy od gotyckiego przez renesansowy i barokowy aż po klasycyzm,. Naszym głównym celem było zwiedzenie z przewodnikiem tamtejszego muzeum zamkowego. W drodze powrotnej do Krakowa mieliśmy jeszcze okazję

zobaczyć równie ważny dla historii polskiego średniowiecza zamek Dunajec w Niedzicy i wysłuchać referatu o jego dziejach od czasów najdawniejszych do współczesnych. Wyjazd zakończyło rozstrzygnięcie konkursu na najlepszy referat i przyznanie nagród książkowych.

Wróciliśmy z objazdu pełni pozytywnych wrażeń i – co najważniejsze – cennych doświadczeń naukowych. Dzięki bardzo ciekawemu programowi i miłej atmosferze, która była w dużej mierze zasługą naszych opiekunów, będziemy długo mile wspominać ten objazd.

Remigiusz Gołuch

Objazd Naukowy „Spisz – na pograniczu kultur i tradycji”

Dołącz do nas na Facebooku: facebook.com/societas.historicorum

Historycy do piór! Zapraszamy do współpracy.

Pytania, sugestie i artykuły prosimy przesyłać na adres: societas.historicorum@gmail.com