Societas Historicorum, nr 72

Societas Historicorum

czasopismo knhs uj wiosna/lato 2017 nr 72 โ ข

W tym numerze m.in. wywiad z doktorem Adamem Gรณrskim oraz historia Marii Stuart i Henryka Darnleya

Słowo wstępne

Spis treści 3 W cieniu Filipa i Aleksandra. Początki kariery Antygona Jednookiego/ Tomasz Zieliński 10 In hoc signo vinces. Teologia zwycięstwa w propagandzie Konstantyna Wielkiego/ Jerzy Jakub Suder 15 Królowa Śniegu i Wojna Dwóch Róż. Małgorzata Beaufort na tle wydarzeń angielskiej wojny domowej/ Kinga Trzcińska 20 Maria Stuart i Henryk Darnley/ Agata Kwiatek 2 6 Synagogi obronne jako przykład powinności wojennych Żydów w okresie dawnej Rzeczypospolitej/ Dominika Jasińska 3 2 Sukcesy i porażki reform okresu tanzimatu (1839–1876)/ Przemysław Supiński 37 Niejedno oblicze „Zbója Becza”, czyli rzecz o hm. Witoldzie Fusku i I Bieckiej Drużynie Skautowej im. Zbója Becza/ Katarzyna Łysak 43 Apartheid po irlandzku/ Maciej Haładaj 48 Polityka USA wobec Kuby na przełomie lat 50. i 60. xx wieku / Maciej Kaproń 5 4 „Historia jest żaglem, a nie kotwicą” – wywiad z doktorem Adamem Górskim / rozmawia Tomasz Zając

Redakcja Redaktor naczelny: Karolina Trybek Z-cy redaktora naczelnego: Aleksandra Czyż, Tomasz Zając Skład i łamanie: Karolina Trybek, Alisa Udodik Korekta: Aleksandra Czyż, Patrycja Grempka, Agata Kwiatek, Karolina Trybek oraz Koło Naukowe Edytorów UJ w składzie: Kamila Brymora, Katarzyna Kościelniak, Anna Kuncewicz, Małgorzata Sikora Przewodniczący zespołu: Magdalena Merchut, Wojciech Zielonka

Drodzy Czytelnicy, „historia ma nas pchać do przodu, a nie trzymać z tyłu” – powiedział nam w rozmowie dr Adam Górski. Wszystkich zachęcamy do zapoznania się z wywiadem, aby dowiedzieć się, co fascynującego jest w archiwistyce oraz dlaczego praca epigrafika (i historyka) jest ważna.

Oddajemy w Wasze ręce już 72. numer „Societas Historicorum”. Mamy nadzieję, że tradycyjne zróżnicowanie tematyczne zawartych treści sprawi, że każdy znajdzie coś interesującego dla siebie. Uwadze starożytników polecamy artykuły o początkach kariery Antygona Jednookiego oraz teologii zwycięstwa w propagandzie Konstantyna Wielkiego. Na sąsiednich łamach znajdziemy także dwa teksty poświęcone kobietom: mediewistów zachęcamy do zapoznania się z pasjonującą historią Małgorzaty Beaufort, natomiast nowożytnikom proponujemy śledzenie losów Marii Stuart. Miłośnikom dziejów nowożytnych i historii architektury może przypaść do gustu tekst o synagogach obronnych. Nie zabrakło także prac dotyczących historii powszechnej: w numerze przeczytamy o reformach w xix-wiecznej Turcji, polityce usa wobec Kuby oraz dyskryminacji katolików w Irlandii. Znajdziemy w nim również artykuł z zakresu historii harcerstwa w Bieczu.

Dziękujemy bardzo za zainteresowanie oraz wszystkie dostarczone teksty i jednocześnie zachęcamy do współpracy, nadsyłania artykułów oraz sugestii, jak możemy uczynić pismo lepszym.

Miłej lektury – Redakcja

Opieka naukowa pisma: dr hab. Jakub Polit Kraków 2017

Fotografia na okładce: Pałac Holyrood w Edynburgu, fot. Saffron Blaze, Wikimedia Commons, licencja CC SA

Societas Historicorum

W cieniu Filipa i A leksandra.

Początki kariery A ntygona Jednookiego • Starożytność •

Spośród wszystkich wodzów, których śmierć Aleksandra Wielkiego postawiła przed koniecznością walki o władzę, postać Antygona Jednookiego (gr. Monoftalmos) może uchodzić za szczególnie interesującą. W ciągu 20 lat nieustannych wojen udało mu się bowiem stworzyć rozległe państwo rozciągające się od terenów Grecji kontynentalnej i Azji Mniejszej aż po satrapie irańskie.

Zdominowawszy zmagania następców króla macedońskiego – Diadochów – był najbliższy zjednoczenia pod swoim berłem całego dziedzictwa Aleksandra. Żyjący blisko trzy wieki później biograf Plutarch z Cheronei nieprzypadkowo określił go jako „najstarszego i największego z następców Aleksandra”1. W całej historii jego życia warto zastanowić się jednak, jakie uwarunkowania sprawiły, że już w okresie początków wojen Diadochów był wodzem o ugruntowanej pozycji i silnych wpływach. Należałoby w tym celu uważniej przyjrzeć się wczesnym latom jego działalności, które mogą rzucić pewne światło na przyczynę jego przyszłych sukcesów2.

W pierwszych latach IV wieku mieszkańcy starożytnej Macedonii nie mogli patrzeć na ówczesną sytuację z optymizmem. Zasadniczo można mówić o pewnej marginalizacji znaczenia tego obszaru w tym okresie. Targane konfliktami wewnętrznymi i najazdami barbarzyńców królestwo nie odgrywało większej roli politycznej i znaczną część swoich sił musiało koncentrować na obronie własnego terytorium. Tym bardziej symbolicznie powinniśmy więc traktować wydarzenia roku 383 lub 382, kiedy na świat przyszło dwóch ludzi, którzy w sposób istotny zmienili oblicze macedońskiej ziemi. Pierwszym z nich był Filip II, ojciec Aleksandra Wielkiego i przyszły zwycięzca Greków, drugim z kolei – Antygon Jednooki, długo pozostający, co prawda, w cieniu wielkich królów macedońskich, ale mający 1 Plut. Demetr. III. 3.

2 Wszystkie daty, o ile nie zaznaczono inaczej, odnoszą się do czasów p.n.e.

przed sobą równie niemałą rolę do odegrania w przyszłych wydarzeniach3.

Wedle najbardziej prawdopodobnej wersji Antygon urodził się w 383 lub 382 roku. Data ta jest nam znana dzięki informacji o jego wieku w momencie śmierci – w 301 roku miał mieć 81 lat.

Ponieważ jej źródłem jest dzieło prawdopodobnie wiarygodnego historyka Hieronima z Kardii, zyskała ona powszechną akceptację wśród nowożytnych badaczy, w przeciwieństwie do innej tradycji źródłowej wskazującej na rok 3894.

Antygon urodził się jako syn pewnego Filipa.

Imię jego matki nie zachowało się do naszych czasów, ale wiadomo, że wyszła ponownie za mąż jakiś czas po narodzinach Antygona za niejakiego Periandrosa, któremu urodziła syna Marsjasza5. Ów syn Periandrosa był jednym z trzech braci Antygona. Oprócz niego byli nimi także Demetriusz oraz Polemeusz, obaj pochodzący z pierwszego małżeństwa jego matki6. Wśród badaczy nie ma zgody, jakie miasto moglibyśmy uznać za kolebkę rodziny Antygonidów. Zdaniem jednych była nim Beroia 3 Tło wydarzeń: zob. N.G.L. Hammond, Starożytna Macedonia.

Początki, instytucje, dzieje, tłum. A.S. Chankowski, Warszawa 1999, s. 80–104.

4 FGrH 158 F 8 = Ps.-Lukian, Makrob. 11; App. Syr. 55 [279]; Plut. Demetr. II. 1, XIX. 4; Porfiriusz z Tyru (F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1923, nr 260 F 32).

5 Plut. Demetr. II. 1; Arr. Anab. I. 29.3; Suda. s.v. Μαρσύας. Na temat Marsjasza zob. W. Heckel, Marsyas of Pella, historian of Macedon, ,,Hermes” 108 (1980), H. 3, s. 444–462; R. Billows, Antigonos the One-Eyed and the creation of the Hellenistic state, Berkeley–Los Angeles–London 1990, s. 399–400.

6 Plut. Demetr. II. 1; R. Billows, dz. cyt., s. 425–427.

5

nr 72 wiosna/lato 2017

na północ od rzeki Haliakmon w południowej Hemthii, inni z kolei skłonni są upatrywać jej w macedońskiej Pelli7.

Kwestią niedającą się jednoznacznie ustalić jest status społeczny rodziny Antygona. Co prawda, według funkcjonującej już w starożytności tradycji, zachowanej do naszych czasów dzięki Klaudiuszowi Elianowi, rzymskiemu pisarzowi z II wieku, miał on być synem ubogiego rolnika, ale twierdzenie to wydaje się oddawać wrogą wobec niego propagandę. Tego typu informację Elian przekazał zresztą także w kontekście innych uczestników wojen Diadochów, określanych mianem bandytów czy muzykantów pogrzebowych8. Chociaż w nauce nie brakowało opinii skłaniających się do traktowania Antygonidów jako wywodzących się z niższych warstw społecznych, dominuje przekonanie o ich arystokratycznym pochodzeniu9. Wśród przesłanek wskazujących na słuszność takiego przypuszczenia wymienia się przede wszystkim imiona członków rodziny Antygona – w samej Macedonii znane jedynie w kontekście siostry jednego z królów macedońskich oraz zaufanego dowódcy Aleksandra Wielkiego10. Inną ważną wskazówką w tej sprawie jest postać przyrodniego brata Antygona, Marsjasza, określonego jako syntrophos Aleksandra Wielkiego – a więc człowiek wychowujący się na dworze razem z królem11. Nie możemy również zapomnieć o błyskotliwej karierze Antygona w wojsku,

7 Związki rodziny Antygona z Beroią po raz pierwszy zostały zasugerowane w: Ch.F. Edson, The Antigonids, Herakles, and Beroea, ,,Classical Philology” 48 (1934), s. 213–246. Chociaż stanowisko to nie zyskało uznania późniejszych badaczy (zostało ono odrzucone np. w: P. Lévêque, Pyrrhos, Paris 1957, s. 156 oraz R. Billows, dz. cyt., s. 18), prowadzone współcześnie badania prozopograficzne zdają się coraz częściej potwierdzać hipotezę Edsona, sugerując związki Antygonidów z tym obszarem.

Zob. A.B. Tataki, Macedonians abroad. A contribution to the prosopography of ancient Macedonia, Athens 1998; Y.N. Kuzmin, The aristocracy of Beroia in the Hellenistic epoch, ,,Aristeas.

Philologia classica et historia antique” 4 (2013), s. 66–99.

8 Aelian, vh xii. 43. Ta sama propaganda pojawia się w kontekście Marsjasza, zob. Suda. s.v. Μαρσύας.

możliwej w tym czasie do zrealizowania przede wszystkim dzięki wyższemu pochodzeniu12.

Po raz pierwszy w źródłach narracyjnych słyszymy o Antygonie w czasach Aleksandra Wielkiego. W roku 333 król macedoński mianował go zarządcą Frygii, jednej z małoazjatyckich satrapii. Nasze źródło w tej sprawie – praca historyka Flawiusza Arriana – nie przekazało jednak motywów, dla których Aleksander podjął taką decyzję. Co ciekawe jednak, w tym samym przekazie Arrian zaznacza przy okazji, że objęcie przez Antygona funkcji satrapy oznaczało konieczność zastąpienia go na stanowisku dowódcy sojuszniczej piechoty greckiej13. Passus ten jest bardzo istotny z punktu widzenia rekonstrukcji wczesnej kariery Antygona. Na podstawie dostępnych nam źródeł wiadomo bowiem, że jedyną formacją piechoty greckiej w armii Aleksandra był siedmiotysięczny oddział greckich sprzymierzeńców, walczących pod egidą stworzonej przez Filipa organizacji Związku Korynckiego14. To z kolei wskazuje nie tylko na czynny udział Antygona w wyprawie na Persję, ale także na odgrywanie przezeń ważnej roli w strukturze dowódczej wojska macedońskiego.

Ponieważ w trwającym około dwóch lat okresie od chwili wstąpienia Aleksandra na tron aż po jego wyprawę (336–334) nie rozegrało się szczególnie dużo wojen, należy zadać pytanie, z jakiego powodu Aleksander powierzył Antygonowi odpowiedzialną funkcję dowództwa nad istotną częścią swojej armii. Czy chodziło tutaj tylko o jego pochodzenie, czy też Jednooki już w okresie panowania młodego władcy macedońskiego zaliczany był do jego najbliższego grona? Odpowiedź niechybnie kieruje nas z kolei w czasy panowania Filipa.

Przekazów łączących postać Antygona z ojcem Aleksandra zachowało się do naszych czasów kilka. Chociaż bardzo fragmentaryczne, mogą rzucić pewne światło na temat wczesnych lat działalności Antygona. Jedną z informacji przekazuje nam historyk Justyn. W xvi księdze swojej Epitome określa on Antygona „towarzyszem broni i Filipa, i Aleksandra w czasie ich wszystkich

9 W.W. Tarn, Antigonos Gonatas, Oxford 1913, s. 5, przyp. 2; R. Billows, dz. cyt., s. 16–18; W. Heckel, The marshals of Alexander’s empire, London–New York 1992, s. 40–41.

12 Na temat dowódców w armii Aleksandra zob. W. Heckel, The marshals…, dz. cyt.

10 Tuk. ii. 101.6; Plut. Demetr. ii. 1.

14 Skład armii Aleksandra został najpełniej przedstawiony przez Diodora (xvii. 17.3–4).

11 Suda. s.v. Μαρσύας.

6

13 Arr. Anab. i. 29.3.

Societas Historicorum

wypraw, a następnie […] opiekunem dzieci Aleksandra i wodzem w ściganiu ich zdrajców”15. Informacja ta bezpośrednio wskazuje na związki między Jednookim i Filipem. Problem jednak w tym, że słowa Justyna zostały przekazane jako część mowy, którą Antygonowy syn Demetriusz Poliorketes wygłosił do zgromadzenia Macedończyków w 294 roku, próbując uzasadnić swoje prawa do tamtejszego tronu. To z kolei powoduje, że jego przemówienie mogło zostać zabarwione silnym elementem propagandowym w celu wywołania konkretnego efektu. Justyn zresztą, podobnie jak wielu historyków opisujących podobne mowy, nie żył w opisywanych czasach i nie mógł osobiście przysłuchiwać się słowom Demetriusza. Z drugiej strony słowa Poliorketesa w przekazie Justyna wykazują dużą zbieżność z relacją z tych samych wydarzeń autorstwa biografa Plutarcha z Cheronei16. Zauważmy jednak, że chociaż obaj historycy są całkowicie zgodni w używanych przez Demetriusza argumentach, ten ostatni nie wspomina nic o Filipie i jego związkach z Antygonem. Milczenie Plutarcha w tej kwestii musi zastanawiać i niewątpliwie może być dogodnym argumentem podważającym przekaz Justyna.

Zdecydowanie inaczej wygląda to w przypadku drugiej informacji przekazanej nam ze strony Diodora Sycylijskiego i wspomnianego już Plutarcha. Określają oni Antygona przyjacielem zarówno macedońskiego wodza Antypatra, jak i Eumenesa z Kardii, członka świty Filipa17.

Kluczowy jest tutaj jednak nie tyle fakt ich wzajemnych relacji, ile moment, w którym się one nawiązały. Przekazy obu autorów antycznych odnoszą się bowiem do najbliższych lat po śmierci Aleksandra Wielkiego, z czego musi wypływać wniosek, że przyjaźń ta narodziła się przed zgonem króla. Ponieważ z kolei na okres 11 lat obecności Aleksandra na Wschodzie Antygon blisko 10 przebywał w Azji Mniejszej, oznacza to, że bliższe relacje z Antypatrem i Eumensem musiał nawiązać on jeszcze przed wyprawą na Wschód. To, co skłania do przekonania, że fakt ten może łączyć Antygona z postacią Filipa, to rola, jaką obaj mężowie odgrywali w polityce ojca Aleksandra. Antypater był jednym

z najbardziej zaufanych wodzów króla, Eumenes z kolei jego naczelnym sekretarzem18. Znajomość Jednookiego z tak ważnymi dla Filipa ludźmi niewątpliwie mogła zaskarbić mu sympatię i zaufanie króla. Niewykluczone zresztą, że obaj mogli poznać się osobiście.

W kontekście powiązań, jakie łączyły Antygona z postacią króla macedońskiego, warto zasygnalizować także hipotezę, którą wysunął jeden z ostatnich biografów tego pierwszego Richard Billows. Jej podstawowym założeniem jest połączenie dwóch, wydawałoby się sprzecznych ze sobą, przekazów Plutarcha z Cheronei19. Ów grecki biograf w swoich Żywotach Aleksandra przekazuje informację, jakoby pewien Antygenes, zwany nomen omen Jednookim, dokonał w 324 roku kradzieży finansowej, a podstęp ten wyszedł na jaw podczas jego pobytu w Suzie. Ze względu na wielkie zasługi, których dokonał w czasach panowania Filipa w trakcie oblężenia przez armię macedońską miasta Perinthos w Tracji (gdzie pocisk z katapulty trafił go w oczy), zostało mu to jednak wybaczone. Nietrudno zauważyć, że przydomek Antygenesa jednoznacznie łączy go z osobą Antygona. O ile zresztą w przypadku tego ostatniego określenie Jednooki pojawia się dosyć często, o tyle jedyny znany nam Antygenes, dowódca elitarnych oddziałów Srebrnych Tarcz, nie jest tak określony przez źródła ani razu. Najprościej byłoby zatem przyjąć, że Plutarch w rzeczywistości ma na myśli Antygona, zwłaszcza że źródła wielokrotnie mylą obie te postaci20. Problem jednak w tym, że dokładnie ten sam motyw defraudacji pieniędzy grecki biograf przekazuje w kontekście innego macedońskiego wodza, Ariartesa, który podobnie jak Antygenes uzyskał przebaczenie króla ze względu na swoje bohaterskie osiągnięcia. Plutarch, co prawda, nie podaje, w czasie jakiego oblężenia Ariartes położył tak znaczne zasługi, ale od Kurcjusza Rufusa wiemy, że mogło chodzić tutaj o jego bohaterskie działania pod miastem

18 Na ich temat zob. W. Heckel, The marshals…, dz. cyt., s. 30–39; E.M. Anson, Eumenes of Cardia. A Greek among Macedonians, Leiden–Boston 2015, s. 43–50.

16 Plut. Demetr. xxxvii. 2–3.

19 Plut. Alex. 70; Mor. 339b = De fort. Alex. 7; zob. R. Billows, dz. cyt., s. 27–29 (badacz podąża tutaj za przemyśleniami Williama Tarna).

17 Diod. Sic. xviii. 23.3; Plut. Eum. X . 5.

20 Zobacz np. Diod. Sic. xviii. 39.6; Nep. Eum. V. 1; vii. 1.

15 Just. xvi. 1.12.

7

nr 72 wiosna/lato 2017

Antygon Jednooki przedstawiony na srebrnej drachmie wybitej prawdopodobnie w jońskiej polis Kolofon.

Halikarnas21. To z kolei bardziej przekonuje nas, że wersja Plutarcha – jeżeli jest prawdziwa – dotyczyła postaci owego wodza. Poza tym w roku 324 Antygon przebywał w Azji Mniejszej i jego obecność we wschodnich satrapiach nie była możliwa. Wspomniany tutaj Richard Billows zadaje jednak pytanie, czy przekaz Plutarcha nie jest nam w stanie niczego powiedzieć o działaniach Antygona w tym czasie. Jego zdaniem mamy tutaj do czynienia z pewnym połączeniem wersji – prawdziwej, w której Antygon rzeczywiście walczył pod miastem Perinthos, i tej oddającej, podobnie jak w przypadku jego pochodzenia, wrogą propagandę epoki Diadochów, oskarżającą go o malwersacje finansowe. W ten sposób Billows otrzymuje też możliwą odpowiedź na temat przyczyn utraty przez Antygona oka. Ranny w czasie oblężenia w oczy oślepł ostatecznie na jedno z nich. Jeżeli przypuszczenia badacza są słuszne, otrzymalibyśmy kolejny argument świadczący o początkach kariery Antygona już w czasach Filipa22.

21 Curt. V. 2.5; viii. 1.36.

Sugestia, by widzieć w Antygonie jednego z towarzyszy Filipa, staje się jeszcze bardziej prawdopodobna, kiedy powrócimy do jego kariery już za panowania Aleksandra. Zaufanie, jakim mógł cieszyć się ze strony jego ojca, może być dobrym powodem, dla którego otrzymał stanowisko dowódcy sojuszniczej piechoty greckiej, i może też dobrze tłumaczyć inne działania i decyzje Aleksandra w związku z osobą Antygona w przyszłości. Jak już wspomniano, wczesnym dziejom tej postaci nie poświęcono szczególnej uwagi w źródłach. Antygon z czasów syna Filipa to przede wszystkim znakomity przykład tego, co w praktyce oznacza powiedzenie, iż historię piszą zwycięzcy. Powód, dla którego o jego osobie wiemy tak mało – mimo niewątpliwych zasług w tym czasie – już dawno został rozpoznany przez wielkiego historyka xx wieku, Williama Tarna. Słusznie zauważył on, że jedno z naszych najważniejszych i najbardziej kompetentnych źródeł odnoszących się do działań militarnych Aleksandra – przekaz Flawiusza Arriana – w sporej części opierało się na relacji króla Egiptu Ptolemeusza Sotera. Ten z kolei miał liczne powody,

22 Argumentację R. Billowsa zakwestionował W. Heckel, The marshals…, dz. cyt., s. 41, przyp. 158, który twierdzi, że nawet jeśli Plutarch w rzeczywistości referuje historię o człowieku imieniem

Antygon, mamy tutaj do czynienia z dowódcą niższego rzędu, nie zaś z Jednookim.

8

Societas Historicorum

by nie darzyć Antygona sympatią, tocząc z nim przez blisko 15 lat nieustanne wojny23. Jakiekolwiek podkreślanie zasług rywala w tym kontekście nie było więc możliwe, w przeciwieństwie do próby marginalizacji jego dokonań niezależnie od ich rzeczywistej skali. Na podstawie pewnych informacji możliwe jest jednak odtworzenie przynajmniej części działań Antygona.

Pierwszym prawdopodobnym etapem jego aktywności był udział w bitwie nad Granikiem.

Milczący w tej sprawie Arrian zaznacza bowiem, że po przekroczeniu Hellespontu ,,wszystkie siły” Aleksandra obozowały w regionie miasta Arisbe24. O samej aktywności Antygona w bitwie nie wiemy natomiast nic. W opisie starcia pozostawionym przez Arriana warto zwrócić jednak uwagę na całkowite pominięcie udziału w nim greckiej piechoty, co w innej sytuacji niewątpliwie wymuszałoby przekazanie nam pewnych informacji na temat Antygona. W każdym razie mamy prawo przypuszczać, że po zwycięskiej bitwie Jednooki wyruszył w dalszą część marszu z armią Aleksandra wzdłuż zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej. Kolejny ślad jego działalności odnotowujemy dzięki materiałowi inskrypcyjnemu. W położonym daleko od rzeki Granik jońskim mieście Priene zdecydowano się nadać Antygonowi honorowe obywatelstwo w podziękowaniu za prowadzone negocjacje, zawarł on bowiem korzystny dla miasta układ potwierdzony później przez samego króla macedońskiego. Ponieważ posiadamy informację na temat podobnych działań ze strony innych wodzów Aleksandra i wiemy, że były to postaci odgrywające znaczną rolę w jego armii, wszystko wskazuje na to, że Antygon w czasie bitwy nad Granikiem dobrze wypełnił swoje obowiązki25.

Zapewne to właśnie zaufanie i wynikające z tego doświadczenie zaowocowało mianowaniem go wczesną wiosną 333 roku satrapą nie w pełni 23 J. Roisman, Ptolemy and his rivals in his history of Alexander, ,,The Classical Quarterly” 34 (1984), No. 2, s. 385 – badacz uważa, że celem Ptolemeusza było po prostu pisanie historii. Zob. A.B. Bosworth, Ptolemy and the will of Alexander, [w:] Alexander the Great in fact and fiction, ed. A.B. Bosworth, E.J. Baynham, Oxford 2000, s. 241, którego zdaniem dzieło Ptolemeusza napisane zostało w konkretnych celach politycznych.

24 Arr. Anab. i. 12.6.

25 W. Dittenberger, Sylloge inscriptionum graecarum, Vol. i–iv, Leipzig 1915–1924, nr 278; Arr. Anab. i. 18.1.

jeszcze podbitej Frygii26. Decyzja Aleksandra okazała się jednym z najważniejszych momentów w karierze Antygona. Pozostawienie go w Azji Mniejszej oznaczało, co prawda, konieczność rezygnacji przez niego z dalszego marszu na Wschód, było jednak znakomitą okazją do umacniania własnej pozycji. Jak się miało okazać, blisko dziesięcioletni okres sprawowania przez Antygona owej funkcji został przez niego wykorzystany w najlepszym możliwym stopniu.

Przydzielona Antygonowi Frygia (nazywana także Wielką Frygią) leżała między Karią, Lidią, Licją i Cylicją. Jej stolicą było miasto Kelainai nad rzeką Marsjasz, zdobyte dwa miesiące później na mocy układu z tamtejszymi mieszkańcami.

Nowe stanowisko sprawowane przez Antygona było pod wieloma względami nietypowe. Już sama Frygia stanowiła obszar szczególnie ważny.

To właśnie tam krzyżowały się główne trakty Azji Mniejszej, łącznie ze słynną drogą z Suzy do Sardes określaną mianem Drogi Królewskiej. Ze swojej pozycji miał on teraz strzec i zabezpieczać linie komunikacyjne Aleksandra przed jakimikolwiek atakami i kontratakami27. Wbrew bowiem utartym przekonaniom o nieuchronności zwycięstwa nad Persami pozycja króla macedońskiego nie była w tym czasie szczególnie pewna.

Co więcej, to właśnie flota perska dominowała wtedy na Morzu Egejskim, w wyniku czego Aleksander utrzymywał kontakt z ojczyzną przede wszystkim poprzez ląd. To, co czyniło pozycję Antygona wyjątkową, to także fakt, że objął on władzę samodzielnie. Praktyką Aleksandra był bowiem rozdział kompetencji cywilnych i wojskowych w przypadku nowo zdobytych obszarów. Tymczasem, o ile nam wiadomo, Antygon połączył je obie w jednym ręku28. Przyczyna takiego stanu rzeczy wynikała prawdopodobnie z faktu, że stolica satrapii – Kelainai – nie została podbita w czasie pobytu Aleksandra na tych ziemiach i król nie zdążył wyznaczyć swojego dowódcy – tzw. phrourarchosa.

Działalność Antygona w okresie bycia satrapą jest równie mało znana jak jego wcześniejsze losy, ale różne wzmianki w dziełach autorów 26 Arr. Anab. I. 29.3.

27 E.M. Anson, Antigonus, the satrap of Phrygia, ,,Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte” 37 (1988), H. 4, s. 471; A.B. Bosworth, Conquest and empire. The reign of Alexander the Great, Cambridge 1988, s. 52.

28 E.M. Anson, Antigonus, dz. cyt., s. 472.

9

nr 72 wiosna/lato 2017

antycznych pozwalają nam przypuszczać, że na swoim nowym stanowisku dał się poznać jako niezwykle zdolny organizator i dowódca.

Przede wszystkim znacząco udało mu się rozszerzyć tereny swojego władztwa. W niedającym się dokładnie ustalić okresie przejął on kontrolę nad sąsiednimi satrapiami azjatyckim – Paflagonią, Pamfilią i Licją. Z jednej strony wskazują na to znikające ze źródeł w tym czasie imiona dotychczasowych satrapów, z drugiej – wyjściowy stan posiadania Antygona zaraz po śmierci Aleksandra29. Innym ważnym dokonaniem satrapy były zwycięskie bitwy z wojskami perskimi.

Po drugiej bitwie stoczonej przez Aleksandra z Persami – pod Issos – część dowódców króla Dariusza III uciekła bowiem na północ i podjęła próbę kontrataku, werbując w tym celu żołnierzy z Kapadocji i Paflagonii30. Przebieg tych zmagań jest, co prawda, trudny do rekonstrukcji, ale nie ulega wątpliwości, że zakończyły się one pełnym zwycięstwem Antygona31. To, co warto podkreślić w kontekście sprawowania przez Antygona funkcji satrapy Frygii, to także jego polityka względem „rdzennych” mieszkańców Azji Mniejszej. W osobie Jednookiego widzimy bowiem jednego z pierwszych dowódców macedońskich, który doceniał rolę tamtejszych Greków – wcielił ich do swojej armii i to głównie przy ich pomocy dokonywał operacji militarnych. Jak pokazały przyszłe wydarzenia, greckie wsparcie okazało 29 Diod. Sic. xviii . 3.1; Curt. iii . 3; X. 10.2. Now y rozdział satrapii, jakiego dokonano w 323 roku, w przeważającej części odzwierciedlał status quo przed śmiercią Aleksandra. Był to wyraz słabości regenta państwa Perdikkasa i siły jego wrogów.

Na temat tych negocjacji zob. A.B. Bosworth, The legacy of Alexander.

Politics, warfare, and propaganda under the successors, Oxford 2002, s. 29–63.

30 Curt. iv. 1.35.

31 Istotą problemu są przekazy naszego jedynego źródła w tym temacie, czyli Kurcjusza Rufusa (Curt. iii . 1.22–24; iv. 1.35, 5.13). Twierdzi on, że wojska perskie zostały zniszczone w trzech oddzielnych bitwach: przez Antygona w Likaonii oraz przez macedońskich dowódców Balakrosa i Kalasa w Paflagonii i w pobliżu Miletu. Problem jednak w tym, że w innym miejscu pisze on, iż Antygon stoczył z wrogim wojskiem trzy inne bitwy w Lidii, podobnie jak tamte zakończone zwycięstwem.

Podobieństwo słów Lidia i Likaonia skłaniają niektórych badaczy do przypuszczeń, że Kurcjusz w obu miejscach pisze o tych samych wydarzeniach i myli jedynie Lidię z Likaonią, ale nie wszystkich przekonuje tego typu podejście. Zob. E. Anson, Antigonus…, dz. cyt., s. 474–475; R. Bilows, dz. cyt., s. 43–45; W. Heckel, The marshals…, dz. cyt., s. 43, przyp. 165; K. Nawotka, Alexander the Great, Cambridge 2010, s. 177–178; A.B. Bosworth, Conquest…, dz. cyt., s. 62–63.

10

się cenne także po śmierci Aleksandra, kiedy to oddziały czy to Licyjczyków, czy Pamfilijczyków stanowiły istotną część jego armii. W relacjach Antygona z miejscowymi wypada zaznaczyć również fakt jego kontaktów z niezależnym dynastą Kapadocji Ariaratesem. Chociaż źródła nie mówią wiele na ten temat, niewykluczone, że Antygon umiejętną dyplomacją zapewnił sobie jego lojalność. Czym przekonał do siebie satrapę, nie wiadomo, ale fakt jego trwania na tym stanowisku jeszcze w kilka miesięcy po śmierci Aleksandra wskazuje, że Antygon dzięki zapewnieniu Ariaratesowi możliwości panowania mógł zyskać jego poparcie. Była to niewątpliwa korzyść posiadania u swoich granic silnego sojusznika.

Dzięki swojej umiejętnej polityce u progu wielkich wydarzeń, których źródłem stała się śmierć Aleksandra Wielkiego, satrapa Frygii kontrolował bezpośrednio lub pośrednio blisko jedną trzecią obszaru Azji Mniejszej. Spośród wszystkich satrapów, jakich Aleksander mianował na to stanowisko, żaden nie mógł poszczycić się silniejszą pozycją. Jak pokazały przyszłe wydarzenia, nie zapewniło to Antygonowi szybkiego zwycięstwa. W starciu z regentem azjatyckiej części osieroconego imperium Perdikkasem i tak musiał on liczyć na pomoc swojego starego przyjaciela Antypatra, do którego ostatecznie uciekł. Nie ulega jednak wątpliwości, że dokonania i wielkie doświadczenie Antygona zdobyte w czasie jego kilkunastoletniej służby pod rozkazami Argedów były fundamentem, na którym mógł budować swoją przyszłą potęgę.

Tomasz Zieliński Bibliografia Źródła ӳӳ Appian z Aleksandrii, Wojny syryjskie, [w:] tegoż, Historia rzymska, t. 1., tłum., oprac. i wstęp L. Piotrowicz, Wrocław 1957. ӳӳ Claudius Aelianus (= Klaudiusz Elian), Ποιχίλης Ίοτορίας (= Varia historia), tłum. J.G. Devoto, Chicago 1995. ӳӳ Diodorus Siculus, The library of history, Vol. ix, Bk. xviii–xix. 65, transl. R.M. Geer, Cambridge 1947. ӳ ӳ Diodorus Siculus (= Diodor Sycylijski), The library of history, Vol. viii, Bk. xvi.

66–xvii, tłum. C.B. Welles, Cambridge 1963.

Societas Historicorum

ӳӳ Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, tłum. H. Gesztoft-Gasztold, wstęp i koment. J. Wolski, Wrocław 1983. ӳӳ Korneliusz Nepos, Eumenes, [w:] tegoż, Żywoty wybitnych mężów, wstęp, koment. i red.

L. Winniczuk, tłum. J. Axer i in., Warszawa 1974. ӳӳ Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, tłum. L. Winniczuk i in., Warszawa 1976. ӳӳ Marek Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa, tłum., wstęp i koment.

I. Lewandowski, Warszawa 1988. ӳӳ Plutarch (= Plutarch z Cheronei), Aleksander, [w:] tegoż, Żywoty sławnych mężów, tłum. i oprac. M. Brożek, Wrocław 1976. ӳӳ Plutarch, Demetrius, Eumenes, [w:] tegoż, The parallel lives, Vol. viii–ix, tłum. B. Perrin, Harvard–Manchester–London 1919–1920. ӳӳ Plutarch, Moralia, Vol. iv, trans. F.C. Babbitt, Cambridge 1936. ӳӳ Pseudo-Lucian, Macrobioi (= Long lives), transl. A.M. Harmon, Cambridge 1913. ӳӳ [b.a.], Suidae lexicon, ed. I. Bekker, Berolini 1854. ӳӳ Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. i przedm.

K. Kumaniecki, Warszawa 1957.

ӳӳ Edson Ch.F., The Antigonids, Herakles, and Beroea, ,,Harvad Studies in Classical Philology” 45 (1934). ӳӳ Hammond N.G.L., Starożytna Macedonia.

Początki, instytucje, dzieje, tłum. A.S. Chankowski, Warszawa 1999. ӳӳ Heckel W., Marsyas of Pella, historian of Macedon, ,,Hermes” 108 (1980), H. 3. ӳӳ Heckel W., The marshals of Alexander’s empire, London–New York 1992. ӳӳ Jacoby F., Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1923. ӳӳ Kuzmin Y.N., The aristocracy of Beroia in the Hellenistic epoch, ,,Aristeas. Philologia classica et historia antique” 4 (2013). ӳӳ Lévêque P., Pyrrhos, Paris 1957. ӳӳ Nawotka K., Alexander the Great, Cambridge 2010. ӳӳ Roisman J., Ptolemy and his rivals in his history of Alexander, ,,The Classical Quarterly” 34 (1984), No. 2. ӳӳ Tarn W.W., Antigonos Gonatas, Oxford 1913. ӳӳ Tataki A.B., Macedonians abroad. A contribution to the prosopography of ancient Macedonia, Athens 1998.

Opracowania ӳӳ Anson E.M., Antigonus, the satrap of Phrygia, ,,Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte” 37 (1988), H. 4. ӳӳ Anson E.M., Eumenes of Cardia. A Greek among Macedonians, Leiden–Boston 2015. ӳӳ Billows R., Antigonos the One-Eyed and the creation of the Hellenistic state, Berkeley– Los Angeles–London 1990. ӳӳ Bosworth A.B., Conquest and empire. The reign of Alexander the Great, Cambridge 1988. ӳӳ Bosworth A.B., Ptolemy and the will of Alexander, [w:] Alexander the Great in fact and fiction, ed. A.B. Bosworth, E.J. Baynham, Oxford 2000. ӳӳ Bosworth A.B., The legacy of Alexander. Politics, warfare, and propaganda under the successors, Oxford 2002. ӳӳ Dittenberger W., Sylloge inscriptionum graecarum, Vol. i–iv, Leipzig 1915–1924.

11

nr 72 wiosna/lato 2017

In hoc signo vinces. Teologia zwycięstwa w propagandzie

Konstantyna Wielkiego • Starożytność •

Dla religii chrześcijańskiej IV wiek był okresem przełomowym. Pomimo prześladowań, które miały miejsce m.in. za panowania Dioklecjana, religia Chrystusowa urosła do rangi jednej z najważniejszych w granicach Cesarstwa Rzymskiego. Wspomnianym wyżej przełomem był zwrot w stronę chrześcijaństwa, na który w swojej polityce zdecydował się cesarz Konstantyn Wielki. Wraz z przyjęciem nowych wzorców religijnych zmieniła się również propaganda rzymskiego władcy. Jej fundamentem stała się tzw. teologia zwycięstwa1. W niniejszym artykule stawiam sobie za cel przybliżenie wybranych kwestii związanych z propagowaniem tejże teologii przez Konstantyna I. 1Analizę teologii zwycięstwa u Konstantyna Wielkiego należy rozpocząć od momentu, w którym rzymski władca po raz pierwszy zaadaptował chrześcijańskie wzorce do swojej polityki, czyli przed bitwą przy Moście Mulwijskim. Wtedy bowiem Konstantyn wraz ze swoim wojskiem miał ujrzeć na ozdobionym przez zachodzące słońce niebie krzyż. Euzebiusz z Cezarei, któremu cesarz osobiście przekazał to, co miał zobaczyć, pisze: w godzinach południowych, kiedy słońce zaczynało się skłaniać ku zachodowi, zobaczył na własne oczy znak tryumfalny w postaci krzyża ze światła na niebie, powyżej słońca, i był na nim umieszczony napis mówiący: „Pod nim zwyciężaj”2.

Niedługo potem ten sam symbol w towarzystwie Chrystusa objawił się Konstantynowi we śnie, w którym nakazano rzymskiemu władcy wykonanie sztandaru na podobieństwo objawionego znaku. W konsekwencji Konstantyn polecił wykonać ów sztandar, znany jako 1 Termin „teologia zwycięstwa” w swojej genezie sięga lat 30. X X wieku, kiedy został użyty przez Jeana Gagé jako wyraz w swoim znaczeniu zbliżony do pojęcia „ideologii zwycięstwa”, mający na celu podkreślenie sakralizacji militarnych zwycięstw rzymskiego wodza w Imperium Romanum; zob. J. Gagé, La théologie de la victoire impériale, „Revue Historique” 171 (1933), Fasc. 1, s. 1–43.

2 Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, tłum. T. Wnętrzak, Kraków 2007, s. 117.

12

labarum, przedstawiający objawiony cesarzowi znak. W ramach dokładnego opisu po raz kolejny posłużę się przekazem Euzebiusza: długie drzewce, pokryte złotem, tworzyło kształt krzyża, mając w poprzek łukowato zakrzywiony pręt. Na samym szczycie całej figury przymocowana była korona przeplatana klejnotami i złotem.

Na niej był symbol imienia Zbawiciela, dwie litery wskazujące na imię Chrystusa przez znaki inicjału, przy czym litera P przecięta była przez X umieszczone na jej środku […]3.

Dwie litery, o których pisze Euzebiusz, czyli X (Chi) oraz P (Rho), utworzyły symbol przedstawiający imię Chrystusa, który znany jest pod nazwą monogramu konstantyńskiego. Konstantyn polecił, aby ów monogram umieścić również na tarczach jego żołnierzy, chociaż prawdopodobnie byli to jedynie członkowie jego osobistej straży.

Sam monogram odgrywał istotną rolę w propagandzie późniejszych cesarzy rzymskich, czego przykładem jest mozaika w bazylice św. Witalisa w Rawennie, przedstawiająca Justyniana I oraz cesarskich dostojników, wśród których widoczny jest wspomniany monogram4.

3 Tamże, s. 118.

4 M. Kruk, Sztuka w Cesarstwie Rzymskim w IV wieku, [w:] Świat rzymski w IV wieku, red. P. Filipczak, R. Kosiński, Kraków 2015, s. 437–439.

Societas Historicorum

Fragment posągu przedstawiającego postać Konstantyna I Wielkiego, Palazzo dei Conservatori. Fot. Jean-Pol Grandmont (źródło: www.wikimedia.org)

Należy zaznaczyć, że znak krzyża stanowił dla ówczesnych chrześcijan symbol triumfu Syna Bożego nad śmiercią oraz piekłem5. Stąd więc był podstawą dla teologii zwycięstwa, propagowanej przez Konstantyna Wielkiego i jego następców. Objawienie krzyża zapewniło o tym, że to Konstantyn jest wybrańcem oraz wysłannikiem najwyższej mocy, którą miał posiadać jedyny Bóg6. Wizja natomiast stanowiła zapowiedź triumfu religii Chrystusowej. Sam Bóg miał dopomóc w zgładzeniu Maksencjusza, zmuszając go do opuszczenia dobrze obwarowanego Rzymu i wydania bitwy poza murami miasta7.

Dzięki więc pobożności Konstantyna, który wysłuchał zaleceń chrześcijańskiego Boga, udało mu się zwyciężyć Maksencjusza oraz uwolnić Wieczne Miasto z rąk, posługując się retoryką 5 Euzebiusz z Cezarei, Życie…, dz. cyt., s. 118.

6 O. Nicholson, Constantine’s vision of the cross, „Vigiliae Christianae” 54 (2000), No. 3, s. 322–323; S. Bralewski, Boże zwycięstwo (ΕΝΘΕΟΣ ΝΙΚΗ) – „ideologia triumfu” w Historii kościelnej Euzebiusza z Cezarei, „Vox Patrum” 63 (2015), nr 35, s. 342.

7 Euzebiusz z Cezarei, Życie…, dz. cyt., s. 121.

historyków Kościoła, „pogańskiego tyrana”8. Euzebiusz w innym swoim dziele porównuje triumf Konstantyna Wielkiego przy Moście Mulwijskim do przejścia narodu wybranego przez Morze Czerwone podczas ucieczki z Egiptu. Zarówno w Księdze Wyjścia, jak i w przekazie Euzebiusza wrogowie jedynego Boga zostają pochłonięci przez wody albo Morza Czerwonego, albo, w przypadku Maksencjusza, przez wody Tybru9.

Warto podkreślić, iż pomimo zarówno przełomowego momentu w historii Imperium Romanum, jakim była bitwa przy Moście Mulwijskim, jak i wizji, która miała ukazać się cesarzowi, Konstantyn nie podjął decyzji o przejściu na religię Chrystusową. Mimo prowadzenia polityki wspierającej chrześcijaństwo przez niemal cały okres swojego panowania cesarz przyjął chrzest dopiero na łożu śmierci w 337 roku10.

Istotną rolę w teologii zwycięstwa odgrywała architektura sakralna. Chociaż Konstantyn nie forsował ideologii chrześcijańskiej w każdej ufundowanej przez siebie budowli, symbole religii Chrystusowej znalazły się na wielu budynkach wzniesionych za jego panowania.

Najpopularniejszą formą architektoniczną dla nowo powstałych kościołów była znana już mieszkańcom Imperium Romanum bazylika.

Sam zamysł Konstantyna, że miały być one najpiękniejszymi ze wszystkich budowli, w pewnej mierze wynikał z ambicji cesarza, jednak same budowle odgrywały również ważną rolę propagandową – każda z nich była salą tronową Boga oraz symbolem zwycięstwa Kościoła na ziemi11. Częstym motywem ikonograficznym pojawiającym się w tychże budynkach było 8 O roli pobożności i prawowierności cesarza względem Boga zob. D. Brodka, „Teologia zwycięstwa” cesarzy chrześcijańskich w Historia ecclesiastica Rufina z Akwilei, „Meander” 54 (1999), nr 5.

9 Wj 14, 29–32. Wszystkie cytaty z Biblii podaję za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych [Biblia Tysiąclecia], oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 5, Warszawa–Poznań; Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1924, s. 406; S. Bralewski, Boże zwycięstwo…, dz. cyt., s. 344.

10 A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich. Kalendarium cesarstwa rzymskiego, wyd. 4, Warszawa 2006, s. 584.

11 B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s. 194; S. Bralewski, Kościół w świecie rzymskim w IV wieku, [w:] Świat rzymski w IV wieku, dz. cyt., s. 311.

13

nr 72 wiosna/lato 2017

przedstawienie Chrystusa Zwycięskiego, którego w aspekcie propagandowym można powiązać ze zwycięskim Konstantynem12.

Najlepszym przykładem architektonicznym wpisującym się w teologię zwycięstwa było sanktuarium Archanioła Michała (Michaelion) w Konstantynopolu. Miejsce, w którym wybudowano świątynię, miało być wcześniej znane z ukazania się posłańca Bożego Michała, wodza aniołów i pogromcy Szatana, którego postać doskonale wpisuje się w teologię zwycięstwa13.

Do popularności świątyni przyczyniła się także wieść o wielu cudach oraz uzdrowieniach, jakie w niej zaszły14. Za kolejny przykład może posłużyć kościół Pokoju (Hagia Eirene), również znajdujący się w Konstantynopolu. Teologię zwycięstwa możemy odnaleźć w samym wezwaniu świątyni, nawiązującym do militarnych zwycięstw Konstantyna, które zawdzięczał jedynemu Bogu, co w ostateczności miało doprowadzić do pokoju w całym Imperium15. Sam budynek stanowił główną świątynię chrześcijańską w Konstantynopolu do połowy IV wieku. Po wybudowaniu kościoła Mądrości Bożej (Hagia Sophia) kościół Pokoju utracił pierwszeństwo w mieście i wraz z Hagią Sophią dołączył do większego kompleksu architektonicznego16.

Walkę Konstantyna Wielkiego z rozłamami na łonie Kościoła również można wpisać w ramy teologii zwycięstwa. Największe zagrożenie dla jedności wśród wyznawców religii Chrystusowej stanowiły herezje oraz schizmy. Za panowania Konstantyna pierwszy wyraźny sygnał do schizmy dała sprawa donatystów. W czasie prześladowań chrześcijan za Dioklecjana część biskupów dostosowała się do cesarskich edyktów, które nakazywały wydanie chrześcijańskich ksiąg urzędnikom rzymskim. Decyzje zastraszonych chrześcijan o oddaniu pism sprawiły, że dla wielu współwierców żyjących w Afryce, którzy nie podporządkowali się represyjnemu prawu, stali się zdrajcami. Rygorystami przewodził biskup Kartaginy o imieniu Donat. Uznał on za nieważne sakramenty udzielane przez biskupów, którzy 12 S. Bralewski, Kościół…, dz. cyt., s. 311.

13 Jud 1:9; Ap 12:7.

za Dioklecjana ulegli presji ze strony władzy.

Spór między chrześcijanami doprowadził do interwencji Konstantyna Wielkiego, który zaraz po zwycięstwie nad Maksencjuszem zwołał synod, najpierw w Rzymie, a następnie w Arles17. Od samego początku cesarz przyjmował stanowisko, że jakikolwiek rozłam na łonie Kościoła jest ciosem najboleśniejszym ze wszystkich. Przez pryzmat polityki Konstantyna można dostrzec, iż jedność Kościoła stanowiła istotny element jego propagandy, przedstawiającej go jako opiekuna zarówno chrześcijan, jak i samej teologii zwycięstwa, w której można byłoby przedstawić władcę jako pogromcę wrogów cennej jedności Kościoła.

Konstantyn pomimo wielu starań o rozstrzygnięcie sporu między donatystami a ich przeciwnikami ostatecznie poniósł klęskę. Chociaż konflikt chrześcijan w Afryce pozostał żywy aż do najazdu arabskiego, to Kościół zwolenników biskupa Donata, zgodnie z polityką jedności Konstantyna, nie został zalegalizowany, co dawało swobodę w dalszym propagowaniu zarówno jedności wśród chrześcijan, jak i zwycięstwa cesarza nad jej przeciwnikami18.

Schizma donacjańska nie stanowiła jedynego zagrożenia dla jedności Kościoła za panowania Konstantyna Wielkiego. Kolejnym wrogiem cennej niepodzielności była kontrowersja ariańska, zapoczątkowana przez prezbitera Ariusza.

Chociaż początkiem sporu stała się dyskusja dogmatyczna biskupa Aleksandrii – Aleksandra – z podległym mu Ariuszem o naturze Chrystusa, to relatywnie szybko przerodziła się ona w konflikt na łonie całego Kościoła. Po zwycięstwie nad Licyniuszem i przejęciu władzy we wschodnich prowincjach Imperium Romanum Konstantyn, chcąc zachować politykę jedności chrześcijaństwa, po raz kolejny był zmuszony zainterweniować.

Raz jeszcze cesarz postanowił zwołać biskupów, tym razem na sobór, który odbył się w Nicei w 325 roku. Konstantyn, nie stając po żadnej ze stron, ponownie przyjął stanowisko, iż kwestią nadrzędną jest zachowanie jedności w Kościele.

Podkreślał, że jedynie zawistnemu diabłu zależy

14 H. Sozomen, Historia Kościoła, tłum. S. Kazikowski, wstęp Z. Zieliński, Warszawa 1989, s. 88.

15 S. Bralewski, Kościół…, dz. cyt., s. 311–312.

17 Tamże, s. 316.

16 Tamże.

18 Tamże, s. 318.

14

Societas Historicorum

Monogram konstantyński, Musei Vaticani (źródło: www.wikimedia.org)

na podziałach między chrześcijanami19. Stąd więc istnieją podstawy, by wnioskować, iż zażegnanie sporu teologicznego to, w myśli teologii zwycięstwa, triumf nad Szatanem. Ostatecznie synod uchwalił słynne credo, które stanowiło swoisty kompromis między stronami. Nie było to rozwiązanie zadowalające którąkolwiek z nich, ale dla Konstantyna liczyło się jedynie zakończenie sporu i przywrócenie spójności w Kościele20.

Istotną kwestią wpisującą się w teologię zwycięstwa była pielgrzymka Heleny, matki Konstantyna, do Ziemi Świętej. Poszukując reliktów związanych z męczeństwem Chrystusa, miała ona bowiem działać z Bożej inspiracji21.

Z tego miejsca można zauważyć, że teologia zwycięstwa nie została ograniczona jedynie do postaci Konstantyna Wielkiego, ale również w pewnym stopniu rozszerzona na jego matkę. Za dowód przychodzi w sukurs rzekome odnalezienie przez Helenę gwoździ, którymi miał zostać przybity do krzyża Chrystus22. Niewykluczone, że to niezwykłe odkrycie można

uznać za kolejne zwycięstwo, które religia chrześcijańska zawdzięczała Helenie, ale również w niemałym stopniu Konstantynowi. Gwoździe zostały odesłane cesarzowi, a następnie przerobione na wędzidło, używane przez Konstantyna jako element ozdobny dla cesarskiego konia i cesarskiego hełmu, głównie podczas bitew.

W ten sposób propaganda Konstantyna dzięki reliktom związanym z Chrystusem przy każdej kolejnej bitwie podkreślała obecność jedynego Boga, który aprobuje jego działania i jest sprawcą kolejnych zwycięstw cesarza.

Motyw teologii zwycięstwa można odnaleźć również na złotej monecie (solidus), wybitej nie wcześniej niż 22 maja 337 roku, czyli po śmierci Konstantyna23. Opierając się na spostrzeżeniach Franka Kolba, można sądzić, że na awersie przedstawiona została postać Konstantyna Wielkiego, którego głowa, skierowana w prawą stronę, jest przykryta togą. Chociaż legenda – napisy: „boski Konstantyn”, „august”, „ojciec augustów” – nie mówi wiele na temat teologii zwycięstwa, to pozostaje jeszcze druga strona monety. Rewers przedstawia ubranego w togę Konstantyna, który prowadzi kwadrygę unoszącą się w stronę nieba. Cesarz wyciąga obie swoje ręce ku górze, kierując je w stronę wyłaniającej się z chmur boskiej dłoni24.

Pewności, że mamy do czynienia z przedstawieniem na monecie Boga chrześcijańskiego, a nie innego, politeistycznego bóstwa, dostarcza nam brak przedstawienia anonimowej dłoni wyciągniętej w stronę Konstantyna, a także brak charakterystycznej dla pogańskich cesarzy legendy (consecratio). Jako że jedyny Bóg nie mógł być przedstawiony pod swoją postacią, jak i pod jakąkolwiek inną, większa część żyjących w tamtym czasie mieszkańców Imperium rozumiała, do którego boga odnosi się omawiana moneta25.

Rewers przedstawia więc triumfalne wniebowzięcie Konstantyna, co doskonale wpasowuje się w teologię zwycięstwa, a ponadto propaguje

19 E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 1994, s. 138.

20 S. Bralewski, Cesarz Konstantyn I Wielki wobec kontrowersji ariańskiej, Poznań 2000, s. 14.

21 D. Brodka, dz. cyt., s. 459–460.

22 Nie można być pewnym co do tego, czy Helena rzeczywiście odnalazła jakiekolwiek relikwie związane z Chrystusowym krzyżem; zob. A. Krawczuk, dz. cyt., s. 576.

23 Rycina omawianej monety znajduje się w książce F. Kolba pod numerem 48; zob. F. Kolb, Ideał późnoantycznego władcy.

Ideologia i autoprezentacja, tłum. A. Gierlińska, Poznań 2008, s.

273.

24 Tamże, s. 273–274.

25 Tamże, s. 275.

15

nr 72 wiosna/lato 2017

triumf cesarza nad śmiercią, prezentując fundament chrześcijańskiej wiary26.

W ramach podsumowania należy wyraźnie zaznaczyć, iż teologia zwycięstwa u Konstantyna Wielkiego propagowana była poprzez zwycięstwa militarne, walkę ze schizmatykami, architekturę, ikonografię czy źródła numizmatyczne.

Głównym celem propagowania teologii zwycięstwa było przedstawienie rzymskiego władcy jako Bożego wybrańca, przywódcę chrześcijaństwa i pogromcę diabła. W ten sposób rzymski władca chciał pokazać, że religia chrześcijańska stanowi nieodłączną część jego polityki oraz że jest on godzien stać na czele jej wyznawców.

Rozpoczęta przez Konstantyna propaganda była kontynuowana przez kolejnych cesarzy rzymskich wywodzących się z jego rodu, a także z późniejszych dynastii panujących w Imperium Romanum.

Bibliografia Źródła

Jerzy Jakub Suder

ӳӳ Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1924. ӳӳ Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, tłum. T. Wnętrzak, Kraków 2007. ӳӳ Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych [Biblia Tysiąclecia], oprac. zespół biblistów polskich

26 Tamże, s. 274.

16

z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 5, Poznań 2000. ӳӳ Sozomen H., Historia Kościoła, tłum. S. Kazikowski, wstęp Z. Zieliński, Warszawa 1989.

Opracowania: ӳӳ Bralewski S., Boże zwycięstwo (ΕΝΘΕΟΣ ΝΙΚΗ) – „ideologia triumfu” w Historii kościelnej Euzebiusza z Cezarei, „Vox Patrum” 63 (2015), nr 35. ӳӳ Bralewski S., Cesarz Konstantyn I Wielki wobec kontrowersji ariańskiej, Poznań 2009. ӳӳ Bralewski S., Kościół w świecie rzymskim w IV wieku, [w:] Świat rzymski w IV wieku, red. P. Filipczak, R. Kosiński, Kraków 2015. ӳӳ Brodka D., „Teologia zwycięstwa” cesarzy chrześcijańskich w Historia ecclesiastica Rufina z Akwilei, „Meander” 54 (1999), nr 5. ӳӳ Filarska B., Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986. ӳӳ Gagé J., La théologie de la victoire impériale, „Revue Historique” 171 (1933), Fasc. 1. ӳӳ Kolb F., Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, tłum. A. Gierlińska, Poznań 2008. ӳӳ Krawczuk A., Poczet cesarzy rzymskich.

Kalendarium cesarstwa rzymskiego, wyd. 4, Warszawa 2006. ӳӳ Kruk M., Sztuka w Cesarstwie Rzymskim w IV wieku, [w:] Świat rzymski w IV wieku, red. P. Filipczak, R. Kosiński, Kraków 2015. ӳӳ Nicholson O., Constantine’s vision of the cross, „Vigiliae Christianae” 54 (2000), No. 3. ӳӳ Wipszycka E., Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 1994.

Societas Historicorum

K rólowa Śniegu i Wojna Dwóch Róż. Małgorzata Beaufort na tle wydarzeń angielskiej wojny domowej • Średniowiecze •

„Była to wysoka dama, wysmukła, olśniewającej białości: królowa śniegu!”

H.Ch. Andersen, Królowa Śniegu Przyglądając się najpopularniejszemu portretowi Małgorzaty Beaufort, nie sposób jest nie uczynić porównania do Królowej Śniegu, znanej nam bohaterki baśni Hansa Christiana Andersena. Przykuwa bowiem na nim naszą uwagę niezwykle jasna cera kobiety, surowy wyraz twarzy, troska i zmęczenie. Jest niezwykle szczupła, w dłoniach trzyma modlitewnik, wzrok jej jest utkwiony w pewien oddalony punkt. Czujemy wręcz mrożącą ciszę, swoistą nostalgię i jej historię. Historię Małgorzaty Beaufort, matki króla Henryka VII, kobiety, którą możemy nazwać założycielką chyba najsłynniejszej angielskiej dynastii – Tudorów.

Wojna Dwóch Róż – przebieg konfliktu Anglię, która od roku 1154 była rządzona przez dynastię Plantagenetów, czekały znaczne problemy wewnętrzne. Po licznych konfliktach i swoistym niezadowoleniu w związku z panowaniem wnuka Edwarda III – Ryszarda II – władzę w 1399 roku przejął Henryk IV (syn Jana, księcia Lancasteru). Same okoliczności tego zdarzenia (zmuszenie do abdykacji i koronacja) wpłynęły na sytuację polityczną w państwie.

Ryszard II był synem Edwarda, zwanego Czarnym Księciem, najstarszego potomka króla Edwarda III, podczas gdy nowy władca był synem trzeciego w kolejności. Pozostawała wciąż jeszcze druga linia potomków – Lionela, księcia Clarence, którego córka Filipa wyszła za mąż za Edmunda Mortimera, hrabiego March. Można więc zadać pytanie, czy władza Henryka IV była zatem legalna? Skoro zgodnie z zasadami dziedzicem Ryszarda był nie kto inny jak Roger Mortimer, syn Edmunda i Filipy. Jedyną wątpliwością, na jaką moglibyśmy trafić, jest tylko kwestia tego, czy powinien on być brany pod uwagę, skoro jego dziedzictwo miało pochodzić z linii żeńskiej. Pamiętajmy jednak, że na dobrą sprawę w Anglii nie robiło to większej różnicy – nie kwestionowano tam bowiem praw do dziedziczenia, które przysługiwały kobietom.

Od razu możemy zauważyć, że samo przejęcie

władzy przez Henryka IV zachwiało stabilnością oraz podstawowymi zasadami wynikającymi z regulacji spadkowych. Był to więc idealny motyw, którym mogli kierować się (i oczywiście wykorzystywali to w przyszłości) potencjalni oponenci władcy. Sytuacja stała się napięta za panowania wnuka Henryka IV – Henryka VI, władcy nieudolnego. Po licznych wewnętrznych sporach i buntach na pierwszy plan wysunął się w państwie Ryszard Plantagenet, książę Yorku.

W obliczu problemów z samym władcą, który przestał mówić i słyszeć, mężczyzna ów został mianowany lordem protektorem. Henryk VI zaczął cierpieć na permanentnie powtarzające się nawroty choroby psychicznej. Ostatecznie po śmierci Ryszarda jego syn w 1461 roku zasiadł na tronie i przyjął imię Edward IV. Tak naprawdę był to dopiero początek zmagań i rywalizacji, ponieważ Henryk VI i jego syn Edward wciąż żyli.

Dopiero w roku 14711, kiedy po pozornym powrocie do rządów Lancastera, Edward, królewski syn, poległ w bitwie pod Tewkesbury, a sam król został zamordowany, sytuacja uległa uspokojeniu.

Po śmierci Edwarda IV władcą został jego syn Edward, jednak aż do osiągnięcia pełnoletności rządy miał sprawować lord protektor, którym mimo sprzeciwów rodziny matki został Ryszard, 1 A.J. Pollard, The Wars of the Roses, New York 2013, s. 34.

17

nr 72 wiosna/lato 2017

książę Gloucester, młodszy brat zmarłego ojca władcy. Jednak już w tym samym roku lord protektor przejął władzę w państwie jako Ryszard III. Został pokonany ostatecznie w bitwie pod Bosworth2 w 1485 roku, a królem został okrzyknięty Henryk Tudor, syn Edmunda Tudora, przyrodniego brata Henryka VI. Dwa małżeństwa Małgorzaty Małgorzata Beaufort, córka Jana, księcia Somerset, i Margaret Beauchamp, urodziła się 31 maja 1443 roku w arystokratycznym rodzie związanym z Lancasterami. W wieku 13 lat poślubiła Edmunda Tudora po unieważnieniu jej wcześniejszej umowy małżeńskiej z Johnem de Pole’em. Mąż Małgorzaty zmarł rok po ślubie, a dwa miesiące po jego śmierci urodziła Henryka, późniejszego króla Anglii3. Wkrótce po tych wydarzeniach wyszła za mąż za Henryka Stafforda4, a jej syn został oddany pod opiekę Williamowi Herbertowi, sojusznikowi króla Edwarda. Chłopiec od tej pory wychowywał się z dala od swojej matki – na zamku w Raglan5.

Rządy Edwarda IV Głównym zmartwieniem Małgorzaty stały się zdecydowanie rządy Edwarda IV, syna tak znienawidzonego przez rodzinę Ryszarda, księcia Yorku. Wiadome jest, że relacje Małgorzaty z samym królem były różne, w szczególności kiedy głównym celem kobiety było zarówno własne, dość chwiejne bezpieczeństwo, jak i zapewnienie przyszłości swojemu synowi. Swoistym zwrotem i punktem wyjścia w jej sytuacji była bitwa pod Towton, która okazała się jedną z najkrwawszych w średniowieczu. Właśnie po niej, dbając o los swój i Henryka, wiedząc o tym, że jest to jedyne, co może zrobić w obliczu klęski Lancasterów i zwolenników rodu, zdecydowała się na swoiste pogodzenie się i budowę zaufania u zwycięskiego władcy. Była to chyba jedna z najtrudniejszych decyzji, jaką razem z mężem

2 P.M. Kendall, Ryszard III, tłum. K. Jurasz-Dąmbska, Warszawa 1997, s. 408–418.

Małgorzata Beaufort

Henrykiem Staffordem podjęła w swoim życiu6.

Opowiedziała się poniekąd nie tylko przeciwko przekonaniom własnym, ale także swojej rodziny, sojuszników Lancasterów, którzy zginęli w bitwie pod Towton w roku 1461. Jak wielkie musiały być więc ambicje Małgorzaty, młodej kobiety, która potrafiła znieść w swoim życiu tak dużo, by dojść do upragnionego celu i zapewnić bezpieczeństwo swojemu dziecku. Co dawało więc jej taką siłę i – co najważniejsze – odwagę?

Przede wszystkim miłość do syna, świadomość jego pochodzenia i związku z Lancasterami.

Sama Małgorzata była kobietą bardzo wierzącą, w ciągu swojego życia przystępowała do konfraterni i na pewno większość swoich działań i planów, a nawet własny los, powierzała Bogu w modlitwie. Ze względu na pochodzenie i związek z Beaufortami jej pozycja była na tyle niepewna, że tak naprawdę sam okres panowania Edwarda IV nigdy nie przyniósł jej pełnego spokoju i chwili wytchnienia. Na pewno pchnęło ją to wszystko do poszukiwania pomocy ze strony rodziny swojego męża, która zaczęła się łączyć coraz bliższymi więzami z rodziną królewską

3 Tamże, s. 170.

4 Tamże, s. 171–172.

5 A. Weir, Lancasterowie i Yorkowie. Wojna dwóch róż, tłum. K. Królik, Kraków 2013, s. 352–354.

18

6 M.K. Jones, M.G. Underwood, The King’s Mother. Lady Margaret Beaufort, Countess of Richmond and Derby, Cambridge 1995, s. 96–97.

Societas Historicorum

– warto zaznaczyć, że syn brata Henryka Stafforda ożenił się z siostrą królowej Elżbiety, żony Edwarda IV. Również z tego powodu mąż Małgorzaty zaczął odgrywać coraz to większą rolę na dworze monarchy. Symbolem wzmocnienia pozycji małżonków była uczta w Brookwood w roku 1468, podczas której podjęli oni samego króla7. Na czym więc polegał fenomen Małgorzaty? Jak mogła spokojnie wydawać ucztę na cześć tak znienawidzonego przez nią i przez jej rodzinę władcy? Mogę tu śmiało stwierdzić, że była ona wręcz geniuszem taktycznym. Jak kobieta, która pochodziła z tak wrogiego Yorkom domu, była w stanie w tak krótkim czasie zyskać zaufanie króla? Mówi się, że z miłości można uczynić wszystko. Tak też było w przypadku Małgorzaty – jedyną osobą, o którą się martwiła i której dochowała wierności, był oczywiście jej syn.

Zmiany, zmiany, zmiany Rok 1469. Nie ma nic gorszego w wojnie z przeciwnikiem niż podział wewnętrzny wśród sojuszników. Na nieszczęście dla Yorków spotkało to także ich stronnictwo. Odchodząc od tematu wpływu na ten podział samej Elżbiety Woodville, jak i ambicji hrabiego Warwick i jego pomysłów powiązania własnych córek z młodszymi braćmi króla, należy przede wszystkim stwierdzić, że w roku 1469 doszło do okoliczności, które zdecydowanie zmieniły podejście Małgorzaty do wydarzeń dziejących się w państwie.

W 1469 roku miało miejsce starcie Williama Herberta, sojusznika Edwarda i – jak już wcześniej zaznaczyłam – opiekuna Henryka Tudora, z buntownikami z północy Anglii (gdzie sam opór był oczywiście wzniecony przez hrabiego Warwick), w którym brał udział syn Małgorzaty8. W następstwie tego zdarzenia – pojmania Herberta i jego stracenia – pojawiła się uzasadniona obawa o los własnego syna, którego udało się uratować przed poniesieniem konsekwencji.

Sytuacja zmieniła się w roku 1470, kiedy to Henryk VI został uwolniony z Tower i przywrócony na tron. Po odsunięciu Edwarda od władzy doszło do ponownego połączenia Małgorzaty i jej syna. Istotny i nieco legendarny charakter miała audiencja Henryka Tudora u Henryka VI. Według

niektórych przekazów król miał przepowiedzieć zakończenie tego wieloletniego konfliktu właśnie jako koronację Henryka na władcę Anglii i założyciela późniejszej dynastii rządzącej. Cały ten epizod w postaci restauracji na tronie lancasterskiego władcy był tak naprawdę najlepszym rozwiązaniem, jakie mogło spotkać Małgorzatę – jej rodzina nie była już traktowana jako opozycja wobec króla, a co najważniejsze – synowi nie groziło już niebezpieczeństwo.

Mimo wszystko sytuacja stawała się coraz bardziej skomplikowana. Na arenie działań, w sumie na własne życzenie Warwicka (de facto rządzącego za lancasterskiego króla), pojawił się niedający za wygraną Edward IV. Uzyskał on poparcie od burgundzkiego władcy, któremu wojnę wypowiedziała właśnie Anglia. Małgorzata znała podłoże tych wydarzeń. Oprócz tego znała Edwarda i pojawiła się w jej życiu kolejna wątpliwość – czy przypadkiem tym razem York nie odzyska ponownie tronu. Nie wiemy dokładnie, jak wyglądała wewnętrzna walka Małgorzaty, oraz – przede wszystkim – czy w pełni zgadzała się ze swoim mężem co do wyboru strony konfliktu (Henryk Strafford opowiedział się za Edwardem)9, ale ważne jest to, że zapewne kolejny raz kierowała się względami troski o własnego syna, a nie przynależności rodowej. Postaram się jednak sama wyciągnąć z zachowania Małgorzaty pewne wnioski, pragnę chociaż w pewien sposób wytłumaczyć motywy jej działania i podkreślić pewne prawidłowości, które już kiedyś się powtórzyły. Dlaczego wcześniej, gdy wydawało się, że Edward na stałe już zawładnął tronem angielskim, potrafiła się przemóc i swobodnie nawet gościć króla, a kiedy ponownie wróciliśmy do punktu wyjścia sprzed restauracji Henryka VI, miała być lojalna przekonaniom rodzinnym?

Wydaje się, że Małgorzata była kobietą niezwykle racjonalną i często dokonywała chłodnych kalkulacji. W wielu jednak sprawach, jako osoba wierząca, potrafiła zaufać Bogu. Tak też mogło być teraz – kolejny raz znając możliwości Edwarda i wiedząc dokładnie, że w razie jego zwycięstwa, gdyby opowiedzieli się po stronie Henryka VI, straciliby wszystko, co do tej pory zyskali. Na dodatek niepewny los czekałby samego Henryka Tudora. Po mistrzowsku udało jej się zagrać na zwłokę. Dodatkowo nie wiemy, jak

7 Tamże, s. 140–141.

8 Tamże, s. 47–49.

9 Tamże, s. 50–52.

19

nr 72 wiosna/lato 2017

przedstawiały się wówczas nastroje między samymi małżonkami, gdzie mamy co najmniej trzy prawdopodobne scenariusze – wolę jednak utrzymywać, że rozsądek i ambicja Małgorzaty pozwoliły zrozumieć wszelkie zalety rozumowania i decyzje jej męża. Umiejscowienie Henryka Stafforda po stronie Yorków w pewien sposób wpłynęłoby na późniejszy stosunek władcy do samego małżeństwa i Henryka Tudora (mimo tego, że jemu samemu, jak i stryjowi zdecydowanie bliżej było do Małgorzaty Andegaweńskiej, żony Henryka VI). Nie wiemy jednak, jak było naprawdę.

W tym czasie dochodzi do dwóch znaczących bitew – pod Barnet, gdzie zginął Warwick, i pod Tewkesbury, gdzie umarł syn Henryka VI – Edward. A potem został zamordowany sam lancasterski władca.

Trzecie małżeństwo Wszystkie te wydarzenia powodowały, że Małgorzata po wygranej „bitwie”, zaraz na początku roku 1471, poniosła dość bolesną klęskę zaledwie kilka miesięcy później. Zmarł jej zraniony w bitwie pod Barnet mąż, natomiast syn uszedł wraz ze stryjem Jasperem Tudorem do Bretanii10, na dodatek król zaczął rozprawiać się ze wszystkimi przeciwnikami własnych rządów – w tym z Beaufortami (stracony został kuzyn Małgorzaty – Edmund Beaufort)11. Otrząśnięcie się z tych nieszczęść musiało ją wzmocnić i w pewien sposób popchnąć do decyzji o dalszej działalności na dworze. W roku 1472 poślubiła Tomasza Stanley’a, który był ochmistrzem nadwornym króla Edwarda12. Próbowała więc na pewno polepszać swoją sytuację na dworze, aż w końcu ją ustabilizować. Starała się również doprowadzić do ułaskawienia Henryka przebywającego wówczas w Bretanii. Jej działania związane z przekazaniem spadku po matce Małgorzaty własnemu synowi zakończyły się sukcesem. Pojawił się również – na razie daleki jeszcze od realizacji – pomysł wydania jednej z królewskich córek za Tudora. Henryk musiał tylko pojawić się w Anglii i oddać się łasce bądź niełasce władcy13. Historia (nawet ta nasza rodzima) zna 10 P.M. Kendall, dz. cyt., s. 172–173.

11 M.K. Jones, M.G. Underwood, dz. cyt., s. 43–45.

wiele przypadków, kiedy mimo zapewnienia bezpieczeństwa dochodzi do różnego rodzaju morderstw w związku z brakiem zaufania albo dziwnymi podejrzeniami. Zapewne tego właśnie obawiał się Henryk Tudor. Sytuację nieco utrudniła śmierć Edwarda IV w kwietniu 1483 roku.

Dla kobiety najważniejszy był los syna – dlatego, nie zwracając poniekąd uwagi na wcześniejsze aspekty, postanowiła i teraz podjąć rozmowy z panującym władcą – tym razem z Ryszardem III. Wiemy, że niosła ona tren Annie, żonie Ryszarda III, podczas koronacji.

Małgorzata z biegiem czasu odwróciła się także od tego rozwiązania. Pojawiła się również teoria, że to ona przyczyniła się do śmierci dwóch synów Edwarda IV w Tower, co stanowiłoby zdecydowanie wyraz celów i ambicji kobiety. Odchodząc od prawdziwości bądź fałszu tego poglądu, warto zauważyć, że samo uznanie książąt za martwych (głównym podejrzanym został właśnie król Ryszard) spowodowało pewne niezadowolenie, początek spisków i planowania wystąpień przeciwko władcy.

Jak już wspominałam wielokrotnie, głównym celem i motywacją Małgorzaty był los i bezpieczeństwo jej syna. Teraz wszelkie ambicje kobiety osiągnęły sam szczyt – syn miał bowiem zdobyć tron Anglii, przy okazji w powiązaniu z Woodville’ami – poślubić Elżbietę York (co samo miało ideowy, symboliczny charakter). Małgorzata odegrała tutaj jedną z najważniejszych ról w ciągu tych wszystkich lat wojny. Prowadziła rokowania z Elżbietą, wdową po Edwardzie IV, kontaktowała się ze swoim synem, który znajdował się w Bretanii, a przede wszystkim ze spiskowcami z arystokracji14, co w listopadzie 1483 roku spowodowało tzw. rebelię Buckinghama. Odchodząc od samych motywów rebelii, przywrócenia prawowitego władcy (Edwarda V) na tron, należy zwrócić uwagę na sytuację, która miała miejsce po wieściach o śmierci synów Edwarda iv. Było bowiem dosyć oczywiste, że oczy wszystkich skierowane zostały na spadkobiercę dynastii Lancasterów – Henryka Tudora – syna nikogo innego, jak właśnie Małgorzaty Beaufort15.

Niestety wszelkie jej działania i plany zakończyły się porażką. Straciła wszelkie przywileje, przez

12 Tamże, s. 58–59.

14 E. Norton, Margaret Beaufort. Mother of the Tudor Dynasty, Stroud 2010, s. 96–100.

13 Tamże, s. 93.

15 S.B. Chrimes, Henry vii, New Haven 1999, s. 40–43.

20

Societas Historicorum

co sama aż do końca panowania Ryszarda iii była w ciągłym niebezpieczeństwie. Mimo wszystko stanowiło to tylko początek czegoś, co dopiero miało nastąpić. Henryk jeszcze w tym samym roku obiecał wrócić do Anglii, ożenić się z Elżbietą York i zdobyć angielską koronę. Tak też się stało. W roku 1485 doszło do bitwy pod Bosworth, w której poległ Ryszard III, a władzę przejął syn Małgorzaty – jako Henryk VII Tudor16.

W 1486 roku poślubił córkę Elżbiety Woodville i Edwarda IV – Elżbietę York17.

Wpływ na przebieg wojny Małgorzata, niezwykle ambitna, wytrwała i silna kobieta, stała za przejęciem tronu Anglii przez swojego syna. Wchodziła w odpowiednie sojusze, niemal matematycznie wybierała korzystniejsze dla siebie układy. Potrafiła przemóc własne niechęci, by tylko zapewnić bezpieczeństwo przyszłemu władcy. Mimo nieustannych zmian swojej pozycji (ze względu na fakt, że była ona przeważnie odwrotna do pozycji Elżbiety Woodville) i przegrania wielu osobistych „bitew”, zdecydowanie wygrała całą wojnę. Jej syn został przecież królem Anglii, sama odgrywała po jego koronacji znaczącą rolę na dworze jako królowa-matka i została uznana przez historię za założycielkę dynastii Tudorów. Osiągnęła to, czego nie udało się zdobyć Elżbiecie Woodville (jako matce zamordowanego w Tower syna i następcy Edwarda IV).

Trudna historia Małgorzaty, jej ambicje, postawione cele i zmagania, zdecydowanie wzbudzają swoisty podziw i zrozumienie. Znaczenie działań matki docenił także jej syn, który już jako król był przywiązany do jej obecności i słuchał cennych porad. Najlepszym podsumowaniem postaci Małgorzaty Beaufort i jej znaczenia jako protoplastki dynastii Tudorów będzie przytoczenie słów Paula Murray’a Kendalla, biografa Ryszarda iii: „W ogóle to raczej Małgorzata Beaufort, ciesząca się zarówno wielkim autorytetem na dworze, jak i przywiązaniem króla, była prawdziwą królową”18.

Bibliografia ӳӳ Carpenter Ch., The Wars of the Roses. Politics and the Constitution in England, c. 1437–1509, Cambridge 1997. ӳӳ Chrimes S.B., Henry vii, New Haven 1999. ӳӳ Jones M.K., Underwood M.G., The King’s Mother. Lady Margaret Beaufort, Countess of Richmond and Derby, Cambridge 1995. ӳӳ Kendall P.M., Ryszard III, tłum. K. Jurasz-Dąmbska, Warszawa 1997. ӳӳ Norton E., Margaret Beaufort. Mother of the Tudor Dynasty, Stroud 2010. ӳӳ Pollard A.J., The Wars of the Roses, New York 2013. ӳӳ Weir A., Lancasterowie i Yorkowie. Wojna dwóch róż, tłum. K. Królik, Kraków 2013.

Kinga Trzcińska 16 P.M. Kendall, dz. cyt., s. 418–420.

17 Ch. Carpenter, The Wars of the Roses. Politics and the Constitution in England, c. 1437–1509, Cambridge 1997, s. 222–224.

18 P.M. Kendall, dz. cyt., s. 436.

21

nr 72 wiosna/lato 2017

Maria Stuart i Henryk Darnley • Nowożytność •

Do prowadzonej przez lordów kobiety zbiegła się gawiedź, okrzyki stawały się coraz głośniejsze, ze wszystkich stron wołano: „wszeteczna dziewka!”, „spalić czarownicę!”, „na stos mężobójczynię!”. Ale uwięzioną niewiastą nie była pospolita zbrodniarka, lecz Maria Stuart, królowa Szkocji, ujęta przez własnych poddanych, którzy oskarżali ją o cudzołóstwo i współudział w zamordowaniu męża – Henryka Darnleya.

Powrót do Szkocji 5 grudnia 1560 roku na zapalenie ucha zmarł Franciszek II. Tego dnia Francja utraciła swojego króla, Katarzyna Medycejska najstarszego syna, a młodziutka Maria Stuart męża1.

Dla młodej wdowy zakończył się najszczęśliwszy okres w życiu. Piękna księżniczka żyła dotąd otoczona uwielbieniem dworu i czułą miłością męża. Po śmierci Franciszka II przybrała białe szaty i zgodnie z francuskim obyczajem spędziła 40 dni w pokoju obitym białym kirem, opłakując przedwcześnie zmarłego króla Francji. Tymczasem władzę w kraju przejęła Katarzyna Medycejska, sprawująca regencję w imieniu swojego drugiego syna – Karola IX. Regentce zależało na jak najszybszym pozbyciu się z kraju młodej wdowy, ponieważ to oznaczałoby zmniejszenie wpływów politycznych potężnych wujów Marii – Gwizjuszów. Początkowo pojawiły się plany wydania Marii Stuart za mąż za następcę hiszpańskiego tronu, ale nie udało się ich zrealizować2.

Młodej wdowie pozostało jeszcze jedno wyjście z trudnej sytuacji – powrót do rodzinnej Szkocji.

Maria Stuart opuściła swoją ojczyznę przed wieloma laty jako kilkuletnie dziecko. Była jednak jedyną następczynią swojego ojca – Jakuba V i jako niemowlę została koronowana na królową Szkotów. Jej matce, Francuzce z pochodzenia, Marii de Guise udało się przekonać szkocki parlament, że należy związać się sojuszem z Francją, a Marię wydać za delfina Franciszka, i to ona sprawowała władzę w Szkocji pod nieobecność córki. Tolerancyjnej regentce3 długo udawało 1 M. Bogucka, Maria Stuart, Wrocław 2009, s. 38–39.

2 Tamże, s. 39–50.

3 Maria de Guise pochodziła z francuskiego rodu Gwizjuszów, była katoliczką, lecz zgodnie ze szkockimi realiami prowadziła bardziej tolerancyjną politykę wobec protestantów niż jej

22

się utrzymywać porządek w państwie i lawirować pomiędzy protestantami a katolikami, ale w 1559 roku doszło do otwartej wojny domowej.

Szkockich lordów propagujących reformację poparli finansowo i militarnie Anglicy. Schorowana Maria de Guise znajdowała się wówczas na łożu śmierci. Zmarła w czerwcu 1560 roku, przed skonaniem wezwała jednak zbuntowanych lordów i wymogła na nich lojalność wobec córki.

Być może o dawnej ojczyźnie przypomniał Marii jej daleki kuzyn, Henryk Darnley, który odwiedził ją jeszcze we Francji, aby złożyć kondolencje w imieniu swojej rodziny. Pochodził on z bocznej linii Stuartów, hrabiów Lennox, a jego matka była wnuczką Henryka VII Tudora. Nie wiemy, jakie wrażenie wywarł na Marii Stuart szesnastoletni młodzieniec, który kilka lat później miał zostać jej drugim mężem4.

Maria zdecydowała się więc na powrót do Szkocji. Sytuacja w kraju w lecie 1561 roku była skomplikowana. Co prawda, z Anglią zawarto traktat w Edynburgu, ale nie został on podpisany przez samą królową szkocką. Młoda władczyni, prawnuczka Henryka VII (podobnie jak Henryk Darnley), zgłaszała pretensje do angielskiego tronu, czego wyrazem było umieszczenie angielskiego godła w swoim herbie. Natomiast w traktacie edynburskim znalazł się punkt zobowiązujący Marię Stuart do zrzeczenia się prawa do sukcesji angielskiej korony5. wpływowi bracia Franciszek de Guise i Karol Lotaryński we Francji.

4 S. Grzybowski, Elżbieta Wielka, Wrocław 2009, s. 84.

5 Maria Stuart była prawnuczką Henryka VII i wnuczką jego córki Małgorzaty Tudor oraz jej pierwszego męża Jakuba IV (Darnley natomiast był wnukiem Małgorzaty Tudor z drugiego małżeństwa z Archibaldem Douglasem). Elżbieta była więc dla Marii dalszą ciotką. Królowa Anglii prawdopodobnie byłaby skłonna zrezygnować z tego punktu traktatu edynburskiego,

Societas Historicorum

Portret Marii Stuart zatytułowany Maria Stuart w niewoli pędzla Nicholasa Hilliarda znajduje się obecnie w National Portrait Gallery w Londynie.

Ostatecznie królowa Anglii Elżbieta I zdecydowała się nie wydać swojej krewnej glejtu zezwalającego na bezpieczny przejazd przez Anglię.

Mimo to Marii udało się szczęśliwie dotrzeć do ojczyzny w sierpniu 1561 roku. Francji miała już nigdy więcej nie zobaczyć.

Mąż pilnie poszukiwany Szkoci przywitali powracającą do ojczyzny władczynię na swój sposób, ale gościnnie, przygrywając lokalne pieśni pod oknem pokoju należącego do szkockiego kupca, gdzie spędziła pierwszą noc. Do Edynburga Maria wjechała z uroczystym orszakiem 2 września 1561 roku, już cztery dni później powołała Osobistą Radę, w której skład weszli najważniejsi szkoccy lordowie. Pierwsze skrzypce grał wśród nich Jakub Stewart, przyrodni brat królowej, nieślubny syn Jakuba V. Królowa próbowała przekonać do siebie protestantów, w tym swojego głównego oponenta, ale nie mogła ze względu na opór protestanckiej kamaryli, która nie chciała widzieć w katoliczce Marii potencjalnej następczyni tronu. Wahania Elżbiety dotyczące sukcesji po jej śmierci sprawiły, że obydwie panie zaczęły prowadzić ze sobą ożywioną korespondencję o znacznie przyjaźniejszym charakterze niż oficjalne działania dyplomatów. Elżbieta zgodziła się nawet na osobiste spotkanie z Marią, na które nalegała królowa Szkocji, jednak nie doszło ono nigdy do skutku. Por. S. Grzybowski, dz. cyt., s. 88; J.E. Neale, Elżbieta I, tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1981, s. 82.

kaznodzieję Johna Knoxa, ale jej pojednawcze gesty nie przyniosły pozytywnych efektów; Knox namawiał ją do zmiany wyznania, a tego Maria uczynić nie chciała. Swobodne obyczaje młodej monarchini, wychowywanej we Francji w atmosferze dworskiej miłości, oburzały surowych protestantów. Jej strojne suknie i bale, które urządzała w Holyrood, sprawiały, że wielu Szkotów zaczęło stawać w opozycji do swej władczyni.

Jedną z ofiar urody i swobodnych obyczajów Marii Stuart był Francuz Pierre Chastelard. Dobry tancerz, interesujący rozmówca, niezły śpiewak i poeta szybko stał się jednym z ulubieńców młodej królowej. Nie potrafił jednak poprzestać na wyrażaniu swej nieodwzajemnionej miłości do władczyni wyłącznie w swych wierszach. Jednego wieczora skrył się pod łóżkiem w sypialni Marii. Jego kryjówka została jednak odkryta przez pokojówki, a królowa, obawiając się skandalu, surowo zbeształa młodzieńca i zabroniła mu wchodzić do swych komnat. Nieszczęsny zalotnik po pewnym czasie ponowił próbę dostania się do alkierza Marii, ale tym razem w sprawę wmieszał się przyrodni brat królowej – hrabia Moray. Chastelard został postawiony przed sądem i skazany na śmierć6.

Pozycja Jakuba Stewarta, hrabiego Moray, na dworze szkockim powoli wzrastała. Działalność młodej monarchini była coraz bardziej ograniczana przez starszego brata. Dodatkowo niechęć do katolickiej królowej szerzył nieprzejednany John Knox. W tej sytuacji Maria zaczęła rozmyślać nad powtórnym zamążpójściem. Silny małżonek pomógłby jej uzyskać rzeczywisty wpływ na politykę państwa.

Maria miała dwóch poważnych kandydatów do swojej ręki: następcę hiszpańskiego tronu Don Carlosa oraz księcia Karola Styryjskiego. Jednak nieoczekiwanie pojawił się trzeci konkurent, który skradł serce Marii. Był nim jej o cztery lata młodszy kuzyn Henryk Darnley7.

6 A. Fraser, Mary Queen of Scots, London 1989, s. 202–206.

7 Darnley to daleki kuzyn Marii, obydwoje byli prawnukami Henryka VII i wnukami Małgorzaty Tudor, z tym że Maria była jej wnuczką z pierwszego małżeństwa z Jakubem IV, a Henryk z drugiego z Archibaldem Douglasem. Henryk jednak urodził się w Anglii, co stawiało go w korzystnej sytuacji przy pretendowaniu do tronu angielskiego (cudzoziemcy byli z tego prawa wykluczeni).

Por. J.E. Neale, dz. cyt., s. 121.

23

nr 72 wiosna/lato 2017

Młodego Darnleya, przebywającego wówczas w Anglii8, jako pierwszy prawdopodobnie wypatrzył Jakub Melville, poseł królowej Szkocji, który przybył do Elżbiety I, aby przedyskutować z nią kwestię drugiego małżeństwa Marii.

Królowa Anglii wcześniej powiadomiła szkocką monarchinię, że wybór męża z rodu Habsburgów uzna za wrogi akt. Prawdopodobnie nie chciała dopuścić do szybkiego małżeństwa krewnej, ponieważ to wzmacniałoby pozycję Marii na arenie międzynarodowej. Szczególnie kandydatura Karola Styryjskiego była dla Elżbiety nie do zaakceptowania, ponieważ uważała ona Karola za najlepszego kandydata do… swojej ręki, gdyby w końcu została zmuszona do zawarcia związku małżeńskiego9.

Związek Marii z Darnleyem nie przedstawiał królowej szkockiej tak wielu możliwości jak np. ślub z synem potężnego Filipa II, jednak małżeństwo z Henrykiem wzmacniało pretensje Marii do angielskiego tronu i przeciągało na jej stronę katolików angielskich związanych z Lennoxami.

Trudno powiedzieć, kto jako pierwszy wpadł na pomysł podsunięcia młodzieńca Marii. Być może Melville, a może sama Elżbieta, licząc, że w ten sposób uda jej się odwlec małżeństwo królowej Szkocji10. Na prośbę Elżbiety Maria zgodziła się na przyjazd Henryka i jego ojca do Szkocji, a parlament cofnął konfiskatę dóbr nałożoną na hrabiego Lennoxa przed ponad 20 laty za przejście na stronę Henryka VIII w czasie wojny szkocko-angielskiej. Do spotkania przyszłych małżonków doszło w hrabstwie Fife, gdzie wówczas bawiła Maria. Młoda królowa zakochała się w swoim kuzynie od pierwszego wejrzenia.

Darnley wydawał się jej idealnym kochankiem: przystojny blondyn o delikatnych, niemal dziewczęcych rysach twarzy, wykwintnych manierach, który odebrał świetne wykształcenie i którego łączyły z królową podobne pasje. Wkrótce zauroczenie Marii zaczęło być widoczne dla

wszystkich, a zakochani stali się nierozłączni.

Tak poseł angielski w Szkocji pisał o królowej: O biednej królowej można tylko to powiedzieć, że znajduje się w budzącym współczucie stanie.

Aż dotąd była pełna godności i zważała na swoją cześć przy wszystkich okazjach, a teraz miłość do lorda Darnleya tak ją zmieniła, że swój honor wystawiła na hazard i swe królestwo rozbija na sztuki11.

Romans królowej budził w Szkocji zgorszenie, szczególnie głośno grzmiał z ambony John Knox, choć Darnley – mimo katolickiego wyznania – przychodził wysłuchiwać jego kazań. Zakochana królowa była jednak bardzo uparta i – otwierając 15 maja 1565 roku parlament w Edynburgu – poinformowała zgromadzonych, że zamierza poślubić Darnleya. Następnego dnia odbyła się uroczystość pasowania Henryka na rycerza i nadania mu tytułów lorda Armanach i hrabiego Ross, a 22 lipca otrzymał on tytuł księcia Albany, zarezerwowany wyłącznie dla rodziny królewskiej.

Elżbieta oficjalnie protestowała przeciwko temu małżeństwu, lecz Maria wytknęła jej, że przecież wyszła zgodnie z jej wolą za jej poddanego12. Ślub Marii z Henrykiem odbył się 29 lipca w kaplicy w Holyrood. Ze względu na bliskie pokrewieństwo łączące narzeczonych wymagana była dyspensa papieska13. Tymczasem sprzeciw protestanckich lordów, z Morayem na czele, przybrał na sile. Zachęceni przez Knoxa do oporu przeciwko Marii i wsparci angielskimi pieniędzmi lordowie zdecydowali się zbrojnie wystąpić przeciwko swojej królowej14. Zostali jednak pokonani dzięki sprytnej polityce Marii, której udało się przeciągnąć na swoją stronę lud oraz znaczną część pozostałej arystokracji. Moray udał się do Anglii, gdzie musiał wysłuchać reprymendy Elżbiety, która

11 Cyt. za: M. Bogucka, dz. cyt., s. 93.

8 Ojciec Henryka, Mateusz Stewart, hrabia Lennox, 22 lata wcześniej uciekł ze Szkocji do Anglii, ponieważ w czasie wojny szkocko-angielskiej przeszedł na stronę Henryka VIII (otrzymał potem od niego rękę królewskiej siostrzenicy Małgorzaty Douglas, a także rozległe dobra). Henryk Darnley urodził się więc i wychował w Anglii. Por. M. Bogucka, dz. cyt., s. 13, 16, 91.

9 S. Grzybowski, dz. cyt., s. 88.

10 Tamże, s. 90–92.

24

12 Tamże, s. 93.

13 Zob. szerzej w: Papal negotiations with Mary Queen of Scots during her reign in Scotland 1561–1567, ed. by J. Hungerford Pollen S.J., Edinburgh 1901, s. 216–220.

14 Por. F. Marcaldi, Narratione del Stato della Regina di Scotia, [w:] Szkocja Marii Stuart według dwóch szesnastowiecznych manuskryptów z Biblioteki Jagiellońskiej, red. M. Misztal, Kraków 2004, s. 33; S. Grzybowski, dz. cyt., s. 95–98.

Societas Historicorum

skarciła go za występowanie przeciwko swojej monarchini, a następnie obdarowała go majątkiem w swym państwie15.

Maria zyskała męża, a udana akcja przeciwko lordom przyniosła jej popularność. Wydawać by się mogło, że rozpoczynało się szczęśliwe i spokojne panowanie.

I (nie) żyli długo i szczęśliwie Sielanka w małżeństwie Marii i Henryka zakończyła się bardzo szybko. Młody małżonek zaczął pokazywać swą prawdziwą twarz – hulaki i prostaka. Spodziewająca się dziecka królowa nie mogła odnaleźć w wulgarnym mężu dawnego, subtelnego kochanka. Co więcej, Darnley posunął się nawet do tego, że zaczął publicznie upokarzać monarchinię. Urażona Maria cofnęła jego uprawnienia i wydała rozporządzenie, wedle którego każde postanowienie męża musiało być podparte jej podpisem, aby zyskać moc prawną.

Jak można się domyślić, ten ruch spowodował jeszcze większą irytację Henryka.

Tymczasem na dworze wzrosła pozycja sekretarza Marii, Dawida Rizza, który przybył do Szkocji na samym początku panowania młodej monarchini w orszaku posła Sabaudii. Włoch szybko stał się prawą ręką królowej, ale jego błyskawiczna kariera przysporzyła mu wielu wrogów wśród Szkotów. Na dodatek Rizzo był próżnym człowiekiem, lubiącym wystawne życie i kosztowne stroje. Jego protekcjonalny ton budził prawdziwą pasję u bardzo wielu osób z otoczenia Marii. Niechęć do Rizza pogłębiały również plotki mówiące, że jest wysłannikiem papieża.

Rizzio popierał małżeństwo królowej z Darnleyem, co więcej, szybko zaprzyjaźnił się z ukochanym Marii. Grywali razem w karty i w szachy, a nawet spali w jednym łożu. Ale gdy pojawiły się pierwsze niesnaski pomiędzy Marią i Darnleyem, Włoch utracił przyjaźń Henryka. Odsuwany od sprawowania władzy Darnley był wściekły, gdy widział, jak bardzo Maria polega na zdaniu Dawida. Dodatkowo kompani Henryka zaczęli donosić mu, że kontakty Marii z Rizzem nie ograniczyły się wyłącznie do spraw państwowych, lecz że był on także ojcem dziecka, które Maria nosiła w swoim łonie16.

Niezadowoleni z wysokiej pozycji sekretarza królowej byli także szkoccy lordowie, wśród nich William Maitland z Lethington, który podejrzewał, że królowa będzie chciała odebrać mu tytuł kanclerza na rzecz Włocha. Wkrótce zawiązali oni spisek mający na celu zamordowanie Dawida Rizza. Dołączył do nich również Henryk Darnley.

Dokonanie morderstwa ustalono na 9 marca 1566 roku. Tego dnia wieczorem królowa jadła kolację w swoich apartamentach razem z nielicznym gronem zaufanych osób, do których zaliczał się również Dawid Rizzo. Około godziny 19 spiskowcy dostali się do zamku, tajnym przejściem do komnat królewskich poprowadził ich Darnley. Lordowie wtargnęli do pokoju królowej i na oczach ciężarnej Marii zamordowali jej sekretarza, a następnie uwięzili monarchinię we własnej sypialni17.

Marii udało się jednak wyjść z ciężkiego położenia. Przeciągnęła na swoją stronę słabego męża, udając, że przebaczyła mu udział w spisku, i pod osłoną nocy uciekła z nim z Holyrood.

Nawiązała również kontakt z przebywającym w Anglii Morayem, któremu darowała wcześniejsze intrygi, i ściągnęła go do kraju, a także z lordami niezamieszanymi w spisek. W kwietniu królowa wkroczyła do Edynburga, a spiskowcy uciekli do Anglii18.

Kirk o’ Field Po wkroczeniu do stolicy Maria wydała proklamację oczyszczającą męża z zarzutów udziału w spisku przeciwko Dawidowi Rizzowi, mimo iż wiedziała, że Henryk faktycznie do niego dołączył. Monarchini potrzebowała jednak zachować pewne pozory, ponieważ zbliżał się poród, a mąż musiał publicznie uznać swoje dziecko.

19 czerwca 1566 roku królowa powiła syna.

Tego samego dnia przyjęła w swojej komnacie małżonka, który uznał małego Jakuba za swego potomka. Po porodzie małżeństwo pary królewskiej zaczęło się rozpadać. Maria unikała Henryka, nie dopuszczała go do swego łoża. Jednocześnie stosunki pomiędzy królową a szkockimi lordami uległy zdecydowanej poprawie. Tak pisał o tym w listach do Paryża francuski poseł:

15 S. Grzybowski, dz. cyt., s. 99.

17 Tamże, s. 104; zob. także w: R. Graham, Niezawiniona tragedia Marii Stuart, tłum. J. Hensel, Warszawa 2009, s. 203–204.

16 M. Bogucka, dz. cyt., s. 100–103.

18 S. Grzybowski, dz. cyt., s. 94.

25

nr 72 wiosna/lato 2017

Portret Dawida Rizzia pędza nieznanego autora znajduje się w Royal Collection

Nigdy nie widziałem, by królowa była bardziej kochana, poważana, czczona; nigdy nie było tyle harmonii między jej poddanymi jak dziś, dzięki mądrości jej postępowania: nie mogę dostrzec nawet najmniejszego rozdźwięku czy poróżnienia w jej otoczeniu19.

Ale była jeszcze jedna przyczyna, dla której Maria odpychała swojego męża. Królowa szaleńczo zakochała się w jednym ze szkockich lordów, Jakubie Bothwellu. Nie znamy okoliczności nawiązania tego romansu, ale wkrótce ich bliższa znajomość przestała być dla otoczenia tajemnicą, a Bothwell i Maria stali się nierozłączni20.

W tej sytuacji królowa zaczęła rozmyślać nad rozwodem, który, bądź co bądź, nie byłby bezprecedensowym rozwiązaniem w jej rodzinie – jej babka Małgorzata Tudor rozwodziła się aż dwa razy. Należałoby go jednak przeprowadzić 19 Cyt. za: M. Bogucka, dz. cyt., s. 112.

20 Według niektórych historyków Bothwell pojawił się niespodziewanie w życiu królowej, zgwałcił ją, spotkawszy pewnego dnia samą na spacerze. Świadczyć miałyby o tym m.in. słowa sonetu napisanego (rzekomo) przez królową: „Przez niego łzę wylałam już niejedną.

Gdy, choć mu serca swego nie oddałam, Panem się czyni gwałtem mego ciała, I po raz drugi z bólu lica bledną”.

Cyt. za: tamże, s. 121.

26

tak zręcznie, aby nie podważyć praw małego Jakuba do tronu szkockiego.

Jakub Bothwell miał jednak inne plany – nie rozwód, lecz morderstwo. Nie wiadomo, jak dalece wtajemniczył w nie swoją królewską kochankę. Wiele lat później, tuż przed śmiercią, gdy został uwięziony w Danii, oczyścił ją z zarzutów współudziału w morderstwie. Ale czy Maria rzeczywiście nie zdawała sobie sprawy z planów Bothwella, nie wiadomo do dziś, część faktów świadczy przeciwko królowej.

W styczniu 1567 roku do królowej dotarła informacja o zachorowaniu Darnleya na ospę.

Dość podejrzana wydaje się reakcja królowej, która szybko pośpieszyła odwiedzić chorego męża w Glasgow. Henryk był zaskoczony, ale i ucieszony widokiem żony, prosił ją o wybaczenie swoich błędów, tłumacząc je młodością21 i złymi doradcami. Maria nalegała na to, aby Henryk przeniósł się do innej miejscowości, i 27 stycznia udało się jej go do tego przekonać.

Ten fakt świadczy zdecydowanie za winą Marii, ponieważ nie było żadnego racjonalnego powodu, aby przewozić chorego Henryka. Z tego czasu zachowane są listy, które Maria miała rzekomo pisać do Bothwella, aczkolwiek ich autentyczność jest poważnie kwestionowana.

Henryk został zawieziony do Kirk o’ Field, gdzie znajdowała się rezydencja jednego z przyjaciół Bothwella. Postawiony na uboczu i otoczony wielkim ogrodem dom był faktycznie idealnym miejscem na popełnienie morderstwa22.

Do zbrodni doszło w nocy z 9 na 10 lutego 1567 roku. Królowa spędziła popołudnie z mężem, opuściła go godzinę przed północą, aby wziąć udział w balu maskowym wydanym na cześć pary dworzan, którzy tego dnia zawarli małżeństwo. Wyjeżdżając z Kirk o’Field, monarchini miała spotkać jednego ze służących Bothwella z usmoloną twarzą. Miała do niego wykrzyknąć: „Ale jesteś brudny!” i zapytać: „Co tu tak czuć prochem?”. Według niektórych historyków słowa te świadczą o niewinności królowej, która nie wiedziała, że w domu zamieszkanym przez jej męża przygotowywany jest wybuch prochu.

Istnieje kilka wersji mówiących o tym, co wydarzyło się w nocy. Wedle jednej z nich Bothwell 21 Henryk w 1567 roku miał zaledwie 21 lat.

22 M. Bogucka, dz. cyt., s. 123–130.

Societas Historicorum

wraz ze swymi kompanami wywabił Darnleya na zewnątrz, a według innych udusił go w łóżku.

Następnie ciało zostało przeniesione do ogrodu, a budynek został wysadzony w powietrze23.

Smutny koniec Cichy pogrzeb Darnleya odbył się 15 lutego 1567 roku. Maria ogłosiła wysoką nagrodę dwóch tysięcy funtów szterlingów dla tego, kto wskazałby mordercę jej męża. Nikt taki się nie znalazł, ale zaczęły szerzyć się plotki oskarżające Bothwella i królową o popełnienie tej zbrodni.

Czara goryczy przelała się, gdy doszło do rozwodu Bothwella z jego żoną i cichego ślubu z Marią.

Królowa zdecydowała się na ten krok prawdopodobnie dlatego, że była brzemienna. Lordowie szkoccy i lud solidarnie wystąpili przeciwko swojej monarchini. Maria została przez nich pojmana, uwięziona i zmuszona do podpisania aktu abdykacji na rzecz swojego syna. Wkrótce udało się jej uciec, a pomocy szukała u Elżbiety I. Był to jeden z najpoważniejszych błędów, jakie popełniła szkocka królowa. Maria stanowiła dla Elżbiety w Anglii szczególne zagrożenie wynikające z wiary katolickiej i bycia pretendentką do tronu angielskiego. Została uwięziona na wiele lat, a w 1587 roku skazana na karę śmierci i stracona za udział w spisku sfingowanym przez tajne służby angielskie24.

Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się, co dokładnie wydarzyło się w nocy z 9 na 10 lutego 1567 roku. Sprawa udziału Marii Stuart w morderstwie Henryka Darnleya również nie została do końca wyjaśniona. Główne dowody mające świadczyć przeciwko szkockiej królowej, tzw. listy ze szkatułki (listy pisane rzekomo przez Marię do Bothwella), zaginęły wkrótce po uwięzieniu królowej. Znane były jedynie z kopii, których zresztą nigdy Marii nie pokazano.

Bibliografia Źródła ӳӳ Marcaldi F., Narratione del Stato della Regina di Scotia, [w:] Szkocja Marii Stuart według dwóch szesnastowiecznych manuskryptów z Biblioteki Jagiellońskiej, red. M. Misztal, Kraków 2004. ӳӳ Papal negotiations with Mary Queen of Scots during her reign in Scotland 1561–1567, ed. by J. Hungerford Pollen, Edinburgh 1901.

Opracowania ӳӳ Bogucka M., Maria Stuart, wyd. 2 uzup., Wrocław 2009. ӳӳ Fraser A., Mary Queen of Scots, London 1989. ӳӳ Graham R., Niezawiniona tragedia Marii Stuart, tłum. J. Hensel, Warszawa 2009. ӳӳ Grzybowski S., Elżbieta Wielka, Wrocław 2009. ӳӳ Neale J.E., Elżbieta I, tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1981.

Agata Kwiatek

23 R. Graham, dz. cyt., s. 236–238; M. Bogucka, dz. cyt., s. 131–133.

24 M. Bogucka, dz. cyt., s. 134–160.

27

nr 72 wiosna/lato 2017

Synagogi obronne jako przykład powinności wojennych Żydów w okresie dawnej R zeczypospolitej • Nowożytność •

W dawnej Rzeczypospolitej Żydzi zamieszkujący miasta, podobnie jak wszyscy mieszkańcy, byli objęci obowiązkiem jego obrony przed nieprzyjacielem. W wyniku licznych wojen prowadzonych przez Koronę wiele miejscowości było często zagrożonych, dlatego – szczególnie od wieku XVII – również bóżnice żydowskie zaczęły spełniać funkcje obronne. Synagoga stanowiła centrum życia religijnego, społecznego i kulturalnego gminy, a przy tym świadczyła o jej zamożności. Szybko stała się więc swego rodzaju twierdzą, w której uciemiężeni Żydzi mogli się schronić przed atakami współmieszkańców, a także służyła jako jeden z punktów obrony granic Rzeczypospolitej przed najazdami wrogów. Właściciele miast w okresie nowożytnym na ziemiach polskich coraz częściej zaczęli wydawać pozwolenia na budowę synagog, pod warunkiem włączenia ich w układ miejskich murów obronnych. Powstał także drugi rodzaj bóżnicy obronnej, lokowanej poza obrębem konkretnej miejscowości1. Takie synagogi warowne wyróżniały się spośród pozostałych bóżnic charakterystycznym kształtem bryły z dobudowanymi elementami, właściwymi dla zabezpieczeń i obrony, przypominając fortece2. W poniższej pracy chciałabym skupić się na zewnętrznych cechach synagog świadczących o ich warownym charakterze i ukazać wybrane bóżnice wzniesione na terenie dawnej Rzeczypospolitej.

Równorzędne uczestnictwo Żydów w obronie miast wraz z ich pozostałymi mieszkańcami było zjawiskiem dość powszechnym w XVI

i XVII wieku3. Właściciele ziemscy nakazywali wyznawcom judaizmu współdziałanie w ochronie murów miejskich ze względu na uprzednie zezwolenia na osadnictwo w danym mieście bądź kolejne możliwości rozwoju życia wspólnoty tegoż miasta, takie jak zakładanie mykw, kirkutów czy szkół. Chcieli oni także umocnić obronność kraju na jego południowo-wschodnich granicach, wciąż zagrożonych ze strony Kozaków, Turków i Tatarów. Bóżnice służyły Żydom nie tylko jako miejsce odporu najazdu wroga Rzeczypospolitej, lecz także jako azyl przed tumultami, pogromami i napadami złodziei, toteż takie miejsca starano się dobrze przygotować do odparcia szturmów4. Można się było w nich schronić i przeczekać zamieszki.

Wypływa z tego wniosek, że zarówno Żydzi, jak i właściciele danego miasta czerpali korzyści z istnienia tego typu budowli obronnych.

Majer Bałaban podaje, że wśród bóżnic pochodzących z okresu staropolskiego można wyróżnić dwa podstawowe ich rodzaje, a mianowicie: bóżnice budowane w obrębie murów miejskich oraz bóżnice stawiane poza miastem lub przylegające do jego obmurowania5. To właśnie synagog tego drugiego typu było najwięcej i to one najczęściej miały charakter warowni w ścisłym tego słowa znaczeniu6. Aby wznieść synagogę, nieodzowne było uzyskanie zgody właściciela miasta, władz kościelnych lub króla, jeśli był on posiadaczem konkretnej miejscowości. Oni też określali jej lokalizację, a także wielkość i formę zewnętrzną7.

Jednym z przykładów przywilejów królewskich 3 M. Horn, Powinności wojenne Żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978, s. 44.

1 M. Bałaban, Bóżnice obronne na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, [w:] tegoż, Studja historyczne, Warszawa 1927, s. 94.

2 Tenże, Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929, s. 64.

28

4 M. Bałaban, Zabytki historyczne…, dz. cyt., s. 63.

5 Tenże, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 94.

6 Tegoż, Zabytki historyczne…, dz. cyt., s. 64.

7 M. i K. Piechotka, Bóżnice polskie XIV–XVIII w., „Kalendarz żydowski” 1985–1986, s. 63.

Societas Historicorum

9 Tenże, Zabytki historyczne…, dz. cyt., s. 64.

jednak prace wykończeniowe trwały jeszcze osiem lat15. Bóżnica w Żółkwi uważana jest za jedną z najpiękniejszych zachowanych tego typu warowni oraz jest jednocześnie jedną z największych w Europie16. Zbudowana została w stylu renesansowym z elementami barokowymi. Grube ściany od strony wschodniej i północnej umocniono solidnymi przyporami, ponadto płaski dach otoczono attyką o obronnym charakterze.

Wzdłuż attyki zachodniej, frontowej przebiegał dekoracyjny grzebień z ażurowymi wieżyczkami w narożnikach. Do głównego budynku synagogi dobudowano dwie przybudówki – jedną ze strony zachodniej nad przedsionkiem, a drugą ze strony południowej, parterową, pełniącą funkcję babińca17.

Synagogi obronne na ziemiach polskich dość wyraźnie odróżniały się od pozostałych bóżnic.

Były one zazwyczaj potężnymi, monumentalnymi budowlami o bardzo grubych, ceglanych bądź kamiennych murach, które z zewnątrz wyglądały dość surowo i prosto. Zdarzało się, że pozbawione były jakichkolwiek fragmentów dekoracyjnych. Swym kształtem do złudzenia przypominały świeckie twierdze18, gdyż wzorowano je na polskim budownictwie obronnym, szczególnie jeśli chodzi o zadaszenia19. Bóżnice te pokrywano płaskim, rzadziej dwuspadowym dachem, na nim umiejscawiano wysokie attyki wraz z blankami, w których przebijano wąskie strzelnice. Stosowano także dachy pilaste. Pierwotnie attyki nie były wyszukane, traktowano je wyłącznie w funkcji przeciwpożarowej, gdyż budynek z wysokimi attykami trudniej było podpalić. Jak podają Maria i Kazimierz Piechotkowie, w XVII wieku zaczęto wzbogacać formy attyki.

Znamienne dla tego okresu były attyki arkaturowe i ażurowe z małymi pinaklami. Także ważnymi elementami dobudowywanymi do synagog obronnych były wieżyczki, stawiane zazwyczaj na planie koła bądź w formie graniastosłupa. Jak już wcześniej wspomniałam, niekiedy w okresie pokoju mieściły się w nich więzienia gminne, natomiast w czasie walk pełniły one funkcję

10 F. Kraszyńska, Żydzi łuccy do końca XVII w., „Rocznik Wołyński” 1938, t. 7, s. 143.

15 S. Gąsiorowski, dz. cyt., s. 120.

11 M. Bałaban, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 95.

16 M. Bałaban, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 95.

12 S. Gąsiorowski, Chrześcijanie i Żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, Kraków 2001, s. 119.

17 S. Gąsiorowski, dz. cyt., s. 120.

13 Tamże, s. 118.

19 M. i K. Piechotka, Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999, s. 101.

dotyczących synagog obronnych był dokument króla Zygmunta III Wazy z dnia 5 maja 1626 roku dla Żydów łuckich zezwalający na budowę nowej bóżnicy pod warunkiem dostosowania jej do celów obronnych. Ponadto władca nakazywał, aby wyznawcy judaizmu zaopatrzyli się w armatę i w razie napadu nieprzyjaciół wespół ze swoimi sąsiadami bronili miasta8. Żydzi zastosowali się do tychże wskazań i wybudowali budynek o kształcie twierdzy z płaskim dachem, attyką i blankami z otworami strzelniczymi9. W jednym jego skrzydle wzniesiono wieżę obronną w kształcie graniastosłupa ze strzelnicami, która w czasie najazdów pełniła rolę baszty, skąd obserwowano wroga10, zaś w czasie pokoju służyła za więzienie kahalne11. Podobne dyspozycje otrzymywały także pozostałe gminy żydowskie, pragnące wybudować bóżnicę poza murami miasta, jak np. w Żółkwi. Synagoga nie powstałaby, gdyby nie król Jan III Sobieski, który udzielił Żydom pożyczki na budowę miejsca kultu, a dodatkowo sam dostarczał cegieł na jej budowę12.

Prace budowlane ruszyły dopiero w roku 1688, lecz już ponad 50 lat wcześniej – w 1635 roku – Żydzi żółkiewscy zdobyli zezwolenie na jej budowę od ówczesnego właściciela miasta Stanisława Daniłowicza. Brak dostatecznej sumy pieniędzy oraz liczne najazdy wrogów przez dłuższy czas blokowały prace. W 1664 roku Jan Sobieski, wtedy jeszcze chorąży koronny, na prośbę gminy żydowskiej potwierdził ten przywilej, poświadczając go ponownie w 1678 i ostatecznie w 1687 roku, już jako król Polski13. W roku 1692 arcybiskup lwowski Konstanty Lipski, wydając dekret, wyraził zgodę na budowę synagogi, dokładnie zaznaczając przy tym jej warowny charakter, mianowicie miała ona służyć Żydom za schronienie oraz miejsce przechowywania ich dobytków w razie napadów14. Prawdopodobnie budowę synagogi skończono w tym samym roku, 8 M. Bałaban, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 94.

14 M. Bałaban, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 96.

18 M. Bałaban, Zabytki historyczne…, dz. cyt., s. 64.

29

nr 72 wiosna/lato 2017

Synagoga w Żółkwi, widok od południowego zachodu, stan obecny

punktu obserwacyjnego ruchów wroga, wykorzystując przy tym swoje położenie poza murami miasta, co pozwalało na większy zakres monitorowania przeciwnika. Często, dzięki przebitym w nich ambrazurom, służyły do ostrzału nieprzyjaciela. Synagogi-warownie przeważnie były jeszcze umacniane skarpami. Dobudowywano do nich różnego rodzaju przybudówki, w których znajdowały się galeryjki dla kobiet czy jesziwy. Takie budynki okrywano dachem pulpitowym, dachami dwu- lub trzyspadowymi o kalenicach prostopadłych do ścian sali głównej albo dachem pilastym. Również i do nich dołączano attyki, zmniejszające niebezpieczeństwo przenoszenia się pożaru. Szczególnie na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, zagrożonych nagłymi najazdami, wymagano od budowniczych spełnienia dodatkowych warunków, pozwalających na prowadzenie obrony czynnej. Do obowiązku tego dostosowano też niektóre synagogi, np. w Łucku, być może w Pińsku i Rzeszowie. Niezbędne było wyposażenie takiego budynku w bezpieczne dojście na poddasze i dach z wnętrza, a więc umieszczenie klateczki schodowej w sieni bądź w sali. Aby 30

przeprowadzić skuteczny ostrzał przeciwnika z broni palnej, umieszczano otwory bądź wycięcia w attykach20. By połączyć bóżnice z systemem obronnym miasta, stawiano je w miejscach strategicznych, np. w pobliżu umocnień lub zamknięcia wjazdu do miejscowości. Tak ulokowano bóżnicę łucką, która znajdowała się w sąsiedztwie miasta, na wyspie na rzece Styr21.

Na przełomie XVII i XVIII wieku, z racji nieustannego zagrożenia ze strony wroga na kresach południowo-wschodnich, dążono do lepszej adaptacji synagog do celów obronnych22. Nowe bóżnice w dalszym ciągu wieńczone były ozdobnymi, wysokimi attykami z wąskimi ambrazurami oraz wyposażane w klateczki schodowe prowadzące na górę23. O warownym charakterze synagog świadczyły też wysoko umieszczane okna i okazałe, okute bramy24. Przykładem tego 20 Tamże, s. 108.

21 Tamże.

22 Tamże, s. 246.

23 Tamże.

24 Tamże, s. 108.

Societas Historicorum

Synagoga w Bychowie Nowym, widok od południowego zachodu, stan obecny

typu bóżnic są te z Żółkwi, Satanowa i Tarnopola25. Część synagog, np. w Bychowie Nowym i Żmigrodzie Nowym, posiadała pierwotnie dachy pogrążone z attykami, stosowane na szeroką skalę dopiero w XIX wieku26. Należy jednak wspomnieć, że zasadniczo układ synagog się nie zmienił. Większość z nich właściwie składała się z głównej, wysokiej sali otoczonej znacznie niższymi dobudówkami: sienią oraz babińcami prowadzącymi wzdłuż jednej bądź obu ścian27.

Nie tylko bóżnice miały pełnić funkcje obronne, ale także sami Żydzi zobowiązani byli do czynnego udziału w obronie miast. Samodzielnie musieli zaopatrzyć się w broń. Już Zygmunt III Waza w swoim przywileju dla gminy w Łucku zaznaczył, że Żydzi powinni posiadać armatę oraz w momencie zagrożenia wystawić spośród członków swojej społeczności ludzi do obrony synagogi28. Również gminę żydowską w Rzeszowie obowiązywały podobne dyspozycje. W 1627 roku 25 Tamże, s. 246.

26 Tamże.

27 Tamże, s. 244.

28 M. Bałaban, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 96.

ówczesny pan miasta Rzeszowa, Mikołaj Spytek Ligęza, wydał rozporządzenie, w którym nakazał także i Żydom posiadanie strzelb, prochu i kul oraz wyposażenie w cztery strzelby bóżnicy obronnej i ustanowienie w niej strażnika.

Miał być też wybrany hetman żydowski. W tym samym roku został nim Moszko Haftarz29. Wiadomo, że także w Tarnopolu Żydów obowiązywał nakaz obrony murów miejskich. O ich powinnościach pisał w 1672 roku znany podróżnik Ulrych Verdun, a mianowicie, że powinni wespół z chrześcijanami szkolić się i w razie potrzeby dobrze wyposażeni stawać do walki30.

Przykładem synagogi obronnej wybudowanej na obszarze kresów południowo-wschodniej Rzeczypospolitej była bóżnica w Bychowie Nowym. Obecnie jest to teren Białorusi. Synagoga została wzniesiona najprawdopodobniej pod koniec XVII wieku – zgodnie z miejscową

29 Tamże, s. 98.

30 Żydzi bojownicy o niepodległość Polski. 1918–1939 (reprint), red. A.K. Kunert, A. Przewoźnik, Warszawa 2002 (Żydzi polscy w służbie Rzeczypospolitej, t. 1), s. 27.

31

nr 72 wiosna/lato 2017

tradycją – dzięki funduszom rodu Sapiehów31.

Bóżnicę ulokowano na planie prostokąta. Nie zachowały się dokumenty świadczące o tym, czy ówczesna bóżnica posiadała już przedsionek i babiniec, czy zostały one dobudowane później.

Bryła synagogi miała kształt prostopadłościanu. Posiadała półkoliste, wysoko osadzone okna.

Najprawdopodobniej położony dach był płaski, pogrążony za wysoką, nieozdobioną attyką o wklęsłych płycinach. O obronnym charakterze synagogi świadczyła znajdująca się przy zachodniej ścianie w północnym narożniku okrągła wieżyczka, niewystająca poza wysokość attyki, posiadająca we wnętrzu klatkę schodową prowadzącą na poddasze z sali głównej. Od momentu założenia bóżnica ta została włączona w obronną zabudowę miasta, które stanowiło jedną z najpotężniejszych fortyfikacji na wschodnich kresach Rzeczypospolitej i wielokrotnie na przełomie XVI i XVII wieku stawało się ofiarą licznych wojen.

Przed wybuchem II wojny światowej synagoga nie była już użytkowana, a obecnie budynek popada w ruinę32.

Kolejnym przykładem bóżnicy o charakterze obronnym jest synagoga w Husiatynie, mieście znajdującym się obecnie w granicach Ukrainy.

Jak podaje Majer Bałaban, synagoga posiadała wiele cech architektury wschodniej, co mogło wskazywać na jej powstanie w okresie rządów tureckich w latach 1672–169933. Maria i Kazimierz Piechotkowie wskazują na rok 1692. Prostopadłościenna bryła, o grubych murach, postawiona na planie zbliżonym do kwadratu miała dobudowaną do ściany zachodniej niską sień, jednak nie wiadomo, jakiego rodzaju dachem była kryta.

Między tą sienią a salą główną – w północno-zachodnim narożniku – dołączona została klatka schodowa prowadząca na poddasze. Wstawione wysokie okna były wąskie i ostrołukowe. Z zewnątrz mury synagogi były gładkie, nieudekorowane. Oddzielona od nich gzymsem wysoka attyka pogrubiona płaskimi pilastrami połączonymi w formie oślego grzbietu w polach arkad miała wybite strzelnice w kształcie dziurek od klucza. Od góry zakończono ją dekoracyjnym grzebieniem. Ponadto do każdego z czterech narożników dołączone zostały kryte kopułkami,

okrągłe wieżyczki z małymi okienkami34. Budynek został częściowo zniszczony w czasie II wojny światowej, następnie odnowiono go i do połowy lat 90. działało w nim muzeum. Obecnie jest on nieużytkowany i opuszczony35.

Synagoga w Lubomlu również zaliczana jest do kategorii bóżnic obronnych. Została najprawdopodobniej wybudowana w 2 połowie XVII lub na początku XVIII wieku36. Bryła sali głównej miała kształt prostopadłościanu. Grube, ceglane mury z czasem podparte zostały w narożnikach solidnymi przyporami. Do zachodniej ściany bóżnicy dołączono sień, do której następnie w celach użytkowych dobudowano dla społeczności gminy mały budynek. Być może mieścił się tam cheder lub mieszkanie rabina.

Synagoga posiadała pogrążony dach dwuspadowy. Ściany bóżnicy dzielone były szerokimi, płaskimi lizenami, które okalały też narożniki.

Znajdowały się tam m.in. półkoliste, wysoko umieszczone okna. Nad zarysowaną linią okien biegł daleko wysunięty gzyms, podpierany gęsto rozstawionymi, zdobnymi wspornikami. Nad nim wykonano fryz arkadowy o grubych, zaokrąglonych narożnikach. Arkady składały się z połączonych łukami kolumienek z impostami.

Attyka zwieńczona została grzebieniem z pionowych sterczyn z zaokrąglonymi narożnikami37.

Bóżnica ta nie przetrwała II wojny światowej38.

W dawnej Rzeczypospolitej, zwłaszcza na narażonych na liczne najazdy kresach południowo-wschodnich, do zadań obronnych dostosowywano wiele budynków, w tym także synagogi.

Poprzez zaadaptowanie bóżnic do obrony zarówno właściciele miasta, jak i Żydzi czerpali realne korzyści. W momencie zagrożenia bóżnica stawała się schronieniem, miejscem, z którego można było prowadzić ostrzał nieprzyjaciela, także obserwować ruchy wroga (jeśli budynek znajdował się poza murami miejskimi). Należy jednak wspomnieć, że nie wszyscy badacze przychylają się do opinii, że synagogi zwieńczone attykami mają charakter warowny. Maria

31 M. i K. Piechotka, Bramy Nieba…, s. 270.

36 M. i K. Piechotka, Bramy Nieba…, dz. cyt., s. 278.

32 Tamże, s. 273.

37 Tamże, s. 279–280.

33 M. Bałaban, Bóżnice obronne…, dz. cyt., s. 96.

38 Tamże, s. 282.

32

34 M. i K. Piechotka, Bramy Nieba…, dz. cyt., s. 257.

35 Synagoga (ul. Puszkina), [online] www.sztetl.org.pl/pl/article/ husiatyn/11,synagogi-domy-modlitwy-i-inne/35576,synagogaul-puszkina-/ [dostęp: 27.12.2016].

Societas Historicorum

i Kazimierz Piechotowie wykazywali, że bóżnice Rzeczypospolitej, oprócz synagogi w Łucku, nie zostały odpowiednio zbadane w kierunku ich zastosowania w obronie czynnej miast. Nie negowali oni jednak faktu, że synagogi, podobnie jak inne murowane budynki sakralne, mogły spełniać funkcję azylu lub punktu ostrzału przeciwnika w sytuacjach nagłych zamieszek39.

Do wyżej wymienionego poglądu przychyla się Eleonora Bergman, która twierdzi, iż każda masywna budowla w XVII wieku mogła służyć do celów obronnych40.

Dominika Jasińska Bibliografia

ӳӳ Piechotka M. i K., Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999. ӳӳ Piechotka M. i K., Bóżnice polskie XIV–XVIII w., „Kalendarz żydowski” 1985–1986. ӳӳ Żydzi bojownicy o niepodległość Polski. 1918– 1939 (reprint), red. A.K. Kunert, A. Przewoźnik, Warszawa 2002 (Żydzi polscy w służbie Rzeczypospolitej, t. 1).

Strona internetowa ӳӳ Synagoga (ul. Puszkina), [online] www.sztetl. org.pl/pl/article/husiat yn/1 1,synagogidomy-modlitwy-i-inne/35576,synagoga-ulpuszkina-/ [dostęp: 27.12.2016].

Opracowania ӳӳ Bałaban M., Bóżnice obronne na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, [w:] tegoż, Studja historyczne, Warszawa 1927. ӳӳ Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929. ӳӳ Bergman E., Architektura synagog, [w:] Studia z dziejów Żydów w Polsce, t. 1, Materiały edukacyjne dla szkół średnich i wyższych, red. Z. Borzymińska, Warszawa 1995. ӳӳ Gąsiorowski S., Chrześcijanie i Żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, Kraków 2001. ӳӳ Horn M., Powinności wojenne Żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978. ӳӳ Kraszyńska F., Żydzi łuccy do końca XVII w., „Rocznik Wołyński” 1938, t. 7.

39 Ciż, Bóżnice polskie…, dz. cyt., s. 74.

40 E. Bergman, Architektura synagog, [w:] Studia z dziejów Żydów w Polsce, t. 1, Materiały edukacyjne dla szkół średnich i wyższych, red. Z. Borzymińska, Warszawa 1995, s. 201.

33

nr 72 wiosna/lato 2017

Sukcesy i porażki reform okresu tanzimatu (1839–1876) • XIX wiek •

W xix-wiecznej dyplomacji i publicystyce europejskiej niebywałą popularnością cieszyło się określenie imperium osmańskiego jako „chorego człowieka Europy”, którego to autorstwo przypisuje się carowi Mikołajowi I1. Przeświadczenie o niemożności uleczenia oraz o nieuchronnym rozpadzie Wysokiej Porty, powiązane z przekonaniem o cywilizacyjnej wyższości Europejczyków nad kulturą islamu, stało się rzeczą oczywistą, wykorzystywaną otwarcie przez mężów stanu ówczesnego świata zachodniego.

Ten skrajny pogląd (wspierany zarówno przez hierarchów katolickich, jak i prawosławnych i protestanckich) wynikał z powiązania uwarunkowań religijnych, oświeceniowego racjonalizmu, entuzjazmu epoki industrialnej i jednoczesnej wnikliwej obserwacji sytuacji międzynarodowej oraz stosunków wewnętrznych państwa Osmanów2. XIX-wieczna Porta była bowiem cieniem dawnej potęgi, „kolosem na glinianych nogach”, pogrążonym w stagnacji w stosunku do europejskich potęg. Imperium osmańskie nie stanowiło już stałego zagrożenia dla południa Europy, przeszło zaś do pozycji obronnych, tracąc przy tym kolejne fragmenty swojego państwa.

Od początku XIX wieku powszechnie uświadamiano sobie konieczność przeprowadzenia w imperium gruntownych reform na wzór europejski, a kolejne klęski poniesione na przełomie lat 20. i 30. wymusiły na sternikach państwa zdecydowane kroki. Nie oznacza to jednak, że przed tym okresem Zachód nie oddziaływał na Wysoką Portę. Przeciwnie, już w 1560 roku poseł cesarski na dworze sułtana Ogier Ghiselin de Busbecq napisał, że: „żaden inny naród na świecie nie wykazał większej gotowości do skorzystania z użytecznych wynalazków cudzoziemskich

od Turków”3. Co ciekawe, podkreślał on, że reformy i nowinki techniczne przyswajane przez Osmanów dotyczą tylko tych sfer życia, w których mogą one się przysłużyć się świętej wojnie islamu 4 . Wraz z osiągnięciem szczytu terytorialnego w XVI wieku i zahamowaniem podbojów terytorialnych wewnątrz Wysokiej Porty, nastawionej dotychczas na agresywną politykę międzynarodową, pojawiły się liczne problemy, obejmujące różne sfery życia. Jedną z metod klasyfikacji tych czynników przedstawił brytyjski historyk Bernard Lewis, który podzielił je na trzy główne grupy, odnoszące się do: prowadzenia polityki i zarządzania państwem; gospodarki i życia społecznego; przekształceń kulturalno-moralnych5. Wraz z postępującym kryzysem państwa stagnacja dotknęła również sferę kontaktów między światem zachodnim a muzułmańskim. Przyczyn tego niepokojącego zjawiska należy doszukiwać się w rozpowszechnionym w społeczeństwie osmańskim, dzięki spektakularnym sukcesom zbrojnym nad chrześcijańskimi armiami, micie o barbarzyńskiej, pogańskiej Europie. Równocześnie wykrystalizował się dominujący wśród muzułmańskich mieszkańców imperium osmańskiego pogląd głoszący, że to kultura islamu jest najlepszym nośnikiem postępu cywilizacyjnego, a odkrycia chrześcijańskiego Zachodu są niedoskonałe, gorsze. Pomimo klęsk w latach późniejszych wśród wielu muzułmanów wiara w ten mit pozostała niezachwiana, a przy tym pozwalała na złudne poczucie wyższości nad innymi nacjami i religiami6. Polski historyk Dariusz Kołodziejczyk, przywołując tezę Halila İnalcıka, zwrócił uwagę na powiązany z kryzysem finansowym i społecznym zanik 3 B. Lewis, Narodziny nowoczesnej Turcji, tłum. K. Dorosz, Warszawa 1972, s. 64.

4 Tamże, s. 64–65.

1 D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, s. 11.

5 Tamże, s. 38.

2 Tamże, s. 12.

6 Tamże, s. 55.

34

Societas Historicorum

innowacyjności, którego początek może być datowany na schyłek XVI wieku7. Symbolem tego okresu jest zburzenie przez fanatyczny tłum stambulskiego obserwatorium astronomicznego w roku 1580. Zjawisko to dosięgło również duchowieństwa muzułmańskiego, wśród którego zaczęli dominować zwolennicy radykalnych i ortodoksyjnych odłamów islamu (np. stronnictwo kadizadelich), atakujący wszelkie przejawy nowatorstwa bądź europeizacji. Z czasem ich wpływy objęły znaczną część społeczeństwa, szczególnie oddziały janczarów. Niechęć do świata zachodniego pogłębiło otwarcie kariery urzędniczej i wojskowej dla absolwentów szkół na wzór europejski przez sułtana Selima III w połowie XVIII wieku. Od tego momentu stan duchowny stał się jedyną drogą kariery dla osób mniej zdolnych i zamożnych, a medresy były bastionem fundamentalizmu religijnego8.

Wymienione powyżej czynniki pozwalają zobrazować ogrom wyzwań, z którymi musiało zmierzyć się imperium osmańskie, aby uchronić się przed upadkiem. Niewątpliwie u przyczyn reform tanzimatu leżała również potrzeba zademonstrowania Europie umiejętności wprowadzenia liberalnego i nowoczesnego systemu rządzenia, co udało się w muzułmańskim Egipcie rządzonym przez Muhammada Alego9.

Rządzący wówczas sułtan Abdülmecid I mógł w swoich działaniach reformatorskich oprzeć się na modernizacji podjętej przez swojego ojca, Mahmuda II, a także na pomysłach głównego ideologa zmian Reşida Paszy. Władca imperium 3 listopada 1839 roku ogłosił edykt monarszy (hatt-i sharif ) w pałacowych ogrodach Gülhane, od którego wziął początek okres tanzimatu, czyli reorganizacji i naprawy (tanzimat-i hayriye – szczęśliwe reorganizacje)10. Zapoczątkowane tym dokumentem reformy objęły większość dziedzin życia społecznego i politycznego w kraju. Najważniejsze zmiany dotyczyły niewątpliwie administracji państwowej, gdzie wprowadzono w życie system oparty na wzorcach francuskich. Utworzono także odrębne ministerstwa (posiadające tylko funkcję doradczą) 7 D. Kołodziejczyk, dz. cyt., s. 13.

8 Tamże.

Obraz Abdulmecida I

oraz uregulowano pracę rządu, obradującego pod przewodnictwem wielkiego wezyra. Innowacją było również ogłoszenie w maju 1840 roku nowego kodeksu karnego pod nazwą Ceza Kanunnamesi (Księga ustaw karnych), w którym objęto normami prawnymi, w zgodzie z duchem europeizacji, dziedziny życia nieuwzględniane przez szariat11. Przeprowadzono również próbę unowocześnienia gospodarki i finansów państwowych poprzez utworzenie w roku 1840 Banku Osmańskiego12. Zmiany nie ominęły armii, w której wprowadzono podział na jednostki, jednolitą hierarchię i stopnie wojskowe oraz poprawiono wyposażenie żołnierzy.

Przy całej masowości zmian podjętych w państwie i rozległości dziedzin objętych reformami okres tanzimatu już w swoim momencie schyłkowym na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku spotkał się z krytyką młodego pokolenia, wychowanego w zeuropeizowanych szkołach i zapatrzonego w ideały francuskiego romantyzmu, szczególnie w twórczość Victora Hugo. Obiektem ich krytyki

9 B. Lewis, dz. cyt., s. 141.

10 D. Kołodziejczyk, dz. cyt., s. 15; T. Wituch, Tureckie przemiany.

Dzieje Turcji 1878–1923, Warszawa 1980, s. 12.

11 T. Wituch, dz. cyt., s. 12.

12 B. Lewis, dz. cyt., s. 145.

35

nr 72 wiosna/lato 2017

stała się zarówno bieżąca polityka wewnętrzna imperium osmańskiego, jak i polityka zagraniczna, niedostosowana do zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, szczególnie po klęsce Francji, dotychczasowego wzoru dla reformatorów i największego europejskiego sojusznika w wojnie z Prusami. Argumenty tego opozycyjnego do władzy sułtańskiej środowiska, skupionego w działającym od 1867 roku na emigracji ruchu Młodych Osmanów, pozwalają na wskazanie dziedzin, w których europeizacja poniosła największe klęski. Pomimo że zakres oddziaływania ich opinii na społeczeństwo osmańskie był ograniczony, ich działalność oraz idee wywarły ogromny wpływ na wydarzenia roku 1876, których skutkiem było wprowadzenie pierwszej w historii imperium osmańskiego konstytucji.

Najpoważniejszym zarzutem wysuwanym pod adresem przeprowadzonych reform zarówno przez środowisko Młodych Osmanów, jak i europejskich krytyków była fasadowość wprowadzonych zmian, mających zakryć przed Zachodem prawdziwy charakter państwa i przyciągnąć opinię publiczną13. Publicysta i poeta Namık Kemal, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli opozycji, w swoim artykule pt. Tanzimat, opublikowanym w gazecie „İbret” w roku 1872, napisał o edykcie z 1839 roku, że został on proklamowany w celu zabezpieczenia życia państwa, czyli był manewrem prowadzącym do osiągnięcia celów politycznych14. Zmiany, które zaszły w państwie w oczach młodoosmanów, umocniły władzę sułtańską i stworzyły podstawę pod despotyczne i absolutystyczne rządy. W myśl modernizacji usunięto dawne środki zabezpieczające ludność przed samowolą władzy i zapewniające równowagę, usankcjonowane świętym prawem koranicznym. Szariat został według Kemala zastąpiony zlepkiem, karykaturą praw zachodnich, niegwarantujących jakichkolwiek instrumentów ograniczających władzę sułtana15. Reformy tanzimatu w sferze prawodawstwa kompromitowały więc muzułmański system rządzenia w oczach Europy oraz zachodni w oczach muzułmanów16.

Krytykę manifestu z Gülhane i późniejszych przemian wzmocniło podkreślane przez Młodych Osmanów oderwanie ich od potrzeb społeczeństwa i zerwanie z tradycją przodków17.

Najwięcej kontrowersji wywołał zapis zrównujący w prawach sułtańskich poddanych różnych religii, co stało w sprzeczności z literą prawa koranicznego i najbardziej podważało muzułmańskie zasady18. Obowiązująca dotychczas interpretacja szariatu nakazywała poszanowanie praw „ludów księgi”, czyli chrześcijan i żydów, ale jednocześnie nakładała na nich specjalne podatki i zakazywała wierzącym bliskich kontaktów z niewiernymi19. Mniejszości innowiercze były zorganizowane we wspólnoty – millety – na których czele stał zazwyczaj najwyższy zwierzchnik religijny. W ramach tych społeczności ich członkowie cieszyli się znaczną autonomią, jednak poza nimi nie posiadali żadnych praw.

Pomimo zapisu o zrównaniu praw wszystkich obywateli deklaracja monarsza nie znalazła odzwierciedlenia w rzeczywistości. Podstawowym atrybutem władzy sułtana pozostało bowiem oparcie jej na autorytecie kalifa, czyli następcy proroka Mahometa, zwierzchnika wszystkich sunnitów. Z zasady więc grupą uprzywilejowaną w państwie pozostali muzułmanie, a zreformowanie takiego stanu rzeczy z powodu braku jednolitego prawa było niemożliwe20.

Krytycy tanzimatu dostrzegali też niebezpieczeństwo wystawienia kraju na obce wpływy oraz niejako zachętę dla mocarstw europejskich do zainteresowania się sprawami wewnętrznymi imperium osmańskiego. Wskutek ogłoszenia prawa do nabywania ziemi przez cudzoziemców na terenie Wysokiej Porty uzyskali oni dość szybko ogromny wpływ na wszystkie gałęzie gospodarki, a nawet na życie publiczne państwa21.

Namık Kemal w swoim artykule opublikowanym w 1868 roku w emigracyjnym piśmie „Hürriyet” skrytykował politykę ekonomiczną państwa, a szczególnie przekazanie przemysłu osmańskiego w obce ręce. Pisał: „Czyż nie jest smutne, iż naród, obdarzony tak jak Turcy osmańscy 17 D. Kołodziejczyk, dz. cyt., s. 20.

13 Tamże, s. 209.

18 B. Lewis, dz. cyt., s. 141.

14 Tamże.

19 D. Kołodziejczyk, dz. cyt., s. 16; Koran 5:51.

15 Tamże, s. 210.

20 T. Wituch, dz. cyt., s. 14.

16 Tamże.

21 B. Lewis, dz. cyt., s. 211.

36

Societas Historicorum

Zdjęcie Namika Kemala

bystrością myśli, zmuszony jest do sprowadzania z zagranicy nawet odzieży?”22. Wskazywał też osmański system podatkowy jako przyczynę zrujnowania gospodarki i rolnictwa. Kryzys ekonomiczny imperium wymuszał na władzach pożyczanie pieniędzy z zagranicy. Niechlubną rolę w procesie zadłużania państwa odegrał sułtan Abdülaziz, brat i następca Abdülmecida I, który przeznaczał olbrzymie sumy na potrzeby dworu. Ogromny majątek pochłonęła też modernizacja armii i marynarki wojennej, która pod względem siły stała się trzecią w Europie23.

Młodzi Osmanowie wykazywali przy tym, że imperium osmańskie do wybuchu wojny krymskiej nie miało zagranicznych długów, jednak od 1854 roku, czyli od momentu, kiedy rozpoczął się ten rujnujący państwo konflikt zbrojny, znalazło się ono na skraju załamania finansowego.

Okres tanzimatu wywołał więc lawinę nowych problemów i zamiast zatrzymać kryzys Wysokiej Porty, przyśpieszył jej upadek. Obrońcą tej tezy był szczególnie działacz młodoosmański Ziya Pasza, który napisał na łamach „Hürriyet”, że „jeśli w latach 1592–1839 imperium posuwało

się w drodze do upadku w tempie dwukonnego wozu, to od 1839 do 1869 roku pędziło z szybkością pociągu”24.

Mimo fali krytyki i licznych zastrzeżeń reformy okresu tanzimatu miały dla imperium osmańskiego ogromne znaczenie. Stworzono zręby administracji centralnej i prowincjonalnej w oparciu o nowoczesne, francuskie wzorce. Unowocześniono i zreorganizowano armię, dzięki czemu już podczas wojny z Rosją w latach 1877–1878 okazała się ona trudnym przeciwnikiem i pomimo porażki zadała siłom carskim duże straty. Wprowadzono również wzorowane na prawodawstwie europejskim kodeksy: karny, cywilny, administracyjny i handlowy. Wbrew fasadowości tych kodyfikacji należy jednak zwrócić uwagę szczególnie na ogłoszony w 1850 roku kodeks handlowy Reşida Paszy, który jako pierwszy w dziejach imperium osmańskiego objął swoim zasięgiem sprawy niewyszczególnione w prawie koranicznym25. Ważną sferą uwzględnioną w przeobrażeniach była oświata. Podstawę systemu szkolnego dotychczas stanowiły szkoły wyznaniowe – nierzadko siedlisko i oparcie religijnej ortodoksji. Planowanie i wdrażanie reformy oświatowej zostało przekazane od 1847 roku w ręce Ministerstwa Oświaty, wydzielonego od wpływów ulemów26. Niewątpliwym sukcesem jego działalności było powstanie w stolicach prowincji sieci szkół rüşdiye, czyli średnich pierwszego stopnia, które przygotowywały chłopców w wieku od 10 do 15 lat do nauki w szkołach zawodowych i liceach typu europejskiego27. Pomimo oporu ze strony konserwatywnych środowisk w placówkach tych pod koniec wieku XIX według danych państwowych uczyło się około 33,5 tysiąca chłopców28.

Szczególnym naciskiem reforma objęła szkoły zawodowe, które niemal do końca XIX wieku dawały najwyższy poziom wykształcenia, jaki można było osiągnąć w imperium osmańskim.

Zakładano je na wzór europejski, a w ich rozwój zaangażowana była zwłaszcza Francja29. Ważną 24 Tamże, s. 211.

25 Tamże, s. 149.

26 Tamże.

27 T. Wituch, dz. cyt., s. 14.

22 Tamże.

28 Tamże, s. 14–15.

23 Tamże, s. 197.

29 Tamże, s. 15.

37

nr 72 wiosna/lato 2017

rolę na tym szczeblu odgrywały uczelnie wojskowe: Szkoła Nauk Wojskowych (otwarta w 1855 roku) i Szkoła Sztabu Generalnego, wychowujące kadry oficerskie armii osmańskiej. Z czasem o placówki kształcące specjalistów w swojej dziedzinie zaczęły zabiegać wszystkie ministerstwa, dzięki czemu powstały np. Szkoła Pedagogiczna czy Szkoła Handlowa. Oprócz tych finansowanych przez ministerstwa istniały też placówki bezpośrednio opłacane ze szkatuły sułtańskiej.

Najsłynniejszą tego typu instytucją oświatową było Cesarskie Liceum w Galacie (z francuskiego Lycée de Galatasaray), zorganizowane na wzór francuski i z francuskim językiem wykładowym.

Przygotowywało ono przyszłe elity państwowe oraz umożliwiało podjęcie kariery w dyplomacji. Szkoła ta kształciła również znaczną liczbę chłopców niemuzułmańskich, jednak z reguły nie otrzymywali oni sułtańskiego stypendium30.

Zwieńczeniem reformy oświatowej miało być otwarcie Uniwersytetu Osmańskiego (tur. Darülfünun-u Osmanî) w Stambule w roku 1870, jednak z powodu braku kadry naukowej już po roku instytucja zawiesiła działalność i ostatecznie zainaugurowała ją dopiero 1 września 1900 roku.

Reformy tanzimatu odegrały też nieocenioną rolę w wykrystalizowaniu się nowej elity osmańskiej, która przez kontakt z dorobkiem kultury i nauki europejskiej zaczęła przenosić na grunt Wysokiej Porty zdobytą w Europie wiedzę. Zorganizowane na wzór europejski szkoły stały się, dzięki wychowaniu nowej elity urzędniczej, nośnikiem haseł reformatorskich w różnych częściach imperium osmańskiego. Nie należy jednak przy tym zapominać, że trudności, z jakimi musieli zmierzyć się reformatorzy i rodząca się inteligencja, były ogromne. Zmiany społeczne, które pociągnęły za sobą reorganizacje, zagrażały istniejącym od wieków stosunkom i zasadom rządzącym społeczeństwem. Stąd też spotkały się one z odrzuceniem i ogromną krytyką, a przez to zakres ich działań był ograniczony.

Bez prób otwarcia się na wzorce zachodnie nie powstałoby również samo środowisko Młodych Osmanów, czerpiące swoje hasła z dorobku francuskiej myśli politycznej i wielkiej rewolucji.

Reformy tanzimatu odegrały ogromną rolę w dziejach imperium osmańskiego. Położyły one podwaliny pod przyszłą, gruntowniejszą

modernizację i przebudowę społeczeństwa osmańskiego. Pomimo licznych porażek oraz błędów popełnionych przez reformatorów już pod koniec XIX wieku można było dostrzec postęp w wielu dziedzinach życia, szczególnie w oświacie. W założonych według europejskich wzorców szkołach wychowywała się elita intelektualna, mająca jaśniejsze spojrzenie na rzeczywistość i łatwiej dostrzegająca potrzeby społeczeństwa31. To ona na początku XX wieku odegrała kluczową rolę w procesie kształtowania się nowoczesnej Turcji. Okres tanzimatu przyniósł również jednak umocnienie władzy sułtańskiej i likwidację instrumentów chroniących poddanych przed despotyzmem. Odgórne narzucenie reform bez konsultacji ze społeczeństwem wywołało ogromną niechęć, szczególnie duchowieństwa muzułmańskiego. Najbardziej ucierpiała przy tym gospodarka imperium, która została zdominowana przez cudzoziemców.

Niezwykle trafnego podsumowania tego okresu dokonał Bernard Lewis, który napisał, że: „zbyt gruntownie zniszczono stary porządek, by jakakolwiek jego odnowa była możliwa; tylko jedna droga stała przed Turcją – droga modernizacji i europeizacji”32.

Przemysław Supiński Bibliografia Opracowania ӳӳ Kołodziejczyk D., Turcja, wyd. 2 rozsz., Warszawa 2000. ӳӳ Lewis B., Narodziny nowoczesnej Turcji, tłum. K. Dorosz, Warszawa 1972. ӳӳ Reychman J., Historia Turcji, Wrocław 1973. ӳӳ Wituch T., Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923, Warszawa 1980.

Strona internetowa ӳӳ The Noble Qur’an, [online] https://quran. com/5/51 [dostęp: 4.01.2017].

31 B. Lewis, dz. cyt., s. 162.

30 Tamże.

38

32 Tamże, s. 163.

Societas Historicorum

Niejedno oblicze „Zbója Becza”, czyli rzecz o hm. Witoldzie Fusku i I Bieckiej Drużynie Skautowej im. Zbója Becza • XX wiek •

Biecz – obecnie położony na pograniczu Polski i Słowacji, na południowo-wschodnich rubieżach województwa małopolskiego w powiecie gorlickim – jest małym i dość prowincjonalnym miasteczkiem. Ma on jednak ponad siedemsetletnią, bardzo bogatą historię, mnóstwo cennych zabytków i pamiątek oraz wiele ciekawych legend. Jedną z nich jest opowieść o Zbóju Beczu, rycerzu, który po uratowaniu przed śmiercią z rąk bieckiego kata ofiarował wszystkie swoje dobra na budowę miasta zwanego po dziś dzień Bieczem.

Osobą, która także bardzo wiele poświęciła tej miejscowości, był niewątpliwie Witold Fusek, pseud. Zbój Becz. Urodził się on 30 września 1885 roku w Bieczu1 jako syn Wilhelma Fuska, farmaceuty, botanika oraz powstańca styczniowego, i Wandy Poraj-Sucheckiej2. Miał dwie starsze siostry – Zuzanna zmarła na zesłaniu w Kazachstanie, natomiast Jadwiga zmarła w wieku dziecięcym. W latach 1892–1897 uczęszczał do szkoły w Bieczu, następnie do gimnazjum w Tarnowie, które ukończył w 1900, a maturę zdał w 1904 roku w wyższym gimnazjum w Sanoku.

Jednocześnie w 1902 roku został zapisany do Ksiąg Gremialnych Aptekarzy Galicji Zachodniej jako uczeń. Praktykę odbył w aptece swego ojca i w 1906 roku uzyskał dyplom asystenta sztuki farmaceutycznej. Już dwa lata później otrzymał tytuł magistra farmacji w Studium Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po ukończeniu studiów odbył służbę wojskową w Garnizonowym Szpitalu Wojskowym w Krakowie. Zanim powrócił do rodzinnego Biecza w 1911 roku, pracował w aptekach w Tarnowie i Krakowie3.

1 K. Jarzembowski, L. Kuprianowicz, Harcmistrzynie i harcmistrze ZHP mianowani w latach 1920–1949, Kraków 2006, s. 114 2 P. Matys, S. Panek, Fusek Witold, [w:] Harcerski słownik biograficzny, t. 2, red. J. Wojtycza, Warszawa 2008, s. 77.

3 Tamże.

Jeszcze w czasach akademickich Witold Fusek zaangażował się w działalność studenckiego koła Eleusis, czego owocem było założenie przez niego Związku Nadziei, który skupiał młodzież gimnazjalną i działał właśnie z ramienia Eleusis. Równocześnie redagował miesięcznik „Młodzież”, propagujący wstrzemięźliwość i wychowanie w duchu narodowym wśród młodzieży4.

Po powrocie do Biecza rozpoczął pracę w rodzinnej aptece i, co najważniejsze, przystąpił do formowania I Bieckiej Drużyny Skautowej im. Zbója Becza. Została ona utworzona z członków istniejącej Drużyny Bartoszowej5. Witold Fusek jako drużynowy wkładał dużo pracy w zapewnienie grupie bytu finansowego oraz w uzyskanie zaufania miejscowego społeczeństwa6.

Po tym, jak pod koniec 1911 roku rozwiązano Związek Nadziei, a jego członków skierowano do drużyn skautowych, „Zbój Becz” zgłosił do Związkowego Naczelnictwa Skautowego [dalej: ZNS] we Lwowie istnienie w Bieczu organizacji skautowej7.

Już 13 lutego 1912 roku Witold Fusek został mianowany przez ZNS drużynowym bieckiej 4 K. Ratajska, Dziedzice filomatyzmu, Wrocław 1987, s. 167.

5 P. Matys, Materiały do historii harcerstwa bieckiego i gorlickiego, Biecz 2001, s. 5.

6 P. Matys, S. Panek, dz. cyt., s. 77.

7 Tamże, s. 78.

39

nr 72 wiosna/lato 2017

Portret Witolda Fuska ze zbiorów Muzeum Ziemi Bieckiej

drużyny skautowej8. W latach kolejnych czynnie uczestniczył w życiu skautowym, brał udział m.in. w zjeździe oficerów skautowych i w kursie w Skolem, uczestniczył w tworzeniu drużyn skautowych w Gorlicach oraz zabrał głos w dyskusji nad treścią prawa skautowego9.

Wraz z wybuchem Wielkiej Wojny Witold Fusek został zmobilizowany do Garnizonowego Szpitala Wojskowego nr 15 w Krakowie, a potem do Ruchomego Szpitala Rezerwowego nr 1/110.

Służbę zakończył w listopadzie 1915 roku w stopniu kapitana11. Jako czynny działacz społeczny brał udział w formowaniu władz państwowych odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. Został wybrany na członka Tymczasowej Powiatowej Rady Narodowej Ziemi Gorlickiej, a następnie zorganizował w Bieczu Straż Obywatelską, której został komendantem12. Do służby harcerskiej powrócił w 1922, kiedy powierzono mu funkcję 8 B. Leonhard, Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910–1950, Kraków 2001, s. 18.

9 P. Matys, S. Panek, dz. cyt., s. 78.

10 Tamże.

11 Tamże.

12 Zob. Odezwa Tymczasowej Powiatowej Rady Narodowej Ziemi Gorlickiej z 2 XI 1918, [w:] P. Matys, „Zbój Becz” – harcerska biografia Witolda Fuska, Biecz 1989, s. 6.

40

opiekuna odrodzonej bieckiej drużyny, funkcjonującej odtąd pod nazwą I Męskiej Bieckiej Drużyny Harcerskiej im. Kazimierza Pułaskiego.

Jej drużynowym został w 192713. W marcu roku kolejnego został mianowany przez Naczelnictwo Związku Harcerstwa Polskiego członkiem czynnym14. „Zbój Becz” z dużym zaangażowaniem poświęcał się pracy harcerskiej. Z jego inicjatywy powstała I Biecka Drużyna Harcerek im. Królowej Jadwigi oraz Zrzeszenie Starszoharcerskie „Ogniwo”, które skupiało dawnych bieckich harcerzy15. Dzięki swojej owocnej pracy 15 grudnia 1930 roku uzyskał stopień harcmistrza16. W 1934, wskutek spaczenia jego idei przez sanację, podjął decyzję o wystąpieniu z harcerstwa17. Dostał urlop 15 października 1935, czym formalnie zawiesił swoją działalność harcerską 18. Natomiast już 15 stycznia roku kolejnego została mu przyznana Odznaka 25-lecia ZHP19. Obok pracy harcerskiej Witold Fusek realizował się także w innych dziedzinach życia. Pełnił funkcję bibliotekarza w Czytelni Ludowej, współtworzył kadrę bieckiego „Sokoła”, angażował się w życie licznych stowarzyszeń, m.in. Kongregacji Kupieckiej, Składnicy Kółek Rolniczych czy Związku Pszczelarskiego. Ponadto piastował urząd radnego Rady Miejskiej20.

Należy także zaznaczyć, że Witold Fusek był od 1934 roku aktywnym działaczem Stronnictwa Narodowego, czym zyskał sobie spore poparcie w lokalnej społeczności21. Podczas kampanii wrześniowej „Zbój Becz” został zmobilizowany do 10. Szpitala Okręgowego w Przemyślu, skąd po klęsce udało się mu powrócić do Biecza22. Niedługo po tym został zaprzysiężony na członka Narodowej Organizacji Wojskowej i zaczął tworzyć podziemne komórki tej

13 P. Matys, S. Panek, dz. cyt., s. 78.

14 B. Leonhard, dz. cyt., s. 93.

15 P. Matys, S. Panek, dz. cyt., s. 78.

16 K. Jarzembowski, L. Kuprianowicz, dz. cyt., s. 114.

17 J. Kostrzewski, Fusek Witold, [w:] Polski słownik biograficzny, red. Władysław Konopczyński, Wrocław, 1977, t. 7, s. 187.

18 B. Leonhard, dz. cyt., s. 132.

19 Tamże, s. 133.

20 P. Matys, S. Panek, dz. cyt., s. 78.

21 Tamże.

22 Tamże, s. 79.

Societas Historicorum

organizacji na terenie powiatu gorlickiego23.

Praca konspiracyjna rozwijała się szybko, polegała na gromadzeniu broni, lekarstw i opatrunków. Ludzie, którzy byli zaangażowani w te działania, pochodzili z kręgu rodziny, przyjaciół i dawnych wychowanków Witolda Fuska. Pomagali oni uciekinierom, wysiedleńcom, wydawali również prasę konspiracyjną24. Z powodu swej pozycji społecznej oraz podejmowanych działań Witold Fusek został aresztowany przez Gestapo po raz pierwszy w lipcu 1940 roku, ale zwolniony po 24 godzinach25. Drugie aresztowanie miało miejsce 19 maja 1941, kiedy zatrzymano go razem z jego rodziną, pracownikami apteki i grupą znajomych. Większość z tych osób zwolniono, jednak samego Fuska osadzono w więzieniu w Jaśle, potem 3 czerwca przewieziono do więzienia w Tarnowie, skąd 25 lipca został przeniesiony do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Tam otrzymał numer 18699. Zmarł z wycieńczenia w szpitalu obozowym 6 grudnia 194126.

Sporą część swojego życia Witold Fusek poświęcił harcerstwu oraz pracy z młodzieżą. To właśnie z jego inicjatywy powstała jedna z pierwszych drużyn skautowych na ziemiach polskich.

Harcerstwo zajmuje ważne miejsce zarówno w historii Biecza, jak i w życiu ówczesnej bieckiej społeczności. Pierwszy wpis w Księdze dziejów I B.[ieckiej] Dr.[użyny] Sk.[autowej] imienia Zbója Becza [dalej: Księga dziejów]27 obejmuje okres od 21 sierpnia 1911 do 20 października 1912 roku28.

Wynika z niego, że wspomniana w tytule drużyna skautowa powstała 21 sierpnia 1911 na skutek przekształcenia miejscowej Drużyny Bartoszowej29. Drużynowym został Witold Fusek, zaś funkcje jego zastępców objęli Jan Zieliński i Józef Sopala30. Autor kroniki wypisał nazwiska skautów, którzy należeli do drużyny przez pierwszy 23 Tamże.

24 Tamże.

25 Tamże.

26 Tamże.

27 P. Matys, Materiały…, dz. cyt., s. 5.

28 Tamże.

29 Tamże. Spornym w tej kwestii pozostaje fakt, że monografia Drużyny Bartoszowe 1908–1914, red. Komitet Redakcyjny Księgi Pamiątkowej Drużyn Bartoszowych, Lwów 1939 nie uwzględnia takowej drużyny rzekomo istniejącej w Bieczu. Ponadto nie są znane inne dokumenty poświadczające jej istnienie.

30 P. Matys, Materiały…, dz. cyt., s. 5.

rok jej działalności; byli to: Witold Fusek, Jan Zieliński, Gabryel, Tadeusz Zieliński, Wojdyła, Bachta oraz Józef Sopala31. Kolejno w zapisie ujęte zostały nazwiska tych skautów, którzy zdali swój pierwszy egzamin skautowy; byli to: Jan Zieliński, Gajecki, Gabryel, Tadeusz Zieliński, Bachta oraz Cetnarowicz32. Z Księgi dziejów wynika, że wyżej wymienieni skauci złożyli również przyrzeczenie, które brzmiało następująco: Ślubujemy w Drużynie Skautowej kształcić się na dobrych Polaków i dzielnych ludzi. Pragniemy służyć Ojczyźnie naszej nieszczęśliwej i braci naszych, którzy przez karty, tytoń i alkohol stali się nieszczęśliwymi: nawracać. Dlatego my sami, uważając, że te trzy wady psują ludzi najbardziej, ślubujemy nie używać trunków, tytoniu i nie grać w karty i składamy na to skautowe słowo czci33.

Uzupełnieniem tego okresu są zapisy dokonane w książce kasowej drużyny34. Wynika z niej, że w lutym 1912 roku drużyna opłacała prenumeratę „Skauta”, a w kwietniu tegoż roku dokonała zakupu m.in. szkła do lampy naftowej, nafty, gwoździ, sznurów, świec, samowaru oraz stołu35.

Ponadto od maja pojawiają się opłaty czynszu za użytkowany lokal w kwocie 5 koron miesięcznie – do tej pory drużyna korzystała z Czytelni Ludowej bez uiszczania opłat36. Obok wydatków zanotowany został przychód z przedstawienia w kwocie 100 koron, z czego koszty własne (zaproszenia, kostiumy etc.) wyniosły 50 koron37.

Następnego wpisu do Księgi dziejów dokonano 24 grudnia 1912 roku38 – w tym dniu drużyna

31 Tamże.

32 Tamże, s. 6.

33 Tamże. Według P. Matysa zacytowana rota odnosi się bezpośrednio do ideologii Eleusis szerzącej potrójną wstrzemięźliwość i nie pozostaje w związku ze wzorcem angielskim czy też pierwszą edycją polskiego prawa skautowego; zob. Matys P., „Rodowody” pierwszych drużyn skautowych w Bieczu i Gorlicach, [w:] Z dziejów ruchu harcerskiego studia – szkice – materiały 1911–2006, Rzeszów 2006 s. 94.

34 Tenże, „Rodowody”…, dz. cyt., s. 95.

35 Tamże.

36 Tamże.

37 Tamże.

38 Istnieje wątpliwość dotycząca poprawności tej daty, gdyż kolejny wpis opatrzony jest datą 1 grudnia 1912.

41

nr 72 wiosna/lato 2017

Współczesna wystawa w Muzeum Ziemi Bieckiej: „Z przeszłości harcerstwa w Bieczu”

przeszła ćwiczenia polowe39. W dalszych dniach, tj. od 1 do 6 grudnia 1912 roku, drużyna odbywała próby do przedstawienia pt. „Gwiazdy Syberii”40.

7 grudnia 1912 kolejnych czterech skautów zdało pierwszy egzamin oraz złożyło ślubowanie skautowe41. Jedną z form pozyskiwania pieniędzy przez drużynę było wystawianie przedstawień. Tak oto 29 grudnia 1912 wystawiono sztukę pt. „Murarz”, która przyniosła zysk w wysokości 66 koron i 10 halerzy42. Niedługo po tym, bo już 19 stycznia 1913 roku, odbyła się premiera kolejnego przedstawienia, tj. „Gwiazd Syberii”, które przyniosło ponad 66 koron zysku43. W tym samym miesiącu Witold Fusek, Jan Zieliński oraz Stawarz wzięli udział w kursie instruktorskim we Lwowie44.

39 P. Matys, Materiały…, dz. cyt., s. 7.

11 lutego 1913 drużyna skautowa zwróciła się do bieckiego oddziału „Sokoła” z prośbą o objęcie ją opieką45, z czego wynika, że skauci do tej pory działali niezależnie od tej organizacji. W tym samym miesiącu drużyna odbywała ćwiczenia musztry oraz ćwiczenia polowe z użyciem karabinów46. O dobrym funkcjonowaniu drużyny oraz zainteresowaniu skautingiem świadczy fakt, że w dniu 24 lutego 1913 liczyła ona już 28 członków podzielonych na patrol „Orła”, w którym funkcję patrolowego pełnił Stawarz, oraz patrol „Kozicy” z patrolowym Cetnarowiczem47. Przez kolejne miesiące drużyna odbywała zbiórki regularnie, prowadząc ćwiczenia polowe, zarówno dzienne, jak i nocne. Skauci za swoją aktywność i zaangażowanie byli nagradzani kreskami; o powadze tego systemu nagradzania świadczy fakt skrupulatnego prowadzenia statystyki48.

40 Tamże, s. 7–8.

41 Tamże.

45 Tenże, Materiały…, dz. cyt., s. 11.

42 Tamże, s. 9.

46 Tamże.

43 Tamże, s. 10.

47 Tamże, s. 12.

44 Tenże, „Rodowody”…, dz. cyt., s. 95.

48 Tamże, s. 11–24.

42

Societas Historicorum

10 czerwca 1913 roku do Biecza przyjechał Ignacy Kozielewski w celu odbycia spotkania z bieckim oddziałem „Sokoła”. Przy tej okazji wystąpił publicznie z odczytem pt. O podstawach bytu narodowego, o stosunku do skautingu oraz dokonał przeglądu miejscowej drużyny skautowej, podczas którego zwrócił uwagę na niewystarczającą karność wśród członków49.

O współpracy i przyjaźni z sąsiednimi drużynami skautowymi świadczy fakt odbywanych wspólnie ćwiczeń. Takie ćwiczenia miały miejsce 29 czerwca 1913, kiedy to drużyna biecka spotkała się z drużynami z Gorlic, Żmigrodu oraz Dębowca w okolicy miejscowości Bednarka, gm. Lipinki50. Skauci bieccy brali udział także w życiu ogólnozwiązkowym. W zlocie we Lwowie uczestniczyli: Witold Fusek, B. Niemczyński, T. Niemczyński, Kędzior, Zieliński, Stawarz, Wroński, Tadkiewicz, Sarnecki51. Natomiast na kurs skautowy w Skolem z Biecza pojechał drużynowy Witold Fusek oraz Kosiba. Pod ich nieobecność pieczę nad drużyną sprawował bieczanin Alojzy Salamon, członek drużyny krośnieńskiej52.

Podczas gdy dalsza praca zapowiadała się pomyślnie, w drużynie nastąpił rozłam spowodowany przez druha Zielińskiego53, który został wykluczony z drużyny 7 września 1913 roku na skutek działania na jej szkodę54. Kolejnych dwóch członków wydalono za palenie papierosów55. Za nimi, jak gdyby w geście solidarności, z drużyny odeszło kolejnych pięciu druhów56.

Był to ogromny cios dla grupy, która w okresie od 10 września 1913 do 26 kwietnia 1914 przestała istnieć; ci druhowie, którzy nie opuścili drużyny skautowej, przenieśli się do drużyny sokolej57.

Praca skautowa ruszyła na nowo 27 kwietnia 1914. Utworzono wtedy dwa zastępy, w których skład weszli najmłodsi skauci z roku ubiegłego58.

49 Tamże, s. 25.

50 Tamże, s. 26.

51 Tamże.

3 maja 1914 powstał trzeci zastęp „Wyżła”59. Na tym wpisie kończy się Księga dziejów I B.[ieckiej] Dr.[użyny] Sk.[autowej] imienia Zbója Becza.

Natomiast ostatnie zapisy w książce finansowej zostały dokonane pod koniec maja 1914 roku60.

W walkach podczas I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej brali udział także bieccy harcerze. Władysław Nekrasz w swojej pracy61 podaje informację, że do Legionów Polskich wstąpiła cała biecka drużyna skautowa62, ponadto wskazuje, że trzech spośród jej członków w walkach poległo; byli to: Tadeusz Gumiński63, Wincenty Kosiba64 oraz Jan Sarnecki65. Powstała w 1921 roku drużyna wybudowała poległym druhom pomnik w 192866.

Istotnym uzupełnieniem dokumentacji drużyny są informacje zawarte w „Skaucie”, które pojawiły się w kilku numerach tego czasopisma.

Znajduje się tam potwierdzenie powstania drużyny w Bieczu latem 191167 i wiadomość o mianowaniu Witolda Fuska drużynowym I Bieckiej Drużyny Skautowej im. Zbója Becza przez ZNS68. W czasopiśmie zawarto także wiadomość o udziale bieckich skautów w gaszeniu pożaru w Bieczu, który miał miejsce 7 marca 191269, oraz informację o ćwiczeniach z zastępami gorlickimi, datowanych na 17 marca 1911 roku70.

I Biecka Drużyna Skautowa imienia Zbója Becza jawi się jako swoisty ewenement na tle innych drużyn powstałych w tym okresie. Po pierwsze, wydaje się ona autorskim pomysłem Witolda 59 Tamże, s. 31.

60 Tenże, „Rodowody”…, dz. cyt., s. 97.

61 W. Nekrasz, Harcerze w bojach. Przyczynek do udziału młodzieży polskiej w walkach o niepodległość ojczyzny w latach 1914–1921, t. 1, Warszawa 2011.

62 Tamże, s. 2.

63 Tenże, Harcerze w bojach. Przyczynek do udziału młodzieży polskiej w walkach o niepodległość ojczyzny w latach 1914–1921, t. 2, Warszawa 2011, s. 343.

64 Tamże.

65 Tamże, s. 347.

54 Tamże, s. 29.

66 P. Matys, „Rodowody”…, dz. cyt., s. 97. Na pomniku widnieje data 1914–1920 i nazwiska wymienionych skautów, jednak informacje podane przez W. Nekrasza nie mają potwierdzenia w innych źródłach i wymagają dokładniejszego zbadania.

55 Tamże.

67 „Skaut” 1911, nr 9, 15 lutego, s. 15.

56 Tamże.

68 „Skaut” 1912, nr 10, 1 marca, s. 15.

57 Tamże, s. 30.

69 „Skaut” 1912, nr 12, 1 kwietnia, s. 15–16.

58 Tamże.

70 „Skaut” 1912, nr 13, 15 kwietnia, s. 15.

52 Tamże.

53 Tamże, s. 27.

43

nr 72 wiosna/lato 2017

Fuska – wskazuje na to fakt, że ideologicznie wywodzi się ona bezpośrednio ze środowiska elsowskiego, którego „Zbój Becz” był czynnym członkiem. Ponadto w grudniu 1911 roku w Przemyślu miał miejsce zjazd działaczy Związku Nadziei, na którym to, przy poparciu Fuska, podjęto uchwałę o rozwiązaniu tej organizacji, a jej członków skierowano do drużyn skautowych71. Kolejnym elementem świadczącym o wyjątkowości tej drużyny jest fakt, że nie powstała ona w łonie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, lecz rozwinęła się samodzielnie. Spowodowane mogło to być tym, że „Sokół” powstał w Bieczu dopiero 22 listopada 191272. Trzecią, bodaj najważniejszą kwestią jest to, że Witold Fusek swoją drużynę zorganizował w oparciu o szkołę rzemieślniczą73, a jej członkowie byli młodzieżą pracującą74. Przysparzało to drużynowemu wielu zmartwień, które nakreślił w artykule pt. Rzemieślnicze drużyny skautowe75. Zwrócił w nim uwagę na to, że młodzież rzemieślnicza potrzebuje mniej wymagających intelektualnie form pracy, a także większej dyscypliny, uzyskiwanej zarówno pochwałami, jak i upomnieniami76. Według niego przeszkodą w życiu dla tej młodzieży jest m.in. zła sytuacja materialna, dlatego też na barkach drużynowego spoczywa obowiązek zapewnienia skautom stabilnego bytu i umożliwienia im udziału w wycieczkach, zlotach czy kursach77.

Ta pierwsza drużyna skautowa w Bieczu, a także jedna z pierwszych w Polsce, przetarła ścieżki, jak również wyznaczyła cele i wartości, które przyświecały kolejnej bieckiej drużynie, powstałej już w odrodzonej Rzeczypospolitej, czyli I Męskiej Drużynie Harcerskiej im. Kazimierza Pułaskiego.

Katarzyna Łysak

71 P. Matys, „Rodowody”…, dz. cyt., s. 94.

72 Tamże, s. 96.

73 A. Pankowicz, A. Wojtycza, Informator statystyczny do dziejów społeczno – gospodarczych Galicji. Skauting polski w Galicji w latach 1911–1918, Kraków 2000, s. 78.

74 Tamże, s. 93.

75 Artykuł ten ukazał się w piśmie „Harcmistrz” 13, 1930, nr 3, s. 26–27. P. Matys, „Rodowody”…, dz. cyt., s. 97.

76 Tamże.

77 Tamże, s. 98.

44

Bibliografia Źródła ӳӳ Matys P., Materiały do historii harcerstwa bieckiego i gorlickiego, Biecz 2001. ӳӳ „Skaut” 1911, nr 9, 15 lutego, s. 15. ӳӳ „Skaut” 1912, nr 10, 1 marca, s. 15. ӳӳ „Skaut” 1912, nr 12, 1 kwietnia, s. 15–16. ӳӳ „Skaut” 1912, nr 13, 15 kwietnia, s. 15.

Opracowania ӳӳ Drużyny Bartoszowe 1908–1914, red. Komitet Redakcyjny Księgi Pamiątkowej Drużyn Bartoszowych, Lwów 1939. ӳӳ Jarzembowski K., Kuprianowicz L., Harcmistrzynie i harcmistrze ZHP mianowani w latach 1920–1949, Kraków 2006. ӳӳ Kostrzewski J., Fusek Witold, [w:] Polski słownik biograficzny, red. Władysław Konopczyński (red. gł.) et al.], Wrocław, 1977, t. 7. ӳӳ Leonhard B., Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910–1950, Kraków 2001. ӳӳ Matys P., „Zbój Becz” – harcerska biografia Witolda Fuska, Biecz 1989. ӳӳ Matys P., „Rodowody” pierwszych drużyn skautowych w Bieczu i Gorlicach, [w:] Z dziejów ruchu harcerskiego studia – szkice – materiały 1911–2006, Rzeszów 2006. ӳӳ Matys P., Panek S., Fusek Witold, [w:] Harcerski słownik biograficzny, t. 2, red. J. Wojtycza J., Warszawa 2008. ӳӳ Pankowicz A., Wojtycza A., Informator statystyczny do dziejów społeczno – gospodarczych Galicji. Skauting polski w Galicji w latach 1911–1918, Kraków 2000. ӳӳ Nekrasz W., Harcerze w bojach. Przyczynek do udziału młodzieży polskiej w walkach o niepodległość ojczyzny w latach 1914–1921, t. 1–2, Warszawa 2011. ӳӳ Ratajska K., Dziedzice filomatyzmu, Wrocław 1987.

Societas Historicorum

Apartheid po irlandzku • XX wiek •

„Nasz rząd jest rządem protestanckim, a ja jestem Orańczykiem” James Craig, premier Irlandii Północnej 1921–1940 Irlandia Północna jeszcze do niedawna była polem bitwy, w której przynależność do jednego z chrześcijańskich wyznań determinowała zaangażowanie się po którejś stronie. Dziś mogłoby się wydawać, że problem konfliktu między katolikami a protestantami w tym kraju został definitywnie zakończony, jednakże w świetle najnowszych wydarzeń – takich jak choćby Brexit czy przyszłe referendum dotyczące niepodległości Irlandii Północnej – może rozgorzeć na nowo.

Katalizator tego bezwzględnego konf liktu stanowili Brytyjczycy, którzy w tym zatargu byli też beneficjentami. Spór ten datuje się od stuleci, jednakże dopiero w wieku XX stał się bardziej zrozumiały dla badaczy. Wywodzi się on z dyskryminacji ludności katolickiej przez społeczność protestancką. Największą rolę w „irlandzkim apartheidzie” odegrała Ustawa o pełnomocnictwach z 1922, a także z 1920 roku, zwana Bill for Better Government in Ireland1. Akt z 1922 roku sprawił, iż w Irlandii Północnej, zwanej niekiedy od jednego z hrabstw Ulsterem, zaczęto stosować tzw. gerrymandering. Niżej spróbuję wyjaśnić zasady działania tej instytucji w Irlandii Północnej, a także jej wpływ na sytuację katolików w Ulsterze. Przedstawię również skutki Ustawy o pełnomocnictwach. Aby móc jednak zrozumieć problem, jaki ze sobą niosą, trzeba syntetycznie prześledzić historię mniejszej z Wysp Brytyjskich.

Po odejściu Rzymian z Brytanii w 402 roku na większej wyspie pojawili się Germanie. W ciągu paru wieków, pomimo wielu trudów i przeciwności, przodkowie przybyszy utworzyli ambitne Królestwo Anglii. W 1171 roku Henryk II wylądował na szmaragdowej wyspie i podporządkował ją sobie. Wtedy też zaczął się 800-letni okres zależności Irlandii, najpierw od Anglii, później od Wielkiej Brytanii. W 1367 roku, w celu umocnienia władzy na Wyspie, na parlamencie w Kilkenny uchwalono statut zabraniający małżeństw mieszanych z ludnością miejscową oraz

manifestowania irlandzkiej kultury. Zabroniono uprawiania zawodu barda, pomocy klerowi irlandzkiemu, a także zakładania klasztorów katolickich2.

Nie był to jednak koniec. W XVI wieku stało się coś, co miało zmienić historię Irlandii na całe stulecia. Wydarzenie, które podzieliło Irlandię także w sensie religijnym. Był nim akt supremacji z 1534 roku wydany przez Henryka VIII. Władza szybko zaczęła stawiać protestantów w uprzywilejowanej pozycji, katolików zaś coraz bardziej upośledzała społecznie i ekonomicznie, a także próbowała zniszczyć ich kulturowo3. Później przez Irlandię przeszły masakry czasów elżbietańskich oraz Cromwell, którego kiedyś wspominano ze strachem i grozą, dziś zaś co najmniej z niechęcią. W okresie jakobickim, kiedy dynastia Stuartów ponownie chciała zasiąść na tronie Anglii, irlandzcy katolicy tłumnie wspierali ich sprawę, lecz w 1690 roku upadła ona jednak ostatecznie. Bitwa nad rzeką Boyne zniszczyła bezpowrotnie marzenia katolików, zachęciła także protestantów do poszerzania swojej domeny, czego dowodem jest założenie Zakonu Orańskiego4. Kolejne powstania były bezwzględnie tłumione. Katolicy coraz mocniej upośledzani społecznie i ekonomicznie kurczowo trzymali się swojego wyznania, które bezpośrednio wiązali z rodzimą kulturą.

1 W. Gruszka, Szmaragdy nie lubią koloru khaki, Warszawa 1986, s. 23.

4 N. Davies, Wyspy. Historia, tłum. E. Tabakowska, Kraków 2012, s. 551.

2 Tamże, s. 8.

3 S. Grzybowski, Historia Irlandii, wyd. 2 popr. i uzup., Wrocław 1998, s. 126.

45

nr 72 wiosna/lato 2017

Żołnierze w trakcie akcji policyjnej (rok 1972).

Napływ anglikańskich i prezbiteriańskich kolonistów do Ulsteru trwał od początku XIX wieku.

Skład ludności zmienił się znacznie na korzyść tych wyznających protestantyzm. Powstała tam zatem silna, zwarta populacja protestancka, co zaważyło na późniejszej historii Ulsteru. W roku 1916 na dublińskich ulicach wybuchła kolejna rebelia – Easter Rising (Powstanie Wielkanocne).

Irlandczycy chcieli wykorzystać fakt zaangażowania Wielkiej Brytanii w I wojnę światową.

Bunt stłumiono w tydzień5.

Okupanci popełnili jednak ogromny błąd. Postanowili zastrzelić przywódców powstania, co wywołało powszechne oburzenie6. Cały świat podniósł głos, całe Imperium Brytyjskie krzyknęło: „Jak śmiecie zabijać obywateli brytyjskich!”.

Brytyjski rząd zaprzestał egzekucji, a resztę przywódców i wyższych oficerów zatrzymał w więzieniach. Dwóch z nich, Michael Collins i Éamon de Valera, po wyjściu zostało przywódcami nowego ruchu narodowowyzwoleńczego.

Collins utworzył Irlandzką Armię Republikańską 5 B. Kleen, The Easter Rising, „Command” 1997, nr 43.

6 Tamże, s. 57.

46

(IRA). W 1921 roku dzięki militarnemu działaniu IRA Brytyjczycy zgodzili się, by Irlandia stała się dominium w dużym stopniu niezależnym od metropolii. Ze względu jednak na rozwinięty przemysł Irlandii Północnej nie pozwolili na to, by północne sześć hrabstw znalazło się w obrębie dominium tzw. Wolnego Stanu Irlandzkiego. Związane to było także z aktem północnoirlandzkim z 1920 roku.

W południowej Irlandii wybuchła wojna domowa, u podłoża której leżała ewidentna różnica zdań między wspomnianym Michaelem Collinsem, zwolennikiem Wolnego Stanu Irlandzkiego, a Éamonem de Valerą. Pierwszy chciał zmian ewolucyjnych i powolnych, drugi zaś był zwolennikiem rozwiązań radykalnych i natychmiastowych. Obaj pragnęli jednak tego samego – wolności dla Irlandii. Na północy zaś kwitła dalej nietolerancja. Rok 1949 przyniósł w Irlandii zmiany. Południe całkowicie odłączyło się od Imperium Brytyjskiego, tworząc Republikę Irlandzką. Ludność północy dążyła do nowego

Societas Historicorum

konfliktu. Drogi dwóch krain irlandzkich zaczęły rozchodzić się coraz bardziej7.

Akt z roku 1922, będący przedłużeniem wspomnianego Bill for Better Government in Ireland, jasno określał stosunek Stormontu (parlamentu północnoirlandzkiego) wobec Zjednoczonego Królestwa i zatwierdzał supremację parlamentu brytyjskiego nad nim8. Stormont był jednak jedyny w swoim rodzaju. Żadna z prowincji Zjednoczonego Królestwa nie cieszyła się taką autonomią.

Bill for Better Government in Ireland pozwalał na gerrymandering. Jest to określenie manipulacji, jakiej poddaje się okręgi wyborcze dla osiągnięcia własnych celów. Było to umyślne zmienianie ich granic w celu uprzywilejowania określonych grup społecznych. Nazwa wzięła się od przodownika tego działania, gubernatora stanu Massachusetts, Gerry’ego Elbridge’a, który w 1912 roku zainicjował zmianę granic okręgów wyborczych. Drugi człon pochodzi od słowa „salamandra”, gdyż w nienaturalny sposób podzielone okręgi przypominały plamy na jej ciele9. Akt z 1922 pozwalał każdorazowo zmieniać granice okręgów wyborczych, zmieniając całkowicie rozkład głosów. Zarówno katolicy, jak i protestanci mieszkali w zwartych, wyodrębnionych skupiskach. Taka sytuacja pozwalała unionistycznej administracji na dokonywanie odpowiednich rozgraniczeń jednomandatowych okręgów wyborczych10. Ubezwłasnowolniało to katolików niemogących głosować na ludzi próbujących wprowadzić wszelkie zmiany w systemie.

Przykładem takiego działania były wybory do Stormontu z 1949 roku w hrabstwie Fermanagh.

Podzielono hrabstwo na 3 okręgi. Jeden obejmował możliwie najwięcej społeczności katolickiej, dwa pozostałe zaś zawierały w sobie ludność, w której protestanci wykazywali się niewielką przewagą. W wyniku tych wyborów do Stormontu dostał się jeden poseł Partii Nacjonalistycznej (prokatolickiej) i dwóch posłów Partii Unionistycznej. Członek tej pierwszej został wybrany przez 15 582 wyborców. Kandydaci protestantów 7 Tamże, s. 26.

8 Government of Ireland Act, 1920, [online] http://www.legislation. gov.uk/ukpga/1920/67/pdfs/ukpga_19200067_en.pdf [dostęp: 03.01.2017], akt nr 75.

zebrali razem 13 895 głosów11. Innym poważnym aspektem było istnienie tzw. głosów firmowych, które wynikały z jawnej faworyzacji ludności protestanckiej, często bogatszej niż katolicka.

Polegało to na tym, iż właściciele przedsiębiorstw w danym okręgu wyborczym mieli prawo oddać dodatkowy głos na każde 10 funtów rocznej wartości taksacyjnej12. Upośledzało to politycznie katolików, w głównej mierze bezrobotnych lub po prostu biednych.

Praktyki te pozwalały Partii Unionistycznej sprawować władzę, a także pogłębiać dyskryminację katolickiej części ludności. Nie dopuszczali przedstawicieli tej wiary do władzy, co hamowało reformy i zabierało katolikom nadzieję na lepszy byt. Podobna sytuacja pojawiała się w wypadku wyborów do lokalnych władz.

Owa sytuacja pozwalała protestantom na sprawowanie pełnej kontroli. Doprowadzało to do pogłębiania zjawiska dyskryminacji w Ulsterze.

Kolejnym stadium, które umyślnie upośledzało ludność katolicką, było szkolnictwo. Dyskryminacja w dziedzinie oświaty była pochodnią polityki edukacyjnej Zjednoczonego Królestwa.

Brytyjczycy dążyli do osłabienia więzi narodowej Irlandczyków, skupiając się na eliminacji języka i poczucia tożsamości historyczno-narodowej. W związku z tym w Irlandii Północnej ukształtowały się dwa różne systemy edukacji.

Na szczeblu podstawowym i średnim istniała segregacja uczniów według wyznania. Jedynie na poziomie uniwersyteckim studenci nie byli poddawani takim procesom. Protestancka administracja naciskała na drugą społeczność, by podporządkować sobie szkoły katolickie. Zamierzali wprowadzić naukę Biblii, a także zintegrować szkolnictwo pod warunkiem wyłączenia religii z obowiązkowego programu nauczania. Szkoły katolickie pozbawione dotacji były gorsze niż szkoły protestanckie. Brak wsparcia finansowego pozbawiał je możliwości zakupu nowoczesnych pomocy naukowych, zapewnienia wysoko wykwalifikowanej kadry, sfinansowania remontu czy rozbudowy. Główną różnicę w programie nauczania szkół protestanckich i katolickich stanowiła kwestia historii Irlandii pokazywanej na dwa zupełnie różne sposoby. Katolicka wizja historii Irlandii przedstawiała długotrwały,

9 Tamże, s. 53.

11 Tamże, s. 35.

10 Tamże, s. 295.

12 Tamże.

47

nr 72 wiosna/lato 2017

żmudny proces walki o niezależność i odrębność narodową pod obcym panowaniem. Często zarówno po jednej, jak i drugiej stronie uczono obraźliwych stwierdzeń na temat drugiej społeczności. Niższość katolickiego systemu edukacji doprowadzała do tego, że w szkołach wyższych studiowali w większości protestanci13.

Kolejnym objawem dyskryminacji była polityka mieszkaniowa administracji. Katolicy mieszkali głównie w biednej i zaniedbanej, jeśli chodzi o przemysł, części kraju. Podział mieszkań zdominowany był przez czynnik protestancki. Działo się to za sprawą rad miejskich opanowanych przez wyznawców tej wiary. Wielodzietne rodziny pomijano, a gdy protestanci budowali domy, otrzymywali państwowe subsydia. Za przykład niech posłuży sytuacja z czerwca 1968 roku z hrabstwa Tyrone. Prośba wielodzietnej katolickiej rodziny o przyznanie pustego domu pod miastem Dungannon została odrzucona. Dom ten otrzymała samotna protestantka. Była ona sekretarką działacza partii unionistycznej. Unioniści, panując nad systemem rozdziału mieszkań, rozdzielali ludność w taki sposób, żeby później, przy zmianie kształtu okręgów wyborczych, mogli zdobyć więcej głosów.

Słowa premiera Irlandii Północnej Basila Brooke’a, rządzącego od 1943 do 1963 roku, idealnie opisują stosunek najwyższych władz Ulsteru do pracujących katolików. Stwierdził, iż „żaden katolik nie przestąpi progu mojego domu” oraz „zatrudnienie starajcie się dawać dobrym protestanckim chłopcom i dziewczętom”14. Obrazuje to problem, jakim było bezrobocie wśród katolików. Brak pracy spowodowany zaniedbaniem rozwoju na terenach zamieszkanych w większości przez katolików stał się przyczyną licznych migracji. Liczba populacji katolickiej zmniejszała się sukcesywnie. Według duńskiego politologa Andersa Boserupa populacja katolicka zmalała o 30% w ciągu 10 lat (1951–1961). Co trzeci katolik i co siódmy protestant w wieku 17–27 lat emigrował.

Ostatnim, który będzie wymieniony, a jednocześnie jednym z najważniejszych mechanizmów dyskryminacji, była wprowadzona w 1922 roku tzw. Ustawa o pełnomocnictwach (Civil authorities act). Ten akt prawny ciągle rozbudowywano.

Dokument nadawał nowe prawa siłom porządkowym. Pierwszy artykuł upoważniał ulsterskiego ministra spraw wewnętrznych bądź też upoważnionego przez niego sekretarza parlamentarnego lub wyższego funkcjonariusza Królewskiej Policji Ulsterskiej do podejmowania wszelkich kroków potrzebnych do utrzymania porządku i prawa15. Dane przepisy uprawniały do wprowadzania restrykcji na bardzo szeroką skalę.

W praktyce sprowadzało się to do możliwości zatrzymania osób, co do których istniało podejrzenie, iż naruszyły lub zamierzają naruszyć bezpieczeństwo i porządek publiczny. Policja miała prawo przeprowadzania rewizji bez nakazu o każdej porze, w koniecznych przypadkach także przy użyciu siły. Funkcjonariusz musiał zatrzymać i aresztować każdą podejrzaną osobę.

Podejrzanego w areszcie można było zatrzymać na 4 dni (96 godzin). Służby porządkowe były uprawnione do nakładania obowiązku codziennego meldowania się w najbliższym posterunku policji, przebywania w określonych rejonach, a także miały prawo do internowania lub umieszczania w areszcie domowym na czas nieokreślony bez wyroku sądowego. Nie było więc możliwości, by zaskarżyć do sądu przez złożenie wniosku o rewizję wyroku. Podejrzanego zwalniano, gdy śledczy uznawał, iż wyjaśnione zostały wszelkie okoliczności związane ze sprawą i nie było podstaw do przypuszczeń, że dana osoba sprawia zagrożenie dla ładu i porządku.

W roku 1936 uchwalono ustawę o porządku publicznym, a w 1951 dodano do niej poprawki. Na mocy tej ustawy władze bezpieczeństwa musiały wydać zgodę na zgromadzenia lub demonstracje publiczne na przynajmniej 48 godzin przed jej rozpoczęciem. Jeśli takie zgromadzenie odbyłoby się bez zgody władzy uczestnicy podlegali karze pozbawienia wolności i grzywny16. Naruszenie tego przepisu w okresie stanu wyjątkowego podlegało karze więzienia do dwóch lat, grzywna zaś wynosiła 100 funtów. Ponadto brytyjski minister spraw wewnętrznych miał szerokie uprawnienia. Podlegała mu Królewska Policja Ulsteru. Dodatkowo istniała rezerwa policyjna, znienawidzona przez katolików, podzielona na

13 Tamże, s. 37.

15 Civil Authorities (Special Powers) Act (Northern Irlenad) 1922, [online] http://cain.ulst.ac.uk/hmso/spa1922.htm [dostęp 03.01.2017], akt nr 1.

14 Tamże, s. 54.

16 Tamże, s. 55.

48

Societas Historicorum

Irlandzka Armia Republikańska przemierza Belfast (rok 1980)

trzy grupy: A-Specials, B-Specials i C-Specials17.

Podlegała ona lokalnemu rządowi, a składała się w większości z protestantów.

W roku 1963 stanowisko Premiera Ulsteru zdobył Terence O’Neill, przedstawiciel protestanckiego ziemiaństwa. Wprowadzał on umiarkowane reformy mające na celu poprawienie bytu katolików. Nie były one jednak wystarczające, by zaspokoić ludność katolicką, a z drugiej strony wprowadzały protestantów w stan oburzenia, zwłaszcza prawe skrzydło Partii Unionistycznej.

Utworzono ruch mający na celu obronę praw obywatelskich. Północnoirlandzkie Stowarzyszenie Praw Obywatelskich (NICRA) było stowarzyszeniem ponadwyznaniowym, zostało ono założone w głównej mierze przez aktywistów związkowych i studentów z Belfastu oraz działaczy związanych z Partią Pracy i miało ono poparcie zarówno katolików, jak i protestantów18. W opozycji wobec NICRA stał Ian Paisley, osławiony pastor, ekstremista protestancki.

Sprzeciwiał się on współpracy katolików i protestantów. On oraz jego zwolennicy dopatrywali się w programie ruchu praw obywatelskich bezpośredniego zagrożenia dla autonomii Irlandii Północnej. Kolejne protesty i akcje Stowarzyszenia z drugiej połowy lat 60. sprowokowały Williama Craiga w 1968 roku do określenia NICRA jako „będącej pod wpływem i kontrolą Irlandzkiej Armii Republikańskiej”19, mimo iż całkowicie mijało się to z prawdą. Kolejną 17 Tamże, s. 32.

organizacją powstałą w Ulsterze była protestancka Organizacja Czeladników z Derry. Ich parada odbyła się w tym samym dniu, co organizowana przez NICRA demonstracja. Doszło do bitwy między manifestującymi a policją. Wydarzenie to zwróciło uwagę całego świata – w tym Zjednoczonego Królestwa – na trudną sytuację północy szmaragdowej wyspy20. Na przełomie lat 1968 i 1969 ekstremistyczne organizacje protestanckie rozpoczęły ataki i wysuwały postulaty o powstrzymanie reform prokatolickich. W styczniu 1969 roku ekstremiści protestanccy zaatakowali razem z ulsterską rezerwą B-Specials katolicką demonstrację. Ataki zarówno jednej, jak i drugiej strony przez pierwszą połowę roku 1969 zmusiły Parlament Brytyjski do decyzji, która miała być bezpośrednią przyczyną 30-letniego konfliktu.

Brytyjczycy wysłali do Ulsteru kontyngent wojsk mających sprawować porządek, zaś w roku 1972 odebrali władzę Stormontowi.

Od XVI wieku Anglicy, później Brytyjczycy, sukcesywnie stosowali rzymską maksymę „divide et impera”. Wyznanie wiary podzieliło społeczeństwo irlandzkie. Protestanci będący w uprzywilejowanej pozycji raz za razem upośledzali społeczność katolicką. Wysłanie żołnierzy na ulice Ulsteru było głównym powodem wybuchu konfliktu w drugiej połowie XX wieku. Pozbawieni rządowego poparcia katolicy zainicjowali walkę na własną rękę, IRA ponownie rozpoczęło akcję, jednoznacznie terrorystyczną. To jednak nie brytyjskie wojska, a dokumenty z 1922 roku stały się prawdziwym powodem konfliktu.

Bill for Better Government in Ireland, a także Ustawa o pełnomocnictwach upośledzały jeszcze bardziej niż w poprzednich wiekach ludność katolicką. Gerrymandering pozwolił protestantom na ciągle sprawowanie władzy i dalsze pogłębianie systemu dyskryminacji. Przepisy prawne upoważniały policję, w głównej mierze protestancką, do niszczenia wszelkiej opozycji i uciszania głosów drugiej strony. Praktyki prawne zakrawały o te stosowane w państwach policyjnych. Obecnie postanowienia tych dwóch aktów są zniesione na mocy traktatu między brytyjskim rządem a katolikami irlandzkimi, reprezentowanymi przez partię Sinn Fein (My sami). Porozumienie wielkopiątkowe zobowiązuje do równości prawnej katolików i protestantów. Znosi także

18 Tamże, s. 59.

19 A. Piórko, Historia Irlandii Północnej, Toruń 2008, s. 61.

20 Tamże, s. 46.

49

nr 72 wiosna/lato 2017

proceder gerrymanderingu. Obecnie sytuacja jest spokojna. Katolicy i protestanci wyrównani są w prawie, nikt nie jest dyskryminowany. Organizacje paramilitarne przycichły, pozostawiając miejsce dla pokojowych rozwiązań. Brytyjczycy wycofali wojska i sytuacja wydaje się kroczyć ku lepszemu. I oby trwało to nieprzerwanie.

Maciej Haładaj Bibliografia

ӳӳ Government of Ireland Act, 1920, [online] http:// www.legislation.gov.uk/ukpga/1920/67/pdfs/ ukpga_19200067_en.pdf [dostęp: 03.01.2017]. ӳӳ Gruszka W., Szmaragdy nie lubią koloru khaki, Warszawa 1986. ӳӳ Grzybowski S., Historia Irlandii, wyd. 2 popr. i uzup., Wrocław 1998. ӳӳ Kleen. B, The Easter Rising, „Command” 1997, nr 43. ӳӳ Piórko A., Historia Irlandii Północnej, Toruń 2008.

ӳӳ Civil Authorities (Special Powers) Act (Northern Irleand) 1922, [online] http://cain.ulst. ac.uk/hmso/spa1922.htm [dostęp: 03.01.2017]. ӳӳ Davies N., Wyspy. Historia, tłum. E. Tabakowska, Kraków 2012.

Polityka USA wobec Kuby na przełomie lat 50. i 60. XX wieku • XX wiek •

Fidel Castro na trwałe zapisał się w historii Kuby i całego świata. Poza elementami, które praktycznie przeniknęły do popkultury, takimi jak cygara czy wielogodzinne przemowy, najważniejszą częścią jego spuścizny była zmiana, jakiej dokonał na swojej ojczystej wyspie.

El Comandante, doprowadzając rewolucję do zwycięskiego końca, uczynił wyłom w strefie wpływów usa na zachodniej półkuli i dał możliwość operowania zsrr w tej części świata, otwierając nowy front zimnej wojny. Takie działanie nie mogło, rzecz jasna, pozostać bez odzewu, szczególnie ze strony mocarstwa, jakim były Stany Zjednoczone. Jak więc usa postanowiły zareagować na rewolucję kubańską i jakie było stanowisko Waszyngtonu wobec końca panowania poprzedniej ekipy rządzącej w Hawanie i lat późniejszych aż do kryzysu kubańskiego?

Geneza XX-wiecznych stosunków USA z Ameryką Łacińską wywodzi się, przynajmniej częściowo, z doktryny Monroe z 1823 roku. Głosiła ona rozdział zachodniej i wschodniej hemisfery, od tego czasu USA nie powinny mieszać się w politykę europejską i vice versa. W odniesieniu do Ameryki Łacińskiej dawało to Stanom Zjednoczonym wolną rękę w realizowaniu swojej polityki na kontynentach amerykańskich, co doprowadziło do uzależnienia państw regionu od USA przede wszystkim na tle gospodarczym, a pośrednio i politycznym. Działając poprzez korporacje 50

i kooperując z lokalnymi elitami, Stany uczyniły z Ameryki Łacińskiej swoją strefę wpływów, a każdą próbę zmiany tego stanu rzeczy załatwiały wszelkimi dostępnymi środkami – od sankcji gospodarczych po interwencję zbrojną1.

Choć w latach 30. i 40. XX wieku nastąpiło pewne rozluźnienie w relacjach między Amerykami, to piąta dekada ubiegłego stulecia przyniosła kolejny okres konsolidacji wokół USA, tym razem 1 M.F. Gawrycki, Kuba i rewolucja w Ameryce Łacińskiej, Toruń 2004, s. 18–20.

Societas Historicorum

Fidel Castro

pod pretekstem oporu wobec komunizmu. Kuba nie stanowiła tutaj wyjątku.

Dla tej karaibskiej wyspy pierwsza połowa XX wieku to czas nader burzliwy. Kuba była krajem rolniczym, żyjącym głównie z upraw trzciny cukrowej, której to 47% areałów skupiało się w 1,4% wielkopowierzchniowych gospodarstw. Amerykanie mieli znaczne udziały w cukrownictwie (40%), kolejnictwie (50%) i telefonii oraz elektronice (90%), a oprócz tego USA pochłaniały 78% kubańskiego eksportu2. Dodatkowo, na mocy tzw. poprawki Platta, Stany Zjednoczone dzierżawiły ziemie na wyspie, m.in. w zatoce Guantanamo, gdzie od roku 1903 do dziś znajduje się baza US Navy3. Pod względem politycznym i społecznym był to kraj spolaryzowany, targany niepokojami wewnętrznymi, rządzony przez słabe rządy demokratyczne, które to dobiegały końca w ogniu rewolt obywateli bądź wojska. Do władzy dochodzili autokraci.

Regularnie wtrącali się Amerykanie. To właśnie z takiego chaosu w latach 30. XX wieku wyłonił się sierżant Fulgencio Batista. Od 1933 roku, kiedy to odsunął od władzy dyktatora Gerarda Machada, do 1959 roku był decydującą postacią na krajowej scenie politycznej. Jego epoka to odzyskiwanie przez Amerykanów udziałów w kluczowych sektorach kubańskiej gospodarki, które utracili w poprzednich zawieruchach, oraz dobre stosunki z amerykańską mafią. Batista kooperował z nią w budowie znacznej liczby kasyn i domów publicznych w Hawanie celem pozyskania poparcia klasy średniej4. W efekcie 2 Tamże, s. 28–29.

3 A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2009, s. 590.

4 R. Warszewski, Kuba 1958–1959, Warszawa 2016, s. 116–126.

z jednej strony znacznie poprawił on sytuację kubańskiej gospodarki dzięki zyskom ze sprzedaży cukru i rozwoju turystyki (oba segmenty w stosunku do USA)5. Z drugiej jednak pogłębił podział społeczeństwa na bogatą elitę i całą resztę, stwarzając idealne warunki do rewolucji6.

Era Batisty to z punktu widzenia USA okres traktowania sytuacji na Kubie na zasadzie „byle nie było gorzej”. Amerykanie dbali przede wszystkim o własne korzyści ekonomiczne, a lokalny rząd postrzegali jako narzędzie utrzymujące dla nich stały dopływ gotówki. Batista uważany był za sensownego lidera, ponieważ utrzymywał się na powierzchni mimo zawirowań, a jego pochodzenie jako Mulata oddalało zagrożenie rebelii na tle rasowym przeciw plantatorom i – co za tym szło – amerykańskim interesom. Z czasem jednak karta rasowa wytraciła swoją wartość i podtrzymanie rządów Batisty stało się coraz bardziej uciążliwe ze względu na jego brutalne metody sprawowania władzy. Pierwsza połowa lat 50. XX wieku dodała do całego problemu ważny czynnik, jakim był Fidel Castro i jego poplecznicy. Ich pojawienie się i działalność, choć początkowo nieprzynosząca sukcesów, jak atak na koszary w Moncada 26 lipca 1954 roku czy późniejsze lądowanie jachtu Granma pod Los Cayuelos 3 lata później, postawiły przed Amerykanami pytanie, co w takim razie robić z obecną kubańską władzą. Nie był to najlepszy moment na tego typu pytania, bowiem w 1957 roku rozpoczęła się druga kadencja Dwighta Eisenhowera, co przyniosło zmiany w korpusie dyplomatycznym USA. Miało to wpływ na problem kubański, o ile bowiem dotychczasowy ambasador amerykański w Hawanie Arthur Gardner proponował Batiście likwidację Castro i jego ludzi siłami CIA, o tyle jego następca Earl Smith miał już inne spojrzenie na sprawę. Nie tylko zresztą on, bowiem w Departamencie Stanu dojrzewała opinia o rychłym upadku Batisty, na co miały się złożyć przede wszystkich następujące czynniki: zmęczenie Ameryki popieraniem jego dyktatorskich praktyk, sytuacja społeczna na Kubie i zły stan kubańskiego wojska7.

5 E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2010, s. 650–653.

6 R. Warszewski, dz. cyt., s. 126.

7 Tamże, s. 148–149.

51

nr 72 wiosna/lato 2017

Od lewej: Batista, jego żona Elisa Godinez-Gomez, dr Pedro Fraga – ambasador kubański w usa

W miarę upływu czasu, kolejnych zbrojnych incydentów na Kubie i pogłębiających się represji wobec opozycji USA zaczęły myśleć o alternatywie dla Batisty. Zwłaszcza w roku 1957 po brutalnej pacyfikacji lipcowej demonstracji w Santiago de Cuba i zdławieniu buntu podoficerów z Cienfuegos we wrześniu, do czego wykorzystano wbrew umowom amerykański sprzęt. Amerykanie, mając na uwadze własną rację stanu, szukali kogoś na miejsce urzędującego prezydenta, ale też nie byli pewni, kim jest i czego chce Castro. Sam Smith proponował umieszczenie przy Castro kogoś z CIA celem sprawdzenia jego sympatii, szczególnie wobec Moskwy. Następny rok przyniósł dalszy rozkład sytuacji na Kubie. Batista tracił panowanie nad wyspą, nowe ugrupowania opozycyjne wyrastały jak grzyby po deszczu, a Stany Zjednoczone na poważnie poszukiwały jego następcy. Tym jednak nie mógł zostać Fidel Castro, o którym coraz głośniej mówiono, że jest otoczony przez komunistów albo że po prostu jest jednym z nich.

Jednocześnie cały czas miano na uwadze własne 52

interesy, w tym roku padły z ust przedstawiciela Departamentu Stanu Williama Wielanda słowa o Batiście jako „naszym s...synie”. W takim układzie skłaniano się ku generałowi Garcii Turronowi, nie podjęto jednakże żadnych jednoznacznych działań mających na celu wyniesienie go do władzy8.

13 marca 1958 USA nałożyły na Kubę embargo na handel bronią, co mocno nadszarpnęło pozycję reżimu w Hawanie. Wprawdzie zdołał on jeszcze przełamać strajk generalny w kwietniu 1958 roku i, korzystając z chwilowej poprawy stosunków z USA, przeprowadził 24 maja Operację Lato, próbując raz na zawsze rozprawić się z Castro. Owa kampania w Sierra Maestra zakończyła się spektakularną klęską armii rządowej i masowymi dezercjami jej żołnierzy w szeregi Ruchu 26 Lipca pod wodzą Castro9. Kiedy 15 listopada 1958 prezydentem Kuby został Rivero Agüero, po prawdzie marionetka Batisty, ambasador Smith 8 Tamże.

9 Tamże, s. 154–177.

Societas Historicorum

był już pewien, że upadek tego ostatniego to kwestia najwyżej paru miesięcy. W atmosferze ciągłego braku pewności politycznych barw Castro i mętnych zapewnień nowego kubańskiego prezydenta o projekcie mającym pozyskać szerokie poparcie społeczne i zapewnić pokój na wyspie, ambasador Smith zażądał konkretnych punktów tego przedsięwzięcia. Wtedy okazało się jednak, iż jest to zawoalowana prośba kubańskich władz o zniesienie amerykańskiego embarga, a nawet udzielenie pomocy wojskowej w rozprawie z partyzantami. Nie była to odpowiedź, jakiej Waszyngton oczekiwał, w związku z czym zdecydowano wysłać do Hawany Wiliama Pawleya. Człowiek ten był założycielem kubańskich linii lotniczych i miał przy tym doświadczenie dyplomatyczne. Miał za zadanie przekonać Batistę do ustąpienia i opuszczenia Kuby oraz przygotować grunt pod powołanie antybatistowskiego i proamerykańskiego rządu. W rozmowie, która odbyła się 9 grudnia 1958 roku, Fulgencio nie przystał na taki plan, rozpoczynając łabędzi śpiew swoich rządów10.

18 grudnia ambasador Smith poinformował Batistę o oficjalnym cofnięciu przez USA poparcia dla prezydenta Agüero. Gwoździem do trumny Batisty i jego otoczenia okazały się wydarzenia przełomu lat 1958/59, czyli bitwa o Santa Clarę, po której Batista uciekł na Dominikanę, krótkotrwała junta generała Eulogia Cantilli, wreszcie wkroczenie rebeliantów do stolicy na początku stycznia 1959 roku11.

Rok 1959 przyniósł nieunikniony upadek rządów Batisty i zostawił USA z niepewnością co do przyszłych poczynań nowej władzy. Wydarzenia na Kubie wprowadziły element chaosu do amerykańskich rachub dotyczących całej zachodniej hemisfery. Początkowo nowa Kuba nie dążyła do konfliktu z USA, nie nawiązała też od razu stosunków z blokiem wschodnim, a ludzie, którym Fidel Castro powierzył najważniejsze funkcje w kraju, wywodzili się z mieszczaństwa, nie zaś chłopstwa czy klasy robotniczej. O ile wobec osoby Fidela Waszyngton dalej trwał w niepewności, o tyle niepokój wzbudzały postaci jego brata Raula i Ernesta Guevary, uważanych za komunistów. Sam Fidel, będąc w pierwszym kwartale 1959 roku w Waszyngtonie, odżegnywał się od

komunizmu, a rewolucję na Kubie nazywał humanistyczną. Wiceprezydent USA Richard Nixon uważał natomiast El Comandante za komunistę, a przynajmniej kogoś uwiedzionego ideami komunizmu. Sytuacja na linii USA–Kuba zaczęła się pogarszać od 17 maja 1959 roku, czyli od momentu rozpoczęcia na Kubie reformy rolnej. Odszkodowania od znacjonalizowanych ziem miały być wypłacane na podstawie podatków odprowadzanych przez dotychczasowych właścicieli, a jako że Amerykanie posiadający ziemię dokonywali matactw przy wysokości podatków, te zemściły się w postaci odpowiednio mniejszych sum odszkodowań. W efekcie 2 czerwca nowy ambasador w Hawanie Philip Bonsal oficjalnie protestował, grożąc odwetem ekonomicznym ze strony USA. Dziewięć dni później Waszyngton zażądał wypłaty większej ilości pieniędzy z tytułu rekompensat za plantacje trzciny cukrowej. Doprowadziło to do konsolidacji władzy w rękach dążącego do konfrontacji ze Stanami Castro i odsunięciu na boczny tor tych polityków kubańskich, którzy byli skłonni do kompromisu.

Wydarzenie to przeszło do historii jako kryzys lipcowy12.

Spór o odszkodowania eskalował do 7 czerwca 1960 roku, kiedy to amerykańskie koncerny petrochemiczne Texaco, Shell i Esso odmówiły przetwarzania radzieckiej ropy. W odwecie Fidel Castro oskarżył owe firmy o spisek i na przełomie czerwca i lipca znacjonalizował ich rafinerie stojące na kubańskim terytorium. Odbijając piłeczkę, prezydent Eisenhower zaczął obniżać ilości cukru kupowanego na Kubie przez USA, co – ku uciesze Moskwy – spowodowało przeniesienie eksportu tego towaru na rynki bloku wschodniego. Tym sposobem zaostrzający się konflikt ze Stanami automatycznie uczynił Kubę sojusznikiem ZSRR. Oliwy do ognia dolał sam Nikita Chruszczow, zapewniając, że inwazja USA na Kubę sprowokuje radziecki atak atomowy na agresora. Kuba przestała być dla Waszyngtonu niewiadomą, a zaczęła być realnym problemem.

Co ciekawe, Amerykanie zdawali się nie pojmować, że sami się do tego przyczynili. Z czasem USA ograniczały interakcję z Kubą, zmniejszając ruch turystyczny i wprowadzając embarga na handel kolejnymi towarami. W odpowiedzi Hawana nacjonalizowała kolejne amerykańskie

10 Tamże, s. 204–212.

11 Tamże.

12 M.F. Gawrycki, dz. cyt., s. 32–35.

53

nr 72 wiosna/lato 2017

przedsiębiorstwa. Kulminacją tego typu działań było zerwanie przez USA 3 stycznia 1961 roku stosunków dyplomatycznych z Kubą. W Waszyngtonie stało się jasne, że trzeba Kubańczykom przypomnieć, gdzie ich miejsce13.

Konflikt Waszyngton–Hawana nie przechodził bez echa w świecie. Przełom lat 1959/60 upłynął obu państwom na szukaniu poparcia i odwoływaniu się do instytucji międzynarodowych – USA do Organizacji Państw Amerykańskich, a Kuba do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Amerykanie liczyli na OPA ze względu na swoją pozycję hegemona w regionie i oczekiwali wsparcia słabszych krajów amerykańskich, zaś Kubańczycy spodziewali się odzewu ze strony bloku wschodniego, a szczególnie ZSRR i jego prawa weta w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Tutaj Kuba była w lepszym położeniu, bowiem Związek Radziecki i jego satelici, działając pod dyktando Moskwy, zawsze byli gotowi wesprzeć lud kubański w walce z amerykańskim imperializmem, a USA musiały liczyć się z różnymi opiniami państwa zachodniej półkuli i niekiedy przymuszać je do poparcia swoich działań14.

Ekipa nowego prezydenta USA Johna Fitzgeralda Kennedy’ego energicznie przystąpiła do rozwiązywania kwestii kubańskiej. Najbardziej znanym epizodem jest oczywiście inwazja w Zatoce Świń z 17 kwietnia 1961 roku. Była ona emanacją z jednej strony zarozumiałości USA, które liczyły na przywrócenie Kuby do swojej strefy wpływów brutalną siłą i nie doceniały obronnego potencjału rewolucji, z drugiej pogrzebania jakichkolwiek formalności czy dyplomatycznych uprzejmości.

Jak wiadomo, próba obalenia Fidela Castro przy pomocy wyszkolonych przez CIA kubańskich emigrantów zakończyła się spektakularną kompromitacją atakujących. Zwycięstwo rewolucjonistów było niebezpiecznym precedensem, gdyż dawało przykład innym państwom regionu, że Stanom Zjednoczonym można się oprzeć. Klęska wysiłku militarnego USA nie oznaczała jednak końca ich starań zaszkodzenia Fidelowi Castro i jego kompanom. Nie mogąc unicestwić ich siłą, próbowały wyizolować ich w regionie poprzez wydalenie Kuby z OPA w styczniu 1962 roku – problem w tym, że de iure nie było do tego podstaw. Karta OPA nie przewidywała wykluczenia państwa członkowskiego inaczej jak z własnej 13 Tamże, s. 35–40.

14 Tamże.

54

woli zainteresowanego. Nie mogąc po prostu wyrzucić Kuby z Organizacji, Waszyngton uznał kontakty Kuby z państwami komunistycznymi za niezgodne z zasadami ładu regionalnego i stwierdził, że przez swoje działania kraj ten sam wykluczył się z układu międzyamerykańskiego.

Wniosek, by przyjąć amerykański punkt widzenia, ledwo przeszedł w głosowaniu na forum OPA15. Z drugiej strony, by zapobiec rozprzestrzenieniu się komunizmu w regionie, USA powołały w sierpniu 1961 roku w urugwajskiej miejscowości Punta del Este Sojusz dla Postępu. Jego celem było, ogólnie rzecz ujmując, poprawienie sytuacji materialnej obywateli i stabilizacja rządów państw latynoamerykańskich. W ten sposób USA zastosowało politykę kija i marchewki wobec zachodniej hemisfery.

Powstanie Sojuszu dla Postępu było – dość spóźnionym – wyciąganiem wniosków ze swoich błędów przez Stany Zjednoczone. Podobnie sytuacja miała się wobec planów rozwiązań siłowych dotyczących samej Kuby. Owe wnioski przybrały postać Operacji Mangusta, która skupiała się na wojnie psychologicznej i działaniach sabotażowych mających doprowadzić do upadku Fidela Castro i powrotu Kuby pod skrzydła USA16.

Działania destabilizacyjne obejmowały ataki na kubańskie porty i plantacje trzciny cukrowej, próby zamordowania El Comandante, a nawet sprowokowanie Kuby do wojny ze Stanami Zjednoczonymi. Ten ostatni wariant pojawia się w planach niezrealizowanej Operacji Northwoods przedłożonej sekretarzowi obrony Robertowi McNamarze przez Kolegium Połączonych Szefów Sztabów 13 marca 1962 roku17. Zakładała ona serię wyreżyserowanych zbrojnych incydentów i działań pod fałszywą flagą, mających dowodzić agresywnych działań Kuby wobec USA, co miałoby zmuszać Stany do wojny w obronie swoich obywateli. Działania przewidziane w operacji to m.in. atak Kubańczyków na Guantanamo, starcia powietrzne, aresztowania kubańskich agentów na terenie USA czy ataki na cywilne samoloty amerykańskie. Był nawet pomysł ukartowania 15 Tamże.

16 R. Warszewski, dz. cyt., s. 241–242.

17 Joint Chiefs of Staff, Memorandum for the secretary of defense.

Subject: Justification for US Military Intervention in Kuba (TS), [online] http://nsarchive.gwu.edu/news/20010430/northwoods. pdf [dostęp: 2.01.2017].

Societas Historicorum

nie tylko zatopienia statku u wejścia do portu bazy w Guantanamo, ale i pogrzebów „ofiar”18.

Kubański Kryzys Rakietowy – choć było to w większym stopniu zderzenie supermocarstw niż konflikt na linii Hawana–Waszyngton – i późniejsze zerwanie stosunków dyplomatycznych oraz handlowych członków OPA z Kubą pokazują bezpowrotne przejście Kuby na stronę bloku wschodniego na czas zimnej wojny. Podejście USA do Kuby w XX wieku potwierdza starą prawdę, która mówi, by nie doceniać tego, co mamy, póki tego nie stracimy. Amerykanie przez większość epoki mieli Kubę za swoją niemalże kolonię, z której tylko czerpali zyski, dając niewiele albo zgoła nic w zamian. Kiedy sytuacja przestała iść po ich myśli, nie dostrzegli szerszego spektrum zdarzeń, zaślepieni chęcią utrzymania swoich interesów na wyspie, a przez to nie mogli zareagować w odpowiedni sposób.

Nie byli w stanie zdecydować, czy mimo wszystko wesprzeć pozbawionego poparcia społecznego sojusznika, czy oportunistycznie próbować kimś go zastąpić. Dopiero kiedy stracili punkt zaczepienia na wyspie, próbowali go desperacko i na próżno odzyskać, choćby należało Kubę po prostu najechać19. Rewolucja kubańska była policzkiem dla Stanów Zjednoczonych i uczyniła wyłom w podporządkowanej im hemisferze. Ameryka musiała nauczyć się baczniejszego zwracania uwagi na swoich bliskich geograficznie sojuszników, nie wystarczyło już dogadać się z lokalnym dyktatorem i liczyć, że jakoś to będzie. Trzeba było czuwać nad sposobem, w jaki ów sojusznik sprawuje władzę, i umieć zareagować, gdyby okazało się, że komuniści próbują zaprószyć ogień rewolucji w jego państwie.

W praktyce zmieniło to Amerykę Południową ze spokojnego podgrodzia Stanów w kolejny teatr zimnej wojny. Może gdyby Amerykanie wyciągnęli dalej idące wnioski z tych wydarzeń, późniejszy okres tej epoki wyglądałby inaczej.

Bibliografia Źródła ӳӳ Joint Chiefs of Staff, Memorandum for the secretary of defense. Subject: Justification for US Military Intervention in Kuba (TS), [online] http://nsarchive.gwu.edu/news/20010430/ northwoods.pdf [dostęp: 02.01.2017].

Opracowania ӳӳ Czapiewski E., Tyszkiewicz J., Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2010. ӳӳ Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2009. ӳӳ Fatalski M., Widmo rewolucji. Polityka USA wobec Ameryki Południowej 1961–1968, Kraków 2011. ӳӳ Gawrycki M.F., Kuba i rewolucja w Ameryce Łacińskiej, Toruń 2004. ӳӳ Warszewski R., Kuba 1958–1959, Warszawa 2016. ӳӳ Zimna wojna. Świat na krawędzi zagłady, red.

R. Crowley, tłum. M. Urbański, Warszawa 2009.

Maciej Kaproń

18 Tamże.

19 D.A. Brugioni, Inwazja na Kubę, [w:] Zimna wojna. Świat na krawędzi zagłady, red. R. Crowley, tłum. M. Urbański, Warszawa 2009, s. 236–257.

55

nr 72 wiosna/lato 2017

„Historia jest żaglem, a nie kotwicą” • Instytut od kuchni •

Adam Górski (ur. 1972) – historyk, archiwista, wydawca źródeł, absolwent Uniwersytetu Zielonogórskiego. Do jego zainteresowań badawczych należą: epigrafika, archiwistyka, tanatologia, historia życia codziennego i dzieje cechów rzemieślniczych na terenach Dolnego Śląska i Łużyc. Autor i redaktor wielu publikacji, spośród których wymienić można m.in.: Corpus inscriptionum Poloniae t. X, z.4, Powiat nowosolski: lapidaria w Bytomiu Odrzańskim i Kożuchowie (2009), Matrykuła Kościoła Pokoju z lat 1652–1784 (wspólnie z W. Krawczukiem, 2011), Regesta fontium regum Poloniae (2012), Życie, śmierć i zbawienie: inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku (wspólnie z J. Gołaszewskim, 2016).

Z doktorem Adamem Górskim rozmawia Tomasz Zając.

Tomasz Zając: Dzień dobry, panie doktorze.

Skąd się wzięło u pana zainteresowanie historią? Czy to było pielęgnowanie rodzinnej tradycji, czy raczej indywidualne pragnienie?

Adam Górski: Oj, to skomplikowane pytanie. Jakoś historia zawsze się gdzieś przewijała w moim życiu już do wczesnego dzieciństwa. Nie miałem okazji poznać moich dziadków, stąd też naturalne zainteresowanie ich losami. Pytanie: „Czym była wojna, jak wyglądała, co się działo zaraz po niej?” było chyba pierwszymi poznawanymi przeze mnie zagadnieniami. W rodzinie o historii mówiliśmy dużo, dużo czytałem od dzieciństwa. Bardzo wcześnie rodzice zachęcali mnie do nauki czytania, ale jak dobrze pamiętam, podstawowym impulsem stała się chęć przeczytania W pustyni i w puszczy, którego zdjęcia z filmu zobaczyłem zdaje się w „Płomyczku”. Przy wielkim zaangażowaniu mojej mamy i w wolnych chwilach taty, udało się posiąść tę trudną sztukę i wspomniana powieść stała się moją pierwszą książką w życiu. Nie pamiętam, ile ją czytałem, ale byłem zachwycony. W telewizji puszczano serial Pan Wołodyjowski, a ja dowiedziałem się, że są inne książki z przygodami tego bohatera i tak sięgnąłem za namową mamy po Potop i dowiedziałem się o wojnach Polski w XVII wieku.

Miałem 8 lat i myślę, że te dwie powieści miały duży wpływ na moje późniejsze życie. Ważne też było to, że w szkole podstawowej (Nr 18 w Zielonej Górze) miałem bardzo fajnych nauczycieli, 56

którzy potrafili tym przedmiotem zainteresować.

Zresztą nie tylko od historii, naprawdę miałem szczęście do nauczycieli na tym szczeblu oświaty.

T.Z.: Czy pańscy nauczyciele zmotywowali pana do romansu z muzą Klio, czy wręcz przeciwnie – byli oni hamulcem dla pańskich zamiłowań?

A.G.: Nauczyciele są różni, i to dotyczy każdego przedmiotu, także historii. Jak mówiłem, w szkole podstawowej miałem naprawdę rewelacyjnych historyków, którzy na tym poziomie potrafili zarazić bakcylem.

W szkole średniej na początku było różnie, potem trafiłem na panią profesor Leśniar – szkoła średnia (LO nr 1 w Zielonej Górze), więc mówiliśmy „pani profesor”. Ja byłem na kierunku matematyczno-fizycznym, więc prawdopodobnie byłem w klasie jedyną osobą zainteresowaną historią i jakoś tak wyszło, że zgłosiłem się na olimpiadę z tego przedmiotu. Dobrze poszło, więc jakoś to z historią mnie związało. Na pewno zacząłbym od nauczycieli z podstawówki, no a później absolutny szacunek i pokłon dla pani profesor Leśniar, która zdecydowała, że wybrałem studia historyczne.

T.Z.: Jaką epoką interesował się pan na początku swoich studiów? Czy już zwracał pan doktor uwagę na archiwistykę i epigrafikę pańskiego regionu, czy poświęcał pan swój czas czemuś innemu?

Societas Historicorum

A.G.: Studia, jak to studia. Dają możliwość poznania wszystkich epok, dotknięcia źródeł historycznych i zapoznania się z różną problematyką. Na początku muszę powiedzieć, że to było bardzo szerokie zainteresowanie historią, ale bardziej w kierunku właśnie życia codziennego, może trochę militarystyki. Potem zdecydowanie średniowiecze i to z konkretnym punktem, czyli z zakonem niemieckim. Dotknięcie tych źródeł przekuło się w fascynację. Końcowe lata już to czas poświęcony Krzyżakom.

T.Z.: Jak studiowało się na początku lat 90.?

Tutaj w pierwszej kolejności chodzi mi o wymiar czysto praktyczny – o załatwianie formalności, problemy życia codziennego i aktywność na polu samorządowym.

A.G.: Studiowało się inaczej. Na egzamin wstępny było nas sześciu kandydatów na jedno miejsce.

Przyjęto 30 osób, plus 30 z tak zwanej listy rektora – to była tajemnicza lista, nikt nigdy nie wiedział, jak się tam dostać. W każdym razie studia zaczęło niecałe 60 osób, a skończyło nieco ponad 30. Największym problemem był dostęp do książek. Czytaliśmy bardzo dużo lektur. O ile dobrze pamiętam, w pierwszym semestrze do zaliczenia mieliśmy ich ponad 30 i to już w pierwszym semestrze. Na drugim ta liczba nieco spadła, ale i tak było tego dużo. Zdarzały się lektury obowiązkowe, których był jeden egzemplarz w mieście. Na szczęście w latach 90. już było takie urządzenie jak ksero, więc zrzucaliśmy się wszyscy – nie było to tanie – i robiliśmy odbitki, jedna książka na 4–5 osób. Dzieliliśmy się tym, czytaliśmy, wiadomo, że wymienialiśmy notatki.

Generalnie fajne było to, że ta grupka 30 osób była zgrana. Zresztą do dzisiaj mamy kontakt.

Natomiast myślę, że teraz jest już zupełnie inaczej, troszkę łatwiej. Natomiast nie twierdzę, że państwa studia są łatwe, bo to nieprawda.

jest inny, każdy troszeczkę inaczej wykłada, w inny sposób prezentuje czy przekazuje państwu tę wiedzę. Ja zapamiętałem wykłady pana profesora Franciszka Mincera i pani profesor Janiszewskiej-Mincer, nauki pomocnicze historii i zajęcia z ówczesnym doktorem, obecnie profesorem, Andrzejem Wałkówskim, które wywoływały grozę, ale dały mi bardzo dużo, zwłaszcza z paleografii i chronologii. Jeszcze obecny prorektor Uniwersytetu Zielonogórskiego, a ówczesny doktor, profesor Wojciech Strzyżewski wniósł powiew świeżości w formę prowadzenia zajęć. To były zajęcia prowadzone w sposób bezstresowy, a jednocześnie bardzo konkretny, naukowy. Profesor skracał wówczas dystans dzielący studentów i naukowców. Pozwalał na dyskusje i polemiki, potrafił pokazać nam różnice między teorią a praktyką.

T.Z.: Dlaczego zdecydował się pan na napisanie doktoratu?

T.Z.: Które spośród zajęć, na które miał pan przyjemność chodzić, były dla pana najbardziej rozwijające i angażujące? Chciałbym też zapytać, który z wykładowców zapadł panu najbardziej w pamięć?

A.G.: Nie byłem na studiach doktoranckich, bo wówczas takiej formy nie było. Po studiach po prostu poszedłem do pracy, zresztą znalezienie pracy nie było rzeczą bardzo prostą, i tak naprawdę zacząłem pisać doktorat troszkę z nudów, troszkę dlatego, żeby rozwinąć to, o co się otarłem podczas pisania pracy magisterskiej, pędziło mnie do czytania źródeł. W którymś momencie przestało wystarczać czytanie opracowań. Czytanie książek, artykułów, które prezentowały odmienną opinię, pchnęło do tego, że chciało się dotknąć źródła i wyrobić sobie swoją własną myśl na temat przebiegu zdarzeń, stworzyć własną narrację historyczną. Krzyżacy dawali piękne pole do działania, bo można było pojechać do Geheimes Staatsarchiv w Berlin-Dahlem i tam przejrzeć listy krzyżackie. To było coś. Udało się uzyskać stypendium i można było spędzić w Berlinie kilka miesięcy, wczytać się w listy, poznać spojrzenie historiografii niemieckiej na dzieje Krzyżaków, często różniące się od punktu widzenia polskich badaczy. Na początku oczywiście gigantyczny problem stanowiło „przebicie się” przez pismo XIV- i XV-wieczne, natomiast dało to na koniec niesamowitą frajdę.

A.G.: To trudne pytanie, bo każdy przedmiot i każdy wykładowca ma swoją specyfikę – państwo to sami świetnie wiecie. Każdy wykładowca

T.Z.: Teraz chciałbym poruszyć kwestię jednego z dwóch głównych pańskich zainteresowań badawczych, czyli archiwistyki.

57

nr 72 wiosna/lato 2017

Co fascynuje pana w tej, na pozór nudnej i żmudnej, dziedzinie historii? Jakie rady ma pan dla swoich studentów czytających ten wywiad?

A.G.: Co fascynuje w archiwistyce? Kontakt ze źródłem, czyli z czymś naturalnym, oryginalnym, czymś, co ktoś stworzył 200, 300, 400 lat temu, a może wcześniej, czego możemy dotykać, czuć tę historię pod opuszkami palców, przeczytać i wyrobić własną opinię, to tak zawsze fascynuje. Archiwistyka daje bezpośredni kontakt ze źródłem historycznym, z opisem danej sytuacji, z perspektywy autora opisu, niezakłócony kolejnymi latami i przekazem innych osób. Pozwala na samodzielne wnioskowanie i daje dostęp do materiałów jeszcze nie wykorzystywanych. Jak wszyscy studenci wiedzą, są cztery podstawowe cele archiwów i archiwistów: gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie. Nieśmiało zawsze warto dodać: popularyzacja, która moim prywatnym zdaniem jest nie mniej istotna. Archiwistyka daje więc poczucie wykonywania czegoś pożytecznego dla innych ludzi i przyszłych pokoleń, które będą potrafiły z zachowanych źródeł skorzystać i wyciągnąć właściwe wnioski dla dalszego rozwoju.

T.Z.: Teraz poświęciłbym trochę więcej czasu drugiej sferze pańskich zainteresowań historycznych, czyli epigrafice. Pewną część pańskiego dorobku naukowego stanowią edycje inskrypcji cmentarnych, które były opracowywane podczas studenckich obozów epigraficznych organizowanych przez pana doktora. Przed pańskim przyjazdem do Krakowa urządzał je pan głównie dla studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego, chociaż w artykule pana Tomasza Czyżniewskiego, dziennikarza „Gazety Lubuskiej”, sprzed ponad siedmiu lat wspomniane jest, że współpracował pan również ze studentami z innych ośrodków, w tym i z naszego miasta. Chciałbym, aby pan podsumował swoje dokonania na tym polu, a także żeby opowiedział pan o planach na przyszłość – tę bliższą i dalszą.

A.G.: Oj, to rzeczywiście będę mógł się tutaj troszkę rozwinąć.

58

T.Z.: Na szczęście czas nas nie goni.

A.G.: Dobrze, więc od epigrafiki… Epigrafika, jak wiecie państwo na pewno, została przeniesiona przez świętej pamięci profesora Szymańskiego na grunt polski tak naprawdę w drugiej połowie XX wieku. Wiemy, że zainteresowanie inskrypcjami pojawiało się znacznie wcześniej – mamy przecież dzieło Szymona Starowolskiego, więc można by cofnąć się do XVII wieku, natomiast jako nauka to zdecydowanie druga połowa XX wieku i seria wydawnicza Corpus inscriptionum Poloniae. Ośrodek krakowski ma doskonałych epigrafików – profesor Piech, profesor Krawczuk, profesor Drelicharz – a więc to jest bardzo silny ośrodek. Natomiast ja, będąc w Zielonej Górze, pisząc wówczas doktorat i pracując w szkole otrzymałem od mojego promotora profesora Joachima Zdrenki propozycję podjęcia pracy na Uniwersytecie Zielonogórskim i uruchomienia pierwszej w Polsce pracowni epigraficznej. To był rok 2001. Udało nam się administracyjnie ten problem pokonać przy dużym wsparciu ze strony profesora Czesława Osękowskiego, ówczesnego dziekana, późniejszego rektora Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Zorganizowaliśmy pierwszą próbną konferencję epigraficzną, na którą przyjechała cała Polska, żeby porozmawiać o epigrafice, której badania troszkę po wielkim boomie z lat 70. u profesora Szymańskiego i jego następców nieco wyhamowały.

Pierwsze korpusy dotyczyły tylko Rzeczypospolitej, więc sensu stricto nie dotykały Śląska i nad tym należało się zastanowić. Seria wydawnicza Corpus inscriptionum Poloniae była poświęcona inskrypcjom na terenach rdzennie polskich, natomiast Śląsk i Polska zachodnia były z tych prac wykluczone. Pomysł utworzenia pracowni epigraficznej oparł się na założeniu, że Śląsk i ziemię lubuską oraz Polskę zachodnią będzie można włączyć w badania korpusu. Udało się uzyskać dofinansowanie dla projektu ze strony ministerstwa i projekt ruszył. Skończy się on dopiero w 2018 roku. Jego efektem jest tom X Corpus inscriptionum Poloniae, do tej pory ukazało się osiem zeszytów, opracowanych przez uczestników projektu, tj.: profesora Zdrenkę, doktora Marcelego Tureczka, doktora Pawła Karpa i mnie.

Epigrafika zainteresowała mnie o tyle, że dotykała problematyki bardzo bieżącej, wymagającej

Societas Historicorum

bardzo szybkich działań. To się może wydawać wręcz śmiesznie, bo przecież inskrypcja to rzecz, która ileś tam lat przetrwała, ale nasze badania dowodzą, że inskrypcje znikają. Codziennie coś znika, zarówno w wyniku bezmyślnej działalności człowieka, czasami wandalizmu, ale także w wyniku działań atmosfery, której już nie mamy takiej bardzo czystej, o czym, gdzie jak gdzie, ale w Krakowie wiemy najlepiej.

T.Z.: Ostatnio wręcz dobitnie można to odczuć.

A.G.: Tak. W XX wieku pojawiły się kwaśne deszcze, a wiele inskrypcji znajduje się na zewnątrz i jest poddane działaniom atmosferycznym.

Powstają szczeliny i pęknięcia, do których dostaje się woda, która zimą zamienia się w lód i rozsadza kamień. To jest bardzo uproszczony obraz, ale tak mniej więcej ten proces przebiega. W efekcie czego tracimy inskrypcje z dnia na dzień. W ramach mojej pracy udało mi się dotrzeć do źródła, o którym wspominał już wcześniej profesor Krawczuk, czyli do tak zwanego zbioru Hoverdena. Jest to efekt przeprowadzonego spisu inskrypcji na Dolnym Śląsku.

Porównując tamten zbiór z tym, co jest obecnie, straciliśmy 75 % obiektów w porównaniu do roku 1800. To jest przerażająca liczba, straciliśmy trzy czwarte dorobku kultury funeralnej.

Musimy ratować to, co znika. Ktoś 400 lat temu rył w kamieniu słowo, które miało przetrwać stulecia, a my dzisiaj z tego kamienia przepisujemy na papier, a potem do komputera, żeby dalej przetrwało. Te badania epigraficzne terenowe mają też wymiar praktyczny, ponieważ raz, że ratujemy inskrypcje, dwa, że udostępniamy konserwatorom kamienia gotowy materiał do tego, żeby poddać te płyty renowacji, żeby one przetrwały następne stulecia. Czyli to nie jest tylko część teoretyczna, ale to ma zastosowanie w praktyce. I tak naprawdę badaniami inskrypcyjnymi należałoby objąć całą Polskę, trochę jeszcze tych rzeczy poprawić, zobaczymy, jak wyjdzie. Mam nadzieję, że te badania epigraficzne się znowu spopularyzują.

Coraz więcej osób prywatnie dzwoni, pisze, że znalazło coś, chciałoby to odczytać. To są bardzo ważne rzeczy. To nie chodzi tylko o to, aby prowadzić badania z punktu widzenia uczelni, uczelnia może je koordynować, ale ważne jest,

żeby jak najwięcej ludzi znajdowało gdzieś tam w lesie jakieś wyrzucone tablice…

Historyk – jest on potrzebny nie tylko do tego, żeby opowiadać ludziom, jak było, ale wskazywać co robić, jak rozwiązywać problem bieżący w oparciu o wiedzę, jak radzono sobie z tym dawniej, by nie popełniać wciąż tych samych błędów. Historia ma nas pchać do przodu, a nie trzymać z tyłu. Historia jest żaglem, a nie kotwicą. O tym trzeba pamiętać.

T.Z.: Epigrafika, jak osobiście się przekonałem, jest dziedziną historii bardziej praktyczną od innych. Porządkowanie, odkopywanie i czyszczenie obiektów jest w niej nie mniej ważnym elementem niż samo odczytanie i inwentaryzacja. Nie chcąc jednak zanudzić czytelnika rozważaniami na temat epigraficznych arkanów, poprosiłbym, żeby pan doktor opowiedział parę ciekawych anegdot związanych z prowadzonymi przez pana obozami epigraficznymi.

A.G.: O, to temat rzeka. Epigrafik zaczyna swoją pracę tak naprawdę od pędzelka, szpachelki, czasami wiadra z wodą, szmatki. Trzeba oczyścić obiekt, żeby go przeczytać. Jeżeli obiekt znajduje się na zewnątrz, to oczywiście co innego. Jeśli mamy obiekt wewnątrz kościoła, w strefie sacrum, on jest otoczony opieką i to wygląda zupełnie inaczej, tam najczęściej potrzebujemy tylko światła. Natomiast jeśli znajdujemy coś w terenie… Mieli państwo przykład w Śmiglu, gdzie tej pracy nad wydobyciem było dużo. Organizowałem już duże obozy m.in. we Wschowie, w Lesznie, na terenie Kościoła Pokoju w Świdnicy, i zawsze było dużo pracy porządkowej, by móc wreszcie sporządzić odczyt. Anegdot zawsze przywozimy sporo, nie wszystkie nadają się jednak do druku, niech zostaną one w pamięci uczestników. Nie wiem, na ile to może być anegdota, ale to pochwała dla studentów, którzy do tej pory jeździli. Swego czasu we Wschowie mieliśmy pecha – w ciągu trzytygodniowego obozu przez dwa tygodnie padał non stop deszcz.

Proszę sobie wyobrazić, że kiedy ja już nie miałem sumienia egzekwować efektów pracy od studentów, oni sami narzucali sobie rygor. Chodziliśmy opatuleni w różnego rodzaju folie nie folie, a studenci robili tylko przerwy na gorącą herbatę i chodzili na cmentarz. Przemoczeni pracowali 59

nr 72 wiosna/lato 2017

na tym deszczu i jeszcze się z tego cieszyli. Było to fajne. Znajdowaliśmy XVII- i XVIII-wieczne monety, kości ludzkie to normalne znalezisko, ale znajdujemy też czasami rzeczy, których nikt się nie spodziewał. Na przykład nagle się okazuje, że płyta, która od lat stoi i wszyscy ją widzą, ma z drugiej strony napis, 200 lat starszy, stanowiący ważny przyczynek do historii lokalnej. To są ważne rzeczy, natomiast obozy ze studentami są bardzo fajne, ale męczące dla nich. Ja sobie zdaję z tego sprawę. Inna sprawa, że tego typu wyjazdy bardzo zgrywają studentów, a zawiązane przyjaźnie często potem przetrwają lata.

Mam nadal dobry kontakt z wieloma byłymi studentami, absolwentami, którzy dzisiaj są nauczycielami, urzędnikami, pracują w różnych przedsiębiorstwach i instytucjach. Są już uczuleni na źródła epigraficzne, jak tylko coś znajdą fajnego, to dzwonią, piszą, wysyłają zdjęcia. Nauczyciele sami tworzą w szkołach wśród swoich uczniów, kółka epigraficzne, które na poziomie szkoły średniej prowadzą poszukiwania epigraficzne, nawet tej epigrafiki XIX-wiecznej, która jest szalenie niedoceniana.

Proszę zwrócić uwagę, że cała Polska się pochyla nad epigrafiką zgodną z instrukcją epigraficzną pani profesor Trelińskiej, czyli do 1800 roku. Zielona Góra poszerzyła to do 1815 roku, do końca okresu napoleońskiego. Natomiast nikt się nie zajmuje XIX-wieczną epigrafiką, bo się wydaje, że jak coś jest z 1850 roku, to tego jest pełno. Nieprawda – epigrafika XIX-wieczna znika jeszcze szybciej, właśnie dlatego, że jest absolutnie niedoceniana. I tak naprawdę z wieku XIX zostają nam w tej chwili szczątki.

To już ostatni moment, żeby zacząć to ratować.

Stąd pomysł na obozy studenckie, na spisywanie wszystkiego, co jest w terenie.

T.Z.: Wspomniał pan wcześniej, że pracował pan przez wiele czasu w archiwach berlińskich. Chciałbym więc zapytać, jak się w nich pracowało, zwłaszcza w porównaniu z archiwami w Polsce, w których pan z pewnością wiele razy przebywał i pracował.

A.G.: Pracowałem nie tylko w archiwach berlińskich, choć tam spędziłem najwięcej czasu, ale także w Dreźnie, Lipsku i Zossen. Pracowałem także w archiwach czeskich. Byłem praktycznie we wszystkich archiwach w Polsce.

60

Każde archiwum jest inne, ma swoją specyfikę. Muszę powiedzieć, że jeszcze 10-15 lat temu uważałem, że w archiwach niemieckich pracuje się łatwiej niż w polskich, ale w ciągu ostatnich lat w archiwach polskich dużo się zmieniło, są widoczne działania mające na celu ułatwienie pracy korzystającym. Coraz więcej inwentarzy znajdujemy w Internecie, można wykonywać samodzielnie i bezpłatnie zdjęcia. I to jest fajne; w tej chwili w Polsce – poza bardzo, bardzo nielicznymi wyjątkami – naprawdę pracuje się już coraz łatwiej. Są jeszcze jakieś dziwne, czasem sztuczne ograniczenia, bo jeżeli przyjeżdżam z drugiego krańca Polski do archiwum i dowiaduję się, że mogę w tym dniu obejrzeć pięć jednostek archiwalnych, to jest dla mnie traumatyczne przeżycie. Miejmy nadzieję, że i to się zmieni.

T.Z.: Czas na pytania o luźniejszym charakterze… Jakie są pana pasje i zainteresowania niezwiązane w ogóle z historią? Jak często pan im poświęca czas?

A.G.: Ooo… Jak się człowiek zaangażuje w historię i w archiwistykę zwłaszcza, to o ten czas wolny jest tak stosunkowo trudniej. Jak się realizuje rocznie pięć, sześć różnych projektów, a tak mi średnio wychodzi, to naprawdę jest o czas wolny trudniej. Druga pasja to podróże. Lubię jeździć, poznawać nowe miejsca i staram się jakoś to realizować. Tutaj wielki ukłon dla mojej żony, która jest zazwyczaj pomysłodawczynią i logistykiem w dalszych wyprawach.

Na trzecim miejscu sport. Jeżeli Zielona Góra – wiadomo, że żużel od urodzenia. Koszykówka też od zawsze. Dziś Stelmet to mistrz Polski, więc i kibiców więcej, ale oglądałem mecze jeszcze gdy nazwa klubu brzmiała Zastal, a mecze odbywały się w małej hali w Drzonkowie. Piłka była zawsze jakąś sympatią, więc jeżeli jestem w innym mieście i zdarza się, że jestem na weekend czy w piątek i odbywa się jakiś mecz polskiej ekstraklasy, to z dużą frajdą pójdę na stadion i ten mecz obejrzę. Mam kolegę, gorącego fana piłki nożnej – Krzysztofa Kostkę, który jak tylko jest możliwość ciągnie mnie na stadion.

Na czwartym miejscu – absolutnie góry, zwłaszcza Bieszczady. A jak już mam naprawdę niespodziewanie jakiś wolny czas, to zdarza mi się ze cztery razy do roku pojechać na ryby, ale na to już naprawdę nie znajduję czasu.

Societas Historicorum

T.Z.: Rozumiem, bo ryby to w końcu bardzo czasochłonne zajęcie.

A.G.: Ale strasznie uspokaja, jak tak człowiek siedzi na tej ławeczce i wpatruje się w spławik, bo to nie jest wędkarstwo muchowe, tylko spławikowe, to można się bardzo wyciszyć, zresetować i nabrać pozytywnej energii do dalszej pracy.

T.Z.: Gdyby pan doktor miał się przenieść w czasie, to którą z epok historycznych by pan wybrał?

A.G.: Dobrze mi tu, gdzie jestem. Gdybym musiał, gdyby ktoś mi powiedział, że niestety koniec, XXI wiek się kończy, musisz wracać, oj, naprawdę byłoby mi ciężko, ale pewnie czasy Polski szlacheckiej, mając cichą nadzieję, że będę miał to szczęście i trafię do tej nielicznej grupki mieszczaństwa lub szlachty, bo mimo wszystko bycie chłopem w owych czasach na pewno nie było przyjemne. Jeżeli tylko mógłbym wybrać warstwę i mógłbym zostać mieszczaninem, to czas oświecenia byłby całkiem sympatyczny.

Natomiast jeśli chodzi o interesującą epokę, jak mówiła pani profesor Jadwiga Krzyżaniakowa, o której wcześniej nie wspomniałem, a która

miała genialne wykłady z historii średniowiecza powszechnego – przyjeżdżała z Poznania do Zielonej Góry – pani profesor powtarzała uparcie, że średniowiecze to fascynująca epoka, ale żyć w tych czasach nie sposób. Ja się z tym zgadzam.

Im ciekawiej mówimy o jakiejś epoce, im wydaje się nam ciekawsza, tym dla żyjących ówcześnie ludzi pewnie było trudniej. Wybrałbym więc epokę, w której byłoby nudno, żeby było możliwie mało wojen, żeby świat rozwijał się i szedł do przodu, dlatego pewnie zdecydowałbym się na epokę oświecenia.

T.Z.: Dziękuję panu doktorowi bardzo uprzejmie za udzielenie wywiadu.

A.G.: Również dziękuję za rozmowę.

61

nr 72 wiosna/lato 2017

62

VII Starożytnicza Wyprawa Naukowa do Włoch „Veneto i Friuli – od Wenetów po Risorgimento”

Bazylika św. Marka w Wenecji

Teatro Olimpico w Vicenzy Werona

Amfiteatr w Weronie

Dołącz do nas na Facebooku: facebook.com/societas.historicorum

Wkrótce: numer specjalny – Colloquia Russica Zachęcamy serdecznie do współpracy!

Wszelkie pytania, sugestie i artykuły prosimy przesyłać na adres:

societas.historicorum@gmail.com