การดูแลสุขภาพแบบไทย ดวยลูกประคบสมุนไพร ผศ.ดร.สุดารัตน หอมหวล
การประคบสมุนไพร จัดเปนวิธกี ารดูแลสุขภาพแบบไทย ทีน่ ําองคความรูจากภูมิปญญาดาน การแพทยแผนไทยมาใชเพือ่ ดูแลสุขภาพของตนเองหรือครอบครัว ซึ่งคนไทยสมัยกอนใชในการดูแลรักษา สุขภาพกันมายาวนาน พบวาไดผลดีและมีความปลอดภัย โดยการนําสมุนไพรหลายชนิดทั้งสดหรือแหง มา โขลกพอแหลกและนํามาคลุกรวมกัน หอดวยผาเปนลูกกลม เรียกวา “ลูกประคบ” สมุนไพรที่ใชสว นใหญจะ มีน้ํามันหอมระเหย เมื่อนําลูกประคบมานึ่งใหรอนน้ํามันหอมระเหยถูกความรอนจะระเหยออกมาแลวนําไป ประคบบริเวณที่ตองการ และยังมีสารสําคัญจากสมุนไพรบางชนิดที่ซึมเขาทางผิวหนัง ชวยรักษาอาการ เคล็ดขัดยอก และลดอาการปวด บวม อักเสบ ของกลามเนื้อ ขอตอ ภายหลัง 24-48 ชั่วโมง ลดอาการเกร็ง ของกลามเนื้อ ชวยใหกลามเนื้อ พังผืด ยืดตัวออก ลดอาการติดขัดของขอตอ ในการประคบนัน้ ความรอน จากลูกประคบจะชวยกระตุน ระบบไหลเวียนเลือดแลวยังชวยเปดรูขุมขนทําใหตัวยาจากสมุนไพรแทรกซึม ผานเขาสูช ั้นผิวหนังไดดีขึ้น นอกจากนีเ้ มื่อนึ่งใหรอนตัวยาจะออกมากับไอน้ําและความชื้น ทําใหมกี ลิ่นหอมสดชืน่ ชวยใหผอน คลาย และทําใหผิวหนังเกิดความชุม ชืน้ ขึ้นอีกดวย อาจนําลูกประคบมาใชรวมกับการนวด ซึ่งเปนอีก ทางเลือกหนึง่ ในการลดการใชสารเคมีจากยาแผนปจจุบัน และยังใชกับการดูแลสุขภาพมารดาหลังคลอดได อีกดวย
ภายในลูกประคบประกอบดวย พืชสมุนไพรและแรธาตุ ตามสัดสวนดังนี้ 1. เหงาไพล 500 กรัม แกปวดเมื่อย ลดอาการอักเสบขอตอและกลามเนื้อฟกช้ํา 2. เหงาขมิน้ ชัน 100 กรัม ตานเชื้อแบคทีเรีย แกโรคผิวหนังลดอาการอักเสบ ทําใหผิวสดใส 3. ลําตนตะไครแกง 200 กรัม ทําความสะอาดผิวหนัง ทําใหผิวกระชับ แตงกลิ่นใหหอมสดชื่น 4.ใบมะขามเปรี้ยว 100 กรัม แกอาการคันตามรางกาย ชวยบํารุงผิว 5. ผิวหรือใบมะกรูด 100 กรัม กระตุนการไหลเวียนของโลหิต แกลมวิงเวียน 6. ใบสมปอย 50 กรัม บํารุงผิว แกโรคผิวหนัง ลดความดันโลหิต 7.พิมเสน 30 กรัม แตงกลิ่น แกพพุ อง ผดผืน่ บํารุงหัวใจ 8.การบูร 30 กรัม ฆาเชื้อ และทําความสะอาดบริเวณผิว แกพุพอง แตงกลิน่ 9. เกลือ 60 กรัม ชวยดูดความรอน และพาตัวยาซึมผานผิวหนัง ในบางสูตร เชน ตํารับลูกประคบลานนา มีใบเปลาใหญ 10% และใบหนาด 5% เปนองคประกอบดวย
วิธีทาํ ลูกประคบสด ขัน้ แรกใหคลุกเกลือ การบูร และพิมเสน ที่บดเปนผงละเอียดทั้งหมดแลว ใหเขากัน จากนั้นหั่นสมุนไพรที่ลา งสะอาดแลวเปนชิน้ เล็ก โขลกพอแหลก นําไปผสมกับผงเกลือ การบูรและพิมเสน แลวคลุกเคลาใหทวั่ กัน ใสผา หอเปนลูกประคบ รัดดวยเชือกใหแนน
ไพล
ขมิ้นชัน ตะไครแกง
ขั้นตอนการประคบ 1 นําลูกประคบไปนึ่งดวยไอน้ําใหรอน อยางนอย 5 นาที หรือวางบนบริเวณปากหมอน้ํารอน 2 ทดสอบความรอนโดยแตะที่ทองแขนหรือหลังมือของผูประคบกอน 3 ชวงแรกเมื่อวางลูกประคบบนผิวหนังผูถกู ประคบ ตองทําดวยความเร็ว อยาวางแชนานๆ เพื่อปองกัน ผิวหนังถูกลวก ไหม พอง จากความรอน 4 เมื่อความรอนลดลงพอเหมาะแลวนําไปประคบบริเวณที่ตองการบริเวณละประมาณ 30 วินาที ถึง 1 นาที 5 เมื่อลูกประคบคลายความรอนลง ใหเปลี่ยนลูกประคบสลับกับลูกทีน่ ึ่งไวในหมอนึง่ (นําลูกประคบเดิมไป นึง่ ตอใหรอน เพื่อรอการใชสลับกัน) 6 ทําซ้าํ ตามขอ 1-5 จนกวาอาการจะดีขนึ้ ขอควรระวัง 1 ไมควรประคบบริเวณใบหนา หรือผิวหนังที่ออนบาง หรือบริเวณที่เปนแผล 2 ไมควรใชลูกประคบในชวง 24 ชั่วโมงแรกที่มีแผลอักเสบ(ปวดบวมแดงรอน) เพราะอาจทําใหบวมมากขึ้น 3 ควรระวังเปนพิเศษในผูปว ยเบาหวาน อัมพาต เด็ก และผูสูงอายุ เนื่องจากกลุม บุคคลดังกลาวมีการ ตอบสนองตอความรอนขา อาจทําใหผิวหนังไหมพองไดงาย ถาจะใช ควรใช “ลูกประคบที่อุนๆ” หรือใช ผาขนหนูรองกอน 4 หลังจากประคบสมุนไพรแลว ไมควรอาบน้ําทันที เพราะจะไปชะตัวยาออกจากผิวหนัง และอุณหภูมิของ รางกายปรับเปลี่ยนไมทนั อาจจะทําใหเปนไขได วิธีเก็บรักษา 1 ลูกประคบสมุนไพรทีท่ าํ ในแตละครั้ง สามารถเก็บไวใชซ้ําได 3-5 วัน 2 ควรเก็บลูกประคบไวในตูเย็น จะทําใหเก็บไดนานขึ้น (ถามีกลิน่ บูดหรือเหม็นเปรีย้ วไมควรเก็บไว) 3 ถาลูกประคบแหง กอนใชควรพรมดวยน้ํา หรือเหลาขาว 4 ถาลูกประคบที่ใชไมมีสีเหลือง หรือสีเหลืองออนลง (คุณภาพนอยลง) ควรเปลี่ยนลูกประคบใหม สําหรับการทําลูกประคบไวใชเอง หากไมสามารถหาสมุนไพรไดทั้งหมด ก็ขอใหมีไพล ขมิ้นชัน และ ตะไคร ก็เปนใชได สําหรับเรื่องคุณภาพนัน้ มีการทําวิจัยพบวาลูกประคบที่มีคณ ุ ภาพดีควรมีองคประกอบ หลักของน้ํามันหอมระเหยจากไพล ขมิน้ ชัน และตะไคร การตรวจสอบปริมาณสารองคประกอบสําคัญจะใช เครื่องมือ GC-MS ตรวจสอบโครมาโทแกรม และปริมาณสารสําคัญที่พบในไพล ขมิน้ และตะไคร โดยเฉพาะสาร terpinene-4-ol, DMPBD, α-terpinene, sabinene, β-pinene, γ-terpinene, αtumerone ซึ่งเปนสารสําคัญ หากเราไมมีเวลาทําลูกประคบสมุนไพรไวใชเอง ปจจุบันก็มีผลิตภัณฑลูกประคบจําหนายกัน หลากหลาย โดยเฉพาะสถานบริการเพือ่ สุขภาพตางๆ หรือผลิตภัณฑชุมชน ดังนัน้ สํานักงานมาตรฐาน ผลิตภัณฑอุตสาหกรรมชุมชน (ฉบับที่ ๑๖๒๘ พ.ศ. ๒๕๕๓) ไดใหความหมาย และกําหนดคุณภาพของ ลูก ประคบสมุนไพร ไวดังนี้
ลูกประคบสมุนไพร หมายถึง ผลิตภัณฑทไี่ ดจากการนําสมุนไพรหลายชนิด มาผานกระบวนการทํา ความสะอาดแลว นํามาหัน่ หรือสับใหเปนชิ้นตามขนาดที่ตองการ ทําใหแหง แลวนํามาหอหรือบรรจุรวมกัน ในผา ใหไดรปู ทรงตามตองการ สําหรับใชนาบหรือกดประคบตามสวนตางๆ ของรางกาย เพื่อทําใหผอน คลายโดยกอนใชตองนํามาพรมน้าํ แลวทําใหรอนดวยการนึ่งหรือใสในเตาไมโครเวฟ สําหรับผูใชกอนซื้อลูกประคบก็ใหพจิ ารณา วามีการหุม หอเรียบรอย ชิ้นสวนภายในไมหลุดรวง ออกมา ผาหอสมุนไพรตองเปนผาฝายหรือผาดิบ ที่มีเนื้อผาแนนพอที่จะปองกันไมใหสมุนไพรหลุดรวง ออกมา สมุนไพรตองเปนชิน้ เล็ก แหง ไมมีราปรากฏใหเห็น มีกลิ่นของสมุนไพรทีใ่ ช และไมมีกลิ่นที่ไมพึง ประสงค เชน กลิ่นอับ กลิ่นหืน ไมพบสิ่งแปลกปลอมที่ไมใชสวนประกอบที่ใช เชน เสนผม ดิน ทราย กรวด ชิ้นสวนหรือสิง่ ปฏิกูลจากสัตว นอกจากนีม้ าตรฐานผลิตภัณฑอุตสาหกรรมชุมชน ยังกําหนดความชืน้ ตอง ไมเกินรอยละ ๑๔ โดยน้าํ หนัก การตรวจพบเชื้อแบคทีเรียที่เจริญเติบโตโดยใชอากาศ ตองไมเกิน ๕ × ๑๐๗ โคโลนีตอตัวอยาง ๑ กรัม ยีสตและรา ตองไมเกิน ๕ × ๑๐๔ โคโลนีตอตัวอยาง ๑ กรัม จะเห็นไดวา ลูกประคบสมุนไพรที่จาํ หนายจะเปนแบบลูกประคบแหง แตถาเราทําใชเองก็สามารถ ทําไดทงั้ ลูกประคบสมุนไพรสด และแหงนะคะ เอกสารอางอิง 1.กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. 2552. องคความรูการแพทยแผนไทยสําหรับประชาชน. โรงพิมพองคการสงเคราะห ทหารผานศึก:กรุงเทพมหานคร. 2. กันยารัตน ชลสิทธิ์. สุวรรณา เวชอภิกุล. ปราโมทย ทิพยดวงตา, พาณี ศิริสะอาด, วีรศักดิ์ เชื้อมโนชาญ, สุนีย จันทรสกาว. การประเมินลูก ประคบลานนา ดวยเทคนิคทางโครมาโทกราฟ. 2552. วารสารอาหารและยา. 16(2):58-65. 3.ธนภัทร ทรงศักดิ์. ใน สถาบันวิจัยวิทยาศาสตรการแพทย จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. 2548. สิทธิการิยะ รวมบทความอาศรมความคิด ยาจาก สมุนไพรกับการแพทยทางเลือก เรื่อง สปา. โรงพิมพแหงจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย:กรุงเทพมหานคร. 4.พรทิพย เติมวิเศษ และคณะ. 2552. พิมพครังที่ 10. การแพทยแผนไทยกับการดูแลสุขภาพ. โรงพิมพสํานักพระพุทธศาสนาแหงชาติ: กรุงเทพมหานคร. 5.เพ็ญนภา ทรัพยเจริญ. กัญจนา ดีวิเศษ. วัชรีพร คงวิลาด. 2548. พิมพครั้งที่ 5. คูมืออบรมการนวดเทาเพื่อสุขภาพ. สามเจริญพาณิชย: กรุงเทพมหานคร 6.สํานักงานมาตรฐานผลิตภัณฑอุตสาหกรรม กระทรวงอุตสาหกรรม http://app.tisi.go.th/otop/standard/standards.html รายชื่อมาตรฐาน ผลิตภัณฑชุมชนที่ประกาศใชแลว. Accessed 7 เมษายน 2555.