Elżbieta Lijewska Na tropachAdama Mickiewicza w Wielkopolsce

Elżbieta Lijewska

Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce

Wielkopolski szlak Adama Mickiewicza jako szlak literacki należy do turystyki kultury wysokiej1 . Choć o turystyce kulturowej mówimy stosunkowo niedawno, to samo zjawisko podróży literackich jest znacznie starsze. W epoce romantyzmu wędrowanie śladamipisarzystałosięmodnem.in.dziękiwypowiedzi Goethego: „kto chce poetę zrozumieć, musi pojechać do jego kraju”. Warto przypomnieć, że Mickiewicz użył tego sformułowania jako motta do swego podróżniczo-poetyckiego cyklu Sonety krymskie po raz pierwszy ogłoszonego drukiem w roku 1826. Kilka lat później już nie Krym, ale Wielkopolska na siedem miesięcy stała się jego „krajem”, gdy przybył tu podczas powstania listopadowego w sierpniu 1831 roku pod przybranym nazwiskiemAdamMühl,zzamiaremprzekroczenia granicy prusko-rosyjskiej na Prośnie i dotarcia do walczącej Warszawy. Gdy plan się nie powiódł, pozostał w Wielkim Księstwie Poznańskim goszczony w dworach szlacheckich w różnych miejscowościach regionu.

Miejsca pobytu Mickiewicza w Wielkopolscepełniłyrolęliterackiegoiziemiańskiego „szlakukulturowego”prawieodmomentuwyjazdu stąd poety. Pierwszy tłumacz Pana Tadeusza,RyszardOttoSpazier,jużw1833roku podróżował tym szlakiem, zapisywał wspomnienia wielkopolskich gospodarzy Mickiewiczaiwkrótcewydałźródłowąpracę Ost und West. Reisen in Polen und Frankreich (Stuttgart 1835). Śladami poety wędrowali później m.in.: Narcyza Żmichowska, Władysław Syrokomla, Klemens Kantecki, Helena Modrzejewska,JózefIgnacyKraszewski.Oczywiście byłytoindywidualnewyprawymiłośnikówliteratury (a nie zorganizowana turystyka), ale wytyczyły one pewne trasy, przyczyniły się do zachowania pamięci o miejscach związanychzpisarzemlubbohateramijegoutworów. WdrugiejpołowieXIXwieku„szlakMickiewicza” pełnił już ważną społeczną funkcję, awdwudziestoleciumiędzywojennymówcześni właściciele Śmiełowa, państwo Chełkowscy, stworzyli w swoim pałacu ośrodek pamięci poety. Ich działalność stała się pół wieku później bazą dla utworzenia w Śmiełowie Muzeum Adama Mickiewicza jako oddziału MuzeumNarodowegowPoznaniu.Możnapowiedzieć, że szlak Mickiewicza pełni prawie od dwustu lat ważną rolę kulturową, uaktywnia przede wszystkim społeczności lokalne, stanowi rodzaj ścieżki edukacyjnej, nie tylko związanej z osobą i dziełem twórcy, lecz także ścieżki po dziewiętnastowiecznej Wielkopolsce i jej kulturze szlacheckiej.

Kilka lat temu na poznańskiej polonistyce powstał przewodnik literacki Na tropach Mickiewicza w Wielkopolsce2 , wpisujący się w długą tradycję zainteresowań Wielkopolan związkamiMickiewiczazichregionem.Siedmiomiesięczny pobyt poety w Poznańskiem doczekał się wielu opracowań: od skromnej książeczki benedyktyna z Lubinia Jozafata Ostrowskiego Mickiewicz w Wielkopolsce 1831/32 (Lubiń 1931) po obszerną monografię Jarosława Maciejewskiego Mickiewicza wielkopolskie drogi. Rekonstrukcje i refleksje (Poznań 1972) oraz pozostające w maszynopisie opracowanie z 1998 Janusza Ruszkowskiego Kronika życia i twórczości Adama Mickiewicza. Poznańskie.

1 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno 2008, s. 67-71. 2 Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce, red. J. Borowczyk, Z. Dambek-Giallelis, E. Lijewska, Poznań 2013 (Wydawnictwo WBPiCAK). Recenzja przewodnika pióra Izabeli Wyszowskiej ukazała się w „Turystyce Kulturowej” 2014, nr 12.

Przewodnik wydany w 2013 roku oprowadza śladami Mickiewicza po Wielkopolsce pierwszej połowy XIX wieku. Jego bohaterami są zarówno miejscowości, które znalazły się na szlaku wędrówki poety, jak i rodziny wielkopolskie, które gościły Mickiewicza, rodziny ziemiańskie (m.in. Bojanowscy, Grabowscy, Turnowie, Morawscy) oraz rodzina chłopska z Chwałowa nad Prosną. Czytelnik jest oprowadzany według porządku topograficznego, wzorowanego na układzie zaproponowanym przez Piotra Maluśkiewicza, autora innego przewodnika literackiego – Wielkopolskim szlakiem Adama Mickiewicza (1993). Wyodrębniono zatem cztery części szlaku: I – Śmiełów i okolice; II – szlak południowy (okolice Leszna i Rawicza: m.in. Konarzewo, Zakrzewo, Łaszczyn, Oporowo, Lubonia); III – szlak północny (m.in. Objezierze, Łukowo,Budziszewko);IV–szlakśrodkowy(okolice Kościana, m.in. Kopaszewo, Choryń, Turew); oddzielną część szlaku stanowi stolica Wielkopolski – Poznań. Układ topograficzny macharakterpraktyczny(ułatwienieplanowania wycieczek), jego celem jest także zaprezentowanie walorów krajoznawczych danego regionu(np.SzwajcariaŻerkowska,ParkKrajobrazowy im. Dezyderego Chłapowskiego). Rozpoczynamy wędrówkę od Śmiełowa, DębnanadWartąorazChwałowaztegowzględu, że głównym celem Mickiewicza w sierpniu 1831 roku było przekroczenie przebiegającej nieopodal granicy na Prośnie. Poza tym odwiedzenie Muzeum Mickiewicza w pałacu śmiełowskim będzie dla turysty najlepszym wstępem do dalszych wędrówek. Następnie tropimy ślady Mickiewicza (Adama Mühla), który skierował się na południe Wielkiego Księstwa Poznańskiego, by udać się do Drezna.Odwiedziłwówczasmiejscowościznajdujące się na tzw. południowym szlaku: przede wszystkim Konarzewo, Lubonię, Oporowo. Dłużej mieszkał w Konarzewie u Bojanowskich. W Wielkopolsce zatrzymała go wiadomośćobracie,Franciszku,uczestnikupowstania listopadowego, który znalazł się w obozie internowaniapodElblągiem.Mickiewiczpodjął wówczas starania o sprowadzenie brata do Księstwa.BraciaspotkalisięwwigilięBożego Narodzenia w Łukowie u Grabowskich, gdzie Franciszek zamieszkał na długie lata. Kilkakrotnie odwiedzał Mickiewicz Poznań, przed wyjazdem z Wielkopolski zatrzymał się jeszcze na dłużej w Choryni u Taczanowskich, stamtąd udał się do Drezna.

Badaczeniesąpewni,jakieutworynapisał poeta podczas pobytu w Wielkim Księstwie Poznańskim. Być może rozpoczął tu Pana Tadeusza, choć pod zupełnie innym tytułem – Żegota. „Ojciec twój wydumał Pana Tadeusza na wsi w Poznańskiem, tam obmyślił pierwszy plan poematu i zaczął go od opisu dworu szlacheckiego w Polsce” – informował Władysława Mickiewicza przyjaciel poety Józef Bohdan Zaleski. Na pewno w Panu Tadeuszu pozostały wielkopolskie ślady i inspiracje: opowieść Bartka Prusaka o Józefie Grabowskim, który żył na wsi „blisko Objezierza” (ks. VII, w. 20-23), procesy Kwileckich z Turnami (ks. XI, w. 318), książka kucharska pana Skórzewskiego z Kopaszewa (ks. XII, brulion), kawiarka soplicowska (ks. II, w. 498-510) – według Klemensa Kanteckiego jej pierwowzoru szukać należałoby wŚmiełowie.Nazadziwiającązbieżnośćanegdot łowieckich przytoczonych w poemacie ztymiusłyszanymi wWielkim Księstwie Poznańskim zwracał uwagę Spazier.

Badacze wskazują także na inne utwory, których pomysły zrodziły się w Wielkopolsce. Szczególnym miejscem w tej perspektywie jest Choryń, w której zainicjowany został proces tekstotwórczy (koncept, a także – być może – pierwsze próby zapisu) utworów niezwykle ważnych w dorobku poety – Reduty Ordona, Śmierci pułkownika, Noclegu. Jest wielceprawdopodobne,żetowtejwiosceMickiewicz finalizowałpracę nad balladą Ucieczka, o której jako o jedynej można mówić, iż z pewnością została ukończona podczas pobytu w Wielkopolsce. Do tego dodać trzeba improwizacje i różne opowieści autora Dziadów wygłaszane w szlacheckich siedzibach, o których pamięć najpierw przechowywana była w tradycji ustnej, a potem utrwalona została na piśmie. Przewodnik Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce starałsięstarannie rozgraniczać warstwę faktów od ży-

wiołu legendy. Został napisany przez zespół kilkunastu osób w różny sposób związanych z tradycją mickiewiczowską: dokumentalistów,absolwentówpolonistyki,regionalistów, muzealników. Wśród autorów jest długoletni dyrektor Muzeum w Śmiełowie Andrzej Kostołowski oraz twórczyni izby pamięci w Budziszewku, Janina Ruta. W zamiarze autorów przewodnik miał stać się inspiracją do prowadzenia zajęć o tradycji napoleońskiej, udziale Wielkopolan w powstaniu listopadowym, literaturze oświecenia i romantyzmu, historii „zbieractwa pamiątek narodowych”, kontaktach polsko-niemieckich (pierwsza połowa XIX wieku to najlepszy okres tych kontaktów), a także o wielkopolskich organicznikach, historii rolnictwa, zmianach w krajobrazie Wielkopolski, architekturze i parkach krajobrazowych.

Czy potencjał wielkopolskiego szlaku Mickiewicza jest dzisiaj właściwie uaktywniony i wykorzystany dla turystyki kulturowej? Wydaje się, że nie do końca można odpowiedzieć twierdząco na to pytanie. Oprócz znajdującego się na terenie Szwajcarii Żerkowskiej, a w centrum szlaku (choć na obrzeżach współczesnych tras komunikacyjnych) Muzeum Adama Mickiewicza w Śmiełowie z dobrym zapleczem turystycznym w Żerkowie, odremontowanego dworu w Choryni czy pałacu w Kopaszewie, mamy w naszym regionie dwory mickiewiczowskie popadające wruinę.Takjestnp.wKonarzewie,Oporowie, Luboni na południu Wielkopolski, w Osieku k.Kościana,DębnienadWartą;niektóreobiektyniesądostępnedlazwiedzających,np.pałac Łubieńskich w Budziszewku. W miejscowościach tych zachowały się oryginalne dwory, które gościły poetę. W czasach, gdy przeprowadza się rekonstrukcje historyczne nieistniejących już obiektów związanych z życiem Mickiewicza (np. karczma w Zaosiu), w ruinę popadają obiekty autentyczne: piękne dwory iparkikrajobrazowe,którenależałobypoddać rewitalizacji.

Brak też całościowej koncepcji zwiedzania szlaku i takiej oferty turystycznej np. dla wycieczek szkolnych, polonijnych czy choćby dla mieszkańców Poznania, którzy często

Przegląd WielkoPolski ● 2020 ● 1(127) nie znają nawet Śmiełowa. Z turystycznych walorów szlaku Mickiewicza w nowoczesny sposóbnajlepiejkorzystająpowiatykościański (gminaKrzywiń)ijarociński(gminaŻerków). W gminie Krzywiń przyczynił się do tego z pewnością Skansen Filmowy Soplicowo, przeniesione tu dekoracje z planu filmowego Pana Tadeusza AndrzejaWajdy;skansenznajdujesięwCichowienieopodalLubinia.Wobu powiatach od roku 2012 realizowany był projekt„PodróżezPanemTadeuszem”,autorstwa AndrzejaKuźmińskiego.Inicjatywyregionalne związane z tym projektem, a także przewodnik Podróże z Panem Tadeuszem (Pępowo 2012) i jego znacznie poszerzona wersja Wędrówki z Panem Tadeuszem (Warszawa 2014) pokazują, że literacka tradycja może stanowić doskonałą inspirację dla lokalnych inicjatyw, a nawet gospodarki – np. turystki kulinarnej związanej z kuchnią szlachecką Pana Tadeusza.Choćtrzebateżzaznaczyć,żeprzewodnikz2012rokujestświadectwempewnego rozdźwięku pomiędzy „turystyką kultury wysokiej” a „turystyką kulinarną” adresowaną do mniej wymagającego odbiorcy. Chodzi mianowicieoumieszczenienamickiewiczowskim szlaku miejscowości zupełnie z poetą niezwiązanych, posiadających natomiast inne waloryturystyczneidobrezapleczegastronomiczne (np. Racot, Dolsk). W wątek literacki wprowadza to pewien zamęt poznawczy, tym bardziej, że książka dzięki atrakcyjnej i sugestywnej szacie graficznej wpisuje właściwie całego Pana Tadeusza wkrajobrazwielkopolski, co ma niewiele wspólnego z ustaleniami mickiewiczologów. Jest natomiast doskonałymprzykłademżywejlegendyzwiązkównarodowej epopei z Wielkopolską. Szczęśliwie wwersjiksiążkiz2014rokuAndrzejKuźmińskizamieściłmapę,którarozgraniczamiejsca mickiewiczowskie od miejscowości ze szlaku kulinarnego.

Niewątpliwym walorem przewodnika Wędrówki z Panem Tadeuszem Kuźmińskiego jest prezentacja regionalistów, strażników mickiewiczowskiej pamięci w różnych miejscach szlaku. Przede wszystkim trzeba tu wspomnieć o Władysławie i Kazimierzu JacoszkachzChwałowanadProsną(s.220-226),

potomkach Franciszka Stawskiego, u którego ukrywał się Mickiewicz podczas próby przekroczenia granicy prusko-rosyjskiej. Na stronach Wędrówek Kuźmińskiegospotykamyteż Zbigniewa Adamczewskiego – przewodnika poziemiobornickiej,badaczalegendyliterackiejObjezierzaihistoriiroduTurnów(s.277). Kuźmiński przedstawia również ks. Jana Stefana, twórcę izby pamięci poety w Łukowie (s.319-320),zabrakłonatomiastnatzw.północnym szlaku spotkania ze zmarłą 1 maja 2014 roku Janiną Rutą, twórczynią „izby pamięci” (a właściwie małego muzeum) Mickiewicza w Szkole Podstawowej w Budziszewku. Na południowym szlaku „ducha Konarzewa próbuje wskrzesić” – jak pisze Kuźmiński – sołtys Zbigniew Marcinkowski (s. 49-50). Osoby te są niezwykle ważne dla wielkopolskiego szlaku Mickiewicza – można śmiało powiedzieć, że bez nich szlak ten nie funkcjonuje, choć nie są one umocowane w jakichś instytucjach kultury. Może jest to specyfika tego szlaku, że tworzą go pasjonaci, których turystamusiodszukać,botrudnowyobrazićsobie wędrówkę bez ich opowieści, wiedzy i zamiłowania do tej ziemi.