Keramisch Jaarboek 2025 2026 digitaal

KERAMISCH JAARBOEK - 2025/26 46ste jaargang

KERAMISCH JAARBOEK 2025-2026

EEN

UITGAVE VAN

KGK

Emisshield® is a ceramic high-emissivity coating that reflects radiant heat back into the furnace, reducing energy loss and enhancing process control. With a proven

average energy saving of 5%, it of-

fers a quick return on investment of less than 1 year, for high-temperature industrial processes. CRESS is the strategic partner and certified installer for Emisshield® in Europe.

STRATEGIC PARTNER AND CERTIFIED INSTALLER

ENERGY SAVING

CERAMIC COATINGS FOR FURNACES

le ar n m o re a b o u t

Emisshield

w w w . c r e s s b v. n l

D el t ahoek 34 4511 PA Bresk ens S ales m anager Europe / Nether lands Net her l ands G er Koevoets info@cressbv. nl info@k oevoetsconsultingandser v ices.com Tel. +31 628569022

S ales m anager Europe Her ber t Gr uenbichler her ber t.gr uenbichler @cre ssbv.n l Tel. +43 676 5798795

COLOFON

INHOUD

Keramisch Jaarboek KGK Het KGK Keramisch Jaarboek behoort bij het tijdschrift KGK (Klei Glas Keramiek). KGK wordt uitgegeven door SJP Uitgevers in samenwerking met NKV. De toegevoegde waarde van keramische producten, zowel traditioneel als technische keramiek, worden steeds vaker buiten de sector herkend en gewaardeerd. Dit niet alleen vanwege de esthetische en technische toegevoegde waarde, maar ook omdat de producten een interessante bijdrage kunnen leveren in termen van duurzaamheid. Om het promotionele karakter van het Jaarboek gestand te doen, is - zoals gebruikelijk basisinformatie opgenomen over met name bouwkeramiek, vuurvaste keramiek, technische keramiek en klei.

Zoals ieder jaar zijn de gegevens in het Jaarboek geactualiseerd en dat geldt zowel voor de adresgegevens als de vakinhoudelijke informatie (pagina 18 - 36).

Net als de voorafgaande jaren is ook deze keer in het Jaarboek een bloemlezing van samenvattingen opgenomen van artikelen die in het afgelopen jaar in KGK zijn verschenen.

Verder bevat het KGK Keramisch Jaarboek 2025-2026 zoals ieder jaar een op de keramische industrie gerichte, geactualiseerde adressenlijst van bedrijven, instellingen, organisaties en musea.

De informatie in dit Jaarboek is zorgvuldig samengesteld en geverifieerd.

Mochten desondanks gegevens onjuist of onvolledig zijn, gelieve dan contact op te nemen met de uitgever (info@kgkmagazine.nl).

INHOUD Samenvatting artikelen KGK 2025 2 Keramische organisaties Nederland 8 Overige/verwante organisaties Nederland 10 Organisaties buiten Europa 11 Keramische technische instituten, nationaal en internationaal 12 Europese organisaties 13 Verenigingen per land 14 Afkortingen 16 Opleidingen keramische industrie 17 Keramiek: inleiding 18 Traditionele keramiek, bouwkeramiek 20 Traditionele keramiek, gebruikskeramiek 23 Traditionele keramiek, vuurvast 24 Klei 26 Technische keramiek 28 Additive manufacturing 32 Keramische membranen 33 Glas 34 Alfabetische adressenlijst van bedrijven 38 Musea in Nederland 43 Marktinfo 44

De uitgever

KGK Onafhankelijk vakblad voor keramiek, glas en minerale materialen Redactieraad W. van den Berg E. Brinkman G.J.H. van Nifterik P.B.M. Schoonebeek A.J.A. Winnubst Hoofdredactie G.J.H. van Nifterik gvn@kgkmagazine.nl Redactie SJP Uitgevers Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel: + 31 (0)183 66 08 08 info@kgkmagazine.nl Uitgeverij/advertenties SJP Uitgevers Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel: + 31 (0)183 66 08 08 sjp@sjp-uitgevers.nl

Abonnementsprijs Nederland (2025: € 81,75 (excl. BTW, incl. verzendkosten binnen Nederland) Abonnementsprijs buitenland (2025): € 140,71 (excl. BTW en verzendkosten) Voor leden van KNB en NKV is het abonnementsgeld inbegrepen in de contributie.

Abonnementen gelden voor onbepaalde tijd, tenzij schriftelijk/per e-mail wordt opgezegd voor 1 november www.kgkmagazine.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van herdruk of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Foto voorplaat: Ceramica Cumella, Excursie TCKI naar Barcelona (KGK 3 2025)

Abonnementen

1 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Samenvatting artikelen KGK 2025 KGK 1 2025 - RESEARCH

Gevoelig keramiek

KGK 1 2025 - EXPOSITIE

Gouden Vrienden 50 jaar vriendschap met Keramiekmuseum Princessehof

KGK 1 2025 - NKV

‘Advanced Ceramic Manufacturing in the Benelux’ Symposium

KGK 1 2025 - RESEARCH

Investigations towards carbon dioxide electrolysis on gadolinium-doped ceria in a solid oxide cell

KGK 1 2025 - RESEARCH

Advanced demineralized bone matrix combined with calcium phosphate nanoparticles promotes bone healing in an ovine defect model

Robots die aanraking kunnen voelen en temperatuurverschillen kunnen waarnemen? Een onverwacht materiaal zou dit zomaar eens werkelijkheid kunnen maken. In Empa’s Laboratory for High-Performance Ceramics ontwikkelen onderzoekers zachte en intelligente sensormaterialen op basis van keramische deeltjes.

Al vijftig jaar wordt het Princessehof bijgestaan door een club trouwe keramiek-liefhebbende Vrienden. De Vereniging van Vrienden van Keramiekmuseum Princessehof verzamelt toonaangevend hedendaags keramiek en geeft die in bruikleen aan het Princessehof. Na een halve eeuw heeft de vereniging een imposante collectie opgebouwd. Ter gelegenheid van hun 50-jarig bestaan, en als dank voor hun steun, presenteert Keramiekmuseum Princessehof een jubileumtentoonstelling. In de tentoonstelling Gouden Vrienden: 50 jaar vriendschap met Keramiekmuseum Princessehof wordt een selectie van meer dan 25 werken getoond uit de verzameling van de Vrienden. De tentoonstelling is te zien tot en met 7 september 2025.

On Friday, October 25, 2024, the Netherlands Ceramic Society (NKV) and its Belgian counterpart, the Belgian Ceramic Society (BCerS), with the support of the Young Ceramists Network (YCN) and the Trust of the Journal of the European Ceramic Society (JECS Trust), organized a highly anticipated one-day symposium on ‘Advanced Ceramic Manufacturing in the Benelux’ at the Eindhoven University of Technology (TU/e). The event brought together experts and enthusiasts from academia, research institutes, and industry, not only from the Netherlands, Belgium, and Luxembourg but also from other countries.

Ahmad Shaur conducted his PhD research at the University of Twente (UT) as part of the project titled ‘Enhancing the conversion and energy-efficiency of electrically-driven dissociation of CO2 for fuel synthesis by synergistic integration of plasmolysis, electrolysis, and membrane separation’ funded by the Dutch Research Council (NWO). This project explores the synergistic integration of CO2 plasmolysis and electrolysis, aiming to achieve enhancements greater than the sum of their individual contributions. Shaur’s work focused on developing suitable electrodes for solid oxide cells (SOCs) used in CO2 electrolysis and conducted key research to investigate the hybrid plasma-electrolysis technology. He was supervised by Henny Bouwmeester, Arian Nijmeijer, and Bernard Boukamp of the UT Inorganic Membranes group. He successfully defended his PhD thesis on 19th September, 2024. This article gives a summary of the thesis.

Hybrid materials consisting of calcium phosphate (CaP) and demineralized bone matrix (DBM) hold potential for bone substitution, especially when osteoinductive. Access2Bone BV developed an innovative formulation, MBone Putty, composed of Tissue Matrix Booster (TMB) with CaP nanoparticles as an easily injectable and non-setting, malleable hybrid material.

2 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Samenvatting artikelen KGK 2025 KGK 2 2025 - REFRACTION

20 years of FIRE with the ECerS-FIRE; Refractories Working Group and Network In an era of climate change and sustainability driving technology change, the refractory industry requires a well-educated workforce and a commitment to fundamental refractory research is imperative. The challenges today are to educate refractory engineers who can conceive, design, implement and operate complex, value-added refractory products on a global basis. This requires a coordinated commitment to education and research programs with effective networking across academia and industry.

The Federation for International Refractory Research and Education (FIRE) was conceived 20 years ago to provide this international network of academic institutions and industrial partners that will support and develop worldwide academic-based education and research programs in refractory science and engineering.

FIRE with its unique multi-cultural and multi-disciplinary composition can exactly draw on these skills and provide a unique framework for furthering refractory research and education.

KGK 2 2025 - MATERIALEN

MaterialDistrict Utrecht 2025

KGK 2 2025 ONDERZOEK

‘Klei en leem maken comeback’

Van 12 tot en met 14 maart werd in de Werkspoorkathedraal in Utrecht de 18e editie van MaterialDistrict Utrecht gehouden. Het jaarlijks terugkerend evenement trok een publiek van ontwerpers en architecten op zoek naar de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van duurzame, innovatieve, biobased, circulaire en regeneratieve materialen. Van ‘keramische’ stenen van dadelpitten en brandnetelfilament voor 3D-printen tot een bontjas van riet en akoestische bouwmaterialen van mycelium en schelpenafval: het was er allemaal.

Deense architecten en wetenschappers herontdekken de bodem als bouwmateriaal. Ze onderzoeken of stampleem, beton en andere CO2-veroorzakende materialen kunnen worden vervangen. Deze ontwikkeling zou volgens de Denen de klimaatimpact in de bouwsector kunnen verminderen. Wetenschappers van de Danmarks Tekniske Universitet (DTU) stellen dat oude bouwmaterialen zoals leem en klei momenteel een ware comeback maken.

KGK 2 2025 - NKV

Fraunhofer wil revolutie warmtepomptechnologie met hoofdrol voor keramiek

KGK 3 2025 - NDERZOEK

NKV Student Speech Contest 2025

Fraunhofer-onderzoekers hebben een belangrijke stap gezet op het gebied van materiaal- en systeemontwerp voor elektrocalorische warmtepompen. Dit onderzoek werd uitgevoerd binnen het onlangs afgeronde ElKaWe-onderzoeksproject, waarbij keramiek een centrale rol speelde.

Ultra-high temperature ceramics, ceramic matrix composites, ceramic membranes and bioceramics were popular subjects during the NKV Student Speech Contest 2025, organised by the Netherlands Ceramic Society NKV on 9 May 2025 at Delft University of Technology.

3 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Samenvatting artikelen KGK 2025 KGK 3 2025 - ONDERZOEK

Lasertechniek voor ultrahoge-temperatuur-keramiek

KGK 3 2025 - TCKI

TCKI-excursie Barcelona

KGK 3 2025 - EXPOSITIE

Bouke de Vries: UNBROKEN

KGK 3 2025 - ONDERZOEK

Doorbraak in synthetisch botherstel: Australische onderzoekers ontwikkelen baanbrekende nanostructuren

KGK 3 2025 - ONDERZOEK

Prediction and optimization of the sintering behavior of LaWO bilayer membranes for hydrogen separation

Onderzoekers van het Center for Additive Manufacture of Advanced Ceramics (North Carolina State University, NCSU) hebben een nieuwe techniek ontwikkeld waarbij lasers worden ingezet om keramiek te maken dat bestand is tegen extreem hoge temperaturen. Het materiaal is te gebruiken in uiteenlopende toepassingen, van kernenergie tot ruimtevaart en straaljageruitlaatsystemen. De techniek is volgens NCSU vooral interessant voor keramische coatings, tegels en complexe driedimensionale structuren.

De tweejaarlijkse TCKI-excursie vond dit jaar plaats in Barcelona. Met 35 deelnemers zijn de keramische bedrijven en de keramische cultuur in Catalonië verkend.

Nu te zien: de grote overzichtstentoonstelling UNBROKEN, gewijd aan de internationaal gelauwerde kunstenaar Bouke de Vries. Deze tentoonstelling biedt een bijzondere blik op het werk van een kunstenaar die op innovatieve en veelzijdige wijze gebroken keramiek transformeert naar nieuwe, verrassende kunstwerken.

De Vries, geboren in Utrecht en nu woonachtig in Londen, is van oorsprong restaurator. Zijn vakmanschap vormt de basis voor een artistieke praktijk waarin kwetsbaarheid, vergankelijkheid, duurzaamheid en herstel centraal staan.

Bouke de Vries: UNBROKEN is te zien van 5 juli 2025 tot en met 16 augustus 2026, in het Princessehof in Leeuwarden.

Jaarlijks worden wereldwijd miljoenen bottransplantaties uitgevoerd. Hoewel donorbot uit het eigen lichaam vaak de voorkeur heeft, zijn synthetische alternatieven in opmars - vooral bij complexe of grootschalige ingrepen. Recent gepubliceerd onderzoek van de Universiteit van Sydney zou kunnen leiden tot nieuwe mogelijkheden voor het ontwikkelen van sterke, biologisch actieve synthetische botvervangers die het natuurlijke bot op nanoschaal kunnen nabootsen.

With the growing need for sustainable energy, efficient energy generation and conversion methods are becoming increasingly important. One of these conversion methods is the dehydrogenization of alkanes, where hydrogen is separated using a ceramic membrane. With this (renewable) electrically-driven method, alkenes are produced from the thermo-catalytic activation of alkanes (Figure 1). The hydrogen is debonded from the alkane with the use of a catalyst, after which the hydrogen transport through the membrane is primarily induced by simultaneous diffusion of protons and electrons through the crystal lattice of the ceramic membrane.

4 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Samenvatting artikelen KGK 2025 KGK 3 2025 - 3D-PRINTEN

3D-geprinte hydrocultuur van klei voor aanpak van wereldwijde voedselonzekerheid

KGK 4 2025 - BAKSTEEN

Sustainable Ceramics #2: Investigating a Footprint De ecologische impact van keramiek

ClayPonic is een innovatief verticaal landbouwsysteem waarbij planten groeien in 3D-geprinte torens van keramiek, gemaakt van lokaal geoogste klei. Dit systeem maakt gebruik van aëroponie: de wortels hangen vrij in de lucht en worden periodiek besproeid met voedingsrijk water via zonne-energiegestuurde verstuivers. Klei is hierbij een essentieel materiaal dankzij de poreuze structuur, die zorgt voor een stabiele waterhuishouding, goede luchtdoorlaatbaarheid en natuurlijke toevoer van mineralen. Hierdoor wordt de groei van planten bevorderd, het waterverbruik geminimaliseerd en de afhankelijkheid van chemische middelen verminderd. Het systeem is compact, inzetbaar in stedelijke gebieden en volledig bodemvrij, waardoor risico’s op ziektes en plagen afnemen. ClayPonic biedt daarmee een duurzame, circulaire oplossing voor voedselproductie in de stad, met klei als natuurlijk en herbruikbaar groeimedium.

Keramiek is een van de meest duurzame materialen ter wereld - het kan duizenden jaren meegaan - maar de productie ervan is dat niet. Bij het stoken komt veel CO₂ vrij, grondstoffen raken uitgeput en sommige glazuren zijn schadelijk voor mens en milieu. Het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden en Lab AIR uit Rotterdam onderzoeken deze tegenstrijdigheid in de tentoonstelling Sustainable Ceramics #2: Investigating a Footprint. Dit is het tweede deel van een driedelige reeks over duurzaamheid binnen de keramieksector.

KGK 4 2025 - BAKSTEEN

Energiebesparing door toepassing van hoge emissiviteitscoatings Keramische bedrijven staan voor uitdagingen om in het kader van de energietransitie de uitstoot van CO2 verder te beperken. Daarnaast is sprake van een volatiele energiemarkt, waardoor de brandstofkosten sterk kunnen fluctueren. Het energiegebruik kan worden beperkt door het optimaliseren van het keramische (oven)proces, het uitvoeren van procesmetingen en bijstellingen van het proces, maar ook door het toepassen van nieuwe technieken en materialen zoals de hoge emissiviteitscoatings van Emisshield. TCKI heeft onderzoek verricht naar de toepassing van Emisshield van de firma Cress B.V., een familiebedrijf dat zich specialiseert in vuurvaste materialen voor de (keramische) industrie. In dit onderzoek zijn de energieverbruiken en temperatuurcurven door TCKI voor en na het toepassen van Emisshield vastgesteld in het tunnelovenproces bij Steenfabriek Engels Oeffelt.

KGK 4 2025 - BAKSTEEN

Microporous ceramic nanofiltration membranes using atmospheric pressure atomic- and molecular layer deposition

KGK 4 2025 - BAKSTEEN

Zeven Nederlandse nominaties voor internationale Brick Award 2026

In January 2021, Michiel Nijboer started his PhD project in the Inorganic Membranes (IM) group at the University of Twente in Enschede, supervised by Prof. Arian Nijmeijer and Dr. Ing. Mieke Luiten-Olieman. The project was funded by the Netherlands Organization for Scientific Research (NWO), under the name SUSSIC, with a parallel part of the project being performed at the Department of Water Management of the TU Delft. The SUSSIC acronym stems from the project’s aim: Sustainable treatment of challenging industrial (waste)streams with robust silicon carbide nano- or tight-ultrafiltration membranes. He successfully defended hie PhD thesis on 8 September 2025. This article gives a summary of his PhD work.

Begin oktober zijn vijftig genomineerde projecten bekend gemaakt voor De Brick Award 2026. De Brick Award is een internationale architectuurprijs van Wienerberger die tweejaarlijks innovatieve en bijzondere baksteenarchitectuur eert. Voor de editie van 2026 zijn wereldwijd maar liefst 849 projecten ingezonden.

Uit alle inzendingen worden de 50 meest bijzondere projecten genomineerd. Vanuit Nederland zijn 61 projecten ingediend door architectenbureaus, waarvan er zeven zijn genomineerd voor de prestigieuze prijs.

5 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH KGK Jaarboek JAARBOEK 2024/2025 2025/26 .... en verder in KGKKGK 20252025 Samenvatting artikelen Bouwproductie in 2024 met € 3 miljard gedaald Na jaren van groei is de bouwproductie in 2024 met drie procent gedaald.

Daarmee is de productie met € 3 miljard afgenomen. Vooral de nieuwbouw van woningen en utiliteitsgebouwen liep fors terug. Ook de investeringen in duurzaamheid daalden na een spectaculaire groei in eerdere jaren. In de periode 2025-2029 kan de bouwproductie weer toenemen van € 97 miljard in het afgelopen jaar naar € 107 miljard in 2029. Op korte termijn is de nieuwbouw van woningen de belangrijkste groeisector, op middellange termijn neemt de bouwproductie over een breed spectrum gematigd toe. De werkgelegenheid nam het afgelopen jaar ondanks de productiedaling licht toe en stijgt in de periode 2025-2029 nog eens met 23.000 voltijdbanen.

Dat concludeerde het EIB in de begin 2025 verschenen studie ‘Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2025’.

(KGK 1 2025)

spouw. Diverse partners hebben de strategieën om verwijderd isolatieglas te hergebruiken commercieel geïmplementeerd.

(KGK 1 2025)

Wall Reef: Innovatieve oplossing tegen hitte en wateroverlast In Rhoon is eind 2024 het innovatieve 3D-geprinte koraalrif, de Wall Reef, onthuld. Het project is een samenwerking tussen seniorenhuisvester Woonzorg Nederland en Urban Reef, de ontwikkelaar van het koraalrif. Komend jaar wordt onderzocht wat de effecten zijn van de Wall Reef op het verkoelen van de omgeving, het opvangen van water en het bevorderen van biodiversiteit.

Volgens de ontwikkelaar Urban Reef is Wall reef een prototype voor een

Op weg naar een ketenplan Bouwkeramiek Samen met advies- en ingenieursbureau LBP|SIGHT werkt KNB aan een ketenplan voor bouwkeramiek. Dit plan is een belangrijke stap naar een duurzamere bouwsector en maakt deel uit van het Bouwmaterialenakkoord. De Rijksoverheid financiert het onderzoek. In 2024 ondertekenden KNB en andere bouwkoepels een samenwerkingsverklaring met de Rijksoverheid om de verduurzaming in de bouw- en bouwmaterialenindustrie te versnellen. Het ketenplan richt zich op onderzoek door marktpartijen naar de randvoorwaarden die nodig zijn voor deze transitie. Het dient als voorbereiding op het nog te ondertekenen Bouwmaterialenakkoord, dat verduurzaming stimuleert in verschillende ketens, zoals beton, staal, isolatie, hout en keramiek.

(KGK 1 2025)

Brochure ‘Smalle Baksteengevels: breed inzetbaar’: Milieuwinst makkelijk gemaakt De nieuwe KNB-brochure Smalle Baksteengevels: breed inzetbaar biedt een praktische leidraad voor ontwerp en uitvoering. Smalle baksteengevels verbeteren de al gunstige milieuscore van traditionele baksteengevels met wel 35 procent. De brochure helpt bouwpartijen omgaan met de verschillen tussen smalle en ‘volle’ baksteengevels, zodat zij verzekerd zijn van een duurzaam en kwalitatief hoogwaardig resultaat.

De inhoud van de brochure behandelt de milieuprestaties, het esthetische en bouwtechnische ontwerp, de constructieve dimensionering en de uitvoering en realisatie van smalle baksteengevels.

(KGK 1 2025)

‘Thermische batterijen van vuurvaste stenen kunnen zware industrie decarboniseren’ Of het nu gaat om de productie van cement, staal, chemicaliën of papier, er is altijd een grote hoeveelheid warmte nodig, die vaak wordt verkregen door fossiele brandstoffen te verbranden. In een poging de industrie groener te maken, wordt volop gezocht naar alternatieven. Zoals de startup Electrified Thermal Solutions van Daniel Stack, een spin off van MIT. Sinds zijn komst naar MIT in 2014 heeft Stack gewerkt aan de ontwikkeling van thermische batterijen in de vorm van keramische vuurvaste stenen die warmte opslaan en weer afgeven.

(KGK 1 2025)

Isolatieglasonderzoek wint derde prijs RAAK Award 2024 Op 28 november werd tijdens SIA-congres in Nieuwegein de jaarlijkse RAAK Award uitgereikt. De prijs is bedoeld voor onderzoeksprojecten van hogescholen en Regieorgaan SIA wil met de award het belang van praktijkgericht onderzoek van hogescholen zichtbaar en toegankelijker maken voor een breder publiek.

Onderzoekers van Hogeschool van Amsterdam ontwikkelden strategieën om oud isolatieglas te upgraden naar de kwaliteit van nieuw HR++glas en om vlakglas na demontage te hergebruiken in HR++glas. Daarnaast is er een methode ontwikkeld om te bepalen of het technisch beter is om het isolatieglaspakket als geheel te hergebruiken of te demonteren en de glasplaten te hergebruiken in nieuw isolatieglas. In de meeste gevallen bleek demonteren zinvoller vanwege de leeftijd van het glas en/of verminderde argonconcentratie in de

(Foto: Urban Reef) regeneratieve gevel. Het bestaat uit gemetselde keramieken structuren, geprint in complexe vormen. De complexiteit van de structuren zorgt er voor dat er een diversiteit aan condities en microklimaten ontstaat, wat bevorderlijk is voor de biodiversiteit.

(KGK 1 2025)

Europese Commissie selecteert 47 strategische projecten om toegang tot kritische grondstoffen veilig te stellen De Europese Commissie heeft voor het eerst een lijst van 47 strategische projecten aangewezen om de binnenlandse strategische grondstoffencapaciteit te vergroten. Doel daarvan is de Europese grondstoffenwaardeketen te versterken en bronnen mogelijk zal herzien. De nieuwe strategische projecten zijn volgens de EC een belangrijke stap in de uitvoering van de Critical Raw Material Act (CRMA) , die ervoor moet zorgen dat de Europese winning, verwerking en recycling van strategische grondstoffen tegen 2030 respectievelijk 10 procent, 40 procent en 25 procent van de Europese vraag dekt.

Deze nieuwe strategische projecten moeten op hun beurt aanzienlijk bijdragen aan de groene en digitale transitie van Europa, terwijl ze tegelijkertijd de Europese defensie-industrie en lucht- en ruimtevaartindustrie ondersteunen.

(KGK 2 2025)

KNB lanceert nieuwe kortdurende brancheleergang: KLEI Branchevereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) is in het voorjaar van 2025 gestart met een nieuwe brancheopleiding voor werknemers van haar leden: de Kortdurende Leergang Keramische Industrie (KLEI). Met deze derde brancheopleiding investeert de sector in verdere kennisaccumulatie.

6 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 .... en verder in KGK 2025 KLEI is de derde opleiding die de sector kent en komt naast de Leergang Keramiek, in samenwerking met Fontys Hogeschool, en de schriftelijke Vakopleiding Keramische Industrie (VKI). De eerste reacties op KLEI zijn positief: in korte tijd heeft KNB al veel aanmeldingen kunnen noteren.

(KGK 2 2025)

Oracles from Far & Near Van 30 november 2024 tot en met 26 oktober 2025 presenteerde Keramiekmuseum Princessehof de verwantschap en diversiteit tussen soorten en wezens.

Wat verbindt verschillende levensvormen met elkaar? Oracles from Far & Near bevat (grote) keramische sculpturen en installaties, tekeningen en batiks van kunstenaars met een gedeelde interesse in verschillende levensvormen (zowel echt als denkbeeldig), evolutie en veerkracht. De getoonde objecten nodigen uit om de mens van zijn voetstuk te halen en verbinding te zoeken met het onbekende.

Voor Oracles from Far & Near zijn kunstenaars geselecteerd met een gemeenschappelijke interesse in het verkennen van diverse levensvormen.

(KGK 2 2025)

Bijzondere bakstenen muren in Nunspeetse onderdoorgangen Bij station Nunspeet bouwt ProRail twee nieuwe onderdoorgangen. Bij het ontwerp is ervan uitgegaan dat de onderdoorgangen prettig en uitnodigend moesten aanvoelen als toegangspoort naar het station en de Veluwe. Daarom is in het ontwerp gekozen voor speciaal metselwerk.

De muren van de onderdoorgangen zijn volgens ProRail om verschillende redenen bijzonder. Ze bestaan uit een mix van verschillende kleuren stenen.

Daardoor krijgen de muren een warme en levendige uitstraling. Daarnaast gebruikt de aannemer een bijzondere manier van metselen, namelijk in de vorm van kruisverband., wat nog maar weinig gebeurt bij nieuwe gebouwen, maar veel voorkomt bij historische bouwsels.

(KGK 2 2025)

KNB jaarverslag 2024 Bouwkeramisch Nederland had in 2024 een mager jaar. Of politieke stilstand er nu wel of niet oorzaak van was, feit is dat voor veel sectorproducten productie, afzet en omzet fors terugliepen. Voor de korte en middellange termijn zijn er nieuwe onzekerheden. KNB publiceerde het Jaarverslag over 2024.

Hoewel 2024 mondiaal gezien een superverkiezingsjaar was, was er in Nederland op politiek vlak vooral stilstand. Op de grote thema’s als klimaat, energie,

stikstof maar ook wonen ontbrak het aan nieuw beleid of duidelijkheid over bestendiging van bestaand beleid.

Voor de bouwkeramische sector betekende dat volgens KNB onduidelijkheid over het wanneer en waarmee toekomstbestendig maken van de fabrieken en het ontbreken van stimulerende prikkels voor de bouwmarkt.

(KGK 3 2025)

´Bouwsector klimt uit dal´ De handelsoorlog van president Trump heeft vooralsnog geen grote gevolgen voor de bouwsector. Dat blijkt uit de Sectorprognose Bouw van ABN AMRO die de bank afgelopen juni publiceerde.

ABN AMRO verwacht dat de bouw in 2025 groeit met 1,0 procent en in 2026 met maar liefst 2,5 procent. Voor de periode daarna is vooral het Nederlandse beleid van belang, bijvoorbeeld rond stikstof en investeringen in infrastructuur.

De bouwsector wordt grotendeels gedreven door binnenlandse vraag.

(KGK 3 2025)

Steen van CO2

Onderzoekers van het Laboratorium voor Bodemmechanica van de EPFL, de Hogeschool voor Toegepaste Wetenschappen en Kunsten van Zuid-Zwitserland (SUPSI) en de EPFL-start-up Medusoil SA hebben aangetoond dat Bacillus megaterium - een veelzijdig micro-organisme dat veel voorkomt in de bodem, zoet water, zeewater en zelfs op plantenoppervlakken - CO₂ kan omzetten in calciumcarbonaat (CaCO₃), het mineraal waaruit onder andere kalksteen en marmer bestaan. De resultaten zijn gepubliceerd in Scientific Reports.

(KGK 3 2025)

Nieuwe 3D-printmethode maakt ultrasterke keramische structuren uit hydrogel Onderzoekers van de École Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL) hebben een innovatieve 3D-printmethode ontwikkeld waarmee metalen en keramische materialen met een uitzonderlijke dichtheid en sterkte kunnen worden vervaardigd. Het onderzoek, uitgevoerd door het Laboratorium voor Chemie van Materialen en Productie onder leiding van Daryl Yee, biedt een oplossing voor een bekend probleem in de keramische productie: de neiging van geprinte onderdelen om te krimpen, te vervormen en poreus te worden tijdens het uitharden of sinteren.

(KGK 4 2025)

3D-geprint keramisch paviljoen brengt in Brussel gemeenschapsverhalen tot leven In de Germinal-tuinen in Evere (Brussel) is recent een nieuw keramisch paviljoen geopend met de naam Folly (Vase). Dit project is ontworpen door de Belgische kunstenaar Elise Eeraerts en de Spaanse architect Roberto Aparicio Ronda. Het paviljoen is opgebouwd uit 3D-geprinte keramische vazen die zowel structureel onderdeel vormen als in het groen opgaan - de vazen worden deels gebruikt als plantenbakken om de verbinding met de tuin te versterken.

(KGK 4 2025)

Elektrische flitsmethode zuivert rode modder tot grondstof voor keramiek en aluminium Onderzoekers van Rice University hebben een snelle en schone methode ontwikkeld om aluminium terug te winnen en giftige metalen te verwijderen uit bauxietresidu, zogenaamde rode modder. Dit bijproduct van de aluminiumproductie vormt wereldwijd een groot milieuprobleem. De nieuwe techniek gebruikt een korte elektrische puls van minder dan een minuut in combinatie met een kleine hoeveelheid chloorgas..

(KGK 4 2025)

(Foto: ProRail)

7 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Keramische organisaties in Nederland

NKV

• excursies naar bedrijven, instituten, onderwijsin-

Nederlandse Keramische Vereniging

• het onderhouden van een eigen website;

Adres Muldersweg 8 6532 WZ Nijmegen

Bestuur (sinds ALV van 9 mei 2025) Dr.ir. H.W. Brinkman (voorzitter a.i.)

E voorzitter@ceramics.nl M.J.H. Jeurissen (secretaris a.i.)

E secretaris@ceramics.nl Drs. W. E. van der Vliet (penningmeester a.i.)

E penningmeester@ceramics.nl Dr. T. Magrini (bestuurslid) Dr. F. Salari (bestuurslid) Dr. ir. S. Sinnema (bestuurslid) J.J.M. van der Waard (bestuurslid a.i.)

Prof. dr. A.J.A. Winnubst (bestuurslid) E bestuur@ceramics.nl www.ceramics.nl

Ere-leden Prof. dr. R. Metselaar Ing. A. H. de Vries De Nederlandse Keramische Vereniging (NKV) is een vereniging van personen die zelfstandig zijn, of werkzaam zijn (geweest) in de keramische industrie, of bij bedrijven, onderzoeks­instituten of onderwijsinstellingen die een relatie hebben met keramiek.

De vereniging stelt zich ten doel kennis en ervaring over te dragen op het gebied van wetenschappelijke, technische en eco­nomische vraagstukken betreffende keramische materialen en producten.

Daarnaast ondersteunt de vereniging de collectieve promotie van het toepassen van keramische (of anorganische) materialen in de breedste zin, zoals:

• grofkeramiek (baksteen, dakpannen); • fijnkeramiek (tegels, sanitair, aardewerk); • geavanceerde functionele en structurele keramiek (ook wel technische keramiek);

• vuurvaste producten, glas, email en glazuren; • grondstoffen die gebruikt worden voor de fabricage van keramische materialen

De doelstelling van de NKV wordt op verschillende manieren gerealiseerd:

• organisatie van themadagen en symposia (zowel nationaal als internationaal);

• het geven van workshops en (het promoten) van cursussen;

stellingen en dergelijke;

• publicaties op de eigen website en in het blad Klei Glas Keramiek (KGK);

• Levendige contacten met de internationale

organisaties, zoals de European Ceramic Society (ECerS);

• het ondersteunen van keramische activiteiten

binnen Nederlandse zusterorganisaties als de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV) en de Bond voor Materialenkennis (BvM);

• informele netwerkbijeenkomsten, zoals NCafé’s; • Student Speech Contest.

De sociale en persoonlijke contacten tussen de verschillende bloedgroepen vormen een belangrijk onderdeel van de taak van de NKV. Voorts is de NKV lid van de European Ceramic Society. De NKV draagt bij in de organisatie van internationale congressen op het gebied van keramiek. Een voorbeeld h ­ iervan is de ‘Conference European Ceramic Society’, die sinds 1989 iedere twee jaar in Europa wordt georganiseerd.

De contributie van de NKV bedraagt per jaar € 40,- waarbij een abonnement op het tijdschrift KGK (Klei Glas Keramiek) is inbegre­pen. Aanmelden als lid kan via de website en/of met een bericht aan: secretaris@ceramics.nl.

KNB

Mr. E.L.J. van Hal (directeur en secretaris) Baksteen, keramische dakpannen en gebakken tegels maken al eeuwenlang onze steden en dorpen tot een vertrouwde leefomgeving. De Nederlandse keramische industrie innoveert continue om invulling te geven aan nieuwe trends en maatschappe­lijke opgaven, zoals op het gebied van milieu, energie en klimaat. De permanente groei in het aanbod aan innovatieve en duurzame keramische bouwproducten is daarmee onlosmakelijk verbonden. De vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) is de collectieve belangenbehartiger van deze trotse industrie.

De bij KNB aangesloten fabrikanten produceren metselbaksteen, straatbaksteen, (poreuze) binnenmuursteen, keramische dakpannen, keramische wand- en vloertegels, keramische raamdorpels en sieraardewerk. Voor de productie van al deze keramische producten wordt gebruik gemaakt van klei als natuurlijke grondstof, al dan niet gemengd met andere grondstoffen al naar gelang de gewenste prestaties van het eindproduct. Keramische producten zijn duur­zaam, vormvast en onderhoudsvriendelijk. Het zijn veilige en klimaatvriendelijke producten die in ons dagelijks leven een belangrijke rol spelen. De Nederlandse keramische industrie omvat ongeveer zestien nationale en internationale ondernemingen met zo’n 40 productielocaties. De keramische industrie kende in 2024 een gezamenlijke omzet van 800 miljoen euro.

Kerntaken Behartiging van de collectieve belangen (nationaal en internationaal) van de gehele bouwkeramische industrie op het gebied van: energie, milieu en grondstoffen, duurzaamheid, arbeidsomstandig­ heden, technische voorschriften en normeringen;

• Kennisontwikkeling en -overdracht naar de

Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek Brancheorganisatie voor de keramische industrie

• • •

Adres Keramisch Huis Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.) Postbus 153 6880 AD Velp (Gld.) T (026) 384 56 30 E info@knb-keramiek.nl www.knb-keramiek.nl www.kleiwinning.nl LinkedIn: @KNB Keramiek

Bestuur N. Homan (voorzitter) J. Vos (vice-voorzitter) M. Lemmen (penningmeester) A. Blei R. Blokland W. Stas

8 | KGK Jaarboek 2025/26

beroepspraktijk, van zowel ontwerpers als verwerkers; Verzorgen van brancheopleidingen voor de keramische industrie; Uitgave van architectuurmagazine BAKSTEEN; KNB is partij bij de CAO-besprekingen voor de baksteenindustrie.

Lidmaatschappen KNB is aangesloten bij VNO-NCW, Werk­ geversvereniging AWVN, Nederlands Vereniging Toeleverende Bouwmaterialenindustrie (NVTB).

Internationaal is KNB aangesloten bij de Europese Koepelorganisaties CET (European Ceramic Tiles) en TBE (Tiles and Bricks Europe), samenwerkend in Cerame-Unie. KNB participeert verder in de Stichting Stapelbouw en in de Stichting Milieu Relevante Productinformatie (MRPI).

Leden

• Baksteen Helden BV •

- Steenfabriek Engels Helden BV - Steenfabriek Engels Oeffelt BV Caprice Holding BV - B.V. Steenfabriek Huissenswaard

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Keramische organisaties in Nederland • DEKO BV • Steenfabriek Klinkers BV • Steenfabriek Linssen BV • Monier BV • • • • • • •

• •

•

- BMI Monier Tegelen - BMI Monier Woerden Koninklijke Mosa BV De Porceleyne Fles BV / Royal Delft Steenfabriek De Rijswaard BV Rodruza BV - Rodruza Steenfabriek Rossum B.V. - Rodruza B.V. Steenfabriek De Zandberg Steenindustrie Strating BV Koninklijke Tichelaar Makkum BV Vandersanden Group - Vandersanden Nederland BV - Vandersanden Hedikhuizen BV - Vandersanden Spijk BV - Vandersanden Tolkamer BV - Vandersanden Kessel BV - Vandersanden Beek BV Steenfabriek Vogelensangh BV Wienerberger BV - Wienerberger Bemmel - Wienerberger Poriso Brunssum - Wienerberger Erlecom - Wienerberger Haaften - Wienerberger Heteren - Wienerberger Dakpannenfabriek Janssen-Dings Tegelen - Wienerberger Kijfwaard Oost - Wienerberger Kijfwaard West - Wienerberger Dakpannenfabriek Narvik Deest - Wienerberger Dakpannenfabriek Narvik Tegelen - Wienerberger Nuance - Wienerberger Panningen - Wienerberger Schipperswaard - Wienerberger Thorn - Wienerberger Azewijn - Wienerberger Wolfswaard - Wienerberger Zennewijnen Steenbakkerij Zilverschoon BV

Stichting Stapelbouw Secretariaat Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.) Postbus 153 6880 AD Velp (Gld.) T (026) 384 56 30 E info@stapelbouw.net www.stapelbouw.net

Bestuur Mr. E.L.J. van Hal (voorzitter) Ir. S.L.M. Huijsmans E.A. Lokkerbol Stichting Stapelbouw is hét netwerk voor kennis­ ontwikkeling en onderzoek op het gebied van steenconstructies voor toepas­sing in gevels en als draagconstructie. De focus van Stichting Stapelbouw ligt op de constructieve aspecten van

steenconstructies, maar de uitdagingen op andere terreinen zijn talrijk. Duurzaamheid, klimaatbestendigheid en robuust bouwen zijn onderwerpen die aandacht vragen.

Deelnemers Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB), Vereniging Nederlands Kalkzandsteenplatform (VNK), Betonhuis, sector stenen en blokken en de Nederlandse Mortelorganisatie (NeMO).

Het werk van Stichting Stapelbouw wordt mede mogelijk gemaakt door Bekaert, Gebroeders Bodegraven, Omnicol en Xella/ Ytong

Stichting Historie Grofkeramiek De Stichting Historie Grofkeramiek houdt zich bezig met alle aspecten van behoud van het grofkeramisch erfgoed. Om nu het verleden niet met het verval te laten verdwijnen, werkt de Stichting Historie Grofkeramiek - opgericht in 1991 - aan de conservering van kennis door middel van het verzamelen van documentatie, materialen en producten van deze tak van industrie, bijeengebracht in een documentatiecentrum in het Regionaal Historisch Centrum Zuidoost Utrecht te Wijk bij Duurstede. Op de website http://www.encyclopedie-grofkeramiek.nl/ is het mogelijk om zowel geografisch als in tijd naar productielocaties te zoeken waar gebakken kleiproducten zijn gemaakt. Naast deze hoofdactiviteit organiseert de Stichting activiteiten als excursies, lezingen en tentoonstellingen. Verder worden er contacten onderhouden met soortgelijke organisaties in het buitenland.

Secretariaat Morganlaan 30 7207 SB Zutphen T 06 10 57 80 59 E info@grofkeramiek.nl www.grofkeramiek.nl

Directie Dr. ir. R.J.W. Lugtenberg, directeur Dit onderzoeksinstituut tevens adviesbureau (anno 1956) biedt keramische en verwante bedrijven in de meest ruime zin ondersteu­ning in het productieproces. Naast enkele fijnkeramisch gerichte bedrijven zijn alle keramische dakpan- en baksteenproduce­ rende bedrijven in Nederland aangesloten. Daarnaast wordt gewerkt voor een aantal buitenlandse producenten en voor nationale producenten buiten de keramische sector. Om de dienstverlening zo breed en optimaal mogelijk te laten zijn, beschikt TCKI over een:

• adviesgroep (met vele disciplines); • laboratorium (ISO 17025 geaccrediteerde onder• •

zoeken aan grond- en toeslagstoffen en gerede producten); meetgroep (procesmetingen en ISO 17025 geaccre­diteerde Arbo- en RvA-erkende milieume­ tingen); tekenkamer (bouwkundig en werktuigbouw­ kundig tekenwerk en projectadviezen baksteenverwerking).

Naast directe en specifieke werkzaamheden behoren algemeen onderzoek, voorlichting en ondersteuning van de keramische branche tot de activiteiten.

KIVI Koninklijk Instituut Van Ingenieurs Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag T (070) 391 99 00 E info@kivi.nl www.kivi.nl

Bestuur J.W.M. Jansen (voorzitter) E. Koning (secretaris) A. Josemanders (penningmeester) J.C. Wetzels (vice-voorzitter) M. Dings

TCKI Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie Adres Florijnweg 6 Postbus 27 6880 AA Velp (Gld.) T (026) 384 56 00 E info@tcki.nl www.tcki.nl

9 | KGK Jaarboek 2025/26

Keramisch huis Velp (vestiging van KNB en TCKI)

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Keramische organisaties in Nederland

Cascade Vereniging van oppervlakte­ delfstoffenwinners in Nederland Directeur

Overige verwante organisaties in Nederland

EKWC

KNCV

(Europees Keramisch Werkcentrum)

Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging

Directeur

Synthesium, Castellum C Loire 150 2491 AK Den Haag T (070) 337 87 90 E kncv@kncv.nl www.kncv.nl

Geertje Jacobs

Mevrouw ir. L.A.C. van der Voort

Adres Adres: Van Pallandtweg 11 4182 CA Neerijnen T 06 22 892 334 E l.vandervoort@cascade-zandgrind.nl www.cascade-zandgrind.nl Cascade is de brancheorganisatie voor bedrijven die oppervlaktedelfstoffen winnen zoals zand, grind, zilverzand en klei in Nederland. Als vertegenwoordiger van het overgrote deel van het Nederlandse delfstoffenwinnende bedrijfsleven richt Cascade zich op beleidsontwikkeling bij de rijksoverheid, bij provincies maar ook op Europees niveau, Brussel is immers een belangrijk startpunt van voor delfstoffenwinning relevante be­ leidsplannen.

De bedrijven die bij Cascade zijn aangesloten dragen zorg voor ongeveer 90 procent van de oppervlaktedelfstoffen die in Nederland gewonnen worden.

Almystraat 10 5061 PA Oisterwijk T (013) 303 11 80 E info@ekwc.nl www.ekwc.nl

Bond voor Materialenkennis Van der Burghweg 1 2628 CS Delft T +31 6 18 34 45 89 E info@bondvoormaterialenkennis.nl www.bondvoormaterialenkennis.nl

NVTB Nederlandse Vereniging Toe­leverende Bouwmaterialen­industrie NVTB is als koepelorganisatie verantwoordelijk voor de belangenbehartiging van de aangesloten brancheleden in de bouwmaterialensector.

Secretariaat

Geïnteresseerd in de onbegrensde mogelijkheden van keramiek?

Word nu lid van de Nederlandse Keramische Vereniging (NKV)

Kingsfordweg 151 1043 GR Amsterdam T 020 491 91 89 E nvtb@nvtb.nl www.nvtb.nl

Voorzitter Mevr. T. Siertsema

Directeur Dhr. N. Ruijter

Meer weten over lidmaatschap incl gratis abonnement op KGK? www.ceramics.nl

10 | KGK Jaarboek 2025/26

NCNG Stichting Nationaal Comité van de Nederlandse Glasindustrie Secretariaat: Dr. O.S. Verheijen

Adres: CelSian Glass & Solar B.V Achtseweg-Zuid 241-A, Gebouw TZ 5651 GW Eindhoven T +31 40 249 0100 E oscar.verheijen@celsian.nl www.celsian.nl

NVKG Nederlandse Vereniging voor Kristalgroei Secretariaat TU Delft Dr. Antoine van der Heijden Leeghwaterstraat 39 2628 CB Delft E antoine.vanderheijden@tudelft.nl www.dacg.nl

VNK Vereniging Nederlands Kalkzandsteenplatform Leidsestraat 244 2182 DW Hillegom T +31 (0)612 252 598 E info@vnk.nl www.kalkzandsteen.nl Samenwerking met Cascade Lid VNO-NCW Lid NVTB Lid AWVN Lid ECSPA Participant Stichting Stapelbouw

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Overige verwante organisaties in Nederland

VNG Vereniging van Nederlandse Glasfabrikanten De Vereniging van Nederlandse Glasfabrikanten (VNG) behartigt al meer dan 50 jaar de belangen van de primaire glasindustrie in Nederland.

De VNG vormt de spreekbuis van de Nederlandse primaire glasindustrie naar overheidsinstanties, onderwijsinstellingen en andere stakeholders. De primaire glasindustrie bestaat uit bedrijven die op industriële schaal grondstoffen tot glas smelten en dit verwerken tot halffabricaten of eindproducten als verpakkingsglas, tafelglas en glaswol.

De VNG is betrokken bij de totstandkoming van het milieu- en energiebeleid en regelgeving op nationaal en Europees niveau en is vertegenwoordigd in de netwerken van onder meer VNO-NCW MKB Nederland, de Glass Alliance Europe en de hierin verenigde Europese sectorale brancheorganisaties FEVE, Glass for Europe, Glass Fibre Europe en EDG. De VNG leden hebben een technisch comité NCNG opgericht waarin kennis, innovatie en onderzoek op gebied van glastechnologie op topniveau gehouden wordt. Energiebesparing en verlaging van emissies zijn hierin belangrijke speerpunten.

Leden Ardagh Group Saint-Gobain Isover LCGlass O-I Manufacturing Netherlands BV

Stichting Duurzaam Verpakkingsglas (SDV) P.a.v. O-I Sales and Distribution Netherlands B.V. Dhr. Joost Lavèn Spoorstraat 7 (6e verdieping) 3112 HD Schiedam T. 010 - 409 40 26 E. duurzaamglas@o-i.com www.duurzaamglas.nl

Stichting Vlakglas Recycling Nederland Vlakglas Recycling Nederland zamelt vlakglas­afval in, om het vervolgens te laten recyclen. Vlakglas wordt in de woning- en utiliteitsbouw gebruikt: denk aan ruiten van dubbelglas, spiegels en interieurbeglazing.

Postbus 340 2700 AH Zoetermeer T. 088 - 567 88 20 E. info@vlakglasrecycling.nl www.vlakglasrecycling.nl/

www.nederlandseglasfabrikanten.nl info@nederlandseglasfabrikanten.nl

Organisaties in en buiten Europa

International Ceramic Federation Opgericht tijdens ECerS in 1990.

Aangesloten verenigingen: American Ceramic Society Australian Ceramic Society Belgian Ceramic Society Brazilian Ceramic Society Ceramic Society of Japan Chinese Ceramic Society Czech Ceramic Society Danish Ceramic Society Dutch Ceramic Society Egyptian Ceramic Society European Ceramic Society Finnish Ceramic Society French Group of Ceramic German Ceramic Society Georgian Ceramists Association Hellenic Ceramic Society Hungarian Silicate Society Indian Ceramic Society Iranian Ceramic Society Italian Ceramic Socety Korean Ceramic Society Latvian Materials Research Societ Norwegian Ceramic Society Polish Ceramic Society Portuguese Ceramic Society Romanian Ceramic Society Russian Ceramic Society Serbian Chemical Society, Ceramic Division Slovak Silicate SocietyP Slovenian Ceramic Society Spanish Society of Ceramics and Glass Swedish Association for Materials Technology Turkish Ceramic Society UK Ceramics Society World Academy of Ceramics

Secr.: c/o American Ceramic Society 550 Polaris Parkway, Suite 510 Westerville, OH 43082 USA T +1 614 794 5829 F +1 614 794 5852 E ICFSecretariat@ceramics.org www.ceramic.or.jp/icf/

11 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Keramische technische instituten, nationaal en internationaal België

Frankrijk

Kiwa NV

BCRC Belgian Ceramic Research Centre

CTMNC Centre Technique des Matériaux Naturels de Construction

Sir Winston Churchill-laan 273 2288 EA Rijswijk T +31 88 998 44 00 E info@kiwa.nl www.kiwa.nl

Avenue Gouverneur Cornez 4 B-7000 Mons T +32 65 40 34 34 F +32 65 40 34 60 E info@bcrc.be www.bcrc.be

Duitsland Bundesverband der Deutschen Ziegelindustrie e.V. Reinhardtstrasse 12-16 10117 Berlin E info@ziegel.de www.ziegel.de

FGK Forschungsinstitut für Anorganische Werkstoffe Glas/Keramik GmbH Heinrich Meister Straße 2 D-56203 Höhr-Grenzhausen T +49 2624186 0 F +49 2624186 9999 E info@fgk-keramik.de www.fgk-keramik.de

17, rue Letellier F-75015 Paris T +33 1 45 37 77 77 F +33 1 45 37 77 97 E ctmnc@ctmnc.fr www.ctmnc.fr

Groot-Brittannië IOM3 - The Institute of Materials, Minerals and Mining

Via Umberto Terracacini 28 I-40131 Bologna T +39 0536 802154 www.cencerbo.it

Via Granarolo 64 I-48018 Faenza (RA) T +39 546 699711 F +39 546 46381 www.istec.cnr.it

Vestiging Gruna Winterbergstrasse 28 01277 Dresden T +49 351 2553-7700 F +49 351 2553-7600 www.ikts.fraunhofer.de

Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld) T +31 26 384 56 00 E info@tcki.nl www.tcki.nl

Centro Ceramico Bologna

Am Zehnthof 197 D-45307 Essen T +49 201 59213-0 F +49 201 59213-20 E info@izf.de www.izf.de

Fraunhofer IKTS

Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie

Italië

Institute of Science and Technology for Ceramics - ISTEC National Research Council

Im Langen Felde 4 D-30938 Großburgwedel T +49 5139 99820 F +49 5139 998240 E info@saeurefliesner.de www.saeurefliesner.de

TCKI

297 Euston Road UK- London NW13AD T +44 20 7451 7300 www.iom3.org

IZF - Institut für Ziegelforschung Essen e.V.

Säurefliesner - Vereinigung e.V. Institut für Wand- und Bodenbeläge

Certificatie & Keuringen

of Italy

Nederland Tata Steel Ceramics Research Centre Postbus 10000 1970 CA IJmuiden T +31 251 49 9111 F +31 251 47 0000 www.tatasteel.nl

SKG-IKOB Poppenbouwing 56 4191 NZ Geldermalsen T +31 88 2440100 E info@skgikob.nl www.skgikob.nl

12 | KGK Jaarboek 2025/26

WE KUNNEN NIET ZONDER NATUUR Word nu lid op natuurmonumenten.nl en ontvang 4 x per jaar het magazine Puur Natuur

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Europese organisaties

Cerame-Unie

The European Ceramic Industry Association, was founded in 1962; it is an umbrella organisation of ten ceramics sectors:

Landen en Council leden van de ECerS: België:

- Dr. Jacques Rennotte

• CET: the European Ceramic Tile Manufacturers' Federation • FEPF: the European Federation for Table- and Ornamentalware • EuTeCer: the Federation of the EU Manufacturers of Technical Ceramics • PRE: the European Refractories Producers Federation • FEUGRES: the European Federation of Clay Pipe Producers • TBE: the European Tiles & Bricks Producers' Federation • FECS: the European Sanitaryware Producers Federation • FEPA: Federation of European Producers of Abrasives • EEA: European Enamel Authority • EXCA: European Expanded Clay Association

- Prof. Annabel Braem

The Cerame-Unie team is holding the secretariat of both the umbrella association and seven of its sectors. The FEPA has its secretariat in Paris, France, porcelain enamel, EEA is based in Hagen, Germany and EXCA, who joined Cerame-Unie in 2016 have their secretariat in Brussels, Belgium.

- Thierry Cutard

Secretaris Generaal R. Batier Rue Belliard 12 B-1040 Brussels T +32 2 808 38 80 www.cerameunie.eu Twitter: @CerameUnie

Kroatië

- Vilko Mandić

- Luka Pavić

Denemarken:

- Astri Bjørnetun Haugen

- Erling Ringgaard Duitsland: - Christos Aneziris - Angelika Priese Finland: - Thomas Kronberg - Erkka Frankberg Frankrijk:

- Jean Marc Heintz

Georgië:

- Dr. Zviad Kovziridze

Griekenland:

- Athena Tsetsekou

- Simeon Agathopoulos Groot-Brittannië:

- Prof. Jon Binner

Hongarije:

- Dr. Katalin Balazsi

- Dr. Csaba Balazsi

Ierland:

- Eamonn De Barra

- Stuart Hampshire Italië:

- Cristina Siligardi

- Paolo Colombo

IMA-Europe AISBL

Letland:

- Dagnica Loca

European Industrial Minerals Association Rue des Deux Églises 26 B-1000 Brussels T +32 2 210 4410 E secretariat@ima-europe.eu www.ima-europe.eu

- Kristine Salma-Ancane

- Prof. Dr. Klaus Reichmann

ECerS

Polen:

- Dr. Zbigniew Pedzich

Nederland:

- Prof.dr. Louis Winnubst

- Dr. ir. Eddy Brinkman

Noorwegen:

- Kjell Wilk

Oostenrijk: - Thomas Konegger

European Ceramic Society AISBL ECerS is a non-profit organisation established in 1987 in order to coordinate and promote the study of ceramics through, mainly: the organisation of conferences, workshops, schools and webinars, the edition of two journals: Journal of ECerS and Open Ceramics and the coordination of topical networks: Young Ceramists Network (YCN), Bioceramics, Electroceramics, Sustainability, Refractory and Additive manufacturing.

- Paulina Wiecinska

- Dr. Larisa Mezentseva

ECerS Secretariaat: Ms Veronique Huart Ave. Gouverneur Cornez, 4 B-7000 Mons, Belgium T +32 65 403421 E info@ecers.org www.ecers.org

Servië:

- Vladimir V. Srdic

Portugal:

- Hugo Fernandes

- José Carlos Almeida Roemenië:

- Adelina Ianculescu

- Dr. Adrian Volceanov Rusland:

- Dr. Vladimir Schevchenko

- Dr. Branko Matovic

Slovenië:

- Matjaz Spreitzer

- Andraz Kocjan Slowakije:

- Prof. Pavol Sajgalik

- Zoltan Lences Spanje:

- Jadra Mosa

- Maria Canillas Pérez

Tsjechië:

- Michal Pibyl

- Ondej Jankovský Turkije:

- Taner Kavas

- Prof.dr. Alpagut Kara Zweden:

Zwitserland :

- Erik Adolfsson - Prof. Dr. Thomas Graule

- Marcel Menet

13 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Verenigingen per land BELGIË

Bundesverband Keramische Industrie e.V. (BVKI)

FRANKRIJK

Belgische Baksteen Federatie

Postfach 1624 D-95090 Selb Schillerstrasse 17 D-95100 Selb T +49 9287 8080 F +49 9287 70492 www.keramverbaende.de

L’APEV, Association pour l‘étude de l‘Email Vitrifié

Kartuizersstraat 19, bus 19 B-1000 Brussel T +32 2 511 25 81 E info@baksteen.be www.baksteen.be

Belgian Ceramic Society – BCerS Avenue Gouverneur Cornez 4 B-7000 Mons T +32 65 40 34 24 F +32 65 40 34 60 E bcers@bcrc.be www.bcers.be

Belgian Ceramic Research Centre Avenue Gouverneur Cornez 4 B-7000 Mons T +32 65 40 34 34 E info@bcrc.be www.bcrc.be

DENEMARKEN Danske Tegl Vesterbrogade 1E, 2. sal.

DK-1620 Kopenhagen T +45 7114 1440 E kontakt@dansketegl.dk www. dansketegl.dk

DUITSLAND Bundesverband der Deutschen Ziegelindustrie e.V. Reinhardtstrasse 12-16 10117 Berlin E info@ziegel.de www.ziegel.de

Deutsche Keramische Gesellschaft e.V. Sophienstraße 3 D-51149 Köln T +49 2203 989877-0 F +49 2203 9898779 E info@dkg.de www.dkg.de

Informationszentrum Technische Keramik

Bundesverband Keramische Fliesen e.V. (bisher Industrieverband keramische Fliesen & Platten e.V.) Luisenstraße 44 D-10117 Berlin T +49 30 27 59 59 74 0 E info@fliesenverband.de www.fliesenverband.de

Verband der Deutschen Feuerfest-Industrie e.V. (VDFFI) Rheinstrasse 58 D-56203 Höhr-Grenzhausen T +49 26249433-100 F +49 26249433-155 E info@vdffi.de www.vdffi.de

Fachverband Steinzeugindustrie e.V. FVST Alfred-Nobel-Straße 17 D-50226 Frechen T +49 2234 273 744 E info@fachverband-steinzeug.de www.fachverband-steinzeug.de

Deutscher Email Verband An dem Heerwege 10 58093 Hagen T: 02331/788651 F: 02331/22662

FINLAND Confederation of Finnish Construction Industries RT P.O. Box 381 FI-00131 Helsinki T +358 9 129 91 F +358 9 129 9252 E rt@rakennusteollisuus.fi www.rakennusteollisuus.fi

Postfach 1624 D-95090 Selb T +49 9287 912 34 F +49 9287 704 92 www.keramverband.de

14 | KGK Jaarboek 2025/26

www.matiere-email.com

Centre Technique de Matériaux Naturels de Construction (CTMNC) 17, rue Letellier F-75015 Paris T +33 1 4537 7777 F +33 1 4537 7797 E ctmnc@ctmnc.fr www.ctmnc.fr

Federation Française des Tuiles et Briques (la FFTB) 17, rue Letellier F-75015 Paris T +33 1 44 370 710 E fftb@fftb.org www.fftb.org

Société Française de Céramique 6-8 Rue de la réunion F-91940 Les Ulis T +33 1 56 567 000 F +33 1 64 462 028 E soc.fr.ceram@ceramique.fr www.ceramique.fr

GROOT-BRITANNIË Brick Development Association Commerce House Festival Park ST1 5BE Stoke on Trent T +44 1782744631 E brick@brick.org.uk www.brick.org.uk

British Ceramic Confederation CU Federation House Station Road UK-Stoke-on-Trent ST4 2SA T +44 1782 744631 F +44 1782 744102 E info@ceramfed.co.uk www.ceramfed.co.uk

The Tile Association The Mount Stafford Close Stone UK-Staffordshire ST15 0HG T +44 300 365 8453 E membership@tile.org.uk www.tiles.org.uk

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Verenigingen per land

The Bathroom Manufacturers Association

NEDERLAND

PORTUGAL

RSM, Festival Way, Festival Park ST1 5BE Stoke on Trent T +44 1782 631619 F +44 1782 630155 E info@bathroom-association.org.uk www.bathroom-association.org.uk

Nederlandse Keramische Vereniging, NKV Muldersweg 8 6532 WZ Nijmegen www.ceramics.nl

APICER - Associação Portuguesa da Indústria de Cerâmica CU Portuguese Association of Ceramic Industry

Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek KNB Royal Dutch Construction Ceramics Association

Rua Coronel Veiga Simão, Ed. C PT- 3020-053 Coimbra T +351 239 497600 F +351 239 497601 E info@apicer.pt www.apicer.pt

HONGARIJE Magyar Téglás Szovetség, Hungarian Brick Association Révay köz 4 1065 Budapest T +36 20 44 34 950 E contact@teglasszovetseg.hu www.teglasszovetseg.hu

ITALIË Confindustria Ceramica Association of Italian Ceramic Tile and Refractories Manufacturers Viale Monte Santo, 40 I-41049 Sassuolo (MO) T +39 536 818111 F +39 536 807935 E info@confindustriaceramica.it www.confindustriaceramica.it

CISP Centro Italiano Smalti Porcellanati Viale Vincenzo Lancetti 43 I-20158 Milano T +32 3 66 3088 816 E cisp@cisp.it www.cisp.it

KOREA Korean Ceramic Society Meorijae Building, Suite # 403, 984-1, Bandgae-3dong Seocho-gu, Seoul, 137-849 South Korea T +82 2 584 0185 F +82 2 586 4582 E ceramic@kcers.or.kr www. ceramics.or.kr

Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.) Postbus 153; 6880 AD Velp (Gld.) T +31 (0)26 - 384 56 30 E info@knb-keramiek.nl www.knb-keramiek.nl

OOSTENRIJK Fachverband der Stein- und keramischen Industrie CU Austrian Association for Building Materials and Ceramic Industries Wiedner Hauptstrasse 63 A-1045 Wien T +43 590 900 F +43 590 900 250 E office@wko.at www.wko.at

Verband Österreichischer Ziegelwerke Wienerbergerplatz 1 1100 Wien T +43 1 587 33 460 F +43 1 587 33 4611 E verband@ziegel.at www.ziegel.at

Österreichischer Email Verband Mühlengasse 32 A-3400 Klosterneuburg T +43 2243 26413 F +43 2243 26413 E office@emailverband.at www.emailverband.at

POLEN Institute of Ceramics and Building Materials Cementowa 8 31-938 Krkau T +48 12 683 79 11 E info@icimb.lukasiewicz.gov.pl www.icimb.pl

15 | KGK Jaarboek 2025/26

CTCV Materials iParque -Lote 6 3040-540 Antanhol T +351 239 499200 F +351 239 499204 E clientes@ctcv.pt www.ctcv.pt

SPANJE Ascer CU Spanish Ceramic Tiles Manufacturers Association Ronda Circunvalación 186 ES-12003 Castellón T +34 964 727 200 F +34 964 727 212 E global@ascer.es www.ascer.es

Sociedad Espaňola de Cerámica y Vidrio CSIC Institute company of Ceramic and Glass Calle Kelsen, 5 ES-28049 Madrid T +34 91 735 5 584 E secv@icv.csic.es www.secv.es

Hispalyt CU Asociasión Esp. de Fabricantes de Ladrillos y Tejas de Arcilla Cocida Spanish Association of Brick and Clay Tile Manufacturers Orense 10 - 2a Planta, Ofician 13-14 ES-28020 Madrid T +34 917 709480 F +34 917 709481 E hispalyt@hispalyt.es www.hispalyt.es

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Verenigingen per land

ANFRE, Asociacion Nacional de Fabricantes Productos Refractarios, Materiales y Servicios Afines Ferraz, 11 - 3° DCHA ES-28008 Madrid T +34 91 559 05 75 E anfre@anfre.com www.anfre.com

TSJECHIË Cihlárský svaz Čech a Moravy Horni 61 CZ-370 01 Homole-Nové Homole T +42 0387 250609 www.cscm.cz

TURKIJE Turkish Ceramics Federation TSF Atatürk Mah. Namık Kemal Cad. Ekincioğlu Sok. No: 44/1 TR-Ataşehir/Istanbul T +90 216 629 01 00 F +90 216 629 01 10 E info@ serfed.com www.serfed.com

SLOVENIË ZPOK g.i.z.

(Slovenian Refractory Producers Association) Kolodvorska ulica 3A SI-6215 Divača T +386 5 739 57 60 F +386 5 763 02 35 E erik.zobec@sevenrefractories.com www.zpok.si

Afkortingen

CET ECerS ECN EuTcer FECS FEPF

European Ceramic Tile Producers European Ceramic Society Energieonderzoek Centrum Nederland European Technical Ceramics Fédération Européenne des Fabricants de Céramique Sanitaires Fédération Européenne des Industries- de Porcelaine et de Faience de Table et d’Ornementation FEUGRES Fédération Européenne des Fabricants de Tuyaux en Gris FODI Federatie van Oppervlaktedelfstoffen winnende Industrieën KIVI Koninklijk Instituut Van Ingenieurs KGK Klei, Glas en Keramiek KNB Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek KKN Kontaktgroep Kristalgroei Nederland KNCV Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging NCNG Nationaal Comité voor de Nederlandse Glas Industrie NIRIA Nederlandse Ingenieursvereniging NKA Nationaal Keramisch Atelier NKV Nederlandse Keramische Vereniging NNV Nederlandse Natuurkundige Vereniging NVG Nederlandse Vereniging voor Glastechniek NVK Nederlandse Vakgroep Keramisten NVTB Nederlands Verbond Toelevering Bouw PRE Fédération Européenne des Fabricants de Produits réfractaires RUG Rijks Universiteit Groningen RUN Radboud Universiteit Nijmegen RUL Rijks Universiteit Leiden RUU Rijks Universiteit Utrecht SGB Stichting Gezonde Baksteenindustrie TBE Tiles & Bricks Europe TCKI Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie TUD Technische Universiteit Delft TUE Technische Universiteit Eindhoven TNO Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek UT Universiteit Twente VU Vrije Universiteit Amsterdam WUR Wageningen Universiteit Research

VERENIGDE STATEN The American Ceramic Society 470 Olde Worthington Road Suite 200 Westerville, OH 43082 USA T +1 866 721 3322 E customerservice@ceramics.org www.ceramics.org

VAKBLAD INNOVATIEVE MATERIALEN www.innovatievematerialen.nl

ZWITSERLAND Ziegelindustrie Schweiz T +41 31 327 97 90 E info@ziegelindustrie.ch www.ziegelindustrie.ch

16 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Opleidingen in de keramische industrie

Vakopleiding Keramische Industrie (VKI) De verdergaande mechanisatie en automatisering van de bouwkeramische industrie stelt steeds hogere eisen aan het kennisniveau van de medewerkers. Dat is maar goed ook, want stilstand is achteruitgang en er is geen betere investering denkbaar dan in kennis!

De vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) kent daarom diverse opleidingen. De Vakopleiding Keramische Industrie (VKI) is er daar een van.

Inhoud en lesmateriaal In de VKI komen alle onderwerpen aan bod die voor de keramische (proces) industrie van belang zijn. Van grondstofbereiding tot procesbeheersing, van vormgeving tot eindproduct en van energiebesparing tot kwaliteitszorg.

Nieuw is een hoofdstuk over energietransitie en verduurzaming.

Het lesmateriaal bestaat uit twee cursusmappen die de cursist zelfstandig doorwerkt en audiovisueel beeldmateriaal dat beschikbaar wordt gesteld via een digitale leeromgeving. Ieder hoofdstuk sluit af met vragen die maandelijks ter correctie worden ingestuurd naar de docent. Na het afronden van een cursusmap volgt een deelexamen.

Doelgroep De opleiding is bedoeld voor het middenkader in de baksteen-, dakpannen- en fijnkeramische industrie en voor mensen met een middelbaar opleidingsniveau die aansluiting zoeken bij de technische ontwikkelingen in deze industrie. Hoewel alle keramische productgroepen aan bod komen, legt de opleiding nadruk op de grofkeramische sectoren.

Toelatingseisen Een MBO-diploma of een VMBO-diploma plus werkervaring in een keramisch bedrijf.

Start en duur De opleiding start jaarlijks in oktober.

In september van het volgend jaar vindt het laatste deelexamen plaats. Na het met goed gevolg afsluiten van de cursus, ontvangt de cursist een certificaat.

Locatie De VKI is een schriftelijke opleiding van een jaar die door de cursisten zelfstandig wordt gevolgd. Bij aanvang wordt in Velp een scheikundeles gegeven. Dit is tevens een kennismakingsbijeenkomst met de docent en medecursisten. Daarnaast omvat de cursus twee terugkomdagen met bedrijfsbezoeken.

Leergang Keramiek De bouwkeramische industrie in Nederland maakt letterlijk en figuurlijk werk van een duurzame samenleving. Dit nodigt uit tot een heroriëntatie op producten en processen met innovatie vaak als resultaat. Kennis is de cruciale succesfactor voor innovatie en daarmee voor een duurzame samenleving met bouwkeramiek.

Om deze kennis te vergaren, verzorgt KNB in samenwerking met TCKI en Fontys Hogeschool de Leergang Keramiek.

Leergang Keramiek De Leergang Keramiek geeft op post-HBO niveau een compleet beeld van keramische grondstoffen, productieprocessen, materiaaleigenschappen en test- en onderzoeksmethoden. Er wordt relatief veel aandacht geschonken aan fysische, chemische en technologische achtergronden en de toepassingen hiervan binnen industriële keramische processen.

Doelgroep De opleiding is bestemd voor personen in Nederland en België die werken of willen gaan werken in de keramische industrie of bij onderzoeksinstellingen en die betrokken (zullen) zijn bij seriematige productie en/of bij onderzoek en toepassingen van keramische materialen.

Toelatingseisen Een HBO-diploma, of een MBO-diploma, aangevuld met een voltooide VKI-cursus (eindcijfer 8 of hoger), respectievelijk aangevuld met meerjarige werkervaring in een keramisch bedrijf. Ook studenten van het hoger technisch en wetenschappelijk onderwijs met een bijzondere belangstelling voor conventionele én nieuwe materialen hebben toegang tot de opleiding.

Start en duur Bij voldoende belangstelling start de opleiding jaarlijks in oktober. De opleidingsduur is acht maanden.

De opleiding wordt gegeven op woensdagmiddagen van 14.00 tot 18.00 uur en omvat 21 lesmiddagen, vier excursiedagen en drie middagen voor tentamens.

Daarnaast is een werkstuk Energie, Milieu en Arbeidsomstandigheden onderdeel van de opleiding. Hiervoor dient men op een tijdsbesteding van 24 uur te rekenen.

Het laatste tentamen valt in juni.

Voor studenten die geen of onvoldoende kennis van scheikunde hebben wordt een (vrijwillig) bijspijkermoment scheikunde georganiseerd.

Bij goed gevolg wordt de opleiding afgesloten met een certificaat onder goedkeuring van Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen.

Locatie De opleiding vindt plaats in de omgeving van Eindhoven.

Meer informatie en/of aanmelding vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB), Postbus 153 6880 AD Velp (Gld.)

17 | KGK Jaarboek 2025/26

Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.) T. (026) 384 56 34 E. info@knb-keramiek.nl www.knb-keramiek.nl/opleidingen

Kortdurende Leergang Keramische Industrie (KLEI) De brancheopleiding KLEI is een nieuw initiatief van branchevereniging KNB. Doel van deze opleiding is het verbreden en verdiepen van de basiskennis over het keramische proces en product, zodat medewerkers binnen de bouwkeramische sector beter zijn toegerust voor hun dagelijkse praktijk.

Opzet en inhoud De opleiding kent twee varianten: Productiegericht - intern gericht op medewerkers in fabrieken, operators en leidinggevenden.

• Commerciegericht - extern gericht op medewerkers in de (commerciële) binnen- en buitendienst.

In vier dagdelen komen de belangrijkste thema’s uit de keramische industrie aan bod. De bijeenkomsten zijn laagdrempelig, zonder toetsmomenten of huiswerk, en worden verzorgd door specialisten van TCKI en KNB. De inhoud richt zich op: •

• •

•

•

kennis van keramische grondstoffen (klei, toeslagstoffen, reststoffen) en productieprocessen; inzicht in materiaaleigenschappen en hun ontstaan, met nadruk op duurzaamheid en circulariteit; begrip van marktrelevante duurzaamheidscriteria zoals LCA, MKI, MPG en EPBD, en hun betekenis voor bouwkeramiek.

Afhankelijk van de gekozen variant ligt het accent iets meer op de productie- of juist op de marktgerichte kant.

Doelgroep De opleiding is bestemd voor personen die hun kennis willen actualiseren en aansluiting zoeken bij de nieuwste technische ontwikkelingen in de bouwkeramische industrie.

Toelatingseisen Voor deelname gelden geen specifieke opleidingseisen.

Start, duur en certificaat De Kortdurende Leergang Keramische Industrie (KLEI) omvat vier dagdelen van drie uur en wordt verzorgd in groepen van 8 tot 15 deelnemers. De bijeenkomsten vinden plaats op een centrale locatie in Nederland of, bij voldoende deelnemers, op het bedrijf van de werkgever zelf.

Het laatste dagdeel wordt georganiseerd in het Keramisch Huis te Velp. Na het met goed gevolg afronden van de leergang ontvangen de deelnemers een bewijs van deelname.

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Keramiek

Keramiek Met ‘keramiek’ wordt een materiaal aangeduid dat is gemaakt van hoofdzakelijk anorganische, niet-metallische componenten en in een bakproces bij een hoge temperatuur (> 900 °C) zijn vaste vorm en definitief karakter heeft gekregen.

Keramiek wordt gevormd uit minimaal twee elementen. Eén daarvan is non-metallisch; de ander mag zowel metallisch als niet-metallisch zijn.

Er zijn twee soorten grondstoffen voor de keramische industrie: natuurlijke en synthetische. De eerste worden gevonden op of in de aardkorst. Ze bestaan uit kwarts, kleimineralen, veldspaten en kalk. Natuurlijke kleien worden vooral voor de traditionele keramiek en vuurvast keramiek gebruikt. Synthetische grondstoffen, waarvan de technische keramiek maar ook de vuurvast keramiek gebruik maakt, zijn verkregen uit fysische en/of chemische zuiveringsstappen, of worden, zoals carbiden en nitriden, door de chemische industrie geproduceerd.

In principe bestaat het productmengsel overwegend uit kleiachtige grondstoffen maar, afhankelijk van het soort product, kan de productmassa ook gevormd zijn met slechts een gering of zelfs geheel afwezig klei-aandeel. Keramiek kan zowel meer poreus als totaal verglaasd zijn en zowel ongeglazuurd of geglazuurd.

Tijdens het stookproces van keramische producten vindt een omzetting plaats van de oorspronkelijke mineralen in nieuwe kristallijne mineraalstructuren en meer of mindere glasfases. Deze vormen en bepalen de uiteindelijke keramische producteigenschappen als (hoge) sterkte, hitte- en verweringsbestandheid, duurzaamheid, chemische inertheid, non-toxiciteit, kleurvastheid en specifieke porositeit.

Keramiek wordt gezien als een milieuvriendelijk materiaal. Producten van keramiek hebben vaak een emotionele en/of esthetische waarde; en kennen veel toepassingsmogelijkheden. Daarnaast is keramiek slijtvast, bestand tegen chemische en mechanische belasting en is onbrandbaar. Door de massa en poreuze structuur heeft het goede thermische en vochtregulerende eigenschappen.

(Foto: Caprice)

Ken Eastmen, Out of the Wind, 2019, engobe steengoed | Collectie Galerie Terra Delft (KGK 4 2024)

Bij bepaalde keramische producten kan het brosse(re) karakter een nadeel zijn.

In geval van traditionele keramiek is de grondstof - klei - een natuurlijk product - in beginsel fysiek niet schaars. In het productieproces wordt water voor het spoelen van de apparatuur gereinigd en hergebruikt en restwarmte uit de ovens wordt ingezet bij het droogproces van de ongebakken producten. Verder is het eindproduct nagenoeg onderhoudsvrij, geeft geen giftige stoffen af en is duurzaam. Ten slotte kunnen (afgekeurde) producten vermalen en weer worden vermengd met nieuwe klei.

Keramiek wordt over het algemeen verdeeld in ‘traditionele’ en ‘technische’ keramiek.

3D-geprinte keramische warmtewisselaar (Foto: Admatec)

18 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

1. Traditionele keramiek De traditionele keramiek valt op haar beurt grofweg onder te verdelen in bouwkeramiek, gebruikskeramiek en vuurvast keramiek. Onder de eerste vallen baksteen, straatstenen, tegels en sanitair (wasbakken en toiletpotten). Onder de tweede groep vallen onder meer aardewerk, porselein en steengoed. Vuurvaste producten worden gebruikt in processen waarbij (zeer) hoge temperaturen optreden, zoals hoogovens, en zijn voornamelijk bedoeld om de constructie tegen de hoge temperaturen te beschermen.

1.1 Bouwkeramiek 1.1.1 Baksteen Baksteen is een uit klei gebakken bouwmateriaal.

Het wordt toegepast in constructies, in de gevel van gebouwen en in bestrating. Al naar gelang de toepassing wordt gesproken over gevelbaksteen, straatbaksteen en keramische binnenmuursteen.

Historici denken dat de kunst van baksteenfabricage al duizenden jaren voor het begin van de jaartelling is ontwikkeld, waarschijnlijk in Mesopotamië. In Europa werd baksteen voor het eerst door de Romeinen op grote schaal toegepast.

Na het vertrek van de Romeinen raakte de techniek weer in onbruik. Vanaf de dertiende eeuw werd het steenbakken weer opgepakt. Baksteen is nog steeds een populair bouwmateriaal en er is een enorm aanbod aan soorten, formaten, texturen en kleuren.

Architecten kiezen vaak voor bakstenen vanwege de esthetische, technische en milieutechnische voordelen.

Gevelsteen Gevelbakstenen zijn logischerwijze bakstenen die worden verwerkt in een gevel. Ze worden gemetseld met specie of gelijmd. Traditioneel onderscheidt men gevelstenen op basis van de vormmethode: • Handvormsteen is volle baksteen die vroeger met de hand in bak werd gevormd. De bak wordt ‘bezand’ om de lossing uit de vorm te vergemakkelijken. De stenen hebben een enigszins ruw uiterlijk, met een grillige, generfde structuur.

De naam dekt niet helemaal de lading want in de huidige tijd wordt dit type stenen vrijwel altijd ook op een gemechaniseerde productiewijze in een steenpers gefabriceerd.

• Wasserstrichstenen zijn genoemd naar de fabricagetechniek waarbij in plaats van zand een kleine waterstraal in de bakken wordt verneveld (‘wasserstrich’) om de kleivormen uit de vormbakken te krijgen. Deze productiemethode geeft het steenoppervlak een kenmerkende textuur, die het midden houdt tussen een strengpers- en handvormsteen.

Naast de vormmethode, onderscheiden gevelstenen zich ook door de verschillende formaten (bijvoorbeeld Waalformaat, dikformaat, Vechtformaat, IJsselformaat en Duitsformaat), verschillende kleuren (onder meer mangaan, paars, rood, geel en wit) en oppervlaktestructuren (bezand, glad, generfd, geglazuurd en gekamd). Op specificatie zijn ook speciale vormstenen beschikbaar met een afwijkend formaat.

Formaten Het Waalformaat is een gestandaardiseerde maat voor een baksteen: 210 x 100 x 50 millimeter.

Vroeger werden baksteenformaten vernoemd naar het gebied van herkomst. Zo bestonden het IJsselformaat, het Hilversums formaat, het Dordrechts formaat, Hollands formaat. Waalformaat komt dus van de oevers van de Waal. De geografische aanduidingen bestaan nog steeds, maar hebben geen verband met het gebied van herkomst, maar met het formaat.

De productiecijfers van steenfabrieken in aantallen stenen worden omgerekend naar Waalformaat gegeven.

• Vormbaksteen is de machinale versie van de oorspronkelijke handvormsteen met een glad oppervlak.

Binnenmuurbaksteen De groep keramische binnenmuursteen betreft volle of geperforeerde keramische elementen. De volle binnenmuurstenen zijn er voor afwerking met een pleisterlaag en voor gebruik als schoon metselwerk. Geperforeerde binnenmuursteen wordt altijd afgewerkt met een pleisterlaag.

Gebakken binnenmuurstenen worden verwerkt met specie, maar ook - en in toenemende mate - met lijm.

• Strengperssteen worden gemaakt door klei door een rechthoekige opening te persen tot een lange streng, die vervolgens met een stalen draad op maat wordt gesneden. Strengpers bakstenen zijn te herkennen aan hun rechte randen en een strak, vaak glad oppervlak met scherp hoekige randen.

Strengpersstenen kunnen (in de dikterichting) zowel deels geperforeerd als geheel vol zijn.

Straatbaksteen Straatbaksteen is een uit klei gebakken steen voor wegbestratingen en pleinen, een traditie die eeuwenoud is. Ze worden meestal met vormbak- of strengpersmethode gemaakt, waarbij de vormbakstenen in Nederland het meest worden toegepast.

Straatbaksteen wordt veelvuldig hergebruikt en neemt zelfs toe in economische waarde. Onderzoek door Royal Haskoning (De mate van hergebruik

19 | KGK Jaarboek 2025/26

Handvorm (Foto: Vandersanden Group)

Vormbak (Foto: Vandersanden Group)

Strengpers (Foto: Vandersanden Group)

Wasserstrich (Foto: Vandersanden Group)

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

van Straatbakstenen in Nederland, 2009) toonde aan dat straatbaksteen een hergebruikspercentage heeft van zeker 90 procent en een gemiddelde levensduur 125 jaar.

Formaten Nederland

1.1.2. Productieproces Het baksteen-productieproces bestaat uit vijf stappen: het winnen van klei, het mengen van de klei tot een homogene massa, vormen van de steen, drogen van de steen en ten slotte het bakken op hoge temperatuur.

Deze stappen zijn door de eeuwen heen feitelijk onveranderd gebleven, zij het dat het productieproces sinds het einde van de negentiende eeuw in hoge mate is gemechaniseerd en geautomatiseerd.

Tegenwoordig verloopt de moderne baksteenproductie in grote lijnen als volgt.

Grondstoffen Voor het produceren van bakstenen is klei de belangrijkste grondstof, maar niet alle klei of iedere kleisoort is (direct) geschikt om bakstenen van te maken. Bovendien produceren de meeste baksteenfabrieken verschillende soorten en kleuren bakstenen, die elk hun specifieke kleimengsel(s) verlangen. Verder dient de klei in grote partijen van gelijke kwaliteit en samenstelling beschikbaar te zijn, teneinde een constante productiekwaliteit te handhaven. Daarom zijn er veelal zowel kleidepots met een verschillende samenstelling aanwezig, als diverse zandsoorten, waarmee de stenen worden geproduceerd. Deze kunnen afkomstig zijn uit meer

Formaten België

Formaat

l

b

h

Brabantse steen

180

88

53

Campina

290

90

62

Dordtse steen

180

88

53

Duits Normaalformaat

240

115

71

Engels

215

102

65

Frans

220

105

65

Friese drieling

184

84

40

Friese mop

217

103

45

Goudse steen

155

72

53

Hilversums

225

105

40

IJssel

160

78

41

Juffertje

175

82

40

Kathedraal I

240

115

65

Kathedraal II

270

105

55

Klamp

180

85

45

Kloostermop

280

105

80

Koffertje (poreus)

190

140

90

Lilliput I

160

75

35

Lilliput II

150

70

30

Formaat

l

b

h

Limburgse steen

240

115

65

Boerkens

155

85

65

Maas

214

102

82

Superboerkens

180

85

90

Moduul F5

230

110

57

Booms

175

82

50

Oud Duits

250

120

65

Brussels

195

95

65

Renova

210

100

55

Brabant

200

95

60

Rijn

180

87

46

Chaleroi

210

100

65

Romeins

240

115

42

Kustformaat

200

90

65

Römer

240

115

40

Moduul 50

190

90

50

Smal NF

240

100

71

Moduul

190

90

57

Standaard kloostermop

285

135

85

Moduul 65

190

90

65

Utrechtsplat

225

109

39

Moduul 90

190

90

90

Vecht

210

100

40

M (koffertje)

190

140

90

Waal

210

100

50

Waaldik (Dikformaat)

210

100

65

20 | KGK Jaarboek 2025/26

lokale afgravingen (uiterwaarden, binnendijks) maar ook uit andere winlocaties in Nederland, België of Duitsland. De per as of deels per schip aangevoerde kleisoorten worden in verschillende depots gecontroleerd op samenstelling in lagen ’opgebouwd’ op het terrein. Deze opgebouwde kleidepots worden na opbouw verticaal ‘gespit’ met een hydraulische graafmachine om het geheel grof te mengen.

Daarnaast kan klei worden toegepast, met een bij aanvoer al homogene samenstelling, die rechtstreeks in het productieproces wordt ingezet.

Massabereiding De voor steenproductie benodigde klei wordt met behulp van een hydraulische graafmachine of laadschop van de opgebouwde depots ontgraven en naar de kleivoorbewerking getransporteerd.

De kleimassa wordt vervolgens door verschillende kleivoorbewerkingsmachines (toevoerkast, kollergang, (fijn)walswerk, menger) gevoerd om de massa plastisch en homogeen te maken. Ter verkrijging van een bepaalde mate van productkleuring (geel, rood, grijs, zwart), worden eventueel nog bepaalde kleurende additieven bijgevoegd vanuit een silo of big bag, zoals kalk of mangaanpoeder Ten behoeve van de plasticiteit wordt vaak stoom in de kleimassa geïnjecteerd.

Steenpers Met behulp van een volautomatische steenpers worden van de voorbewerkte, homogene grondstofmassa (niet generfde) vormbak-, (generfde) mechanische ‘handvorm’- of (extrusie) strengpersstenen gevormd of geperst.

Hierbij wordt bij beide eerstgenoemde steensoorten zogenoemd vormzand gebruikt om de stenen te kunnen ‘lossen’ uit de vormen. Aangezien het type vormzand in hoge mate bepalend is voor het uiteindelijke aanzicht van de steenkleur dan wel het aanzicht van de steen, worden verschillende soorten zand toegepast. Het toegepaste zand is dus ook afhankelijk van de gewenste steensoort.

De steenvormen worden na het lossen van de geperste stenen met water schoongespoten, waarna de perscyclus met bakbezanding, persen en lossen opnieuw verloopt.

Bij de strengpersstenen wordt de buitenzijde van de uit de extrusiemond tredende klei­strang vaak nog mechanisch bewerkt (‘boomschors’-effect, nerf) en/of wordt hierop zand aangebracht. De streng wordt vervolgens met behulp van een draad- of ‘harp’afsnijder in de gewenste steendikte gesneden.

Drogerij De natte vormelingen worden op metalen droogplaten of -latten verzameld en gedroogd in droogkamers. Hierbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de rest warme lucht van de tunnel­ ovens. Waar eventueel nog noodzakelijk, wordt in de luchtkanalen naar de drogerij bijgestookt met aardgas.

Bakproces De gedroogde stenen worden uit de drogerij gehaald, mechanisch van de droogplaten of -latten

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

geschoven en met behulp van een zogeheten ‘zet’machine op platte ovenwagens geplaatst of tot andere stookpakketten gevormd.

Afbouw kleidepot (Foto: Wienerberger)

In het geval de stenen worden afgebakken in een tunneloven (>90 procent van toepassing in de huidige Nederlandse baksteenindustrie), worden de beladen tunnelovenwagens eerst door een voorwarmer en vervolgens door de tunneloven geleid, waarin de stenen met een aangelegde opwarm-, toptemperatuur- en koelcurve worden gebakken. De stenen bewegen op de wagens dus door de tunneloven terwijl de totale bakcurve vast is verdeeld over de ovenlengte. De toptemperatuur in de oven is afhankelijk van de basiskleimassa casu quo het gewenste steentype en ligt tussen 950 (binnenmuursteen) en 1.200 °C (metselstenen van speciale kleisoorten).

In een vlam- of ringoven, nog bij drie fabrieken in Nederland aanwezig, bewegen de steenpakketten niet, maar ‘loopt’ het vuur van kamer of ovensegment naar de volgende kamer of segment.

Tunneloven (Foto: KNB)

Eindproduct Bij alle fabrieken, waar tunnelovens aanwezig zijn, worden de gebakken producten met behulp van een ontladingsmachine van de ovenwagens afgenomen en in een pakketteerinstallatie omgezet tot transporteerbare steenpakketten op houten pallets of in transportpakketten zonder voet (HULO). Bij andere fabrieken worden de stenen handmatig van de ovenpakketten afgenomen en gesorteerd naar kwaliteit, kleur en gewenste steensoort. Steenpakketten worden opgeslagen op het tasveld, van waaraf zij per as of per schip worden afgevoerd.

Tekst met dank aan KNB en Edo Walda (TCKI)

Net gebakken bakstenen verlaten de oven (Foto: Wienerberger)

Baksteenproductie: kleivoorbereiding (foto: KNB)

Kleitransport (Foto: Wienerberger)

Bakstenen op ovenwagens (Foto: Wienerberger)

21 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

1.1.3 Keramische dakpannen Een keramische dakpan is een uit klei gebakken bouwproduct. De pan wordt toegepast op hellende daken van gebouwen en op muren, ter bescherming tegen weersinvloeden, en soms ook tegen gevels. Naast dakpannen produceert de Nederlandse keramische dakpannenindustrie ook hulpstukken (zoals sluitpannen, hoekpannen en nokpannen) voor hellende daken.

1.1.4 Keramische tegels Een keramische tegel is een uit klei gebakken bouwproduct. Het wordt zowel binnen toegepast, tegen wanden of op vloeren van gebouwen, als buiten aan gevels en op de grond.

Al naar gelang de toepassing wordt gesproken over een wandtegel of een

Keramische dakpannen worden gemaakt door gehomogeniseerde klei met een strengpers tot platte kleiplakken te vormen, de zogenoemde ‘walk’. Deze worden in een pers en met behulp van mallen in elke gewenste vorm geperst.

De dakpannen worden vervolgens op ovenwagens, in een tunnel- of periodieke oven gereden en bij een temperatuur van tussen circa 980 en 1.050 °C gebakken.

De verscheidenheid in keramische dakpannen is enorm. Keramische pannen kunnen voorzien worden van een kleur- of glazuurlaag of een engobelaag. Deze lagen worden in een dun laagje klei op de gedroogde pannen aangebracht, waarna ze worden gebakken. Wordt een keramische dakpan tijdens de productie gesmoord’, dan wordt de dakpan door en door donker.

Mosa-Core-Collection-Terra- (Foto: Mosa)

Keramische dakpannen in ovenmond (Foto: KNB)

vloertegel. Keramische tegels zijn er verglaasd of onverglaasd, compact, dicht of poreus, geperst en verkrijgbaar in verschillende diktes.

De keramische tegels worden meestal gevormd volgens de perstechniek.

Hierbij wordt relatief droge klei als poeder machinaal in een vorm geperst die daarna in een drogerij uithardt en wordt afgebakken. Het zogenaamde biscuit wordt na een eventuele toevoeging van glazuur nog een keer afgebakken waarna het al dan niet nog een nabewerking ondergaat.

Keramische tegels zijn er in alle mogelijke uitvoeringen, afmetingen en diktes.

Naast het formaat zijn ook de functie en de esthetica van groot belang.

De kleur van keramische, ongeglazuurde vloertegels zit verwerkt in de dikke toplaag. Vloertegels zijn bijzonder slijt- en krasvast en afhankelijk van de specificaties bruikbaar voor alle soorten ruimtes, binnen én buiten.

De geschiktheid voor specifieke functies wordt beïnvloed door nabewerkingen.

Zo wordt de slipweerstand vergroot door een bewerking van het oppervlak.

Keramische dakpannen tijdens de productie (Foto: Wienerberger)

Tegelcollectie Skinz (Koninklijke Tichelaar)

22 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

1.2 Gebruikskera­miek 1.2.1 Aardewerk Met aardewerk worden gebruiksproducten bedoeld die zijn gebakken van leem of klei. Door de hoge temperatuur bij het bakken zijn de kleideeltjes aan elkaar geklit of gesinterd.

Sinteren is een proces waarbij materiaalkorrels worden verhit tot op een temperatuur waarop ze net niet smelten. Op die manier groeien de contactpunten tussen de korrels, waardoor een zeer hard materiaal kan ontstaan.

Poreus aardewerk - vaak gemaakt van klei met een mindere kwaliteit - kan worden voorzien van een glazuurlaag om het waterdicht te maken. Voor glazuur, een glassoort, gebruikt men zogenaamd lood- of tinglazuur.

• Majolica is een grof en bros soort keramiek, bestaande uit gebrande klei, met een bont gekleurde beschildering van glazuur. De naam majolica is afgeleid van Mallorca, dat al in de Middeleeuwen het centrum voor de productie van dat type aardewerk was. Bij majolica is de scherf meestal rood vanwege het ijzergehalte van de klei. Dat is te zien bij beschadiging aan de rand. Majolica kan ook worden gemaakt van witte klei. De gebroken scherf is dan lichtgrijs.

• Faience is een type aardewerk dat met een ondoorzichtige witte laag geglazuurd is om het op Chinees porselein te laten lijken. Het uiterlijk lijkt dus op porselein, maar de binnenkant van de scherf is bruin of beige, dan is het faience. De scherf van porselein is altijd wit.

Faience wordt eerst gebakken in de oven (biscuit), daarna overgoten met een glazuur met lood- en tinoxiden en weer gebakken. In deze stap krijgt het aardewerk een wit uiterlijk. Loodoxiden geven een extra glans.

• Terracotta is poreus, ongeglazuurd aardewerk van roodbakkende klei.

1.2.2 Gres Steengoed of gres wordt gemaakt van een speciale kleisoort - gresklei- die kan worden gebakken bij hogere temperaturen (1200-1300 °C); hierbij versintert de klei, nadat keukenzout of soda aan het bakproces is toegevoegd. Het product is geschikt voor het bewaren van vloeistoffen doordat het materiaal niet poreus is.

1.2.3.Porselein Porselein is een speciale vorm van keramiek, met andere eigenschappen dan aardewerk. Het wordt gemaakt van zo wit mogelijke klei, kaolien (chinaklei; voornamelijk kaoliniet of aluminium-fylosilicaat Al2Si2O5(OH)4) en zilverzand (kwarts). Na droging van het kleimengsel wordt het Europese porselein tweemaal gebakken. De eerste keer bij 900 °C, waarna het zogenaamde biscuit ontstaat. Vervolgens wordt het glazuur (een waterig mengsel van porseleinaarde, vermengd speciale vloeimiddelen) aangebracht. Het gladbakken gebeurt bij circa 1400 °C.

Gresbuizen (Foto: Giverbo BV)

23 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

1.3 Vuurvast Vuurvaste producten zijn producten die gebruikt worden in processen waarbij (zeer) hoge temperaturen optreden en zijn voornamelijk bedoeld om de constructie tegen de hoge temperaturen te beschermen. Vuurvaste producten zijn in te delen in twee categorieën: dichte producten en islolatieproducten.

Dichte producten Dichte producten hebben als doel om bestand te zijn tegen de (chemische) procesomstandigheden zoals bijvoorbeeld vloeibaar aluminium, vloeibaar staal, vloeibaar glas, chemicaliën etc.

Isolatie-producten Isolatie-producten hebben als doel om de procestemperatuur af te bouwen naar aan de wand acceptabele temperaturen. Acceptabele wandtemperaturen hangen onder andere af van de constructie et cetera.

De samenstelling van vuurvaste producten is afhankelijk van het proces binnen de toepassing. De grondstoffen worden zo gekozen dat deze niet kunnen reageren met de in het proces voorkomende elementen en dat het vuurvaste materiaal met succes kan worden toegepast, bijvoorbeeld om beter om te gaan met mechanische belasting, expansie, tegengaan slakaantasting, enzovoorts.

Het succes van een vuurvast product is niet enkel de keuze van de grondstoffen, maar ook de korrelverdeling (korrelgrootte) van de gebruikte grondstoffen. Door deze goed op elkaar af te stemmen wordt uiteindelijk een goed werkend product verkregen.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen zuur en

basisch vuurvast.

Zuur vuurvast is veelal gebaseerd op aluminiumoxide en siliciumoxide (wit vuurvast).

Basisch vuurvast is gebaseerd op magnesium­oxide (zwart vuurvast).

Voor speciale toepassingen zijn er ook vuurvaste materialen die grotendeels gebaseerd zijn op bijvoorbeeld siliciumcarbide, zirkoonoxide of chroomoxide. Basische producten worden vooral toegepast in de staal- en cementproductie. Dit is ook verreweg de grootste markt met relatief lagere marges. In industrieën zoals de petrochemie, vuilverbranding, non-ferro metalen worden veelal vuurvaste producten gebruikt die ‘zuur’ zijn.

Productie Vuurvaste stenen bestaan uit een mix van grondstoffen (korrels) en een bindfase.

Keramisch vuurvast gebruikt vaak een klei als bindsysteem (dit in onderscheid met vuurvast beton dat een cement als bindsysteem heeft.)

De grondstoffen worden gemengd in een menger.

Het mengsel gaat vervolgens naar een pers waar dit wordt samengeperst in de gewenste vorm en onder hoge druk. Afhankelijk van de gebruikte grondstoffen en gestelde eisen aan het eindproduct worden de stenen in een (tunnel)oven afgebakken op temperaturen tussen de 1100 en 1700 °C. Tijdens het afbakken zorgt de chemische omzetting van de bindfase onder de hoge temperatuur ervoor dat er een sterke steen ontstaat.

Industrie In de staalindustrie zijn wereldwijd - los van de vele producenten uit China en India – RHI Magnesita, Vesusius en Harbison Walker International (HWI) actief. RHI, HWI en Vesusvius zijn net als bijvoorbeeld Refratechnik actief in de cementindustrie.

Calderys is ook in deze industrieën actief, maar maakt vrijwel alleen vuurvaste betonnen.

(Foto: Gouda Refractories)

24 | KGK Jaarboek 2025/26

Vuurvaste stenen tijdens de productie (Foto: Gouda Refractories)

Gouda Refractories (gespecialiseerd in wit vuurvast) is marktleider in de aluminiumindustrie en marktleider in ontzwavelinstallaties binnen de petrochemie. Andere spelers in deze industrieën zijn onder meer Allied Minerals, Resco Products.

Bron: Gouda Refractories

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Traditionele keramiek

2. Klei Klei is het basismateriaal voor zowel de grofkeramische als de fijnkeramische industrie.

De vuurvastindustrie gebruikt veel minder klei, maar wel van klei afgeleide chamotte en mulliet.

Een definitie van klei is moeilijk te geven vanwege de haast oneindige variatie in kleisoorten. Een vrij vage en niet altijd bevredigende omschrijving is dat klei een zacht gesteente aan het aardoppervlak is, dat door verwering is ontstaan uit natuurlijk gesteente en hoofdzakelijk opgebouwd is uit waterhoudende (aluminium)silicaten en kwarts.

De grovere fracties (> 10 μm) bevatten vooral kwarts, veldspaten en glimmers, die ook als veel grotere monolithische kristallen in de natuur bekend zijn. De fijnere fractie (< 2 μm) wordt gevormd door de eigenlijke kleimineralen.

Deze zijn ontstaan uit andere mineralen ten gevolge van fysische en chemische processen.

De meest voorkomende kleimineralen zijn kaoliniet, illiet en montmorilloniet.

Een klei die direct door verwering uit het onderliggende gesteente is ontstaan, wordt primaire klei genoemd. Een voorbeeld daarvan zijn de kleilagen in het Westerwald Duitsland.

Deze primaire klei kan op zijn beurt weer door water, ijs en/of wind over grote afstanden verplaatst worden. De in Nederland en België aanwezige kleien in zeeën, rivierdelta’s of binnenmeren zijn het resultaat van bezinking / sedimentatie. Dit wordt secundaire klei genoemd. Het is elders door verwering en nieuwvorming ontstaan, getransporteerd en hier gesedimenteerd. In die sedimenten vinden we naast de kleimineralen ook oorspronkelijke componenten uit moedergesteenten terug.

Rheinsteinton (Foto: De Beijer)

Klei komt in Nederland voornamelijk voor in de kuststreken (zeeklei) en langs de rivieren (rivierklei) en meer landinwaarts, zowel op lagere delen, zoals binnendijkse klei, als op hogere gedeelten met leem.

Rivierklei is een kleisoort die hoort bij het rivierkleilandschap en wordt gebruikt voor het maken van baksteen. Rivierklei is relatief jonge klei

in tegenstelling tot oude zeeklei, die een hogere leeftijd heeft. In uiterwaarden stonden vanwege de aanwezigheid van rivierklei veel steenfabrieken.

Milieu De veelgebruikte rivierklei is in de uiterwaarden van de grote rivieren in Nederland in ruime mate aanwezig en wordt gezien als een hernieuwbare grondstof. De voorraad is enorm en de aanvoer door de natuur een continu proces. Onderzoek door Deltares (2009) liet zien dat jaarlijks meer klei in de uiterwaarden wordt afgezet dan gewonnen.

Daarmee werd wetenschappelijk aangetoond dat de minerale grondstof klei een hernieuwbare grondstof is. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw geschiedt kleiwinning in de uiterwaarden op een meer (zandruggen) reliëfvolgende manier. Daardoor zijn in de loop der tijd honderden hectares nieuwe natuur ontstaan. Deze nieuwe natuur heeft inmiddels nationaal en Europees een hoge beschermingsstatus verworven.

In 2017 verscheen het onderzoeksrapport ‘De meerwaarde van duurzame kleiwinning langs de Grote Rivieren sinds 2000’, het resultaat van samenwerking van branchevereniging KNB met kleiwinner K3Delta. en gefinancierd door RVO Nederland. Het betreft een onderzoek naar duurzame kleiwinning voor gebakken bouwmaterialen.

Uit het onderzoek blijkt dat de alliantie tussen kleiwinning voor bouwproducten, rivierverruiming en natuurontwikkeling een bewezen bijdrage levert aan verduurzaming van de Nederlandse samenle-

(Fotografie: Michelle Giebing/Delgromij)

25 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26

ving. Het onderzoek bevat de resultaten van vijftien jaar kleiwinning op basis van achttien projecten: 1800 hectare nieuwe natuur, 40 cm waterstandsverlaging en 330 hectare extra ondiep water met veel biodiversiteit en genoeg klei voor bakstenen en dakpannen van circa 600.000 nieuwe eengezinswoningen.

Met dank aan Edo Walda

Websites: www.kleiwinning.nl www.knb-keramiek.nl www.k3delta.nl www.tcki.nl

Rheinsteinton pers (Foto: De Beijer)

De meerwaarde van kleiwinning

Gerealiseerde lengte nevengeul: 35 km Door kleiwinning zijn veel nevengeulen aangelegd.

Medio 2017 verscheen het Rapport ‘Duurzame Kleiwinning, de meerwaarde van duurzame kleiwinning langs de Grote Rivieren sinds 2000.’ Uit de inventarisatie blijkt dat kleiwinning eigenlijk vier ‘winnaars’ telt; de waterstand, de bouw, het gebied en de natuur en daarmee de maatschappij. Geconcludeerd wordt dat klei een duurzaam gewonnen grondstof is met een groot beschermend karakter.

Ook kwantitatief blijkt dat kleiwinning indrukwekkende cijfers oplevert binnen de achttien projecten als het gaat om gegenereerde natuurwaarden sinds het jaar 2000.

Oppervlakte nieuwe natuur: 1.800 hectare Agrarische gronden die door kleiwinning - al dan niet in combinatie met zandwinning - zijn omgevormd tot natuur.

Hoeveelheid gewonnen klei: 5,5 miljoen m³ (keramische) klei.

Gerealiseerd waterstandseffect: 40 cm waterstandsdaling Het verlagen van het winterbed zorgt voor meer ruimte voor de rivier; in totaal voor een waterstandsverlaging van 40 cm bij maatgevend hoogwater (MHW).

Maatgevend hoogwater is een waterstand die theoretisch eens in de 1250 jaar voorkomt.

Extra lengte natuurvriendelijke oever: 70 km Bij kleiwinning zijn vele oevers volgens een flauw talud aangelegd, die waardevol zijn voor aquatisch gebonden flora en fauna.

Extra oppervlak ondiep water: 330 hectare Kleiwinning in het rivierengebied beperkt zich tot het reliëfvolgend afgraven van het kleipakket, waardoor veelal ondiep water (tot drie meter) ontstaat.

Doordat in ondiep water licht tot de bodem kan doordringen ontstaat een zuurstofrijk systeem met veel plantengroei. Het water warmt bovendien snel op en is daardoor uitstekend opgroeihabitat voor bijvoorbeeld vissen en insecten.

Reductie stikstof (NO2) -uitstoot: 283.458 kg per jaar Op basis van mestgiftenkengetallen afkomstig van het Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) wordt per hectare 170 kg stikstof per jaar toegediend.

Doordat veel gebieden door kleiwinning wordt omgevormd naar natuur is als gevolg van kleiwinning sprake van een duurzame daling van de stikstof in de bodem.

Reductie ammoniakuitstoot: 22.677 kg per jaar Van de eerder genoemde hoeveelheid stikstof komt uiteindelijk acht procent vrij in de vorm van ammoniak (NH³) bij het bemesten van grond. Door de omvorming van landbouw naar natuur is als gevolg van kleiwinning sprake van een duurzame verbetering van de luchtkwaliteit.

Bron: Duurzame Kleiwinning, de meerwaarde van duurzame kleiwinning langsde Grote Rivieren sinds 2000.’/KGK 2 2017 Zie ook: www.kleiwinning.nl

26 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26

KNB Jaarverslag 2024

Bouwkeramisch Nederland had in 2024 een mager jaar. Of politieke stilstand er nu wel of niet oorzaak van was, feit is dat voor veel sectorproducten productie, afzet en omzet fors terugliepen. Voor de korte en middellange termijn zijn er nieuwe onzekerheden. KNB publiceerde het Jaarverslag over 2024.

Hoewel 2024 mondiaal gezien een superverkiezingsjaar was, was er in Nederland op politiek vlak vooral stilstand. Op de grote thema’s als klimaat, energie, stikstof maar ook wonen ontbrak het aan nieuw beleid of duidelijkheid over bestendiging van bestaand beleid.

Voor de bouwkeramische sector betekende dat volgens KNB onduidelijkheid over het wanneer en waarmee toekomstbestendig maken van de fabrieken en het ontbreken van stimulerende prikkels voor de bouwmarkt.

KNB heeft daarom zelf het initiatief genomen om een actiegericht versnellingsplan opstelde met transitiepaden, knelpunten en sectorale oplossingsrichtingen. Ook zocht KNB samenwerking met collega-koepels van regionaal gevestigde energie intensieve maakindustrieën, gezamenlijk georganiseerd in Stichting Cluster 6.

Bouwbeeld De druk op de woningmarkt bleef in 2024 onverminderd groot. Door politieke stilstand maar ook hoge financieringslasten, personeelstekorten en lange procedures komt de feitelijke realisatie van 900.000 nieuwe woningen tot 2030 steeds verder buiten bereik. Verder ontbreekt het nog steeds aan juridisch houdbare oplossingen voor de stikstof-opgave, inmiddels aangevuld met een gebrek aan voldoende nieuwe stroom- en wateraansluitingen. Het CBS noteerde de oplevering van ruim 69.000 nieuwe woningen. Dat is minder dan de 73.650 in 2023 (-5,5 procent) en lijkt gevolg van de lage vergunning-afgiften in 2022 en 2023. Door splitsing, transformatie, samenvoeging en sloop, werden niet meer dan ruim 1.000 nieuwe woningen extra aan de voorraad toegevoegd. Het aantal vergunningen voor nieuwe woningen steeg naar 67.000 (+21 procent, CBS). Dat is verrassend gezien de inwerkingtreding van de nieuwe Omgevingswet begin 2024 maar ook een compliment aan gemeenten om de afgifte toch op niveau te hebben kunnen houden. Voor nieuwe koop- en huurwoningen werd vrijwel evenveel vergund: 34.000 voor koop (+28 procent) en 33.000 voor huur (+16 procent). Relevant is dat het gemiddeld aantal woningen per verleende vergunning steeg tot tien, bijna een verdubbeling vergeleken met 2016!

2018

2019

2020

2021

2022

2023

2024

Productie (x1 milj WF)

metselbaksteen straatbaksteen

900 -

894 -

877

883

872

709

555

Afzet (x1 milj WF)

metselbaksteen straatbaksteen

974 395

911 401

822

892

933

604

563

Eindvoorraad (x1 milj WF)

metselbaksteen straatbaksteen

350 -

306 -

356

346

283

388

378

Uitvoer (x1 milj WF)

metselbaksteen straatbaksteen

389 31

350 30

296

378

420

254

243

Invoer (x1 milj WF)

baksteen

66

54

67

93

67

48

40

1264 326

1348 375

1353 369

1360 400

1398 420

1211 470

1269 378

Aantal Werknemers Omzet (mlm euro’s

Productie, voorraad en afzet van metselbaksteen in WF (Bron: KNB)

Metselbaksteen Na een zeer slecht 2023 liep de afzet metselbaksteen in 2024 verder terug (-7 procent): een nieuw historisch dieptepunt. De afzetdaling was zowel binnenlands (-9 procent) als in het buitenland (-4 procent).

Verondersteld wordt dat een groot deel van het binnenlands verbruik is gerealiseerd met bakstenen uit de voorraad van de tussenhandel. Om voorraadvorming op de tasvelden te beheersen werd bij de productie fors op de rem getrapt (-22 procent).

Positief is dat in de loop van 2024 de afzet weer opliep en de productie wat toenam.

Straatbaksteen De straatbaksteenmarkt vertoonde in 2024 tekenen van herstel met een structureel geworden behoefte aan circulaire oplossingen. Straatbaksteen voldoet prima aan deze behoefte. Het product kent een uitzonderlijk lange levensduur (circa 135 jaar) en een hergebruikpercentage van bijna 90 procent.

Afnemers herkennen deze meerwaarde en waarderen de gunstige milieukosten. Productinnovaties door dematerialisatie vergroten de keuze voor opdrachtgevers aan circulaire oplossingen met straatbaksteen.

Keramische dakpannen In 2024 daalde de vraag vanuit de nieuwbouw naar keramische pannen verder. De sorteringen die vooral in de renovatiemarkt worden gebruikt houden

27 | KGK Jaarboek 2025/26

goed stand. In die markt is nauwelijks sprake van vraaguitval.

Keramische wand- en vloertegels 2024 toonde een stabiliserende markt met weinig nieuwbouw. De nadruk lag op de renovatiesector waarin de afzet van de keramische tegel groeide. Duurzaamheid en prefab winnen aan belang, energie(prijzen) en arbeidsmarktkrapte leidden tot hogere productiekosten.

Verwachtingen Volgens Bouwminister Keijzer is het beleidsdoel van 100.000 nieuwe woningen in 2029 realiteit.

Daar is wel een blijvende inzet van alle bouwpartijen voor nodig. Landelijk zijn er voldoende bouwplannen zodat vooral het aantal verleende bouwvergunningen moet stijgen. Nieuw is het op deregulering en versimpeling van bouwbeleid gerichte Rijksbeleid: STOER. Dat lijkt nodig ook: de woningbouwpijplijn loopt steeds meer vol (+13 procent tot 200.000 stuks) met wel vergunde maar nog niet gebouwde woningen. Tegen deze achtergrond zijn de afzetverwachtingen voor keramische bouwproducten op de middellange en langere termijn positief.

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Technische keramiek

3. Technische keramiek Voor traditionele keramische producten zoals bakstenen, dakpannen, sanitair en serviesgoed is klei letterlijk de voornaamste ‘grond’stof. Voor technische keramiek worden nauwelijks grondstoffen direct vanuit de natuur gebruikt, maar vormen zuivere, kwalitatief hoogwaardige poeders de basis.

De uitgangspoeders - met kleine (sub-micron) korrels en een nauwe korrelgrootteverdeling - worden hier verkregen via synthetische productieroutes. Zo kun je hoogwaardige poeders van aluminiumoxide met deeltjes in de (sub)micron-grootte maken met het Bayer-proces dat meer dan 100 jaar geleden door de Oostenrijkse chemicus Carl Josef Bayer is ontwikkeld. Vervolgens worden in diverse processtappen deze poeders verwerkt tot voorwerpen met speciale, eveneens hoogwaardige fysische en mechanische eigenschappen.

Technisch-keramische materialen kun je vanwege hun hardheid en uitzonderlijke slijtvastheid en bestendigheid tegen chemicaliën en hoge temperaturen nog gebruiken als andere materialen - zoals polymeren en de meeste metalen - het al lang hebben opgegeven. Bovendien zijn het doorgaans uitstekende elektrische en warmte-isolatoren, maar de uitgebreide technisch-keramische familie kent ook leden met precies de tegenovergestelde eigenschappen. Geen wonder dat je deze materialen overal tegenkomt - in bijvoorbeeld satellieten, micro-elektronica, smartphones, auto’s en binnen de chemische industrie.

Keramische branders (Foto: Gimex Technische Keramiek BV)

Chemische bindingen bepalen fysische en mechanische eigenschappen Vanuit chemisch oogpunt bestaat technische keramiek - in feite net als traditionele keramiek - uit verbindingen tussen metallische en niet-metallische elementen: oxiden zoals aluminiumoxide en zirkoonoxide, nitriden zoals siliciumnitride en titaannitride, en carbiden zoals siliciumcarbide. Technische keramiek is sterk en hard vanwege de sterke chemische bindingen tussen de elementen. Deze bindingen kunnen een ionogeen karakter hebben, waarbij positief en negatief geladen ionen elkaar

sterk aantrekken, wat met name bij metaaloxiden optreedt. Anderzijds kunnen deze bindingen ook een covalent karakter hebben, zoals in siliciumcarbide, waarbij de niet-metalen silicium en koolstof een gemeenschappelijk elektronenpaar delen en zo een sterke binding vormen. De meeste soorten technische keramiek hebben een mengvorm tussen ionbindingen en covalente bindingen.

Deze sterke bindingen zijn ook de oorzaak van het stijve (dus niet-elastische) gedrag van technische keramiek. Voor kristallijne materialen als keramiek, maar ook voor een materiaal als metaal of glas, is de stijfheid sterk gekoppeld aan de bindings-

Structurele en functionele keramiek De technisch-keramische familie kun je grofweg verdelen in structurele en functionele keramiek.

Structurele keramiek is vooral mechanisch stabiel: het zijn doorgaans stijve, sterke en harde materialen die bestand zijn tegen hoge temperaturen.

Functionele keramiek kenmerkt zich doordat één materiaal verschillende eigenschappen in zich verenigt, of doordat het ‘een kunstje kan’. Zo kom je de combinatie warmtegeleidend en tegelijk elektrisch isolerend bij metalen niet vaak tegen, maar wel bij het technisch-keramische materiaal aluminiumnitride. Dit materiaal wordt daarom gebruikt als drager en koelelement voor computerchips. Lood-zirkonaat-titanaat kan van vorm veranderen als je er een elektrische spanning over aanlegt. Philips is een voorloper geweest bij de ontwikkeling van (keramische) magnetische materialen, vooral gebaseerd op ijzeroxides. Het ‘werkpaard’ aluminiumoxide is een materiaal dat zowel structurele als functionele eigenschappen herbergt: sterk en hard, maar ook elektrisch isolerend en bij hoge verdichting translucent (semi-transparant) te maken.

Keramische laspennen voor automotive industrie (Foto: Gimex Technische Keramiek BV)

28 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Technische keramiek

energie tussen de atomen waarvan het materiaal is gemaakt. In deze materiaalstructuren zitten de atomen goed op hun plek, en kunnen ze een klein beetje rondom deze ‘evenwichtsplek’ bewegen. Als je aan het materiaal trekt, dan bewegen de atomen een beetje uit elkaar, en als je het materiaal weer loslaat dan gaan de atomen terug naar hun oorspronkelijke positie.

Keramische materialen vormen het summum qua thermische stabiliteit. Het kost veel energie om hun sterke ionogene of covalente bindingen te verbreken, zodat keramiek een hoog smeltpunt heeft. Zo smelt aluminiumoxide pas bij 2054 °C, en titaancarbide zelfs bij 3067 °C. In een omgeving met zuurstof kun je siliciumnitride en siliciumcarbide tot wel 1600 °C gebruiken - boven deze temperatuur beginnen deze materialen te oxideren. Voor keramische oxiden ligt de maximale gebruikstemperatuur een beetje hoger. Deze materialen zijn niet gevoelig voor oxidatie; ze zijn immers al in oxide-vorm. Het verschijnsel ‘kruip’ - vervorming door geringe maar continue belasting bij hoge temperatuur - begint bij deze extreem hoge temperaturen wel op te treden.

Het brosse-breukgedrag van keramiek is ook met deze sterke chemische bindingen te verklaren. Door de sterke, gerichte covalente of ionogene atoombindingen kunnen in het materiaal geen plastische vervormingen optreden zoals dat wel het geval is bij metalen. Dit houdt in dat keramiek direct breekt wanneer de uitgeoefende kracht groter is dan een kritische grenswaarde. Deze grenswaarde hangt af van de al aanwezige defectgrootte. Scheurtjes en andere oneffenheden, die zich vooral aan het oppervlak ophouden, geven plaatselijk een grote spanningsconcentratie. Dat kunnen (micro)scheurtjes zijn die al vanaf het begin in het materiaal aanwezig zijn, of die door beschadigingen tijdens gebruik ontstaan.

Verreweg de meeste soorten keramiek zijn niet elektrisch geleidend. En dat komt goed van pas bij het gebruik van bijvoorbeeld porselein of aluminiumoxide als isolatoren in bougies of bij de ophanging van hoogspanningsleidingen. Voor elektrische geleiding zijn immers vrije, stromende elektronen nodig, en deze zitten ‘vast’ in de ionbindingen en de covalente bindingen van het keramiek. Siliciumcarbide valt onder de halfgeleiders; dit zijn materialen die pas elektrisch geleidend zijn als er een bepaalde kritische hoeveelheid energie aan wordt toegevoegd, bijvoorbeeld in de vorm van warmte. Alleen exotische keramische materialen als de supergeleider YBa2Cu3O7-x hebben een extreem hoge elektrische geleidbaarheid bij zeer lage temperaturen.

De ontwikkeling van supergeleiders was goed voor diverse Nobelprijzen. Daarnaast kunnen in sommige metaaloxiden bij hoge temperaturen zuurstof­ ionen enigszins vrij door het kristalrooster van het materiaal bewegen. Dit verschijnsel is van belang in brandstofcellen, zuurstofsensoren en (dichte) keramische membranen die 100 procent selectief zijn voor zuurstof. Voorbeelden van deze materialen zijn zirkoonoxide waaraan een kleine hoeveelheid yttriumoxide is toegevoegd, en verschillende materialen met de perovskiet-kristalstructuur.

Keramische membranen (Foto: Deltapore/CoorsTek)

Vormgeven van technische keramiek Om een voorwerp van technische keramiek - bijvoorbeeld aluminiumoxide - te maken, moet je eerst de beschikking hebben over poeders die je met hulpstoffen tot een bepaalde vorm verwerkt. Deze vorm ondergaat vervolgens een warmtebehandeling genaamd sinteren waarbij de poederdeeltjes aan elkaar bakken en het voorwerp z’n uiteindelijke sterkte krijgt.

Poeders hebben dus een sleutelrol bij de vorming van technisch-keramische producten. Het ideale poeder is zo zuiver mogelijk, en bestaat uit sub-micron deeltjes met een nauwe deeltjesgrootteverdeling, bij voorkeur zonder aggregaten of agglomeraten. Meer ‘traditionele’ keramische vormgevingstechnieken zijn persen, slibgieten, extrusie en spuitgieten, maar daarnaast worden ook ‘additive manufacturing’ technieken toegepast zoals 3D-printen. Bij persen worden de poederdeeltjes met grote kracht samengedrukt in een mal tot een samenhangend geheel. Persen is het meest geschikt voor eenvoudige vormen. Bij slibgieten wordt een keramische slib - een mengsel van poederdeeltjes en water - in een poreuze mal gegoten, die doorgaans van gips is gemaakt. De poriën in het gips zuigen het water uit de keramische slib, en een min of meer vaste laag keramiek blijft achter op de wand van de mal. Voor extrusie en spuitgieten wordt het keramische poeder met een polymere binder tot een plastische massa gemengd en wordt het geheel door (extrusie) dan wel in (spuitgieten) een mal

29 | KGK Jaarboek 2025/26

gespoten. Op het moment dat een keramisch product is vormgegeven ben je er nog niet. Immers, het voorwerp heeft wel (ongeveer) de gewenste vorm, maar nog lang niet de gewenste eigenschappen, zoals sterkte. Deze krijgt het voorwerp wel door het te onderwerpen aan een warmtebehandeling. Als de temperatuur wordt verhoogd tot een paar honderd graden Celsius is al het water al verdampt, en is de (polymere) binder - die bij de vormgeving zijn nut heeft, maar daarna niet meer - ook weggestookt. De keramische korrels staan nu op zichzelf.

Pas bij een temperatuur hoger dan de helft van de smelttemperatuur (in graden Kelvin) begint het keramiek te sinteren - in de praktijk ergens tussen de 800 en 1700 °C. Bij deze hoge temperatuur kunnen atomen van de poederdeeltjes gemakkelijk bewegen, waardoor de contactpunten tussen de korrels uitgroeien tot contactoppervlakken.

De korrels worden zo niet alleen hechter en dus sterker met elkaar verbonden, maar ook de ruimte tussen de korrels verdwijnt. ‘Aan de buitenkant’ is dit te zien doordat het voorwerp krimpt - enkele procenten tot zelfs wel 20 procent. Met deze krimp moet dus vooraf rekening worden gehouden bij het ontwerp van het voorwerp. Met het sinteren kan net zolang worden doorgegaan als je wilt. Uiteindelijk veranderen de randen van de oorspronkelijke korrels in korrelgrenzen van het keramische product.

Er zit dan geen ruimte meer tussen de korrels, alle porositeit is verdwenen uit de oorspronkelijke poedermassa. Nu kan echt worden gesproken van een bruikbaar, vormvast en heel sterk product. Voor

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Technische keramiek

aluminiumoxide met een smeltpunt van 2054 °C begint het sinteren al bij zo’n 1200 °C. Als er onder de juiste omstandigheden bij meer dan 1600 °C wordt gesinterd, is de dichtheid van het aluminium­ oxide vrijwel 100 procent.

Omgaan met brosheid: hoe maak je taaier keramiek?

Kenmerkend voor een bros materiaal als keramiek is dat een component zonder waarschuwing in één keer kan breken bij een zware trekbelasting. Hier kan natuurlijk bij het ontwerpen van een component rekening mee worden gehouden door te zorgen dat het component tijdens gebruik alleen op druk wordt belast en niet op trek. Of door scherpe hoeken en randen te vermijden, zodat hier geen spanningsconcentraties ontstaan. Maar aan het materiaal zelf is ook iets te doen: in-situ vertaaiing, transformatievertaaiing en het gebruik van keramische matrixcomposieten zijn diverse manieren om keramiek minder bros en dus taaier te maken.

(Foto: Gimex Technische Keramiek BV)

‘Careful processing’ Het brosse karakter van (structurele) keramiek komt door defecten aan het oppervlak of binnenin het product, zoals onregelmatig gevormde poederdeeltjes of poriën, scheurtjes of ongewenste vreemde (andere) deeltjes. Om dit te voorkomen: zorg dat er zo weinig mogelijk – en zo klein mogelijke defecten in het keramische voorwerp komen tijden het maken ervan. Het grootste defect, bijvoorbeeld de lengte van de grootste scheur, vormt de zwakste schakel en is daardoor de voornaamste oorzaak van een brosse breuk. ‘Careful processing’, oftewel zorgvuldige keramische verwerkingsstappen, vormt een oplossing om deze zwakste schakels te elimineren voordat ze ontstaan.

In-situ vertaaiing

voor toepassing in bewegende pomponderdelen of lagers, maar ook als implantaat in je lichaam (bijvoorbeeld gebitskronen) of als snijgereedschap.

Het geheim achter zirkoonoxide-vertaaid aluminiumoxide (oftewel ZTA, de afkorting voor Zirconia Toughened Alumina) is transformatievertaaiing. Aluminiumoxidepoeder wordt daarbij gemengd met 15 volumeprocent zirkoonoxidepoeder, dit mengsel wordt in de gewenste vorm gebracht en opgewarmd. Rond 1170 °C wordt de monokliene kristalstructuur van zirkoonoxide omgezet in de tetragonale structuur. Bij de overgang van monoklien naar tetragonaal neemt het volume van het zirkoonoxide met zo’n 4 procent af. Bij verdere verwarming sinteren poederdeeltjes rond 1600 °C

Siliciumnitride is een voorbeeld van een keramisch materiaal dat in-situ vertaaid kan worden. Door tijdens de materiaalbereiding met kleine beetjes sinterhulpmiddel te spelen kunnen β-Si3N4-korrels in één bepaalde richting langer groeien. Door de naaldachtige vorm van deze korrels kan een scheurtje in het keramiek langs deze naalden afgebogen worden (‘crack deflection’) en een langere weg afleggen. De scheur plant zich langzamer voort, en het materiaal gedraagt zich effectief taaier. Bovendien kunnen de naalden de scheurtjes overbruggen (‘crack bridging’) en ook zo de scheurvoortgang vertragen.

Transformatievertaaiing Aluminiumoxide is één van de meest gebruikte technisch-keramische materialen. In de zuivere vorm is het een sterk maar bros materiaal. In die hoedanigheid voldoet het materiaal goed als elektrische isolator in bougies van auto’s, in gasontladingslampen langs de snelweg of als versterkende vulstof voor kunststoffen.

Door zo’n 15 volumeprocent zirkoonoxide toe te voegen neemt de taaiheid van aluminiumoxide toe, en dat maakt het materiaal nog meer geschikt

Keramische membranen (Foto: Deltapore/CoorsTek)

30 | KGK Jaarboek 2025/26

aan elkaar, en als het voorwerp een paar uur bij deze hoge temperatuur blijft dan sintert het dicht.

Bij afkoelen wil het tetragonale zirkoonoxide bij 1170 °C zich weer omzetten naar de monokliene structuur. De omringende aluminiumoxide matrix verzet zich echter tegen de volumevergroting die gekoppeld is aan deze transformatie, zodat de transformatie wordt onderdrukt. Het zirkoonoxide is nu metastabiel: het heeft nog de tetragonale structuur, maar wil het liefst overgaan naar de monokliene structuur die bij de lage temperatuur past.

Als het ZTA nu een trekbelasting ondergaat, en er ontstaan bij een grote belasting scheuren in het materiaal, dan treft zo’n scheur op een gegeven moment een zirkoonoxidedeeltje. Dit deeltje krijgt

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Technische keramiek

nu de ruimte om zich alsnog om te zetten naar de monokliene structuur, en neemt daarbij 4 procent in volume toe. De trekspanning aan de scheur wordt tegengewerkt door de drukspanning van het grotere volume, en de scheur stopt verder met groeien. Het transformerende zirkoonoxidedeeltje is een hindernis geworden voor de zich voortplantende scheur door het aluminiumoxide. Met andere woorden: het materiaal is taaier geworden.

Enkele technisch-keramische materialen met hun typische toepassing

Keramische matrixcomposieten Keramische matrixcomposieten zijn de keramische tegenhangers van kunststof composieten en bestaan uit lange keramische of koolstofvezels die ingebed zijn in een eveneens keramische matrix.

Koolstofvezelversterkte siliciumcarbide composieten (C/SiC) zijn hiervan typische voorbeelden, die hun toepassing vinden in hoogwaardige keramische remschijven voor auto’s.

De combinatie van vezels met matrix zorgt voor taai breukgedrag. In het matrix-gedeelte kunnen tijdens gebruik wel scheurtjes ontstaan, maar de voortgang van deze scheurtjes wordt gehinderd door de vezels. Het grensvlak tussen de vezel en de matrix is hierbij cruciaal. Dit grensvlak bestaat uit een coating die op de vezel is aangebracht voordat deze tot de ‘preform’ wordt geweven. Voor C/SiC composieten of SiC/SiC composieten (met lange vezels gemaakt van siliciumcarbide) kan zo’n coating uit zachte koolstof of boornitride bestaan, die met CVD op de vezel is aangebracht. Deze coating vormt bewust

aluminiumoxide

slijtonderdelen, implantaten, verlichting, optisch

aluminiumnitride

substraat voor compiterchips

zirkoonoxide

zuurstofsensor, brandstofcel

siliciumcarbide

precisie-onderdelen, harde materialen

siliciumnitride

lagers

hydroxylapatiet

coating op medisch implantaat

lood-zirkonaat-titanaat

(achteruitrijd)sensoren

bariumtitanaat

condensator

titaancarbide

harde, slijtvaste coating op boortjes

een slechte hechting tussen de vezel en de matrix van de composiet.

Bij belasting van zo’n composiet voorbij het elastische regime gaat eerst het matrix-materiaal scheuren. Deze scheurtjes gaan niet ver, want ze komen op enig moment een vezel tegen. Als de hechting

tussen de matrix en de vezel gering is, dan loopt de scheur verder langs het grensvlak tussen beide.

Door deze afbuiging beweegt de scheur zich langzamer voort door het hele materiaal; de composiet is taaier dan het pure (matrix)-materiaal.

Als je de composiet nu nog zwaarder belast, dan breken de vezels of trek je de vezels uit de matrix.

Ook door de wrijving tijdens deze ‘fiber pull-out’ neemt het materiaal energie op - een ander vertaaiingsmechanisme. Zou er een goede hechting zijn tussen vezel en matrix, dan zou de scheur uit de matrix zo door kunnen lopen in de vezel, en weer terug de matrix in, enzovoorts, zodat het materiaal alsnog bros zou breken.

Toepassingen Het ‘kraanleertje’ oftewel de sluitring van een kraan was vroeger meestal van rubber gemaakt, en tegenwoordig steeds meer van technische keramiek. Bij de traditionele afdichting drukt een messing stempel een gemakkelijk vervormbare rubberen ring in.

Bij moderne kranen schuiven twee volkomen vlakke aluminiumoxide schijven over elkaar heen. Beide schijven bevatten openingen, en als deze precies boven elkaar zitten stroomt het water maximaal door. Als de openingen helemaal niet boven elkaar zitten, dan kan er geen water meer door. © 2024/2025 Eddy Brinkman, NKV/Betase (Met dank aan Louis Winnubst en Frans van Dijen)

Al2O3 Isolatoren met schroefdraad (Foto: Gimex Technische Keramiek BV)

31 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Technische keramiek

3.1 Additive manufacturing/ 3D-printen van keramiek

met de volgende laag, en deze stappen herhalen zich tot het gehele product geprint is. Ook hierna gaat het product de oven in om de uitgeharde fotogevoelige polymeer te verwijderen, en volgt een sinterstap.

Naast traditionele vormgevingstechnieken als persen, slibgieten, tapegieten, extrusie en spuitgieten worden technisch-keramische voorwerpen ook gemaakt met additive manufacturing. ‘Additief’ betekent hier dat je een product vervaardigt door met niets te beginnen en steeds, laagje voor laagje, een product op te bouwen. Dit is vooral geschikt als je producten in kleine series snel en op maat wilt maken zonder (veel) materiaalverlies en derhalve duurzaam. De techniek biedt veel ontwerpvrijheid en leent zich bij uitstek voor complexe producten.

Een bekend voorbeeld van additive manufacturing is 3D-printen.

Daarnaast zijn er verschillende andere uitingsvormen van ‘additive manufacturing’ om technisch-keramische voorwerpen te maken. Bij selective laser melting (SLM) of selective laser sintering (SLS) bijvoorbeeld, wordt steeds eerst een laagje keramiekpoeder neergelegd, waarna een deel van deze poederdeeltjes selectief met een laser aan elkaar worden gesmolten of gesinterd tot een voorwerp.

‘Materials extrusion’ is vergelijkbaar met gewone extrusie, maar dan op kleine schaal. Hierbij meng je keramisch poeder met een polymere binder tot een pasta die je zodanig verwarmt dat deze goed verwerkbaar is. Vervolgens leg je een sliertje van deze verwarmde pasta met een klein spuitmondje steeds laag voor laag op de gewenste plaats neer. De pasta stolt snel na het aanbrengen van elke laag. Het geprinte voorwerp gaat hierna de oven in om de polymere binder uit te stoken, en gaat daarna de sinteroven in.

Nog een andere vorm van additive manufacturing is stereolithografie, waarbij het keramische poeder wordt gemengd met een vloeibare polymeer die gevoelig is voor ultraviolet licht. In de printer zorgt de printkop dat steeds een dunne laag van deze ‘inkt’ wordt geprint. Na het aanbrengen van elke laag worden specifieke gedeeltes van de UV-gevoelige polymeer belicht met ultraviolet licht, waardoor de belichte gedeeltes uitharden. Hierna gaat de printkop door

Onderzoekers van de Universiteit van Bath hebben een nieuwe manier bedacht om schadelijke stoffen als PFAS uit water te halen. Kern van het proces zijn 3D-geprinte, keramische monolieten van indiumoxide, een materiaal dat PFAS bindt (Bron: 3D-printed indium oxide monoliths for PFAS removal’, https://doi.org/10.1016/j.cej.2024.154366)

‘Rapid prototyping’ als additive manufacturing methode is al veel langer bekend, namelijk uit de jaren ‘80 van de vorige eeuw toen krachtige computers opkwamen. Met software wordt eerst een virtueel ontwerp gemaakt dat in dunne laagjes wordt verdeeld, en dat vervolgens laagsgewijs door ‘de printer’ wordt vormgegeven tot een fysiek driedimensionaal product. Rapid prototyping en additive manufacturing zijn dan ook naadloos verbonden met CAD-CAM computer aided design & manufacturing. Bij rapid prototyping gaat het vooral om zichtvoorwerpen - inderdaad prototypes - snel te maken, om te zien en te voelen hoe een eindproduct eruit gaat zien. © 2024/2025 Eddy Brinkman, NKV/Betase (Met dank aan Louis Winnubst en Frans van Dijen)

Urban Reef ontwikkelde, 3D-geprinte en gebakken keramische getijden-riffen bestaan uit een complex netwerk van holtes en hebben een ruw oppervlak.

Rijkswaterstaat installeerde ze in de Maas om afkalving tegen te gaan en flora en fauna te bevorderen (Foto: Urban Reef)

32 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Technische keramiek

3.2 Keramische membranen

Een membraan is een selectief doorlaatbare scheidingswand waar sommige stoffen wel doorheen kunnen bewegen en andere niet, waardoor je de ‘sommigen’ van de ‘anderen’ kunt scheiden. Sinds de jaren tachtig wordt er gewerkt aan de ontwikkeling van keramische membranen. Nederland speelt hierbij een belangrijke rol. Keramische membranen kunnen in twee hoofdgroepen worden verdeeld: Dichte membranen, waarbij stoffen selectief door ‘oplossen en diffusie’ door het membraan gaan. Een voorbeeld van een dicht membraan is een gemengd (elektronen en zuurstofionen) geleidend materiaal, bijvoorbeeld voor het verkrijgen van 100 procent zuiver zuurstof uit lucht.

Poreuze membranen, waarbij de selectiviteit van scheiding vooral bepaald wordt door grootte van de poriën van het membraan.

Keramische membranen kunnen gebruikt worden onder extreme omstandigheden in industriële toepassingen, zoals bij hoge temperaturen en/of drukken en bij scheiding van sterk zure, basische of corrosieve oplossingen. Ze kunnen ook gebruikt worden voor scheidingen waarbij ‘agressieve’ organische oplosmiddelen een rol spelen - omstandigheden waar de meeste polymere membranen problemen mee hebben. Daarnaast zijn keramische membranen goed te reinigen en te steriliseren, waardoor ze interessant zijn voor de farmaceutische en voedingsindustrie.

Poreuze keramische membranen hebben in de meeste gevallen een asymmetrische structuur. De basis is een grofporeuze drager, die voldoende mechanische sterkte aan het membraan moet geven. In veel gevallen kan op deze drager niet direct een selectieve scheidingslaag worden aangebracht. De poriegrootte van zo’n scheidingslaag is enkele nanometers of zelfs kleiner dan 1 nm. Daarnaast moet deze scheidingslaag zo dun mogelijk zijn om een zo laag mogelijke

Industrieel, keramisch membraan (Foto: Deltapore/CoorsTek)

transportweerstand door het membraan te verkrijgen. De dikte van een scheidingslaag is typisch kleiner dan 500 nm. Zo’n dunne laag is moeilijk direct aan te brengen op een grofporeuze drager zonder dat er defecten (microscheurtjes) in de scheidingslaag ontstaan. Daarom worden er één of meerdere tussenlagen aangebracht om de ruwheid van de drager te verlagen.

Voor (poreuze) keramische membranen worden verschillende anorganische materialen gebruikt zoals silica, alumina, titania of zirconia maar ook niet-oxidische materialen, bijvoorbeeld siliciumcarbide.

Tekst: Louis Winnubst, Universiteit Twente (UT)

Geïnteresseerd in de onbegrensde mogelijkheden van keramiek?

Word nu lid van de Nederlandse Keramische Vereniging (NKV) Wat doet NKV? • • • • • •

kennisoverdracht, samenwerking, ontmoetingen en informatie-uitwisseling met andere (keramische) organisaties, instituten en verenigingen, in binnen- en buitenland. stimuleren van onderwijs en onderzoek op het gebied van keramische materialen contactennetwerk bieden voor de leden actief kennis verspreiden over keramiek en keramische materialen collectieve promotie van de toepassing van keramiek. contacten onderhouden met de European Ceramic Society (ECerS).

Meer weten over lidmaatschap, incl. gratis abonnement KGK en gratis lidmaatschap ECerS? kijk op https://nkv.kncv.nl/ of stuur een email naar: info@ceramics.nl

33 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 KERAMISCH 2021 JAARBOEK 2025/26 Glas Glas Glas is een amorfe (niet-kristallijne) vaste stof. De bekendste verschijningsvorm is het kleurloze glas zoals het voor vensterglas en drinkglazen wordt gebruikt. Dit glas bestaat voornamelijk uit de stof silica of silicium­dioxide (SiO2).

Het materiaal glas oefent al duizenden jaren lang een sterke aantrekkingskracht uit op mensen. De eerste glasproducten dateren uit de vroege oudheid. Tegenwoordig is het een onmisbaar materiaal met ontelbare toepassingen wat te danken is aan de unieke veelzijdigheid van glas. Het is sterk,

reukloos, vormvast, het zet bijna niet uit, het is transparant en behoorlijk krasbestendig. Het is bestand tegen chemische stoffen en het is gas- en vloeistofdicht. Het kan worden geproduceerd in elke gewenste vorm en kleur en het heeft bovendien luxe esthetische uitstraling.

Het meeste glas wordt vrijwel geheel uit de natuurlijke grondstoffen zand, soda en kalk gemaakt.

Daarnaast worden grote hoeveelheden gerecyclede scherven gebruikt.

De grote diversiteit van glas en glasproducten die in Nederland gemaakt wordt, bestaat uit drie hoofdtypen glas. Het meeste glas is natronkalkglas, hieruit wordt bijvoorbeeld tafelglas, verpakkingsglas en vlakglas gemaakt. Producenten zijn Libbey,

Ardagh, OI Manufacturing en AGC Flat Glass.

Een tweede type is borosilicaatglas, een type glas dat fijne vervezeling van glas mogelijk maakt, zodat er bijvoorbeeld glasvezel en glaswol uit kan worden gemaakt. Producenten zijn Isover en PPG Fiberglass.

Ten slotte wordt in Nederland kwartsglas gemaakt, een type glas dat vrijwel alleen uit zand bestaat.

Dit wordt gemaakt bij Signify (voorheen Philips Lighting) voor bijvoorbeeld glazen buizen.

1. Grondstoffen Elk type glas heeft zijn eigen recept, het zogenaamde gemeng-recept. Een glaswol deken heeft een andere samenstelling dan het glas van een wijnglas.

En vlakglas heeft een hogere kwaliteit nodig dan een bierflesje.

Het hoofdbestanddeel van glas is zand, siliciumoxide (SiO2). Meer dan 70 procent van het gewicht van een fles of ruit was ooit zand. Bij glasvezel of glaswol is dit circa 60 procent. Het zand moet zo zuiver mogelijk zijn, omdat verontreinigingen veel problemen geven bij het productieproces of omdat het de kleur beïnvloedt. Veel van dit zand wordt gewonnen in België waar het zand erg zuiver is (>99,5 procent siliciumoxide).

Omdat zand pas bij temperaturen van ongeveer 1750 °C smelt, worden er stoffen bijgevoegd die zorgen dat het bij een veel lagere temperatuur smelt. Voor de productie van vlakglas, flessen en tafelglas is dit soda. Dat kan natuurlijke soda zijn of soda die via het zogenaamde Solvay-proces is gemaakt uit zouten en kalksteen. Voor productie van glasvezels wordt het smeltpunt verlaagd met calciumboraat of colemaniet, een calciumboraatrijke delfstof. Soda en boraat smelten bij een veel lagere temperatuur (800 °C) dan zand. Ze vormen een ‘agressieve omgeving’ waarin het zand bij temperaturen van 1450 °C of minder kan oplossen.

Wanneer alleen zand en soda wordt gesmolten is het glas nog kwetsbaar. Om het glas minder gevoelig voor aantasting te maken wordt calciumoxide gebruikt, dit komt uit kalksteen of dolomiet. Voor glasvezel is meer dan 20 procent kalk nodig, voor flessenproductie ongeveer 10 procent en voor vlakglas 1-2 procent.

Een sterkere zuurbestendigheid wordt verkregen door toevoeging van aluminium­oxiden. Aluminium maakt het glas ook sterker. Voor vlakglas is minder dan 1 procent aluminiumoxide genoeg, maar voor glasvezel is circa 20 procent nodig. Aluminium kan uit kaolien/klei worden gehaald, maar bijvoorbeeld

Grondstoffen: afvalglas (Foto: Stichting Duurzaam Verpakkingsglas)

ook uit hoogovenslakken. Een bekend aluminiumhoudend zand is veltspaat of nepheline, dat in Noorwegen en Canada wordt gewonnen.

Als gesmolten glas uit de oven komt zullen er nog veel gasbellen in zitten die bij de chemische reacties tussen grondstoffen zijn ontstaan. Er wordt meestal natriumsulfaat (Na2SO4) gebruikt om dit probleem op te lossen, soms nitraten.

34 | KGK Jaarboek 2025/26

Het natriumsulfaat of de nitraten worden aan het gemeng toegevoegd. Een deel wordt opgenomen in het glas en het restant vormt bellen die opstijgen in het vloeibare glas. Deze zuiveren de glassmelt door de andere (kleinere) gasbellen met zich mee te nemen. Toevoeging van koolstof kan dit proces versnellen of vertragen. Door dosering van koolstof kan beter bepaald worden waar in de oven het glas gezuiverd wordt. Gebeurt dat te vroeg dan is het

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26

Glas glas nog te koud; te laat betekent dat de bellen geen tijd meer hebben om op te stijgen en dus in het eindproduct terecht komen.

Door kleine hoeveelheden metaaloxiden toe te voegen kan glas worden gekleurd: groen (chroomoxide), paars (mangaanoxide), bruin (ijzeroxide) en vele andere.

Bij alle glasproductieprocessen in Nederland wordt een bepaalde hoeveelheid glasscherven gebruikt; in sommige producten zoals groen verpakkingsglas wordt wel tot 90 procent. Scherven vormen een secundaire grondstof die primaire grondstoffen kan vervangen. Glas is in die zin eindeloos te recyclen met behoud van kwaliteit.

2. Productie De productie van glas bestaat uit drie stappen: mengen en grondstof voorbereiden, smelten en conditioneren en vormgeven.

2.1 Mengen en grondstof voorbereiden Het voorbereiden van de grondstoffen is een zeer belangrijke stap in het productieproces. Glas bestaat voor een groot deel uit zand en andere stoffen. Er zijn echter ook grondstoffen die maar in kleine hoeveelheden voorkomen (<1 procent).

De benodigde kwaliteit, vorm, kleur en de functies die het glas moet vervullen zijn bepalend voor het recept. Elk type glas heeft dan ook zijn eigen ‘gemengrecept’.

Na het afwegen van de grondstoffen moeten ze goed gemengd worden om zo een uniforme kwaliteit van het uiteindelijke product te krijgen. In het verdere proces vindt er namelijk geen menging meer plaats. Slecht mengen heeft veel gevolgen voor het vormgeefproces. Na het afwegen en mengen worden de grondstoffen naar de oven gebracht.

2.2 Smelten Het smelten moet snel, zeer zorgvuldig, energie-efficiënt, met lage emissies en tegen zo laag mogelijke kosten gebeuren en moet leiden tot een kwalitatief hoogstaand product.

Tijdens het smelten worden temperaturen gehaald van boven de 1600 °C. Waar de temperatuur het hoogst is vindt het zogenaamde louterproces plaats, waarbij belletjes uit het glas worden verwijderd. Na het louteren wordt de temperatuur afgebouwd en wordt het glas naar het vormgeefproces geleid. Afhankelijk van de toepassing (flessen, glazen, ruiten, enz.) daalt de temperatuur tot rond de 1100 °C.

teerd op allerlei verschillende fouten (scheurtjes in het glas, wanddikte, inhoud, enzovoorts) waarna de flessen worden ingepakt op een pallet.

Verpakkingsglas wordt in Nederland gefabriceerd in vijf fabrieken van de bedrijven O-I en Ardagh.

2.3.2 Glasvezel Glasvezels worden onder meer gebruikt in glasvezelversterkte composieten, die op hun beurt wee zijn terug te vinden in alledaagse toepassingen zoals auto’s, wasmachines, elektrisch gereedschap, windmolens en vliegtuigen. Omdat het een sterk, duurzaam en lichtgewicht materiaal is, is het een goede, milieuvriendelijke vervanging van staal en aluminium.

De belangrijkste grondstoffen voor glasvezel-productie zijn kwartszand, klei met hoog gehalte aluminiumoxide en kalksteen. De grondstoffen worden in de juiste verhoudingen gemengd en vervolgens in een oven bij een temperatuur van 1400 °C omgesmolten tot vloeibaar glas. Via een louterzone (refiner), stroomt het glas naar de voorhaarden. Het glas verlaat deze voorhaarden via elektrisch verwarmde spinplaten.

Door met een paar honderd km/uur aan het vloeibare glas te trekken, ontstaan ragfijne glasdraden vlak voor dat het glas stolt. Tijdens het opwikkelen van de glasdraden wordt een bindmiddel toegevoegd. Deze glasdraden worden vervolgens geassembleerd en in kleine stukjes gehakt tot glasvezel. Glasvezelproducten worden in de kunststofindustrie gebruikt voor het verstevigen van kunststoffen.

PPG Industries Fiber Glass maakt op de Nederlandse locatie in Hoogezand, gesneden glasvezels voor de versterking van kunststoffen. In 2016 is PPG Hoogezand overgenomen door NEG.

2.3.3 Tafelglas Het machinale productieproces lijkt sterk op het verpakkingsglasproces. De meeste drinkglazen worden vaak op dezelfde manier geproduceerd als flessen.

De luxere wijnglazen mogen echter geen deelnaad op het glas hebben zitten.

2.3 Vormgeven Na het vormgeven is het belangrijk dat het glas gelijkmatig en gecontroleerd wordt afgekoeld. Als glas aan de buitenkant sneller afkoelt dan de binnenkant, ontstaat er interne spanning en kan het bij beschadiging in vele kleine stukjes uiteen spatten.

Voor verschillende soorten glas - verpakkingsglas, glasvezel, tafelglas, glaswol, vlakglas en speciaal glas - is het productieproces verschillend.

2.3.1 Verpakkingsglas De glasstroom stroomt vanuit de oven via verschillende kanalen (feeders) naar vlak boven de glasmachines. Daar wordt ze in kleine cilinders geknipt waarna de zogenaamde druppels in de machine vallen. De machine is opgedeeld in drie delen: de voorvormzijde, de navormzijde en het uitnemen.

In de voorvormzijde wordt met behulp van een pegel of met lucht een gat gemaakt in de druppel, hierbij wordt direct de kop gevormd. De druppel gaat daarna naar de navormzijde waar met behulp van lucht de druppel wordt opgeblazen in een vorm. De fles wordt daarna uit de vorm genomen en koelt verder af, het glas is namelijk op dit moment nog ongeveer 600 °C. Om alle spanningen uit het materiaal te halen, worden de flessen door een koeloven geleid. Deze oven houdt de flessen tijdelijk op een hoge temperatuur zodat het glas alle spanningen kwijtraakt. Hierna worden de flessen geïnspec-

Productie verpakkingsglas (Foto: Stichting Duurzaam Verpakkingsglas)

35 | KGK Jaarboek 2025/26

KERAMISCH JAARBOEK 2025/2026 Glas

Om dit te bereiken worden de voet van het glas en de kelk in verschillende mallen gemaakt. Hier wordt het glas in rondgedraaid zodat er geen naden ontstaan. Wanneer het glas stevig genoeg is worden de twee delen aan elkaar gesmolten door het plaatselijk te verwarmen. Ook worden de overtollige gedeeltes van het glas verwijderd, de glazen worden door een koeloven geleid om spanningen uit het glas te halen. Hierna worden de glazen vaak automatisch nagekeken maar handmatig ingepakt door de vele afwijkende vormen. De tafelglasfabriek in Leerdam (Libbey) maakt zogeheten voetglazen. Die maakt ze razendsnel op een aantal productielijnen. Per lijn worden zo’n 150.000 glazen per dag gemaakt.

2.3.4 Vlakglas Vlakglas heeft tal van mogelijkheden om grote hoeveelheden energie te besparen in de gebruiksfase, wanneer het voorzien wordt van coatings die het extra eigenschappen geeft zoals zonwering, of isolatie. Vlakglas werd tot juli 2012 in Nederland gefabriceerd door AGC. De crisis heeft er echter voor gezorgd dat de plant niet meer produceert maar stand-by staat.

Het principe van vormgeving van vlakglas is gebaseerd op drijven. Vlakglas wordt daarom ook wel floatglas genoemd. Na de smeltoven wordt het vloeibaar glas over een bad van vloeibaar tin gegoten, waar het drijft of ‘float’ naar het andere eind van het tinbad. Intussen daalt de temperatuur van het glas geleidelijk van 1100 °C tot 600 °C. Aan elke kant trekken de ‘top rollers’ het glas tot de gewenste dikte en breedte.

deze door een transportband naar een hardingsoven gebracht. In deze oven wordt de glaswol uitgehard en tot een pakket met de juiste dikte gemaakt. Vervolgens worden hier platen of rollen van gemaakt. Deze worden ingepakt en zijn dan klaar om de worden gedistribueerd.

Glaswol wordt geproduceerd bij Isover in Etten-Leur en wordt zeer breed toegepast als isolatiemateriaal in de gebouwde omgeving en industrie.

2.3.6 Speciaal glas In plaats van vloeibaar glas op te blazen, kan er ook aan worden getrokken, zodat er een buis ontstaat.

Als het glas weer voldoende afgekoeld is, kan de buis worden afgesneden en verder verwerkt.

Buizen kunnen van glas of kwartsglas zijn. Kwartsglas wordt gemaakt uit 100 procent zand en om zand te smelten is er een hoge temperatuur nodig van ongeveer 1700 °C. Maar om het te bewerken tot producten moet het glas zeer vloeibaar zijn. Dat gebeurt door de temperatuur te verhogen tot zo’n 2200 °C. Om deze temperaturen te bereiken, zijn speciale ovens nodig. Eenmaal uit de oven verstart het kwartsglas snel. Het is daardoor een heel nauwkeurig en snel proces van vormen en koelen.

Het zogenaamde Danner-proces is een veelgebruikte techniek om buizen te trekken van het hete vloeibare glas.

Bij Philips Lighting in Winschoten staan ovens die glazen en kwartsglazen buizen maken voor onder meer verlichting in auto’s, projectoren, UV-apparatuur en dergelijke. In 2016 is Philips Winschoten overgenomen door Qsil. Buisglas kent een iets ander vormgevingsproces dan vlakglas, flessenglas en glasvezels.

Aan het einde van het tinbad heeft het een min of meer vaste vorm en wordt door een koelgalerij getrokken om de spanningen eruit te halen zodat er geen risico op breuk ontstaat. Na de koeling wordt het glaslint geïnspecteerd door een optische laser op eventuele afwijkingen zoals ongesmolten gemeng. Het glaslint wordt daarna automatisch in bladen van grote afmetingen (6 x 3,21 m) gesneden.

Deze bladen worden daarna volautomatisch per bestelling verdeeld, op grond van de kwaliteitseisen van de klant. Ook kunnen de glasplaten verschillende coatings krijgen om bijvoorbeeld extra energie te besparen in de gebruiksfase. In de laatste stap plaatsen stapelmachines alles op laadblokken is het verzendklaar.

2.3.5 Glaswol Belangrijkste grondstoffen voor glaswol zijn glasscherven (>70 procent), kwartszand, soda, kalksteen en bindmiddel. Bij de productie worden de grondstoffen in de juiste verhoudingen gemengd en vervolgens in een oven bij een temperatuur van 1450 °C omgesmolten tot vloeibaar glas. De vloeibare hete massa stroomt na het verlaten van de smeltoven in zeer snel ronddraaiende spinkoppen. Door kleine gaatjes in deze spinkoppen wordt het vloeibare glas naar buiten geslingerd, waarbij lange glaswoldraden ontstaan. Daarna wordt een bindmiddel toegevoegd aan de draden en worden

Productie vlakglas (Foto: AGC )

36 | KGK Jaarboek 2025/26

3. Recycling Inzet van scherven in het proces bespaart niet alleen grondstoffen. Hergebruik van scherven maakt het proces ook een stuk energie-efficiënter. Er is ongeveer 25 procent minder energie nodig om scherven te smelten dan grondstoffen.

Nederland heeft met circa 90 procent een van de hoogste inzamelpercentages afgedankt verpakkingsglas en de Nederlandse verpakkingsglassector zet inmiddels meer dan 65 procent hergebruikte scherven in haar productieproces in. Dit is fors hoger dan elders in Europa.

Stichting Duurzaam Verpakkingsglas (SDV) ondersteunt partijen die bij de inzameling van verpakkingsglas betrokken zijn om tegen zo laag mogelijke kosten en een zo hoog mogelijk milieurendement glas retour te krijgen in de productieprocessen.

Minder bekend, maar zeer uniek in de wereld is het inzamelsysteem voor vlakglas in Nederland.

Op initiatief van glasproducenten en -handelaren is in 2003 in Nederland een systeem opgezet voor inzamelen en recyclen van vlakglasafval. Het wordt uitgevoerd door Stichting Vlakglas Recycling Nederland (VRN) en betaald via een verwijderingsbijdrage op isolerend dubbelglas.

Het opwerken van ingezameld glas tot geschikte grondstof voor de glasindustrie gebeurt in gespecialiseerde bedrijven.

Tekst: Vereniging van Nederlandse Glasfabrikanten, VNG

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam

A

BMI Productie Nederland B.V. Woerden

Pannenbakkerijen 1 Postbus 502 3440 AM Woerden T (0348) 43 68 00

Adolf Gottfried Tonwerke GmbH Adolf Gottfried Feldspat GmbH Tonwerkstrasse 3 D-96269 Grossheirath/Coburg Duitsland T +49 9565 797 0 F +49 9565 797 35 E info@gottfried.de www.gottfried.de

B

De Boer Machines Nederland BV Bijsterhuizen 2402 6604 LL Wijchen T (024) 377 22 33 E sales@deboermachines.nl www.deboermachines.nl

C

Delgromij B.V.

Caprice-B.V. Steenfabriek Huissenswaard Scherpekamp 3 6687 ML Angeren Postbus 48 6690 AA Gendt T (088) 010 3100 E info@capricebaksteen.nl www.capricebaksteen.nl

Wanraaij 2 6673 DN Elst T (024) 348 88 00 E info@delgromij.nl www. delgromij.nl

E

Ceratec Technical Ceramics Betanet Industrial Minerals B.V. d’ Artagnanlaan 46 6213 CK Maastricht T (043) 321 45 14 E administratie@betanet.nl www.betanet.nl

Poppenbouwing 35 4191 NZ Geldermalsen T (0345) 58 01 01 E ceratec@ceratec.nl www.ceratec.nl

EmcoTherm

Brinkman baksteencentrum Luttenbergerweg 32 8105 RV Luttenberg T (0572) - 30 15 65 E info@brinkmanbaksteencentrum.nl www. brinkmanbaksteencentrum.nl

BMI Nederland B.V. Heeswijk 155 Postbus 29 3417 ZG Montfoort T (0348) 47 65 00 E infonl@bmigroup.com www.bmigroup.com/nl

Cress BV

Deltahoek 34 4511 PA Breskens T (013) 117 712611 info@cressbv.nl www.cressbv.nl

M. Moutin, P. Schmitz - GbR Nerscheider Weg 74 D-52076 Aken, Duitsland T +49 2408 955 8280 F +49 2408 955 8655 E info@emcotherm.com www.emcotherm.com

ENCI B.V.

Postbus 3233 5203 DE ‘s-Hertogenbosch T (073) 640 11 70 www.enci.nl

D

BMI Productie Nederland B.V. Tegelen

Steenweg 29 Postbus 3031 5930 AA Tegelen T (077) 326 95 00

De Beijer BouwgrondstoffenWaalbandijk 69 6669 MC Dodewaard T (088) 4006 300 E info@debeijerbv.com www.debeijerbv.com

38 | KGK Jaarboek 2025/26

Steenfabriek Engels Helden BV Steenstraat 8B 5981 AE Panningen T (077) 306 04 95 E panningen@baksteen.nl www.baksteen.nl

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam Steenfabriek Engels Oeffelt BV Kruispunt 26 5441 PB Oeffelt T (0485) 36 14 44 E oeffelt@baksteen.nl www.baksteen.nl

Goerg & Schneider GmbH u. Co. KG F

Formatec Ceramics Nobelstraat 16 5051 DV Goirle T (013) 530 80 80 E info@formateceurope.com www.formateceurope.com

Guterborn 1 D-56412 Boden Duitsland T +49 (0)2602 9273-0 E info(at)goerg-schneider.de www.goerg-schneider.de

Hellmich GmbH & Co. KG Holtkampweg 13 32278 Kirchlengern Duitsland E info@hellmich.com T +49 5223 75770 www.hellmich.com

I

FRONT Karperweg 41 1075 LB Amsterdam T (088) 777 4200 E info@front-materials.com www.front-materials.com

G

Gouda Refractories BV Goudkade 21 2802 AA Gouda Postbus 56 2800 AB Gouda T (0182) 59 14 00 E info@goudarefractories.com www.goudarefractories.com

Innalox bv

Trappistenweg 2 5932 NB Tegelen T (077) 352 50 00 F (077) 354 08 00 E info@innalox.com www.innalox.com

H

Gimex technische keramiek Grasbeemd 21 5705 DE Helmond T (0345) 574 255 E info@gimex.nl www.gimex.nl

Helmut Kreutz Mahlwerke GmbH Helmut-Kreutz-Strasse 35708 Haiger T +49 02773 9441-0 F +49 02773 9441-60 E info@kreutz-mahlwerke.de www.kreutz-mahlwerke.de

Instalat bv

Interesse in vermelding in deze rubriek?

Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl

39 | KGK Jaarboek 2025/26

Bijsterhuizen 2502 6604 LN Wijchen T (024) 322 55 22 E info@instalat.nl www.instalat.NL

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam

N

Insulcon B.V.

Zilverhoek 4 4651 SP Steenbergen T (0167) 56 57 50 F (0167) 56 62 63 E info@insulcon.com www.insulcon.com

Steenfabriek Linssen BV Drievogelstraat 80 6466 GN Kerkrade Postbus 1006 6440 BA Kerkrade T (045) 541 12 13 F (045) 541 12 23 E eurosteen@eurobrick.nl www.eurosteen.nl

K

LouwersHanique B.V. Energieweg 3A 5527 AH Hapert T (0497) 33 96 96 F (0497) 38 63 72 E info@louwershanique.com www.louwershanique.com

K3 Organisatie

M

Wanraaij 2 6673 DN Andelst T (024) 348 88 00 E info@k3.nl www.k3.nl

Naaykens’ Luchttechnische Apparatenbouw BV

Ventilatoren-Filterinstallaties-Afzuiginstallaties Lovense Kanaaldijk 61 5013 BJ Tilburg T (013) 542 50 02 E info@naaykens.com www.naaykens.com

Norkem B.V.

Het Voert 7 1613 KL Grootebroek T +31 (0)228 31 66 88 F +31 (0)228 31 36 04 E infonl@norkem.nl www.norkem.com

R

Steenfabriek Klinkers

Brusselseweg 700 6219 NP Maastricht E. mail@steenfabriekklinkers.nl T. +31 (0) 433 478 333 www.steenfabriekklinkers.nl

L

Mesys Industrial Air Systems BV Molenstraat 27 6914 AC Herwen T (0316) 24 87 44 F (0316) 24 85 44 E info@mesys.nl www.mesys.nl

Refratechnik Ceramics GmbH Barkhausener Straße 55 D-49328 Melle T +49 5427 81 0 F +49 5427 81 102 E ceramics@refra.com www.refra.com

Koninklijke Mosa BV LINGL

Lingl Anlagenbau GmbH Nordstrasse 2 86381 Krumbach Duitsland T. +49 (8282) 825 -0 E. lingl@lingl.com www.lingl.com

Meerssenerweg 358 Postbus 1026 6201 BA Maastricht T (043) 368 94 44 F (043) 368 93 56 E info@mosa.com www.mosa.com

40 | KGK Jaarboek 2025/26

Interesse in vermelding in deze rubriek?

Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam Rieter Morando s.r.l.

Strada Rilate 22, 14100 Asti- Italy T +39 0141 417311 F +39 0141 417504 info@rietermorando.com www.rietermorando.com

Rodruza-Steenfabriek Rossum BV Maasweg 1 5328 JH Rossum Postbus 227 6500 AE Nijmegen T (0418) 667600 F (0418) 662459 E info@rodruza.nl www.rodruza.nl

Steinzeug-Keramo N.V. Paalsteenstraat 36 B-3500 Hasselt T +32 11 21 0232 E info@steinzeug-keramo.com www.steinzeug-keramo.com

Royal Delft/De Porceleyne Fles BV Rotterdamseweg 196 Postbus 11 2600 AA Delft T (015) 760 08 00 E info@royaldelft.com www.royaldelft.com

Royal Lovink Industries B.V. Lovinkweg 3 7061 DT Terborg T (0315) 33 56 56 E info@lovink.com www.lovink.com

Rodruza-BV Steenfabriek ‘De Zandberg’ Polder 8 6691 ME Gendt Postbus 227 6500 AE Nijmegen T (0481) 427120 F (0481) 422629 E info@rodruza.nl www.rodruza.nl

Stephan Schmidt KG

p/a Mrs. Anett Hümmer Bahnhofstrasse 92 D-65599 Dornburg, Duitsland T +49 6436 609-0 F +49 6436 609-049 E info@stephan-schmidt.group www. stephan-schmidt.group

S

Steenindustrie Strating BV Steenfabriek de Rijswaard BV De Rijswaard 2 5308 LV Aalst T (0418) 552 221 E info@rijswaard.nl www.rijswaard.nl

Saarfeldspatwerke GmbH & Co. KG Scheuerbergstrasse 1-3 D-66649 Oberthal Duitsland T: +49 6854 76737 F: +49 6854 7588 E: info@saarfeldspat.de www.saarfeldspat.de

Gelmswijk 4 Postbus 28 9665 ZG Oude Pekela T (0597) 61 39 20 F (0597) 61 39 92 E info@strating.nl www.strating.nl

T

Koninklijke Tichelaar BV Kalkovens 1 8754 ZN Makkum T (0515) 23 13 41 E info@tichelaar.nl www.tichelaar.nl

Rodruza BV

Wijchenseweg 20 6537 TL Nijmegen T (024) 329 74 50 E info@rodruza.nl www.rodruza.nl

Stafier Holland BV Marconistraat 35-37 6902 PC Zevenaar T (0316) 33 27 41 E info@stafier.com www.stafier.com

41 | KGK Jaarboek 2025/26

Interesse in vermelding in deze rubriek?

Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26 Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam

V

W

Vandersanden Group NV Steenfabriek Tolkamer

Wetering Cultuurtechniek b.v.

Verkoopkantoor Straat Bijland 5 6916 KA Tolkamer Postbus 24, 6916 ZG Tolkamer T +31 (088) 088 55 55 E info@vandersanden.com www.vandersanden.com

Vandersanden Group NV Steenfabriek Spijk Spijksedijk 25 6917 AD Spijk T (+31) 0316 56 64 00 E info@vandersanden.com www.vandersanden.com

Vandersanden Group NV Steenfabriek Kessel Kanaalweg 1 5995 NX Kessel (L.) T +31 (088) 088 55 55 E info@vandersanden.com www.vandersanden.com

Vandersanden Group NV Steenfabriek Hedikhuizen Verkoopkantoor Gevel Bokhovenseweg 8 5256 TC Hedikhuizen T (+31) 0416 36 96 96 E info@vandersanden.com www.vandersanden.com

Vandersanden Group NV Steenfabriek Beek Stationstraat 106 6191 BG Beek (L.) T +31 (0)46 4372828 E info@vandersanden.com www.vandersanden.com

Steenfabriek Vogelensangh Munnikhofsestraat 33 6653 AB Deest T (0487) 51 24 59 E steenfabriek@vogelensangh.nl www.vogelensangh.nl

Cereslaan West 11 5384 VT Heesch T 0412-451368 E contact@wetering.nl www.wetering.nl

wienerberger BV Hoofdkantoor Hogeweg 95 5301 LK Zaltbommel Postbus 144 5300 AC Zaltbommel T (088) 118 51 11 E info.nl@wienerberger.com www.wienerberger.nl

wienerberger BV Dakpannenfabriek Janssen-Dings Tegelen Kaldenkerkerweg 11 5932 CS Tegelen wienerberger BV. Dakpannenfabriek Narvik Deest Munnikhofsestraat 4 6653 AD Deest wienerberger BV. Dakpannenfabriek Narvik Tegelen Trappistenweg 7 5932 NB Tegelen wienerberger BV. Poriso Brunssum Kranenpool 4 6443 VA Brunssum wienerberger BV. Raamdorpelfabriek Panningen Industrieterrein 8 5981 NK Panningen wienerberger BV. Steenfabriek Bemmel Buitenpolder 10 6685 MA Haalderen

Wienerberger Brick Award, nominaties 2026: Ceramic House (KGK 4 2025)

wienerberger BV. Steenfabriek Erlecom Erlecomsedam 110 6577 JE Erlecom

wienerberger BV. Steenfabriek Nuance Heukelom 4 5851 AB Afferden (L.)

wienerberger BV. Steenfabriek Haaften Crob 3 4175 LR Haaften

wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Schipperswaard Pr. Willemsweg 1 4054 ME Echteld

wienerberger BV. Steenfabriek Heteren Steenoord 16 6666 LG Heteren wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Kijfwaard-Oost Kijfwaard 10 6911 KE Pannerden wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Kijfwaard-West Kijfwaard 10 6911 KE Pannerden wienerberger BV. Steenfabriek Azewijn Terborgseweg 30 7045 AL Azewijn

42 | KGK Jaarboek 2025/26

wienerberger BV. Steenfabriek Thorn Meers 38 6017 BD Thorn wienerberger BV. Steenfabriek Wolfswaard Wolfswaard 2 4043 JE Opheusden wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Zennewijnen Waalbandijk 18 4062 PR Zennewijnen

KERAMISCH KERAMISCH JAARBOEK 2023/24 JAARBOEK 2025/26 Musea

Keramiekcentrum Tiendschuur Tegelen

Pottenbakkersmuseum en centrum voor hedendaagse kunst Kasteellaan 8 5932 AG Tegelen T (077) 326 02 13 F (077) 326 02 14 E info@tiendschuur.net www.tiendschuur.net

Purmerends Museum

Purmerends Aardewerk Kaasmarkt 20 1441 BG Purmerend T (0299) 47 27 18 E info@purmerendsmuseum.nl www.purmerendsmuseum.nl Royal Delft

MAG museum

Museum voor Maastrichts Aardewerk en Glas Kerkplein 20 7261 BJ Ruurlo T (0573) 45 10 10 E info@hetmagmuseum.nl www.hetmagmuseum.nl

Museum Het Schip

Keramiekmuseum Princessehof

Postbus 1239 8900 CE Leeuwarden Grote Kerkstraat 9 8911 DZ Leeuwarden T (058) 294 89 58 F (058) 294 89 68 E info@princessehof.nl www.princessehof.nl

Koninklijke Porceleyne fles/Royal Delft Rotterdamseweg 196 2628 AR Delft Postbus 11 2600 AA Delft T (015) 760 08 00 E info@royaldelft.com www.royaldelft.com

Amsterdamse School Museum Oostzaanstraat 45 1013 WG, Amsterdam T (020) 6868 595 E info@hetschip.nl www.hetschip.nl Nederlands Baksteen- en Dakpanmuseum De Panoven

Keramisch Museum Goedewaagen Centre Céramique

Postbus 1992 6201 BZ Maastricht Avenue Céramique 50 6221 KV Maastricht T (043) 350 56 00 F (043) 350 55 99 E publieksservice@maastricht.nl www.centreceramique.nl

Nederlands Tegelmuseum

Glaslaan 29 9521 GG Nieuw-Buinen T (0599) 65 16 81 E mail@keramischmuseumgoedewaagen.nl www.keramischmuseumgoedewaagen.nl

Nationaal Glasmuseum Leerdam Lingedijk 28-30, Leerdam T (0345) 61 49 60 E info@stichtingglas.nl www.nationaalglasmuseum.nl

Eikenzoom 12 6731 BH Otterlo T (0318) 591 519 F (0318) 592 000 info@nederlandstegelmuseum.nl www.nederlandstegelmuseum.nl

43 | KGK Jaarboek 2025/26

Panovenweg 18 6905 DW Zevenaar T (0316) 523520 E info@panoven.nl http://www.panoven.nl/rondleiding-door-de-dakpan-en-steenfabriek

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26

MARKT INFO

Delfstoffen en industriële mineralen

Goerg & Schneider GmbH u. Co. KG

Betanet Industrial Minerals B.V. Heksenstraat 1 6211 KK Maastricht T (043) 321 45 14 E administratie@betanet.nl www.betanet.nl

Guterborn 1 D-56412 Boden Duitsland T +49 (0)2602 9273-0 E info(at)goerg-schneider.de www.goerg-schneider.de

Saarfeldspatwerke H. Huppert GmbH & Co KG Kobenhüttenweg 43 D-66123 Saarbrücken Duitsland T +49 681 968790 F +49 681 62296 E info@saarfeldspat.de www.saarfeldspat.de

Grondstoffen

Keramische/vuurvaste grondstoffen Drogerijwagens en droogplaten Stephan Schmidt Group Delgromij B.V. Postbus 200 6660 AE Elst T (024) 348 88 44 F (024) 348 88 40 info@delgromij.nl www. delgromij.nl

Bahnhofstraße 92 D-65599 Dornburg T 0049 6436 609 0 F 0049 6436 609 49 E info@stephan-schmidt.group www.stephan-schmidt.group

Stafier Holland BV Marconistraat 35-37 6902 PC Zevenaar T (0316) 33 27 41 E info@stafier.com www.stafier.com

Wetering Cultuurtechniek b.v.

Grondstoffen Algemene Grondstoffen

Adolf Gottfried Tonwerke GmbH Gottfried Feldspat GmbH Tonwerkstrasse 3 D-96269 Grossheirath/Coburg T +49 9565 797 0 F +49 9565 79735 E info@gottfried.de www.gottfried.de

Cereslaan West 11 5384 VT Heesch T 0412-451368 E contact@wetering.nl www.wetering.nl

Interesse in vermelding in deze rubriek?

Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl

de Beijer Bouwgrondstoffen Waalbandijk 69 6669 MC Dodewaard T (088) 4006 300 E info@debeijerbv.com www.debeijerbv.com

44 | KGK Jaarboek 2025/26

MARKT INFO

Keramische machines

KERAMISCH JAARBOEK 2025/26

Technische keramiek

Vuurvaste materialen

en installatiebouw

EmcoTherm LINGL SOLEAD GmbH Nordstraße 2, 86381 Krumbach T+49 8282-825-0 F +49 8282-825-510 E lingl@lingl.com www.lingl.com

Gimex technische keramiek Grasbeemd 21 5705 DE Helmond T (0345) 574 255 E info@gimex.nl www.gimex.nl

M. Moutin, P. Schmitz - GbR Nerscheider Weg 74 D-52076 Aken, Duitsland T +49 2408 955 8280 F +49 2408 955 8655 E info@emcotherm.com www.emcotherm.com

Milieu Afzuiginstallaties Insulcon B.V.

Innalox bv

Mesys Industrial Air Systems BV Molenstraat 27 6914 AC Herwen T (0316) 24 87 44 F (0316) 24 85 44 E info@mesys.nl www.mesys.nl

Zilverhoek 4 4651 SP Steenbergen T (0167) 56 57 50 F (0167) 56 62 63 E info@insulcon.com www.insulcon.com

Trappistenweg 2 5932 NB Tegelen T (077) 352 50 00 F (077) 354 08 00 E info@innalox.com www.innalox.com

Refratechnik Ceramics GmbH Procesapparatuur voor de keramische industrie

Barkhausener Strasse 55 D-49328, Melle T 0049 5427 81 0 F 0049 5427 81 102 E ceramics@refra.com www.refra.com

Vaktijdschriften

Naaykens’ Luchttechnische Apparatenbouw BV

Ventilatoren-Filterinstallaties-Afzuiginstallaties Lovense Kanaaldijk 61 5013 BJ Tilburg T (013) 542 50 02 E info@naaykens.com www.naaykens.com

Instalat bv Bijsterhuizen 2502 6604 LN Wijchen Postbus 80 6600 AB Wijchen T (024) 322 55 22 E info@instalat.nl

45 | KGK Jaarboek 2025/26

Innovatieve Materialen SJP Uitgevers Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem T: (0183) 660808 www.innovatievematerialen.nl

Natuurlijk, goed werk.

Rijnwaalklei Sloef

Komklei Eiffelklei

Afmageringszand

Durolit

Filterkoek

Löss

Maasklei

We bezitten eigen kleiwinlocaties, in zowel Nederland als Duitsland. Daarom beschikken we over een ruime en diverse voorraad klei.

Met onze kennis en expertise voegen wij van begin tot eind waarde toe aan het project. Van het vooronderzoek bij kleiwinning tot ondersteuning bij het ontwikkelen van een nieuwe kleireceptuur. wetering.nl