Xanela 2009

XANELA

editorial

a

brimos de novo esta XANELA para compartir con todos vós unha serie de traballos de creación literaria e artística, de investigación e de divulgación que alumnos e alumnas do noso IES foron facendo ao longo do presente curso.

Nada máis que asomarnos podemos ler unha interesante entrevista que, en exclusiva, nos ofreceu o escritor Agustín Fernández Paz, flamante Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil. Como non podía ser doutro xeito reservamos un espazo importante a Ramón Piñeiro, escritor ao cal se lle adica este ano o Día das Letras Galegas; un dobre traballo adéntranos na súa vida e na súa obra: un baseado nuns cartaces que se fixeron por iniciativa do ENDL e do Departamento de Educación Plástica e Visual e outro a través dun cómic feito por dous alumnos de 1º C. Non esquecemos este ano o bicentenario do naturalista inglés Charles Darwin. Seguimos presentando destacados artistas da comarca en Xentes do Barbanza, este ano co fotógrafo Martín Casanova. En O Espello das Verbas, ademais da colaboración especial do escritor e profesor Agustín Agra, introducimos dous textos de Sechu Sende e Suso de Toro. Unha breve reportaxe sobre a parroquia de Cespón tenta darlle continuidade á sección iniciada no número

pasado con Nacemento dun Concello: Boiro. Non podían faltar os mellores traballos premiados nos concursos artísticos e literarios que se convocaron no instituto. Por suposto que a Biblioteca ten unhas interesantes páxinas. As festas de carácter popular que celebramos tiñan que ter o seu espazo: o magosto e o entroido. Ademais de publicar noticias e outros acontecementos que se foron desenvolvendo ao longo do curso. E como non!, non nos podíamos esquecer da nosa querida Loli, que este curso “colga o xiz” para dedicarse en corpo e alma a outros praceres da vida, ben merecidos por certo.

Todo isto fixémolo coa luz que desprende o facho da nosa lingua, esteo imperecedoiro da nosa cultura. Esa lingua que tenta resistir estoicamente os vendavais que tratan de derrubala. Esa lingua que moitas veces ao longo da súa historia foi agredida, e que algúns tratan de presentala como agresora. Esa lingua que é o patrimonio máis importante que herdamos dos nosos devanceiros Esa lingua a que todos os galegos debemos manter viva, aínda que só sexa pola dignidade colectiva dun pobo que debe manter a súa identidade se quere, de verdade, ser universal.

1

XANELA ● Editorial ...................................................... 1 ● Sumario ..................................................... 2 ● Entrevista a Agustín Fernández Paz ......... 3 ● Cadro de honra .......................................... 11 ● As nosas letras ........................................... 15 ● Xentes do Barbanza ................................... 21 ● Raimundo García Domínguez “Borobó” ..... 22 ● O xogo do dicionario .................................. 23 ● Loli López Ameijeiras ................................. 25 ● Unha parroquia: Cespón ............................ 26 ● Ramón Piñeiro López ................................. 29 ● Non castelanismos .................................... 44 ● O espello das verbas.................................. 45 ● A biblioteca ................................................. 49 ● Centenario de Darwin................................. 52 ● Sendeirismo cultural ................................... 54 ● O magosto .................................................. 56 ● O entroido ................................................... 58 ● Novas ........................................................ 61 ● Galería de libros ........................................ 64 ● Cómic ……….. ………………………………65 ● As nosas fotos ............................................ 68 ● Enredos …………………………………….70

Consello de Redacción Manuel Román, Carme Rodríguez, Berta Gómez, Antía Pimentel, Samuel Cristobo, Lorena Resúa, Manuel Franco, Fátima Núñez, Gonzalo Piñeiro, Ana C. Vidal, Alberto Torrado, Laura Davila, Carme Estévez, Esther Perrino, Vera García e Lorena Dieste

Maquetación Manuel Román Ramos

Colaboradores Agustín Agra, Fátima Núñez, Antía Pimentel, Sara Piñeiro S., Mateo Núñez , Sergio Nieto , Javier Outeiral , Beatriz Domínguez, Gonzalo Piñeiro, Ana C. Vidal, María Constantino, Mercedes López, Joaquín Morales Departamentos de Galego, Ciencias Naturais, Tecnoloxía, Relixión, Ed. Física, Plástica e Equipo da Biblioteca.

2

XANELA

ENTREVISTA

C

ando o pasado mes de outubro Agustín Fernández Paz recibiu unha chamada no seu móbil, pouco podía imaxinar que quen a realizaba era o ministro de Cultura, César Antonio Molina, para comunicarlle que fora o gañador do Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil 2008, pola súa obra O único que queda é o amor.

Este premio concédeo o Ministerio de Cultura para distinguir unha obra de autor español escrita en calquera das linguas oficiais do Estado. Está dotado con 20.000 €.

Este profesor nado en Vilalba en 1947 é un dos escritores máis prolíficos e destacados da literatura galega. Pertence a distintos colectivos de renovación pedagóxica e é experto en temas relacionados coa didáctica da lingua, a promoción da lectura e a normalización lingüística coa que está fortemente comprometido.

Ademais deste último premio obtivo moitos outros como o Merlín de literatura infantil en galego, o Lazarillo, o Edebé de literatura Xuvenil, o Neira Vilas ao libro do ano 2007, o da Asociación de Escritores en Lingua Galega…

Entre a súa numerosa produción literaria podemos destacar: Cartas de inverno, As flores radiactivas, Aire negro, Corredores de sombras, Noite de voraces sombras, Contos por palabras, Trece anos de Branca, Amor dos quince anos Marilyn, etc.

A súa obra foi traducida a varios idiomas.

Tivemos o honor de que Agustín, un dos mellores e máis destacados escritores da actualidade, nos recibira e nos concedera esta entrevista para así achegalo aos lectores de XANELA.

3

XANELA

PREGUNTA : Vostede naceu en Vilalba, a capital P : Outro dos temas é a Guerra Civil española e da Terra Cha, ¿como inflúe este entorno na súa moi relacionada co maltrato recibido polos mesobra? tres e mestras republicanos. ¿Cómo pensa que RESPOSTA : Eu nacín nas Fontiñas, un barrio de tería sido a nosa escola de hoxe de non aconteVilalba. O mundo en onde un pasa a infancia é cer esta guerra e a posterior ditadura? fundamental para calquera persoa, é onde R : Eu trato cousas da Guerra Civil porque para a aprende o esencial que logo o acompañará toda a miña xeración foi un acontecemento moi imporvida, non obstante non creo que esas vivencias tante pola súa ausencia, porque medramos sen que eu tiven de pequeno aparezan de forma ter idea do que pasara, logo fun descubrindo explícita nos meus libros, agora pouco a pouco unha serie de ben que estean soterradas, claro Sempre me gustaron cousas que che fan ver o engano que si. A influencia non é directa moito as historias de no que estivemos metidos, o pero de forma subterránea alibaleiro que houbo; libros que menta todo o que puiden escri- medo, terror e misterio. deberiamos ler, películas que bir, eu doume conta e miña irmá deberiamos ver e que no seu tamén. momento pola censura non se podía. Isto todo, que a min me afectou como algo vital, é lóxico P : Moitos dos seus libros están cheos de miste- que acabara aparecendo nos meus libros. rio e, mesmo, medo nalgúns deles. ¿De quen se No ensino foi un deses ámbitos no que esa estafa considera herdeiro nesta temáticas? aínda foi maior. Eu sempre conto a seguinte R : De moita xente. Por exemplo dunha muller anécdota para ilustrar graficamente a tremeda que había nas Fontiñas que lle chamaban A Capa- perda e o retroceso tan grande que houbo e a dora, porque o seu home fora capador; esta mu- desgraza que tivemos os da miña xeración de ller, que era viúva e vivía pobremente, sempre se vivir a escola que nos tocou: Estando en Guernika apuntaba a vir á miña casa cando había algún no ano 1977, eu estaba ligado a un grupo pelabor comunitario, logo, ás noites, detrás da coci- dagóxico vasco, e unha das técnicas novidosas ña de ferro ou á carón da lareira contaba, moi que alí aprendín era a imprenta de xelatina. Un ben por certo, historias de medo ou aparecidos, día cando estaba traballando con esta técnica cos sucedidos da Terra Cha que se tiñan por certos. meus alumnos, apareceu un compañeiro , xa maiTodo isto impresionabame fortemente na miña or, quedouse mirando e dixo: “ eso también lo alma de neno.Á parte desta vivencia persoal ,a haciamos nosotros en los tiempos de la Repúblimin como lector sempre me gustaron moito as ca”. Aquel home veume a dicir que os elos da historias de medo, terror e misterio. Xa desde cadea romperan, que o que nós estabamos vicativo lin a Allan Poe. Polo tanto é lóxico que vindo como algo moi moderno, novidoso, resulta toda esta afección miña como lector se reflicta que xa se facía nos tempos da República.. Iso foi o logo como escritor. gran retroceso que nos levou a escola franquista.

Noite de voraces sombras Sara, unha moza de dezaseis anos, narra os acontecementos que durante unhas vacacións na casa da avoa lle axudarán a enfrontar a vida dun xeito distinto: No cuarto que ocupa sentirá o desacougo dunha presenza fantasmal. Alí atopará, tamén, un fato de cartas e fotos, unha libreta e unha selecta biblioteca que a levarán a descubrir unha historia de amor e desamor que se produciu durante a Guerra Civil e os amargos anos da posguerra.

4

XANELA

P : ¿Onde comezou a súa andaina como mestre? visión ideolóxica do mundo, e ademais considero R : Primero fixen peritaxe industrial e fun traba- que é inevitable que a haxa porque senón serían llar a Barcelona. Logo a través dalgunhas lecturas libros falsos. Non hai obras neutras. collín afección pola pedagoxía. Deixei Barcelona e fun estudar maxisterio á Coruña cos cartos que P : Dende hai uns anos para aquí fálase moito de tiña aforrados. Axiña vin que acertara porque o literatura xuvenil fronte a literatura para adulnovo camiño era o que a min me gustaba. As pri- tos. Para vostede, ¿ que é a literatura xuvenil? meiras escolas foron na Coruña, no colexio Ra- ¿Pódese etiquetar así a literatura? ¿Pode coinciquel Camacho e no Fogar de Santa Margarita dir esta coa de adultos? onde cadrei cunha xente que estaba moi aberta a R : Eu parto de que a formación lectora é un proceso longo, moi longo, e non se todo o que foran ideas novas; fixemos cousas francamente A literatura xuvenil é chega a ser un lector competente innovadoras. Logo xa me fun a aquela que se adecúa a ata moi aló do proceso. Entendo que o lectorado xuvenil é un lecGuernika, foi unha experiencia un lector en formación, torado en formación, pero tamén fenomenal, alí contactei cos poder ser un lector en formación movementos de innovación sexa mozo ou adulto. un lector adulto que estea nun pedagóxicos vascos. Logo xa vin estadio que non sexa avanzado para Galicia, para Mugardos. dentro do que é o proceso lector, e dicir, a idade P : Xa Curros Enríquez opinaba que a poesía, a non sería algo definitorio. Entendo por literatura literatura que el facía, debía ser comprometida xuvenil aquela que se adecúa a un lector en forco pobo, coa xente. Vostede, ¿qué opina? mación, sexa mozo ou adulto. Por iso a miña defi¿Pódese afirmar que vostede é un escritor com- nición de literatura xuvenil nin vén polos temas prometido? nin vén pola idade do lector, é dicir a literatura R : Son dos que opino que todo os escritores xuvenil sería aquela que evita as excesivas comestán fortemente ideolixicados, todos, absoluta- plicacións formais, de maneira que libros que mente todos verquen no que escriben unha forte pasan por obras de adultos eu considéroos carga ideolóxica, o que pasa é que só se nota a xuvenís: La sombra del viento de L. Zafón ou O que non coincide coa ideoloxía dominante. Os neno de pixama a raias son un exemplo paraque coinciden coa ideoloxía dominante son escri- digmático. ¿Onde esta a fronteira entre literatura tores teóricamente apolíticos, non obstante te- xuvenil e adulta? Moi difícil de saber, é unha ñen gran carga política xa que están defendendo fronteira moi difusa, non hai fronteiras fixas. Desa orde establecida. No meu caso a min póñenme pois tamén hai o estereotipo de que moitos conese adxectivo porque abordo temas que non sideran literatura xuvenil a que ten protagonistas coinciden coa ideoloxía establecida e polo tanto novos, adolescentes, conflitos escolares, familiachaman a atención, e se por encima se tratan no res, eu non vexo por que ten que ser así obrigatoeido da literatura xuvenil aínda chaman máis esa riamente. atención. Considero que nos meus libros hai unha As flores radiactivas Un estraño fenómeno aparece na fosa atlántica, zona que ata hai pouco tempo utilizaron unha serie de países europeos para verquer os residuos radioactivos procedentes das súas centrais nucleares. Quen lle ía dicir a Alba, unha rapaza dunha vila da beiramar galega, que ía ser a protagonista dunha aventura que había acabar tendo unha repercursión mundial?

5

XANELA

P : Vostede é, sen dúbida, un dos mellores escri- que se chamaba Avantar que se formou a finais tores galegos na actualidade e así o corrobaran a dos 70 pola zona de Ferrol, e a petición de Xerais multitude de galardóns que ten recibido polos fixemos os primeiros libros de texto en galego . seus libros a nivel nacional e internacional. Pero, Como non había moito material do que botar ¿como chegou vostede a este mundo da literatu- man tivemos que facer nós lecturas. E esas lectura? ras, textos, relatos e contos foron os primeiros R : Cheguei como lector. Penso que moitos que que publiquei aínda que non apareza o meu noson lectores voraces coma min, nun determinado me expreso. momento pasamos a escribir. Eu estaba algo Logo xa publiquei Cidade dos desexos, As flores ligado ao mundo editorial e entón, case por ca- radiactiva, Contos por palabras… que tiveron sualdiade, publiquei o primeiéxito e obtiveron premios, e xa ro libro, logo iso vai medrando Escribo en galego por- seguin publicando. coma unha bóla de neve ... danche algún premio. Confor- que é a lingua na que P : ¿Cal é ou deber ser o sentido me pasan os anos esa faceta desenvolvo a miña vida, da literatura? literatura ten moitos sentique tiñas como algo complepolo tanto, loxicamente, Rdos.: AUnha primeira dimensión mentaria, vai gañando tempo ata o momento actual en que tamén é a miña lingua sería que sempre dá testemuña da visión do mundo da persoa que a a literatura ten un papel moi literaria. fai. Despois desta dimensión básiimportante na miña vida. ca hai outras facetas: a artística, o P : ¿Cómo escribiu en galego e non en castelán? de dar testemuña dun tempo e dun lugar e a de ¿Non sería moito máis doado publicar? comunicarnos coas persoas que viviron antes ca R : O anormal sería que eu escribise en castelán, nós. porque a lingua na cal desenvolvo a miña vida é o galego polo tanto á hora de escoller a lingua lite- P : ¿É verdade iso de que detrás dun grande esraria loxicameante escollo a miña lingua. Ademais critor hai outro gran lector? inflúen outros factores como que desde que em- R : Sempre. Eu non coñezo ningún escritor que pecei a escribir impliqueime no que chamamos non sexa ao mesmo tempo un lector voraz. Semnormalización lingüística, polo tanto ao escribir pre se escribe sobre o que escribiron outros. en galego contribuín a facer unha literatura infan- Sempre se escribe a través de imaxes, de palatil e xuvenil que daquela estaba en fase de forma- bras, de formas doutras persoas. É dicir, a literación tura aliméntase da literatura.

P : ¿Cal foi a súa primeira publicación?

R : Os primeiros contos que publiquei saíron en libros de texto. Eu formaba parte dun colectivo

P : ¿ Como é posible que haxa persoas ás que non lles gusta ler?

Corredores de sombra No verán de 1995 no pazo de Soutelo, ao facer unhas obras de restauración, descóbrese un esqueleto oculto entre dous tabiques. Un cadáver emparedado hai máis de cincuenta anos, cun furado de bala na cabeza.

Clara Soutelo, testemuña involuntaria da descuberta, asome o reto de desvelar o misterio. Unha investigación complexa que a levará a indagar no pasado da súa familia.

6

XANELA

R : É un problema de formación. Hai persoas que non tiveron a formación suficiente para aprender a degustar esta arte. A lectura é unha conquista difícil como pode ser a aprendizaxe de tocar un instrumento musical. ¿Cantas persoas non temos capacidade para comprender un cadro? Pero iso non é problema da arte, senón de que non hai formación suficiente.

anos, por exemplo. ¿Que opinión ten disto?

R : Iso é un desenfoque. Hai 20 ou 25 anos a porcentaxe de alumnos e alumnas que estudaba o bacharelato era o 20 ou 25 %. Fago memoria e non creo que se lera máis, é máis, a maior parte non lía; é certo tamén que os medios eran poucos, por non haber nin sequera había bibliotecas.

Eu creo que antes había unha minoría que lía moito, agora tamén hai esa minoría , pero máis .P : Vostede ata hai ben pouco, este ano pasado, grande, que tamén le moito, logo hai unha aprefoi profesor. ¿Tivo moito que ver esta profesión ciable masa de mozos e mozas que vai lendo na súa vocación de escritor? algo, e esta masa é moito máis R : Tivo algo que ver. Máis que A lectura é unha con- grande da que había antes. no feito de ser escritor puido hai un erro de perspectiva quista difícil como pode Quizais influír no xeito de que me ou téndese a mitificar tempos orientara cara á literatura in- ser a aprendizaxe de to- pasados. fantil e xuvenil que se estaba car un instrumento mu- Agora lese máis e non hai máis facendo por Europa adiante e que ver os índices de lectura que que foi unha descuberta para sical. son máis grandes agora. Outra min cando nos anos 70 se emcousa é que agora somos máis pezaron a traducir os grandes autores mundiais conscientes de que os rapaces e rapazas debeda literatura infantil e xuvenil, porque antes en rían ler máis, e nos doia máis a porcentaxe de España non había nada. Foi entón cando eu me mozos e mozas que aínda non len nada. enganchei como lector a ese campo para poder orientar os meus alumnos nas súas lecturas. P : Tamén hai bastante profesorado que non cre Entón empecei a escribir este tipo de literatura nos plans de fomento á lectura. Din que o que porque ademais era unha etapa na que a literanon le, non lerá nunca por moito que se anime tura infantil e xuvenil en galego comezaba a súa ou se lle diga. ¿Qué lle diría a este profesorado? andaina. Por outra parte había tamén o desexo ¿Ten algunha recomendación para eles ou elas? consciente de contribuír a formar esa literatura.

R : Non, non é así; os lectores non nacen senón Neste sentido a miña profesión si puido influír, que se fan, é dicir, a lectura non é unha actividanon no que alguén pode pensar de que as ideas de espontánea como o comer. A lectura é unha me saíron da aula. actividade cultural que esixe estímulos, que esixe unha aprendizaxe longa, tanto no ámbito familiar P : Hai moitos colegas de profesión que opinan como ámbito escolar. Polo tanto a escola, o sisteque o alumnado de hoxe le moito menos e ten ma educativo, ten unha responsabilidade especial menos coñecementos có de antes, de hai vinte no desenvolvemento da competencia lectora, Trece anos de Branca Branca está enferma de hepatite, ten que gardar repouso absoluto durante cinco ou seis semanas. O día do seu aniversario regálanlle un álbum de fotos.

Completando ese álbum, Branca vai lembrando distintos episodios da súa vida que nos permiten ir coñecendo como é e como foi esta rapariga de trece anos: a súa infancia, a súa forma de vivir, os problemas dos seus pais, o colexio, o seu primeiro amor...

7

XANELA

así que os profesionais do ensino igual que as familias, han de ser mediadores nesa formación lectora e non teñen que escusarse para evitar enfrontarse ás dificultades que algúns rapaces e rapazas teñen para acceder á lectura.

Esta demostrado que naquelas escolas onde se traballa eficazmente na promoción da lectura os índices de lectores medran de forma espectacular.

lectura.

P : Dos libros que ten escrito, ¿cal é o seu preferido ou de cal está máis orgulloso?

R . De todos. Pero si que teño preferidos, pensó que hai algúns que me saíron mellor, por exemplo, Aire negro e Corredores de sombra, creo que son dúas novelas que tecnicamente están ben feitas. Tamén me gustou este último libro O único que queda é o amor . Séguenme gustanto Contos P : ¿ Que consellos lle daría ao alumnado en can- por palabras e Noite de voraces sombras to á lectura?

Cartas de inverno é un dos que R .Un consello é que os libros son Eu diríalles aos alumnos máis gusta á xente, pero eu, moitos e cada persoa para ini- e alumnas que busquen quizais porque o escribín con ciarse no camiño, na senda da facilidade, doulle menos no mundo da lectura moita lectura ten os seus títulos agarimportancia e iso que é o máis dando, os cales non teñen que aquelas vías de penetra- vendido con diferenza; en cacoincidir os duns cos dos outros. ción que máis lles ape- talán creo que van 18 edicións e Eu diríalles que exploren , que en galego 23. proben, que non teñan medo a tezan, independemente deixar un libro nas primeiras de que estean recoñeci- .P : Vostede que foi e é un gran páxinas se non lles gusta, é dicir, lector, ¿cales son os dez libros das socialmente. que busquen no mundo da lectudos que garda mellor lembranra aquelas vías de penetración za ou lle pareceron auténticas que máis lles apetezan, independentemente de obras de arte? que estean recoñecidas socialmente ou non.

R : É difícil de contestar a isto, porque os que che podo dicir hoxe igual non coinciden exactamente P : Todos os pais inflúen dun ou doutro xeito nos cos que che diría mañá seus fillos. ¿Cómo influíron os seus na súa profe- De todas formas vouche dicir uns títulos: A illa sión de escritor e mestre? misteriosa de Xulio Verne, Charlie e a fábrica de R .Se eu son lector é por meu pai. El era un lector chocolate de Roald Dahl, A illa do tesouro de Rocompulsivo, lía todo o que lle caía nas mans, e iso bert L. Stevenson, Punto cero de José Ángel Vanaquel tempo era raro, nunha vila como Vilalba, e lente, O retrato do artista adolescente de James un carpinteiro. El tiña unha biblioteca (50 ou 60 Joyce, Follas Novas , Xente ao lonxe de Blanco libros) e alí foi onde eu empecei a ler; meu pai Amor, Arraianos de Ferrín, Baixo as rodas de Herfixo comigo o que hoxe podemos chamar anima- man Hesse, Merlín e familia de Cunqueiro, Á lus ción lectora. El foi o que me meteu a paixón pola do candil de Ánxel Fole e algúns de Neruda.

Cartas de inverno Despois dunha longa estadía en Quebec, o escritor Xavier Louzao volve a Galicia a atópase coas cartas que o seu amigo Adrián lle escribira durante a súa ausencia. Unhas cartas que, nunha espiral de enigmas, descobren os estraños sucesos que está a vivir Adrián na súa nova casa e que levan a Xavier a acudir na súa axuda. Pero alí, na vella casa colonial, os dous amigos terán que enfrontarse a misterios que talvez as persoas nin tan sequera somos quen de imaxinar.

8

XANELA

P :¿Qué opina da actual situación lingüística de Reunín un conxunto de contos, algúns escritos xa Galicia? hai tempo, dos cales xa cando os escribín quedara R : É difícil de definila. O que mellor a define é a moi satisfeito, ademais tiven a fortuna que se súa complexidade. Desde logo é unha situación editara dunha forma moi bonita e que por riba lle conflitiva. E difícil de dicir cal é a situación en deran este premio, que era un premio no que eu poucas palabras. É unha situación que ten múlti- xa estivera ás portas anos anteriores con outros ples facetas e dependendo na libros meus. que te fixes a valoración pode O libro O único que queser unha ou outra. É obvio que da é o amor xira tanto P : ¿Por que o título do libro premiado? hai facetas positivas, pero tamén negativas. Negativas, ao redor do amor e o R : É un libro que se artella como quizais a máis importante é a desamor coma ao redor se fai un palleiro ao redor dun esteo; este libro faise ao redor do paulatina perda na transmisión da importancia da lectuconto primeiro, que foi un conto interxeneracional. Positivas a ra na vida das persoas de encarga que mo piden coa únimáis rechamante pode ser a ca condición de que trate sobre gañancia de ámbitos de uso e de rexistro, neste aspecto o galego entrou e con- libros. Cando o remato de escribir decátome que solidouse en ámbitos que antes estaban vetados. me quedou ben. Entón veume a idea de que toPersisten os prexuízos que lastran o galego e per- mando como centro ese conto podía conxuntar siste esa valoración social negativa da lingua so- un libro que xirara tanto ao redor do amor e desbre todo nos ámbitos urbanos. Para min os dous amor como ao redor da importancia da lectura síntomas fundamentais son a transmisión in- na vida das persoas. Estes son os dous eixes soterxeneracional que é a que asegura a perviven- bre os que se articula o libro. Daquela atopeime cia da lingua e que a lingua galega se use con nor- que xa tiña escritos tres ou catro contos , algúns malidade en todos os ámbitos da vida social. inéditos ,outros publicados en publicacións colecTamén digo que as prédicas sobre a morte da tivas, que encaixaban nese obxectivo. Refíxenos lingua, que veñen xa do século XIX, a min non me e escribín outros orientados cara a esa idea. Á afectan, creo que a lingua ten moita vida por di- hora de buscarlle un título, ao principio tiña ouante , o que si creo é que compren cambios so- tro, máis amargo que era Sucos de bágoas. Un día lendo Neve de Pamuk atópome cunha frase que ciais e políticos para que a situación mellore. me impacta, que é a que poño ao principio, de aí P : Finalmente este premio Nacional de Literatu- ven o título. Claro que este título deixa fóra a ra Infantil e Xuvenil que vén de recibir polo libro faceta dos libros, porque o título só se centra no O único que queda é o amor ¿que lle aportou á sentimento amoroso, o máximo sería que eu atopose un título que xuntase o amor e a lectura súa vida?

R .É un libro máis, un libro que para min era xa pero xa sería moito pedir. importante antes de que lle deran o premio.

Rapazas ¿Qué estraña misión pode traer a unha extraterrestre ata o noso planeta? ¿Qué ocorre cando se mantén unha estremecedora relación cunha pantasma? ¿Cal será o segredo que encerra unha misteriosa pedra atopada na area dunha praia? Velaquí algunas das preguntas que teñen a súa resposta nos relatos que nos megullan en historias moi diferentes, pero cun fío común que lles dá unidade. Todas elas teñen a unha rapaza como protagonista.

9

XANELA

P :Este novo libro que vai publicar, A lúa do Senegal, é o seu primeiro libro de xubilado. ¿De que vai? ¿Ten outros proxectos?

R: A lúa do Senegal, penso que é un libro que vai estar ben, trata do tema da inmigración. A historia pasa en Vigo. É dunha rapaciña do Senegal, que chega aquí, onde o pai xa leva uns anos. Trata dese difícil proceso de adaptación a un medio novo, podía ser Lúa do Senegal ou Lúa do Ecuador ou de Rumanía. Abordei o tema da inmigración non desde un punto de vista sociolóxico, senón desde os sentimentos desa rapaza, da angustia e tamén a expectativa que supón cando te cambian dunha forma tan radical dunha cultura, dunha lingua, dunha casa, de todo o que é o teu mundo e te meten noutra realidade social que é radicalmente diferente. Todo isto é o que quixen contar a través duns meses da vida desta rapaza; empeza en abril que é cando chega e acaba o primeiro día en que vai ao colexio aquí en Vigo. O libro saíra, se todo vai vén a finais de abril.En canto a outros proxectos, teño outro libro que o rematei este verán pero que xa o tiña case escrito o verán pasado , vouno titular Valados . O tema que aborda é o dos valados que existen no mundo, un deles está agora de actualidade, o valado de Israel e Gaza, pero hai moitos máis, hai o valado de Melilla, (falando dos físicos) e hai o valado da frontera de USA con México e hai valados invisibles. Chámase Valados porque a través dunha fábula intemporal e que non está ubicado en ningún sitio concreto fala de cómo poden ser os valados na vida das persoas.

Hai unha trama de fíos invisibles que une as vidas dos personaxes deste libro: Diana, Sara, Pablo, Laura, Adrián… todos se namoran e descobren que o amor é un sentimento poderosísimo, capaz de transformalos por enteiro e facerlles ver a vida doutro xeito. Mais tamén experimentan a amargura do desamor, ou da ausencia, ou dos amores rotos. O amor en todas as súas variantes: desde o primeiro amor adolescente ata o que se mantén máis alá da morte. E, sempre, os libros como compañeiros da aventura de amar.

10

XANELA

CADRO DE HONRA O xurado do concurso de Relato Curto Letras Galegas 2009, convocado no IES A Cachada, acordou ditaminar do seguinte xeito:

1º Ciclo 1º Premio : “A gota e a carriza” de Javier Outeiral Albarrán.

2º Premio : “Alceo e Anfítrete” de Maitane Dacosta Urbieta.

3º Premio : “Vidas paralelas” de Laura Davila Pena.

2º Ciclo 1º Premio : “Ese gran aliado” de Antía Pimentel Iglesias.

2º Premio : “Tódolos camiños conducen a Roma ” de Gonzalo Piñeiro Pérez.

3º Premio : “Perseguir un soño” de Beatriz Domínguez Romero.

11

XANELA

O xurado do concurso de Cómic Letras Galegas 2009, convocado no IES A Cachada, acordou ditaminar do seguinte xeito:

1º Ciclo 1º Premio : “Ramón Piñeiro López” de Mateo Núñez Pérez e Sergio Nieto Núñez.

2º Premio : ”Pobre Rigoberto” de Cristina Suárez González.

3º Premio : ”A formiga xigante” de Lorena Fernández Rodríguez.

2º Ciclo 1º Premio : “O segredo dos Rochas” de Thais Forján Beiro.

2º Premio : ”Super Caduco” de Pablo Lado Vidal.

3º Premio : Deserto.

12

XANELA

O xurado do concurso de Poesía Letras Galegas 2009, convocado no IES A Cachada, acordou ditaminar do seguinte xeito:

1º Ciclo 1º Premio : “Eu teño medo” de Sara Piñeiro Silva.

2º Premio : “O meu amor” de Abraham Rey Blanco.

3º Premio : ”O galego” de Esteban Torrado Hermo.

2º Ciclo 1º Premio : “Sempre ti” de Ana Cristina Vidal Blanco.

Ex-aequo “ O mar vistiuse” de Fátima Núñez Pérez.

2º Premio : “A rosa” de Gonzalo Piñeiro Pérez.

3º Premio : “A primavera” de Beatriz Domínguez Romero.

13

XANELA

O xurado do concurso de Fotografía Letras Galegas 2009, convocado no IES A Cachada, acordou ditaminar do seguinte xeito:

1º Ciclo 1º Premio : “A cruz no solpor” de Iván Gómez Vila .

2º Premio : “ O camiño de pedra” de Ramiro Carreño Pérez 3º Premio : “Vagalumes de festa” de Javier Outeiral Albarrán Ex-aequo : “Reflexos” de Carlos García González .

2º Ciclo 1º Premio :

Deserto.

2º Premio : Deserto.

3º Premio : “Esconxuro” de Yasmina Viturro Tarela.

14

XANELA

ESE GRAN ALIADO Antía Pimentel Iglesias

A

ga, baixaban paseniño as escaleiras do mercante.

O reencontro entre os dous irmáns! Feli, era como un pai xa que se vira na obriga de exercer de cabeza de familia con só quince anos. Tras as apertas e gritos de ledicia ámbolos dous dirixíronse correndo ata a casa na que a avoa Xosefa estaría a cociñar un bo caldo.

Comeron e comeron ata que os botóns da camisa xa non deron máis de si e entón, co estómago ben cheo, Feli contou as moitas aventuras da viaxe, aventuras das que Fuchu non perdía detalle ningún. El soñaba con ser coma seu irmán, non buscaba ser un reputado médico como Daniel o de Brea nin un coñecido mestre como Avelino o do Regheiro. Fuchu tíñao claro, quería ser mariñeiro. Soñaba con marchar da vila, viaxar, ver mundo, vivir aventuras, coñecer o mar.

Os días pasaban e Xosefa sentíase máis leda que nunca por ter os seus netos cerca. As conversas á hora do xantar eran do máis animadas e o máis cativo da casa aproveitaba para comezar a facer preguntas dun tema ata entonces tabú: A morte dos pais dos cativos. Cando isto pasaba, Xosefa mostrábase distante e dubidosa e procuraba dar o tema por zanxado sempre coa mesma frase: “a morte de vosos pais son cousas

mencía e no peirao xa se empezaban a escoitar as bucinas dos barcos que chegaban a terra tras semanas de faena.

Este podería ser un luns como outro calquera, mais na casa de Remesquide ben sabían que non.

De alí a unhas horas chegaría ao peirao o barco que devolvería a ledicia a esta casa e entón volverían os risos, os xogos, as apertas… atrás quedarían aqueles longos días de angustia, dor, preocupación. . .

Fuchu, o máis pequeno da casa, rebulía inquedo no asento a escasos minutos do remate da escola. Hoxe, tras longos meses de espera podería volver a ver a Feli, o seu irmán maior. O pequeno ansiaba este encontro: escoitar as anécdotas da viaxe, ver os agasallos que traería, xogar con el. . . Segundos despois do remate da escola, Fuchu xa tiña percorridos os vinte metros que o separaban do seu destino: o peirao. Rebulía inquedo e movíase con ledicia escrutando cos ollos o horizonte e…entón, apareceu. Apareceu ese gran barco que Fuchu tan ben coñecía; ese mercante cargado de trafegosos homes desexosos de reencontrarse coa súa familia.

O barco tocou terra. Feli encabezaba a longa ringleira de homes que, con marcas de fati15

XANELA

do seu destino”. A pesares da angustia reflectida na cara de Xosefa, Fuchu sempre pensou que detrás desta sinxela frase había algo máis. Pero cando se atrevía a comunicárlles as súas inquedanzas, poñíanse tensos e dicíanlle que todo eran cousas do seu maxín, pensamentos erróneos sacados dos máis prestixiosos libros de cienciaficción. A pesares de todo Fuchu continuaba dándolle voltas ao asunto e noite tras noite buscaba a maneira de coñecer máis cousas deste tráxico acontecemento.

Os días ían pasando. Chegaron as festas do pobo. As rúas da vila lucían o seu mellor decorado para dar a benvida a unha santa que baixaría en procesión horas máis tarde. Nas rúas mesturábanse os aromas das comidas de todas as casas da vila nunha sintonía perfecta. Fuchu corría rúa arriba ao ritmo dunha descoñecida muiñeira tocada polo gaiteiro do pobo. Ao lonxe, o estourido das bombas de palenque non deixaban indiferente a ningún veciño. As horas transcorreron e o ambiente festivo seguía presente en cada habitante da vila.

Fuchu, como de costume, dirixíase ao peirao tralo xantar; nin o ambiente festivo era quen de estropearlle os seus bos costumes. Como o resto dos días sentou e ficou calado observando a paisaxe, o mar, esa inmensidade que lle asustaba e atraía ao mesmo tempo, ata que uns ruídos quitárono do seu ensoño. Ao lonxe viu a Xurxo e Daniel de Brea. Ámbolos dous mostraban signos evidentes tras unha longa comida festiva, de estar bébedos. Achegáronse facendo un gran estrondo ao seu paso, non se percataron da presenza do rapaz: -Mira quen está aquí! Se é o cativo de Saro!-exclamou Xurxo.

-Que fas por aquí rapaz? Non deberías de estar xa na casa?-dixo Daniel.

-Non pensarás facer o que fixo teu pai, non?-dixo abraiado Xurxo.

-Sshhhh! Cala paspán! Non te vaias da lingua. Non ves que é só un neno.

-Un neno…! un neno…¡Pero se o sabe todo o pobo!- e cedo ou tarde el tamén o saberá-

tatexaba Xurxo.

Fuchu ficou calado. Non podía moverse.

Non daba asimilado o que acababa de oír. Pensaba que só estaban bébedos. Estaba claro. A súa avoa tíñalle dito moitas veces que a xente cando estaba bébeda contaba cousas, moitas delas mentiras, pero tamén dicían moitas verdades..

Entón espertou daquel intre de adormecemento e achegouse aos recén chegados e, como quen non quere a cousa , empezou a facer preguntas, unha tras outra, parando só o tempo necesario para coller folgos. A conversa era complicada, tanto rían como choraban…Era difícil entendelos, pero o que estaba claro é que sabían moito do que a Fuchu lle interesaba. O rapaz foi atando cabos que tantos anos levaban soltos na súa mente.

“Era un día coma hoxe, festas de Santa Clara; a vila estaba triste e apagada; días antes producírase o desafortunado naufraxio de Cordelita, do barco do teu pai, rapaz. Perderon a vida catro veciños da vila. Pero o teu pai, tivo sorte, neno, chegou con vida á vila. As malas linguas dicían que era un mal patrón, que a morte dos mariñeiros fora froito da súa ignorancia como mariñeiro. Días e días exposto aos rumores e malas miradas…quedou sen barco, sen traballo, sen a confianza da xente da súa vila. E.. meu cativo, o home xa non podía máis! Comezou a beber e unha mañá ben cedo apareceu flotando nas augas do peirao” – Xurxo fixo unha parada, pero continuou; parecía que tiña a memoria moi espelida, máis que o seu bébedo corpo.

Seguiu parolando. A súa mirada estaba perdida na lonxanía… “e a pobre Alma, a infeliz muller de Saro vendo que pasaban as horas e non chegaba, saiu buscalo. Sabía que, ou estaba na taberna do Brasileiro ou no peirao. Correu e correu. Na taberna xa non estaba,… Recórdoo ben, meu cativo porque eu estaba alí; si! Eu! Xurxo o de Brea…a pobre da Alma achegouse e preguntoume…era moi tarde…oíase o bruar do mar…estaba enrabexado…Alma saiu e eu fun detrás…Enfilou cara o peirao. Eu seguina…Xa saíran as primeiras luces da mañá… teño os seus gritos gravados na me16

XANELA

moria… Pobre Almiña..alí o atopou..boca abaixo… tranquilo… flotando nas inquedas augas desa tristeira mañá… Non o pensou… e eu non a puiden deter…tirouse …pensaba que podía salvalo… e eu non puiden facer nada…Nada! meu pequeno…Nada…

Fuchu, xa non podía máis. As palabras entraban na súa mente como cravos acesos. As palabras de Xurxo feríano. Non podía ser verdade! Estaba bébedo…

As bágoas baixaban polas meixelas de Fuchu. Non podía ser. O mar ese gran aliado, compañeiro das súas penas, das súas alegrías,… non, o mar non podía ser así de traizoeiro…

Pois si, amigo Xesús, así foi como dende ese mesmo momento, non quixen amizades co mar. A miña vida cambiou. Non pedín explicacións nin a miña querida avoa, nin a meu irmán.

E aquí me tés, neste despacho, rodeado de papeis e máis papeis. Eu que pensaba ser un mariñeiro. A vida dá moitas voltas. Ramón o de Remesquide, o Fuchiño, convertido nun funcionario

de café a media mañá. Non, non estou cabreado co mar. Pero é como se tivese unha débeda comigo, unha explicación que darme, meteuse nas nosa vidas. Por iso, amigo Xesús, iso é o polo que tódalas tardes me sento no penedo que dá ao faro e alí en silenzo pídolle algunha explicación ao mar. Algún día entenderémonos.

Eu teño medo a … s Hai medos estraño n dano, fa s no e medos que os, m ta medos que ocul an a vivir. ud ax medos que nos É unha sensación: medo ó amor erer, quen non quero qu medo a querer a querer, e er quen non me qu medo a querer a ma, medo a ser eu mes que son. me queiran polo medo a que non Sara Piñeiro Silva

17

XANELA

A GOTA E A CARRIZA Javier Outeiral Albarrán as raíñas deste lugar, e onde as cores trócanse de súpeto. Isto é posible grazas a vosa presenza. De vós, as gotas, nós recibimos a humidade e a temperatura que precisamos. En troques, ofrézovos este entramado formado polos meus brazos e no que te atopas enredada, para que tomando este tempo de lecer decidas si de verdade desexas continuar viaxe.

- O perigo do que me libraches foi maiúsculo, aínda podo lembrar e contar todo o que me sucedeu dende que abandonei a miña verdadeira casa, “a nube” e iso que se trata dun instante extremadamente pequecho. Naquel instante acaeceron tantos feitos que dotan ao tempo e a vida dun carácter máxico.

- Tamén ti, eu e todo o que nos rodea debemos ser insignificantes pero non obstante formamos a grandeza que é a Natureza. En verdade, a nosa presenza é trascendental e imprescindible. Somos Vida e damos Vida.

- Pois tranquilizáchesme, dándome unha grande lección e folgos para continuar coa viaxe, que por abraiante que pareza pode transformarse en divertida e sobre de todo en moi proveitosa.

Extraordinaria, vibrante, estrañeza… unha rara emoción instalouse en min ao descender de tan esponxosa placidez cara aquela corrente atravesando cunha inimaxinable brusquedade aquel abismo insospeitado. ¡Que relaxación! Isto si que da gusto, síntome deslizar por unha alfombra tecida por seres semellantes a min. Entre tanta transparencia a luminosidade e a cromaticidade abren entorno a mín unha atmosfera de cores, sons e sensacións que até o de agora xamais tiña reparado neles.

- ¡Socorro, socorro! ¡ Que alguén me bote unha man! ¿Cara onde me levan? ¡Que zozobra! ¡ Que desacougo!

- ¡Tranquila, non temas! Atópaste enredada en mín.

- ¿Qué acontece? ¿Quen son? ¿Onde me atopo?.

- Non sei o teu nome, mais chamareite “Cristalina” xa que es como tantos millóns de seres diminutos que cada día pasan por aquí rondándome. Nós coñecémosvos co nome de “Gotas” - E ti, ¿quen es ti? ¿Por qué me detiveches?

- O meu nome é “Carriza”, alguén quéreme chamar doutro xeito pero iso só son ganas de querer complicar as cousas. Din que dese xeito me poñen un nome propio, e según din tamén, fanno no Latín. Os científicos son os que tentan “alcumarme” . A miña residencia téñoa establecida aquí, aquí onde a friaxe e a humidade son 18

XANELA

EXPLICACIÓN O DIÁLOGO anterior ten lugar entre unha gota de auga e a carriza que se atopan no leito dun río.

A carriza pon freo a unha vertixinosa viaxe da gota de auga antes de que esta se precipite a unha fervenza .

A fervenza non se cita de xeito expreso senón por medio de alusións (precipicio, abismo, descenso vertixinoso…)

O tempo no que transcorre a acción é un instante pero o que se relata supón un feito de extraordinaria importancia.

Tamén se fai referencia a aspectos moi diversos como as emocións, a luz, a cromaticidade e as sensacións.

A PRIMAVERA As bolboretas son nenas que xogan no patio durante o recreo danzando e danzando.

Visten traxes de cores para presentar a primavera voan deslumbrantes ao longo da arboreda.

Cando son pequenas parecen recén nacidas e cando chegan a pubertade son as túas amigas.

Non paran quedas xogan e danzan o cansancio non chega o día non acaba.

Cando chega a noite voltan á casa mañá e outro día a primavera non acaba.

Beatriz Domínguez Romero

19

XANELA

ñeiro

lo Pi Gonza

Pérez

Fátima Núñez Pérez

Ana C. Vidal Blan

co

20

XANELA

Xentes do Barbanza Martín Casanova Unha boa clasificación para as fotos é aquela que distingue entre estáticas e dinámicas.

Hainas como a das gorras que suxiren o tempo en suspenso, a acción detense para a cámara, mostran un momento culminante.

Na mostra relacionan ao avó que entra na sombreiría e o moneco/maniquín que o invita a observar desde o escaparate.

Tamén a foto satisface o desexo de recuperar e rexistrar aquelo que se esvaece, que o tempo borra no seu rápido camiñar, a fugacidade da vida como un estado de puro movemento. A cámara conxela e detén os momentos pasados, uns nenos pasando por unha rúa cunha pintada nos seus muros podería ser un exemplo diso.

Martín nace en Barcelona a finais dos sesenta, tras o paso pola universidade, xa nos oitenta realiza estudos de fotografía . A inicial afección pasa a ser vocación ao descubrir as posibilidades comunicativas e creativas da mirada subxectiva da cámara.

Iníciase unha aventura profesional que alterna variedade de temáticas fotográficas, a realización de reportaxes, exposicións e publicacións como colaborador de revistas.

Coñecedor da tradición cultural fotográfica, a técnica analóxica e o laboratorio, orienta a súa actividade á formación e ensino da fotografía en diferentes escolas e centros cívicos municipais. Adaptado á era dixital nos noventa, preside a asociación fotográfica Olláparo, nada en Boiro no 2008, desde onde promove e comparte actividades e inquietudes cun grupo de compañeiros barbanzáns afeccionados á fotografía.

21

XANELA

Boirenses na lembranza FILLO ADOPTIVO DE BOIRO

A

índa que Raimundo García Domínguez, máis coñecido por Borobó, non naceu en Boiro, si que se pode considerar un boirense, xa que parte da súa vida a pasou en Trebonzos, atalaia desde onde divisaba a súa ría de Arousa. O mesmo concello de Boiro quixo recoñecer os méritos deste insigne xornalista na defensa da democracia e de Galicia, e no ano 2003 foi nomeado Fillo Predilecto de Boiro. Anos despois , o día 4 de agosto de 2006, as autoridades boirenses dedicáronlle unha rúa que leva o seu nome.

N

aceu o 10 de xullo de 1916 en Pontecesures Sendo moi neno, cando principiaba a falar, con frecuencia dicía: ”Boroboroboro…” parece que o soniquete tómarao dun mendigo que andaba a pedir por Caldas de Reis, onde vivían os avós maternos do pequeno Mundo. De aí o seu seudónimo máis coñecido.

Estudou Filosofía e Letras en Santiago de Compostela e comezou a súa actividade xornalística en 1940, colaborando en El Español, La Estafeta Literaria, a revista Fantasía e o diario Madrid. Ademais, foi director de La Noche, o xornal de maior prestixio literario en Galicia, no que publicou os seus famosos “Anacos”, crónicas de temas variados baseados en feitos da vida real e temas de actualidade. En 1960 nomeárono director de El Correo Gallego e posteriormente trasladouse a Madrid como subdirector do diario económico 3 E. Ademais, foi redactor xefe e responsable de Documentación na Axencia Efe ata que se xubilou.

Tras falecer en Santiago de Compostela o 28 de agosto de 2003, os seus restos foron velados no Panteón de Galegos Ilustres en Santo Domingo de Bonaval.

22

XANELA

. .

ACRÓSTICO Bo escomenza o teu alcume, Orgullo señeiro da Galiza Rexo loitador, todo en ti é lume Onde ti estás e sin cobiza, Bo e xeneroso até aquel cume Outo dende o que dirixeste a nosa liza.

Patrón en moitas singraduras, Exemplar combatente antifeixista, Republicán, roxo, socialista, Irmán maior ás duras e ás maduras.

Obriga referente nesta coita De faguer de Galiza a nosa loita.

Inxel testemuña de firmeza, Solidaria diante toda esa avoleza, Testo, ergueito, fronte á cativeza, Amigo, por sempre, en barileza.

Gonzalo Bouza-Brey

23

XANELA

O xogo do dicionario consiste en darlles a todos os alumnos/as do IES unha serie de palabras que entrañan certa dificultade para que eles e elas escriban o seu significado sen consultar o dicionario.

Unha vez revisadas as contestacións publícase cada palabra co seu significado correcto, o número de alumnos e alumnas que acertaron e aquelas contestacións máis simpáticas e anecdóticas que houbo.

Xogo do dicionario

XANELA : TIXOLO :

Fiestra pequena; pequeno van na parede dun edificio para deixar entrar o aire e a luz

Xogo do dicionario 1. Masa de arxila cocida, polo xeral de forma rectangular,

que se usa na construción. 2. Tixola pequena para asar castañas.

Noraboa acertastes a segunda definición 155 alumnos/as!!!

Noraboa acertastes a definición 122 alumnos/as!!!

Só acertastes a primeira definición dous alumnos/as

Outras definicións disparatadas:

Outras definicións disparatadas:

-

- animal voador con forma de tesoiras.

- palabra de orixe celta que se utiliza para as persoas que están a punto de caer no leito de morte.

- peza de louza para poñer comida.

- chisme que serve para aquelar as medidas.

- utensilio empregado na cociña ao que tamén se lle poden dar outros usos como asestar un golpe mortal na tampa dos miolos.

- persoa toleirona.

- home disfrazado de muller.

- caldeiro.

- algo para comer.

- xersei.

- recipiente que se usaba antes para beber auga.

- macho da tixola!!!

24

un condimento. un gato típico galego todo peludo. unha cousa. material parecido á la. cacho da perna do porco. cousa que baila. xoia. unha gaiola. un utensilio que se pon na cabeza. instrumento que se usa para medir a auga. chanclas da praia. unha especie de barco pequeniño. programa de microsof pero co seu nome en inglés. agora que me acordo, dígocho mañá.

XANELA

Para a profes ora que nos ensinou a nos a lingua durante dous anos, deséxolle que sexa m oi feliz.

Irene

Para a miña profesora de galego que tiven durante dous anos da miña vida. Serás inolvidable.

Sara

esora de Para a miña prof sinou a en e m e galego qu que lle teño miña lingua e á moito cariño.

Vanesa

Para que a profe t d á qu anto m e galeg e en e lle sin o cous debo as. moi ou e tas Rup erto

Contigo aprendín as letras, contigo aprendín os signos, contigo a ortografía, contigo sempre vivindo Cristina Para a gra n descu profe br qu avivo iu a nosa l e me u en m ingua i e de rei vindi n un desex car. o

Gonza lo

Para Loli, unha gran profe de galego. Botarémoste de menos.

Pablo

Para a miña p rof de gale go, con esora agarim o Ana Cri stina

Para a profe Loli pola súa gran paciencia e por desentrañar os valores da lingua galega.

Iván

25

Este instituto inagurouse en 1999, de iso xa hai dez anos e dende o primeiro momento figurou entre o profesorado Dolores López Ameijeiras, coñecida por todos nós coma Loli, a profesora de galego.

Loli leva máis de trinta e sete anos exercendo a profesión de mestra e ao longo desta traxectoria laboral destacou como ensinante, pioneira na defensa do galego no ensino e sobre todo como fiel compañeira e boa amiga de todos. Agora, despois de dedicarse toda unha vida a ensinar, chegoulle o seu merecido descanso. Si, xubílase e por fin poderá dedicarse de cheo aos seus e ao que máis lle gusta facer: ler toda a literatura deste mundo, explorar coa súa mirada vívida cada recuncho deste planeta e emular a Tiger Woods cos seus paos de golf. En definitiva, vivir a vida.

Querida Loli, botaremos moito de menos o teu sorriso franco, a túa conversa amena así coma a túa vitalidade contaxiosa; pero aínda que todas as despedidas son tristes e custa moito despegarse das persoas que aprezas, neste caso non podemos máis que alegrarnos por ti e desexarche o mellor deste mundo. Boa amiga, compañeira da alma… non cambies nunca.

Os teus alumnos e alumnas tamén se quixeron despedir de ti, aí van algunas das súas dedicatorias...

XANELA

S

an Vicenzo de Cespón é unha parroquia que se localiza no leste do concello de Boiro. Segundo o padrón municipal de 2004 tiña 2075 habitantes (1084 mulleres e 991 homes) distribuídos en 25 entidades de poboación. Ten unha extensión de 11,8 km 2 ocupando o terceiro lugar dentro das oito parroquias do concello. O seu territorio xa aparece delimitado dunha forma moi aproximada a actual no Catastro de Ensenada (1753) “territorio y término por lo largo desde Norte a medio día media legua y por lo ancho desde Levante a Poniente, un quarto de legua, su circunferencia se andará en ora y media y por Levante, confina por la mar, poniente con la feligresia de San Andrés de Cures, Norte la de San Juan de Macenda, media día con la de San Cristóval de Abanqueiro, su figura es quadrilarga y se compone de diversas casas exparcidas por su estençión y término”.

Ao instalarse despois da súa creación pola Constitución de Cádiz, os concellos chamados constitucionais, no que hoxe é o territorio municipal de Boiro existían tres: Boiro, Cures e Cespón, todos dentro do partido xudicial de Noia. Pero ao executarse o Real Decreto de 23 de xullo de 1835 desaparecen os tres antigos concellos e proponse só un dos tres: o de Boiro. Os veciños de Cespón non conformes con esta resolución fixeron un pedimento para voltar a ser concello. Na sesión da Deputación da Coruña do 6 de novembro de 1837, acordándose que a petición pasase a informe da comisión correspondente, e da que non queda constancia de que logo prosperase.

Aparece Cespón en documentos históricos co topónimo de Sancti Vicentii de Sispalona no ano 1112 , cando se recolle una doazón realenga á Igrexa de Santiago. Pero moi posiblemente , anterior a estas testemuñas documentais, xa existía unha núcleo pobocional na parroquia que tería sufrido as invasións normandas do século X. Durante a Idade Media dous poderes feudais, sobre todo, señorean as terra de Cespón: o mosteiro de San Xusto de Toxosoutos e a Igrexa de Santiago.

Diversas fontes modernas e contemporáneas remiten á existenza na freguesía dun priorado dos monxes bieitos de Sobrado, que deixaría coma pegada unha casa do priorato e que hoxe en día aínda se conserva, xa en mans privadas. Tal priorado, na súa orixe, non era outro que o do mosteiro de Toxosoutos, institución que, no século XV, pasa a integrarse no mosteiro de Sobrado; o priorado era de Sobrado na Idade Moderna, pero non da Idade Media, onde a institución monástica predominante na freguesía de San Vicente de Cespón é Toxosoutos.

26

XANELA

IGREXA DE SAN VICENZO

O

templo é un edificio de notable interese histórico-artístico, con importantes restos románicos conservados, cun baldaquino gótico excepcional e unha reforma arquitectónica notable no século XVIII. A igrexa parroquial de Cespón preséntase hoxe coa envoltura dos períodos posteriores, reflectindo a transformación dos volumes románicos orixinais en estruturas máis complexas, sobre todo debido ás grandes reformas dos séculos XVII e XVIII. O altar, á cabeceira da igrexa, é o elemento estructural que conserva in situ a meirande parte de elementos románicos. No lado sur, ao exterior preserváronse cinco canzorriños que, aínda que puideron ser movidos para as diversas reparacións do tellado, estarían situados no seu lugar orixinal. Pola contra, non podemos ver o que acontece no lado norte xa que é neste punto onde se adosou máis tarde unhas das novas estancias, hoxe sancristía.

Estes canzorriños, típicos do románico rural do século XII presentan motivos xeométricos e figurativos, destancando unha cabeza de bóvido e unha representación antropomorfa.

Castro de Neixón O CASTRO PEQUENO. A uns 120 metros da punta do cabo hai un estreitamento que utilizaron os primeiros poboadores para levantar un gran montículo de terra aproveitando os terrapléns naturais que dan perpendicularmente ao mar. Mide 30x16x8 m. e pecha o que se coñece como Castro Pequeno . Escavaron este castro entre outros Florentino López Cuevillas e Fermín Bouza Brey. Destacan que a presenza dos caramuxos mesturados con ósos de mamíferos sinala un cambio no sistema alimenticio dos moradores do Castro. Sitúan a existencia uns 600 anos a. de X.C. e resumen así o que debeu ser a súa vida: “establecéronse sedentariamente xentes, que pola cativeza do hábitat cómpre supor pouco numerosas. Estas xentes coñecían a percura dos cerais e moían o gran dun xeito primitivo; pastoreaban bois e porcos; fundían o bronce; fabricaban olas e potes, que traballaban a mau “.

O CASTRO GRANDE. A uns cento trinta metros do Castro Pequeno atópase o Grande. É dun só recinto e forma case circular, medindo oitenta e un metros de diámetro na súa parte máis longa. Estivo portexido en tempos por un montículo de terra que chegou a acadar os oito metros de altura e un foso de ata seis metros de ancho.

27

XANELA

As devocións en Cespón a través do tempo De entrada, chama a atención a extraordinaria abundancia de imaxes de diferentes advocacións A advocación máis antiga, é probablemente o propio patrón, San Vicente, ou en galego, San Vicenço, como aparecía na documentación aínda a inicios do s. XVII. San Vicente preside o retábulo maior vestido de diácono, cun libro nunha man, a palma no martirio na outra e un corvo ao seu pé. A iconografía vén tomada da historia do Santo zaragozano morto a inicios do s. IV e recollida na Lenda Dourada no s. XIII. Nela cóntase como durante o seu martirio é sometido a imnumerables tormentos (asado nunha parrilla, foi despelexado…)

Unha vez morto o corpo é arroxado ao deserto para ser devorado polas bestas salvaxes, pero uns corvos protexen o cadáver. Vén sendo o santo patrón da parroquia dende a configuración da organización eclesiática parroquial en época altomedieval Acodou un impulso coa doazón dun fragmento de tibia polo frade Xosé Arredondo Abade do Mosteiro bieito de Monserrat no ano 1791. A reliquia foi colocada nunha cruz a modo de relicario, que aínda hoxe en día se saca para ser bicada polos fregueses durante a súa festividade e a de San Bieito.

Tamén de orixe medieval debeu ser advocación a San Benito representado como abade con báculo na man dereita e o libro da regula na esquerda. En Galicia adoita ser avogoso contra as enfermidades da pel, as espunllas, doenzas de oídos…

O grupo máis numeroso de devocións existentes na igrexa parroquial son as introducidas ao longo da Idade Moderna. De todos eles a devoción máis importante é a da Virxe dos Anxos, tal como se coñece en Cespón ou a Virxe da Asunción, como se nomea oficialmente. A imaxe da Santa representa unha Virxe coroada, coas mans xuntas en actitude de oración e encaramada sobre un pequeno estrado de nubes e anxos, de aí a denominación popular.

A orixe da fonda devoción que suscita vén dada por un miragre local acontecido no mesmo Cespón e personificado na figura de Constanza de Xesús, que chegou a ser priora do convento das Orfas en Santiago de Compostela. Do extraordinaro feito temos o testemuño dunha veciña: “A Nosa Señora dos Anxos évos unha santa moi milagreira, fixera un milagre moi grande hai trescentos anos ou así. Unha señora, que era irmá do cura, estaba eivada dunha perna, e rezáballe á Virxe. Un día rezando apagóuselle a vela e nesas a Virxe díxolle: - Constanza! Érguete e ponme outra vela.

E a señora contestoulle que non podía, que estaba coxa.

- Si, si que podes Constanza – replicoulle a Virxe.

E Constanza levantouse e entroulle unha enerxía así por dentro, que saou de todo. Despois a Constanza fíxose monxa e foi priora dun convento de Santiago. Dende aquela había unha muleta de madeira ofrecida enriba do retablo, que ao final se quitou porque aprodrecera.”

28

XANELA

29

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Ramón Piñeiro López nace en Armea, lugar da parroquia de Lama no concello de Láncara (Lugo), o diá 31 de maio do ano 1915. Era fillo de Salvador Piñeiro García, que desempeñaba no concello o posto de oficial, e de Vicenta López Fernández.

Por parte parterna a familia era coñecida polo nome de “os de Abaixo” , que segundo o propio Ramón “o apelativo tiña una connotación especial, porque era crenza común que os membros desta familia eramos raros, intelixentes e atolados”.

Por mor do illamento da súa casa e pola ausencia de cativos á súa beira, vai ter que xogar só e inventar os seus propios divertimentos. Isto vai marcar fondamente o seu carácter tímido que o acompañará o resto da súa vida.

Xa antes de ir á escola o seu pai aprendéralle a ler, que non a escribir por medo a que collese defectos que logo foran incorrexibles, aínda que ás agachadas de xeito artesanal cun simple garabullo el aprendeu a escribir.

30

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Nas súas longas meditacións solitarias, o neno, Ramón, estaba intrigado coa idea do tren. Seu pai tíñalle dito que se trataba dun coche grande que andaba e corría moito, sen que fose arrastrado por cabalos. Ese sería o primeiro problema de tipo intelectual que o preocupou na súa vida. O segundo foi, cando ao seis anos vai á escola por primeira vez, e comproba que o mestre falaba exclusivamente castelán. O neno viviu aquela situación, non como unha dificultade, xa que entendía bastante ben o castelán, pois xa aprendera a ler e a escribir nesa lingua, senón coma unha humillación na que se incluían el e os seus compañeiros, pero tamén os seus país, os irmáns, os veciños… todo o que era o seu mundo propio.

31

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

En 1924, trasladouse a Lugo para estudar o bacharelato elemental. Ao rematar estes estudos regresa a Láncara, onde fai a vida propia dun rapaz de aldea daquela época: traballa no campo, leva as vacas ao monte…, pero agora ten tamén a compaña da literatura: Espronceda, Victor Hugo, Petrarca, Ossian… e unha colección de poesía galega, onde leu por vez primeira a Rosalía de Castro.

En 1930 empeza a traballar de contable na ferraxería dun amigo de su pai en Sarria. Alí comeza a súa afección polos periódicos. Suscríbese a El Pueblo Gallego. Dos artigos que lía neste xornal deixoulle especial pegada os de Otero Pedrayo. Cando se proclama a II República comeza a seguir atentamente a actividade política do momento. Un día asistiu a un mitin, onde entre outros falaba Peña Novo, do cal quedou admirado porque falaba de Galicia nun tono galeguista que sintonizaba cos seus propios sentimentos.

32

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

En 1932, Ramón Piñeiro, volve a Lugo para proseguir os cursos de bacharelato superior; entón asiste a un mitin galeguista no que intervén Castelao. O discurso pronunciado por este gran artista produciulle unha grande impresión, chamándolle a atención un exemplo que puxo, no que comparou a República cunha árbore pequeniña que necesita estacas para ser protexida: “O perigo é que morra a árbore e prendan as estacas”.

Este mesmo ano participa na fundación das Mocidades Galeguistas de Lugo, da que é elixido Secretario de Cultura. A súa intensa actividade no seo do movemento galeguista culmina coa súa elección como secretario do Comité Provincial para o plebiscito do Estatuto de Autonomía do ano 1936, que sería votado o 28 de xuño e que foi amplamente aprobado polo pobo galego. Galicia dispuña polo tanto dun marco xurídico que lle permitía, por primeira vez na súa historia ter un parlamento e un goberno de seu.

33

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Ao rematar a Guerra Civil enceta na Universidade de Santigao a carreira de Filosofía e Letras, continuando despois na de Madrid, na rama de Filosofía pura. É o ano 1943, en plena II Guerra Mundial, cando os americanos entran en guerra e os rusos conseguen frear o avance alemán; ese cambio no transcurso da guerra fai que rexurda unha certa actividade política nos partidos clandestinos, moitos dos cales esperaban que a derrota do nazismo e do fascismo suporía tamén a restauración da democracia en España.

Contacta Piñeiro con Fernández del Riego e Gómez Román que estaban iniciando en Vigo a reconstrucción do galeguismo. Neste empeño, Piñeiro, significarase polo seu protagonismo. Representando ao Partido Galeguista da clandestinidade entra en contacto cos vascos cos cataláns, co resto da oposición democrática do exilio e cos exiliados de Francia. Tomados os primeiros contactos decidiuse crear un Comité Executivo, do que formaron parte Manuel Gómez Román, Ramón Otero Pedrayo, Plácido Castro, Francisco Fernández del Riego e Ramón Piñeiro.

34

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Ao final da Guerra Mundial, coa derrota das forzas antidemocráticas, as posibilidades da recuperación da democracia en España parecían altas. En xaneiro de 1946, Piñeiro é designado polas forzas políticas galegas do interior, para que representándoas viaxe a Francia a se poñer en comunicación co Goberno español no exilio. Coa axuda dos nacionalistas vascos pasa os Pirineos a pé por Navarra. En París mantén longas conversas cos gobernos autónomos e da República. Mercé á súa xestión consegue que Castelao sexa nomeado ministro do Goberno presidido para Giral, en representación de Galicia.

35

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

De regreso de París, Ramón Piñeiro é detido en Madrid cando preparaba unha reunión informativa con representantes das organizacións democráticas clasdestinas. Foi procesado en consello de guerra e condenado a seis anos de prisión. En marzo do ano 1949, sae do cárcere e xa na rúa decátase de que vía mal: tiña cataratas. Este feito prodúcelle unha fonda depresión, a pesar do cal, unha vez asentado en Santiago, prosegue a súa actividade política na clandestinidade. Convencido de que o horizonte real dun cambio de réxime en España se afasta cada vez máis, concibe a idea, xunto coas máis destacadas figuras superviventes do Partido Galeguista e das Mocidades, de dividir a actividade política en dúas frontes claramente diferenciadas: por un lado, conservar a estrutura clandestina do galeguismo co fin de manter relación coa oposición democrática española e por outro iniciar unha actividade legal destinada a afirmar a existencia de Galicia como pobo e crear unha conciencia galeguista nas novas xeracións.

36

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Na España da posguerra, para conservar acesa a luz do galeguismo a única saída era iniciar unha actividade legal no eido da cultura: nace así a Editorial Galaxia o 25 de xullo de 1950. A mobilización cultural foi cousa de Ramón Piñeiro, pero el destaca na súa constitución o “pulo ideativo” de Xaime Illa, o entusiamo e persistencia de Fernández del Riego e a contribución artística de Xohán Ledo que foi o creador da súa imaxe. O primeiro presidente da editorial foi Otero Pedrayo.

37

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

En 1951, Galaxia concibe a idea de crear unha publicación periódica. Ante a imposibilidade de imprimir unha revista cultural, por falta de permiso, idean a edición dunha serie de temas colectivos que traten de temas fundamentais da personalidade cultural de Galicia. Así nacen os “Cadernos Grial”, que despois de catro números foi suspendida pola autoridade gubernativa. En 1963, Galaxia, consegue que lle dean autorización para a publicación dunha revista co nome de Grial. Durante os vinte e cinto anos foi dirixida por Ramón Piñeiro e Fernández del Riego. Grial pretendía ser o vehículo da actividade cultural de Galicia e da súa incorporación á cultura europea e universal, así como proxectar a súa imaxe dentro e fóra.

38

RAMÓN PIÑEIRO Durante anos, pola casa de Ramón Piñeiro, na rúa Xelmírez X ASantiago, N E L A desfilaron unha enorme cantidade de 15, de xente, especialmente mozos universitarios, sobre os cales exercía un auténtico maxisterio espiritual e unha fonda influencia galeguizadora. No ano 1966, Piñeiro tivo ocasión de ensinar nos EEUU, na Universidade de Middlebury, que o invitou a dar dous cursos de verán sobre o pensamento español. O éxito alcanzado entre os alumnos foi tan grande que as autoridades académicas fixeron unha excepción e Ramón Piñeiro, contra os criterios que establecían que ningún profesor visitante fose invitados máis de dúas veces, seguiu impartindo cursos ata o verán de 1970.

39

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

En 1951, Ramón Piñeiro, publica o seu traballo Significado metafísico da saudade. Neste traballo introduce o tema da saudade no pensamento rigoroso, partindo de que Galicia posúe unha personalidade propia dentro da cultura europea. Piñeiro non só quería probar que era posible unha 40 filosofía baseada nunha peculiaridade espiritual galegoportuguesa e que esta filosofía se inscribía nas correntes máis modernas do pensamento filosófico europeo, senón que o pensamento pretendía facer unha declaración pública de universalismo, afirmando o non particularismo do espírito galego-portugués.

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

En novembro de 1967 foi designado membro numerario da Real Academia Galega. No acto de ingreso o seu discurso versa sobre A linguaxe e as linguas. Neste discurso traza unha panorámica do estado actual no estudo da linguaxe desde un perspectiva pluridimensional, e deseña os factores que anubran o problema da lingua galega. O tema da lingua foi sempre unha das preocupacións de Ramón Piñeiro, para quen a linguaxe é unha facultade humana pero cada lingua é unha manifestación do Ser. A lingua galega é marca distintiva da nosa singularidade e, para Piñeiro, tamén unha responsabilidade.

41

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Coa chegada da democracia Ramón Piñeiro é invitado a figurar como independente nas listas do PSdeG-PSOE (Partido Socialista de Galicia-Partido Socialista Obreiro Español) onde é elixido deputado pola provincia da Coruña. A presenza de Piñeiro no Parlamento, onde actuou con verdadeira independencia, foi moi importante de cara á asunción do ideario galeguista por parte da propia cámara, a maior parte dos membros da cal descubriron a través daquel home fondamente intelixente e honesto, extremedamente educado e cortés, os valores dunha vida xenerosamente entregada, moitas veces a costa de innumerables sacrificios, incluído o da liberdade, á causa do seu país.

42

RAMÓN PIÑEIRO XANELA

Ademais do seu papel na política, coa democracia non deixa de participar na vida cultural de Galicia. Cando en 1983 se crea o Consello da Cultura Galega, Ramón Piñeiro foi elixido o seu primeiro presidente e mantivo o cargo ata o seu pasamento acontecido o 27 de agosto de 1990.

O 25 de marzo de 1994 inaugúrase o Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro, que logo pasaou a chamarse 43 Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Trátase dunha institución pública adicada á investigación e fomento da lingua e da cultura galega.

XANELA

Mete o lapis no

O ENDL iniciou este curso unha campaña destinada a erradicar o uso de castelanismos que habitualmente contaminan a lingua galega.

estoxo estuche

Non craves cun “martillo”…

crava cun

44

martelo

XANELA

O ESPELLO DAS VERBAS

45

XANELA

ÁS VECES SINTO QUE NO MEU PAÍS FALTAN PALABRAS Sinto que cando a muller da floristería non me fala na miña lingua desaparece un prado de pensamentos azuis, que cando no taller de chapa e pintura non falan a miña lingua se oxida algo por dentro miña, que perdo cartos cando no banco non me atenden no meu idioma.

E cando abro os xornais e a miña lingua só aparece debaixo das pedras, é como se o meu país fose outro. Ás veces cando estou no autobús e non escoito a ninguén falando a miña lingua, fecho e abro os ollos para ver se estou soñando.

E cando no medio dunha praza escoito un neno ou unha nena que fala coma min, teño ganas de abrazala, de protexela de todo o que está a suceder antes de que sexa demasiado tarde. Ás veces sinto que no meu país faltan palabras, que desparecen día a día, que hai xente que as abandona e xente que as esconde e sinto que pouco a pouco o meu país vai facéndose máis pequeno e que somos menos porque hai menos palabras.

No meu país hai moita xente buscando as palabras que nos faltan.

Buscamos debaixo das pedras, nos xornais ou nos nenos e nenas que agardan o autobús, palabras que ás veces aparecen e outras se perderon para sempre.

Gustaríame que atopásedes as miñas palabras como eu necesito as vosas.

Sechu Sende

46

en Sechu S

de

XANELA

Feliz no teu día

Suso de Toro

- Pasa, Carlos, pasa. Quita a chaqueta, trae, trae. Estou morto de curiosidade por saber que é iso tan importante que me tes que dicir. Pasa, pasa á sala, que xa teño un café preparado. ¿Ou prefires un té?

- Non, gracias. Un café xa me vale.

- Ben, ben. Senta aí que é moi cómodo. Cómo o tomas, só ou con leite?

- Un chisquiño de leite, por favor.

- Como non. Bota ti o azucre.

- Supoño que quererás saber que é o que che teño que dicir.

- Pois si. Estou que morro de ganas. Non me dirás que me ofrecedes entrar na Academia…

- He, he. Non, home. Algo mellor.

- ¿Mellor? Non sei, mellor imposible. Xa sabes que o meu soño é ser académico. Ser un de vós, coma vós.

- Hai honores máis altos. ¿Qué che parece se che digo que pensamos adicarche o Día das Letras galegas deste ano? ¿Non che fai ilusión? ¿Por que pos esa cara?

- É un honor que nin soñaría. ¿Pero non está reservado aos mortos exclusivamente?

- Si. Precisamente diso che quería falar.

- Non entendo.

- Verás, é doado de entender. Nós precisamos renovar o asunto este das “Letras Galegas”. Meter sangue novo, buscar a actualidade, a noticia. Ti es un home aínda novo. ¿Tes corenta e tres anos, non?

- E catro.

- Vale. Pois con corenta e catro anos xa tes unha obra bastante acabada. Tres libros de poemas. A un deles déronlle o premio “Esquío”, ¿non?

- Si. A “Paseniño morre a noite”. Hai cinco anos.

47

- Efectivamente. E tes un libro de contos e unha novela que gañou o premio “Blanco Amor”.

- Si. “A pegada dunha dúbida”.

- Efectivamente. Así que nós valoramos que tiñas méritos abondos para adicarche o “Día”.

- Xa, pero hai o detalle de que eu aínda estou vivo.

- Si, claro. Efectivamente falta esa formalidade, pero xa sabes que o que algo quere algo lle custa. Precisamente teño aquí un frasquiño que contén un produto que, sen dor algunha, proporciona un apacible pasamento. Xa me entendes. Non lle teñas medo, non doe. Claro que se prefires unha pistola e unha bala como Larra tamén podemos…

- Mira, non che pareza mal pero eu preferiría agardar uns aniños. Aínda son novo.

- Pero home, eu estou a falarche da inmortalidade. ¿Ti estás seguro do que se vai dicir da túa obra dentro de oito anos ou vinte? ¿E cando morras? ¿Sabes se se vai acordar alguén dos teus libros? En cambio, se morres agora, en pleno pulo creador… Mira para Manoel Antonio. Ademais que nós xa te consagramos no momento. Pasas á Historia. Imaxina os títulos dos xornais, “Este ano o día das Letras adicado a Francisco Puga”

XANELA

- Non sei. Dáme como un pouco de reparo, agora que veño de rematar de pagar o piHadrián so… Ademais que aínda non fixen testa– Profe, esa é a rapaza que me gusmento. Non sei que dirá a muller. ta –dixo o neno, achegándose á - O teu testamento inapelable é a túa obra. E barra da cafetería do á túa muller que mellor cousa lle podes colexio e ollándonos dende detrás Agustín Agra deixar que ser a viúva dun esgrevio persoeidas gafas de pitoño cunha seriedade impropia ro. Pensa na de entrevistas que lle van facer da súa idade–. Que teño que facer para ligar? na tele, nos xornais. “¿Cómo era el na inti–engadiu, dirixíndose ao seu mestre de galemidade?, ¿roncaba de noite, cantaba ao se go e deixándonos a todos os dous coa cunca afeitar? do café a metade de camiño con aquela es- Home, ben mirado. pontánea confesión–.

- Mira, antes de tomar un par de culleradas Foi sorte que a axilidade de reflexos do meu disto co café déixame marchar, que non é compañeiro fose quen de acudirnos naquela cousa de verse un complicado. Xa me en- encrucillada e romper co embarazo do silencio tendes. que ameazaba con rachar a febleza do noso cre- Claro, claro. to - Se tes algunha dúbida pensa nos titulares – Éche moi fácil, home; só tes que facer tres das noticias, “Tráxico final dun escritor suicousas –respondeulle, sen apenas pensalo, cida”. E dous días despois, “ La academia como se fose algo que el tivera ben claro dedica el Día das Letras a Francisco Pena, dende toda a vida–. A primeira, e máis imrecién fallecido en trágico final”. portante das tres, é ler moito; a segunda é - Gracias, Carlos, gracias. Oxalá algún día che ter moitos temas de conversa, ese é o motipoida dar as gracias. Deixa que te acompavo polo que debes ler todo canto poidas; e ñe á porta. por último debes ser, amais de amábel, moi - Non fai falta, non fai falta. Non esquezas simpático. Se fas esas tres cousas xa verás deixar algunha carta de despedida, algo que que o demais é ben doado. se poida ler no funeral.

O rapaz deu a volta e saíu sen dicir nada, - Descoida, descoida. Dálle un saúdo ao presi- sen dar resposta aos consellos que escoitara do dente da Academia da miña parte. seu mestre. Nós mirámonos outra volta cun sorri- Será dado. Abur, Paco. so de orella a orella debuxado na faciana, case que emocionados pola súpeta maxia que xurdira Suso de Toro daquel momento dun xeito inesperado, e, ao unísono, impulsados quizais por un común presentimento, seguimos os seus pasos. Non sabería dicir o porqué, mais non minto se afirmo que non foi sorpresa o comprobar como o rapaz, acompañado coa tenra candidez que lle proporcionaban os seus doce anos, entraba con decisión na biblioteca.

Agustín Agra

48

XANELA

... podes traballar, ler, navegar por internet, etc.

... empréstanche películas e documentais en formato DVDs

... tes con que xogar ao xadrez, ás damas, etc.

49

XANELA

... organ铆zanse exposici贸ns, coma a BD*expo 2009

... tes un espazo virtual onde ver propostas de lectura, aportar as t煤as opini贸ns, etc.

http://biblolocus.blogspot.com/ ... hai un club de lectura

50

XANELA

Estamos no ano 2009. A Cachada enteira está ocupada polos exames. Toda? Non! Un club composto por irreductibles lectores aínda resiste e sempre ao invasor. E a vida non é doada para as garnicións de bibliotecarios e libreiros dos campamentos veciños de Boirum,Cesponum,Cabodecrux, Abanqueirum...

Mais… que é un club de lectura ponse de acordó nunha lectura

xúntase cada certo tempo

Un grupo de xente que...

non ten ningún compromiso co club

fala sobre o que leu

E a ti, gústache ler?

51

XANELA

Este ano, 2009, cúmprense 200 anos do nacemento de Charles Darwin e 150 da edición da súa obra decisiva “A orixe das especies” na cal postulou que as especies se converten unhas noutras grazas á selección natural sen ninguna intervención divina. Esta afirmación fortemente debatida na súa época por moitos sectores da sociedade, sobre todo pola Igrexa Católica, aínda segue levantando polémicas hoxe en día.

E

ste ano 2009 celébrase o douscentos aniversario do nacemento do naturalista Charles Darwin. Este coñecido científico é o autor de A orixe das especies e a persoa que desenrolou a teoría da selección natural.

Charles Robert Darwin naceu en Shrewsbury (Shropshire) o 12 de febreiro de 1809. Foi o quinto fillo dunha rica familia inglesa.

Tras graduarse no ano 1831, o mozo Darwin enrolouse con só 22 anos no barco de recoñecemento HMS Beagle como naturalista para emprender unha expedición científica ao redor do mundo. Na súa viaxe a bordo do Beagle puido observar multitude de especies que tiñan un gran parecido, o que o levou a pensar que as especies partiran dun antecesor común, pero que logo foran sufrindo determinados cambios que lles permitiron adaptarse aos determinados lugares.

Anuncio de 1873 dun Darwin regresou a Inglaterra no ano 1836 e comezou a recompilar as súas ideas preparado para a sobre os cambios das especies. En 1838 xa tiña elaborado un bosquexo sobre a gorxa ridiculizando o teoría da evolución mediante selección natural. Esta teoría consiste en que darwinismo nunha especie as variacións veñen dadas por mutacións ou por recombinación xenética (esta úlima causa só se da nos individuos con reprodución sexual). Cando as características dun ecosistema cambian e se manteñen así durante un período máis ou menos longo de tempo, as especies que presenten unha variación vantaxosa para estas novas condicións terán maior probabilidade de sobrevivir e de reproducirse. Isto fará que os descendentes destas especies presenten estas novas características xa que están recollidas no seu xenotipo. Así, pouco a pouco as especies irán cambiando e adaptándose ao medio.

52

XANELA

As reaccións á obra de Darwin foron inmediatas. Moitos científicos puxeronse en contra desta nova teoría alegando que Darwin non a podía demostrar. Sen embargo, os seus maiores opoñentes encontrounos na relixión, sobre todo na igrexa católica A idea de que o ser humano fora evolucionando por procesos naturais contradecía a teoría de que fora creado por un deus, ademais de situalo á altura dos demais seres vivos. Ambas ideas representaban un perigo para a teoloxía ortodoxa.

Darwin foi elixido membro da Royal Society (1839) e da Academia Francesa das Ciencias (1878). Tras a súa morte en Down, o 19 de abril de 1882 rendiuselle o honor de ser enterrado na abadía de Westminster.

Actualmente, aínda que a evolución é un feito comprobado, existe un rexeitamento nos sectores relixiosos máis fundamentalistas, sobre todo en determinados estados sureños de EE.UU. nos que se prohibe a ensino da teoría evolutiva. ¿O home descende do mono?

As ideas de Darwin resultaron moi polémicas na súa época, xa que parecían ir en contra das ensinanzas das Biblia sobre a orixe do home, e tardaron moito tempo en ser aceptadas.

Aínda que nunca Darwin asegurase que o home descenderá do mono, nin en A orixe das especies, nin en A descendencia humana, os receos de científicos contrarios á evolución inspiráronlles esa idea. Ata entón pensábase que Deus creara, nun acto especial, a primeira parella humana, da cal descenderían todos os demais seres humanos.

53

A evolución do cabalo

XANELA

O

Equipo de Normalización e Dinamización Lingüística (ENDL) e o Departamento de Educación Física do IES da Cachada organizan esta actividade, que denominamos sendeirismo cultural, dentro das medidas tomadas para acercar ao noso alumnado á realidade cultural na que se desenvolven. Unha realidade conformada polo propio medio físico-xeográfico e polas creacións que o xenio popular foi capaz de producir.

Aproveitando as rutas trazadas no calendario que se fixo o curso pasado, que discorren polas distintas parroquias do concello, levarase a cabo unha ruta cada tres meses na que participarán de forma voluntaria profesores/as, alumnos/as e calquera persoa interesada. Estas saídas faranse en horario non lectivo. Iranse dando a coñecer elementos da cultura popular que por próximos posiblemente nunca se repararon neles nin no seu valor artístico, ao mesmo tempo que gozamos dunha actividade ao aire libre que ademais de servirnos de exercicio físico axúdanos a completar unhas xeiras de convivencia.

1ª Ruta LUGAR : San Vicenzo de Cespón DATA : 13 de novembro de 2008.

DISTANCIA : 7,5 Km. TEMPO : 2,5 horas.

DIFICULTADE: Baixa.

PERFIL : Plano.

HORA DE COMEZO : 15,30 h.

PARTICIPANTES : Xoán F. Castelao, Berta Gómez, Pilar Hermo, Mila Ares, Fernando Blanco, Manuel Román, Lucía Eres, Manola Mato, Emilio Regueira, José M. Hermida, Manolo Castro, Laura Davila, Laura Paz, Alicia Rial, Sergio Piñeiro, Sara Piñeiro, Ana Vidal, Irene Deira, Vanessa Alonso, Sara Sieira, Laura Triñanes, Vanessa Calviño, Celia Herbón, Ángela Neu, Daniel Lojo, Nuria Barcala, Yaiza Romero, Fátima Núñez e Isabel Ramallo

54

XANELA

ITINERARIO : En San Roque ao pé da capela e do Calvario comezamos a ruta. Indo cara á Arribada chegamos pouco despois á beira do río Brea, onde nos espera un acolledor recuncho poboado coas especies vexetais típicas de ribeira; alí atopamos o muíño de Romero; enfronte un fermoso pombal. Seguindo o curso do río chegamos á súa desembocadura e logo ás aldeas de Comba e Nine. Beireando a Ría chegamos ao pequeno peirao de Pedra de Sar, desde onde poderemos gozar dunhas preciosas vistas da Ría con Rianxo ao fronte e, ao fondo, Vilagarcía. Seguindo á beira da Ría chegamos ao castro de Neixón e ao Centro Arqueolóxico do Barbanza. De alí, indo cara a Quinteiro e á beira da Praia de San Vicenzo do Mar, podemos contemplar o restaurado pazo de Ribademar. Rematamos a camiñata diante da igrexa parroquial de San Vicenzo de Cespón.

55

XANELA

O magosto é unha festa tradicional e típica que se celebra en toda Galicia aló polos primeiros días do mes de novembro. Ten como elementos principais o lume e as castañas que recobran a importancia que tiñan antigamente ata a aparición da pataca e do millo. Eh, ala!, alí onde hai festa estamos os alumn@s da Cachada. Por iso o día 5 de novembro despois de asar as castañas tal e como manda o ritual fixemos festa rachada: primeiro comelas, logo xogos de xincana, salto da corda, trompo, chave, birlos, e como non, baile ao son da gaita , tambor e pandeiretas que algúns compañeiros tocaban con gran mestría. Ah!, os de 4º tamén vendemos larpeiradas caseiras para facer algún carto para a excursión de fin de curso.

iño n Mart Polo Sa o, magost as faise o as asad ñ a t s a con c to. ou mos o ñ i v e

56

XANELA

57

XANELA

O

pasado vinte de febrero celebramos por todo o alto, tal e como se merece, o entroido. Alumn@s e profes quixeron que esta festa popular de arraigo tan ancestral no noso paĂ­s brillara con luz propia no Instituto. Comparsas e desfraces individuais mostraron o seu mellor enxeĂąo para alegrar e divertir a todos os presentes.

58

XANELA

1º CICLO ESO 1º Premio : “A familia Feijóo”, 2º A 2º Premio : “Spice Girls versus papparazzi” , 2º D

59

XANELA

2º CICLO ESO 1º Premio : “Thriller” , 4º A 2º Premio : “Lacasitos”, 3º A

60

XANELA

NOVAS EN DEFENSA DO MONTE GALEGO

Os pasados días do 26 a o 29 de xaneiro os rapaces e rapazas de 3º D e PDC participaron nunca actividade proposta pola Xunta de Galicia co obxectivo de coñecer e coidar os nosos montes. Nesta actividade puidéronse aprender entre outras cousas, a distinción entre árbores pirófitas, autóctonas, foráneas, etc. Así como a organización das UXFOR e o aproveitamento do monte con sistemas como silvopastoreo. Ademais de todos os coñecementos adquiridos pudieron gozar dunha enriquecedora convivencia con rapaces de distintos lugares de Galicia.

CALENDARIO O Equipo de Normalización e Dinamización Lingüística do IES A Cachada editou un precioso calendario para o ano 2009. Esta actividade é outra iniciativa máis dentro dos proxectos de revitalización da lingua galega. En cada páxina, ademais do almanaque correspondente a cada mes pode ollarse unha fotografía cedida polo Asociación fotográfica Olláparo e lerse unha poesía dun escritor ou escritora galegos.

61

VIAXE A CITROËN

O día 14 de abril o alumnado de Tecnoloxía acudiu a Vigo a realizar unha visita á factoria PSA-CITROËN e ao museo MARCO. Durante dúas horas, e ataviados cos debidos equipos de protección individualizada (EPI), os rapaces/as percorreron as instalacións de Citroën, observando os automatizados procesos de embutición, corte, pintado e montaxe de pezas dos vehículos fabricados. Logo dun breve xantar con centro histórico de Vigo e dun paseo húmido pola rúa Príncipe, visitaron a exposición temporal do MARCO, onde algún ata sufriron en propia carne as incomodidades das celdas do antes cárcere e hoxe museo de Arte Contemporánea.

XANELA

O SAMAÍN

dos, os remos descompensábanse e máis dun caía á auga.

Tamén se fixeron abordaxes moi divertidas, e por suposto non faltou un bañiño deixándose levar pola corrente do río. Listos para volver?

No mes de outubro e con motivo do Samaín, o departamento de Inglés organizou un concurso de cabazas decoradas. Esta actividade contou coa participación de gran parte e do alumnado, que unha vez máis demostrou a súa gran capacidade de creación.

Premiáronse aquelas cabazas máis orixinais e os gañadores recibiron fabulosos agasallos .

EXCURSIÓN DE 4º ESO O pasado xaneiro os alumnos e alumnas de 4º foron a Andorra. Durante os sete días que pasaron nun pequeno pobo chamado Sol Deu puideron gozar de diferentes actividades deportivas. Todas as mañás baixaban á estación de Grand Valira para gozar dunha xornada de esquí ou snow.

Outras actividades foron a visita a Caldea e unha tarde de patinaxe sobre o xeo nunha pista cercana a Andorra. A pesar de que acababan a xornada esgotados, aínda se quedaban con gañas de festa e algunha que outra noite baixaban á discoteca do hotel para pasar unha agradable velada.

Foi unha experiencia nova e interesante e a pesares das caídas non dubidarían en repetir.

RAFTING O dezaoito de febrero os alumnos e alumnas de 4º ESO fixeron unha saída a Herbón (Padrón) organizada polo Departamento de Educación Física. A actividade a realizar era o descenso en raft (lancha pneumática) polo río Ulla, que tiña como obxectivo principal valorar o noso entorno natural, o traballo en equipo e coñece unha nova forma de lecer en contacto coa natureza. A empresa contratada facilitou as lanchas cos remos, o traxe e escarpíns de neopreno e un casco, ademais dun monitor que ía en cada lancha. O descenso durou aproximadamente unha hora e media. Había zonas do río tranquilas, onde se remaba relaxadamente, pero cando chegaban os rápi-

RELATORIO DUN ESCRITOR O día 26 de novembro o famoso escritor anglosaxón, de orixe hindú, Bali Rai estivo na casa da cultura para ter un encontro cos alumnos e alumnas de 4º de ESO. Alí presentou a súa obra Un casoiro ben mal amañado, que o primeiro libro dun escritor indio traducido ao galego. O literato re62

pondeu ás preguntas dos estudantes e profesores establecéndose un debate sobre o dilema do protagonista, un rapaz que ten que elixir entre seguir a tradición familiar e afrontar unha voda para a que non está preparado ou seguir adiante coa súa vida e adaptarse á realidade do seu novo país.

EXPOSICIÓN

Durante o mes de outubro, os alumnos/as de 4º B e 4º C estiveron realizando unhas interesantes maquetas como traballo para a materia de Educación Plástica e Visual, coordinados pola profesora responsable da área, María Constantino Arriaga. As maquetas foron construídas con materiais como cartón, madeira e papel maché, e representaban unha parte dalgún recinto urbanístico característico de distintos momentos históricos, dende a prehistoria ata o século XX. Ao rematar a actividade, os traballos estiveron expostos no espazo de entrada ao instituto, para poder ser gozados polo resto da comunidade educativa.

XANELA

XADREZ

de francés organizou un intercambio co Lycée Maurice Génevoix de Montrouge, París.

Neste proxecto participan catorce alumnos do noso instituto, na súa maior parte de 4º da ESO, alumnos que viaxarán a París o vindeiro día 16 de maio onde ficarán até o día 26.

Os intercambios deste tipo son unha excelente oportunidade para que os rapaces coñezan outros países e tamén para que melloren o seu nivel na área de linguas extranxeiras, nesta caso, da lingua francesa. Un dos aspecto máis importantes deta experiencia é o da convivencia durante uns días coas familias, xa que o réxime de aloxamento, tanto para uns coma para outros, é o de ser acollido na propia casa.

Que nos traerán coma agasallo?

Estase a desenvolver estes días o segundo campionato de xadrez, aberto a profesores e alumnos, do noso instituto. A primeira fase rematará para Semana Santa: dúas liguiñas con 11 participantes nas que se clasifican os catro primeiros. Á volta das vacacións terán lugar as partidas de cuartos de final, con cruces directos entre os xogadores, que nos le- SAÍDA CULTURAL varan até a final da que sairá o campión que herdará o título do gañador do ano pasado: Cristian Romero de 4ºC. Ou será quen o noso compañeiro de repetir o brillante triunfo da pasada edición?

INTERCAMBIO O día 30 de marzo os alumnos do IES A Cachada andaban algo perdidos; xa non sabían se seguían en Boiro ou se mudaran de planeta.

E o caso é que había un grupo de rapaces que andaban a falar"raro" polos corredores: chegaran os franceses!

Et oui! Este ano, Olga López Taladrid, profesora do departamento

Os alumnos e alumnas de 1º ESO foron a Lugo o pasado mes de abril. Esta viaxe cultural, programada polos Departamentos de Galego, Sociais e ENDL, consistiu nunha visita ao Museo Provincial , onde os rapaces participaron nunha actividade denominada Rutas literarias, que consiste en facer uns xogos de búsqueda e investigación dentro de museo, 63

baseándose nas lectura de catro relatos escritos por coñecidos escritores e xa preparados para a actividade. Á saída do museo, unha guía ensinoulles o máis interesante do Lugo monumental: Murallas, Catedral, Praza de Maior etc. Xa de volta tamén visitaron o Museo-Fortaleza de San Paio de Narla no concello de Friol.

DEPARTAMENTO DE RELIXIÓN

Para o día 30 de xaneiro, Día da Paz, o Departamento de Relixión organizou diversas actividades adicadas á conmemoración deste día. Destacaron as seguintes: Visionado dunha película para a reflexión sobre as guerra e a violencia: “ A guerra”; a actividade desenvolveuse en 1º da ESO. Elaboración de carteis co tema da paz para 1º e 2º da ESO. En 3º e 4º traballouse sobre a paz pero con frases e reflexións doutras relixións.

A canción tamén foi outra das actividades que en 2º da ESO traballaron, encargándose de buscar cancións que tratasen este tema.

XANELA

● TÍTULO :

OS XOGUETES ESQUECIDOS.

● AUTOR : Xosé Lòpez González e Xosé Manuel García. ● EDITORIAL: A Nosa Terra. ● COMENTARIO: Este libro non pretende ter só unha finalidade didáctica senón tamén antropolóxica e etnográfica. Varios anos de busca de información por distintos concellos deron neste volume que describe cada un dos brinquedos e convida de maneira práctica a súa contrución a través das ilustracións que forman parte do libro. Obtivo o primeiro premio na XII edición da Irmandade do Libro da Federación de Libreiros de Galicia.

● TÍTULO :

UN CASOIRO BEN MAL AMAÑADO.

● AUTOR : Bali Rai. ● EDITORIAL : Sotelo Blanco. ● COMENTARIO: Unha obra que narra as pericias vitais dun adolescente punxabi, Manny, que se debate entre manter as relación familiares e vivir a súa propia vida, é dicir, narra de xeito cru e realista o intento de sobrevivir de moitas comunidades de inmigrantes en espazos culturais alleos e as contradicións que se xestan nas segundas xeracións no seo desas comunidades.

● TÍTULO:

A CONTA ATRÁS.

● AUTOR: Carlos Portal. ● EDITORIAL : Faktoría K. ● COMENTARIO: Primeira parte dunha novela gráfica para adultos sobre o desastre ambiental causado por un petroleiro contada a modo de “flash-back” e con ilustracións dinámicas e expresivas.

64

XANELA

1ยบ PREMIO de 1ยบ CICLO

65

XANELA

66

XANELA

67

XANELA

Iván Gómez Vila

Yasmina Viturro Tarela

Ramiro Carreño Pérez

Javier Outeiral Albarrán

68

XANELA

Isto non é o que parece 4º A

Profes de marcha

4º B

4º C Alumnos franceses

69

XANELA XEROGLÍFICO

FUGA DE LETRAS

ENCRUCILLADO

1 2 3 4 5 6 7 8 9 70

XANELA

Co motivo da celebración do Día do Libro organizouse no Instituto un certame literario de animación.

BASES DO CERTAME 1. TEMA E CARACTERÍSTICAS · 1ª fase · O tema do relato é libre, mais partirá dunha frase ou palabra que se dará a coñecer no momento da proba. · Establécense catro categorías, podendo participar unicamente nunha delas: Nanorrelato en Galego, Nanorrelato en Castelán, Nanorrelato en Inglés e Nanorrelato en Francés. · Os participantes gozan de completa liberdade para escoller a categoría na que desexen participar. · Os participantes escribirán os relatos simultaneamente o día 23 de abril, de 10h35 a 12h15 no patio do centro. · A lonxitude do relato estará limitado a unha plana A4, non tendo extensión mínima. · Nas categorías de Nanorrelato en Inglés e Nanorrelato en Francés está permitido o emprego de dicionario. · O nanorrelato poderá pertencer a calquera xénero literario (policíaco, terror, romántico, ciencia ficción, histórico...) · O xurado deste certame valorará a orixinalidade do relato, así como a súa presentación. · 2ª fase · Consistirá nunha animación dialogada partindo dos relatos gañadores de cada categoría e empregando os programas GoAnimate e Xtranormal. Está previsto un obradoiro de animación o día 5 de maio para aprender a manexalos.

2. PARTICIPANTES · Poderán presentarse ao certame (á 1ª e/ou á 2ª fase) todos aqueles que o dese– xen. · 3. PRAZO DE INSCRICIÓN · 1ª fase · Do 20 ao 22 de abril na Biblioteca do IES A Cachada. · 2ª fase · Do 1 ao 11 de maio. · 4. PREMIO · Os gañadores de cada categoría serán premiados cunha viaxe ao Aquapark de Cerceda. · 5. XURADO · Os xurados, un para cada categoría, estarán formados por dous profesores e un alumno, que non participará na categoría da que é xurado. · O xurado resérvase o dereito de declarar desertos os premios en caso de que os relatos e/ou as animacións non cumpran os requisitos demandados. · O fallo do xurado da 1ª fase darase a coñecer o día 30 de abril a través dos blogs de Act. Extraescolares (arroas.blogaliza.org) e da Biblioteca (biblolocus.blogspot.com). · O fallo do xurado da 2ª fase farase público o día 15 de maio durante o acto de celebración do Día das Letras Galegas · O veredicto dos xurados será inapelable.

6 NORMAS FINAIS · Os participantes, pola súa mera inscrición, aceptan integramente as bases deste certame. · 71

XANELA

dedicatorias

SOLUCIÓNS ENREDOS

72