11 bertrand russell batı felsefesi tarihi 1 cilt

Bertrand Russell

Batı Felsefesi Tarihi ilkçag Çeviren Muammer Sencer

Bu çevirinin kimi sıkıntılarını benimle paylaşan annemin anısına

İÇİNDEKİLER ÇEVİ R İ ÜZERİ N E...................................................................................... iV. BASKI İÇİN .................................................................................... ... Ö NSÖZ ........................................................................................................

11 17 19

R USSELL'I N FELSEFE TARİ H İ ÜZE R İ N E ............................. :............

RUSSELL'IN ALBERT EINSTEIN'A YAN ITI .......................................

21 27

DÜ ŞÜNCE VE EYLEM ALANININ TUTARLI FİLOZOFU ................

FELSEFESİ ................................................................................................

29 37

A. H egel v e Moore Etkisi ........................................................................

B . M antıkçılık - Whitehead'le İ ş Birli 1:)i .................................. :.... ..........

C. Bilgi Kuramı ......................................................... ... ; .................... :.......

D. Empirikli1:)e Çıkış ..................................................................................

E. Tanıtlar Kuramı . ..........

F. Etik ......................................................... ;................................................

G. Din ............................................................· ..............................................

H. B irey . ve Toplum .................................................................................. İ. S iyasal Ekonomi ................................................ :

37 40 54 72 75 77 78 .

83 86

..

.

.

..........................................................•............ - .

..·...............................

BİR İNCİ KİTAP G İ R İŞ ................ :.......................................................................... ;...............

93

GREK UYGARLIGININ YÜ KSELİŞİ .........................................

105

MILETOS OKULU VE THALES................................................

ANAXIMANDROS ................................. ......... ;............................

ANAXIM EN ES ..............................................................................

SONUÇ..........................................................................................

1 27 1 29 1 30 1 31

il

.

111

PYTHAGORAS ............................................................................ .

1 33

iV

HERAKLEITOS XENOPHANES H ERAKLEITOS AHLAKI ....................... : .......... ......... . ..............

1 43 1 45 1 45

............•...............................................................

..................................................•........................ .

V

ANAXAGORAS

:

1 55

·········�················································· ..............

'

VI

PAR M E NIDES

Vll

EM PEDOKLES

······································································ ····

1 65

Vl l l

K Ô LTÜ R YÖNÜNDEN ATİNA ............ .....................................

Attika' nın Tarihçesi ..... . .. : ............................... ;.............................

1 71 1 73

IX

ATOMCULAR ...... .................................. ......................................

1 75

1 59

························································ ····················

-'

.

.

X

PROTAGORAS

.............................................................•..............

1 85

XI

SO KRATES ....... ........... . .... : ....................................... ............ .' . ......

Sokrates' i n Tipi ............................................................................

1 93 201

Xll

SPARTA'N I N ETKİSİ . . ............................................. .............. .. ... , Kad ı nların D uru mu .......................................................... . ..... . .....

Sparta Yi�itli�i ........................ . ......................... �...........................

O l umsuz Yönler ... ............ . ............ ....................................... :.....

205 206 209 209

PLATON' U N DÜŞÜNCE KAYNAKLAR! ..................... .............

21 5

PLATON ' U N UTO PYASI ........................................................... : Ekonomik Ö neri ...........................................................................

Adalet .............................................................................................

Sa�töre · Ü lküsü ............. . .............. ................................................

Standart İyi ve Kötü ................... ; ..... ;..........................................

21 9 222 224 226 228

.

Xl l l XIV

·

.

_

XV

XVI

DÜ ŞÜ NLER (İDEALA R) KU RAMI ............................................

Bilgi ve Kanı :. . ................ ; ..................-............................................

Kuramda M antıksal ve Metafizik Bölüm ................................. lyi' nin Durumu .............................................................................. İdealar Ö�retisinln Yanlışları .....................................................

Saçma da.Yararlıdır ....................... :.....................�......................

M odern Platoncuların Özelli�i ...... . ........ : ......... . ........................ . PLATON ' U N ÖLÜ MSÜZLÜKKURAM I ................................... Ölümü Sevinçle Karşılamak ...................................................... Çileci Yönler ....................................... ..........................................

Dinin Anlıksal Yanı ......................................................................

Bedenin Kötülü�ü .................................................. ..... ..............

Ruhun Ö l ü msüzlü�ü......................................... ...... .................... .

.

·

23 1 23 2 233 237 237 242 243 245 246 247 248 250 25- 1

XVl l

Tinin Ölümden Sonra Yaşaması .............. :...............................

Sokrates'in Karakteri ................................... . ........ .....................

253 254

PLATON'A G""ö R E EVR E N İ N DOGUŞU (KOSMOGONIA) .

Zamanın Kökeni. .................... ... ........ ......................... ... .... ,........ İ ki D ünya ........ , Dünya Geometriktir ............................ : ............... : ... ·. ... . ................ İ ki Tin ......................................................................... ;...................

Fizyoloji Görüşü ..................... . ....... ;.............................................

257 258 260 260 261 26_2

PLATON ' DA . BİLGİ V E ALGI ............ ..... .......�............................ İnsan Her Şeyin Ölçüsü ......... :...................................................

Bağlantısal ·öneimeler ....... .... .. . . ..... ........ ..... ... .. . .. . .. .. .,................

Hayvan Her Şeyin Ölçüsü ......................................................... .Herakleitos'un Eleştirisi ......................... .....................................

Sözcük Anlamları Değişmez .................... :.......... �.....................

Bilg i Algı Özdeşliği ... :.................................................. :...............

Benzerlik - Benzemezlik .......... :..................................................

Varlık....................................................................... ........................

Algıdan Tü�e � e � iş Bilgi Türleri ........... : ................................... . _ Olçusu Her Şeyın ...................... .............. . .................... ..............

Evrensel Akış ................................. .- . .............................................

263 263 264 264 265 266 266 267 268 269 271 272

.

.

.

..................._...........................................................

XVl l l

.

xıx

XX

ARİ STOTELE S M ETAFİZİGİ ..................................................... 275 Tümeller Öğretisi ............. ; .................. ; .................................... ,... 277 Özel Adlar ve Sıfatlar ...... . ............... . ........................... .......... :..... 278 Futbolcu Örneği ........ ............... :................................................... 279 Yapma Dil..................................................................................... 279 Madde ve H içim........................................................................... 280 Biçim Kavramını Eleştiri ...... , .................. ;.................................. 281 Tanrı Üzerine Kanıtlar .................................. ............................... 283 Dört Tür Neden ............................. . ........ :..................................... 284 Aristoteles Dini ... . ..................... ......... . .. . ... ........ ............................ 285 Ölümsüzlük ........ . ................................ . ....... . ......................�.......... 285 Tinle Zihin Ayrımı ................................................. ................ ........ 287 Tin Bedenin Biçimidir ...................................... ........................... 287 ARİSTOTELES AH LA K SİSTEMİ ............................................ 289 Altın Orta .............................. . ...........'. ............................................ . 290 Yüce Tinli Kişi ...... ,........................................................................ 291 Siyasal Bir· soru ........................................................... :............... 293 Erdem ........... . ..... . .... ........ .. .. . ......... . .... .............

294 .

..

.

. .

.

_.......................

XXI

İ ki Sınıf Ahlaksal Kuram ....... ......................................................

Dostluk........................................................................................... Üç Tür Be�eni .............................. ............................. ; ..................

Ethika'nın Artamı ve Eksikli�i. ........................................ ; ..........

295 297 297 299

ARİSTOTELES'İN S İYASET GÖRÜ ŞÜ ...................................

Devlet'in Yapısı.............................................................................

Ticaret .................................................� ........................ ; .................

Murabaha ve Yahu d iler........................... ..................................

Tiranl ık ...........................................................................................

E�itim i n Amacı Erdem ...............................................................

303 304 305 306 31 O 312

ARİSTOTELES MANTIGI ...........................................................

Aristoteles' i n En Ö nemli İşi .......................................................

Tasımlamadaki Eksikler .............................................................

Deyiler (Kategoriler) ....................................................................

315 31 5 31 7 320

ARİSTOTELES'İ N FİZİK GÖRÜŞÜ .......................................... İ ki Devini ........................ ................................................................

Cisim lerin Do�ası ....................................................................�...

Zaman ............................................................................................

Devinmemiş Devingen ...............................................................

Gökler Ü zerine ............................................................. ...............

Dünya Sonlu .................................................................................

323 324 324 326 326 327 327

GREK 11/!ATEMATİGİ VE GÖKBİLİ M İ ......................................

Tüketim Yöntemi·····································'··································· Archimedes'in 13aşarıları ............................................................

Eukleides' in Ö g eleri ....................................... ... .......... ............

Geometri N e İşe Yarar? ............... ... .... . .... . . . .. . ... �......

Gökbil im Başarıları ......................................................................

Pythagoras'ı n Buluşları ............................................. ; .................

Ekvator ve Yerin E�imi. .. :............................... ............ , ...............

Aristarchos ....................................................................................

Yerin Çapı ................................................... , .................................

329 331 331 332 332 333 334 335 335 337

H ELLENCİ DÜNYA .....................................................................

Tanrı - İ m parator......... ................................................................

Grekler ve Barbarlar ....................................................................

Alexandros'un Asya'ya Etkisi ....................................................

Alexandros' un Yerine Geçenler ...............................................

Babil ve Suriye'de Hellencilik....................................................

339 .340 340 342 342 343

.

XXll

XXl l l

·

.

xxıv

.

.

XXV

.

.

.......

..

.. .... . .

.

.

Alexandria .....................................................................................

Uzmanlaşma ....................................................; ..........................

344 345

KÖPEKSİLER (KYNIKOSLAR) VE KUŞKUCULAR (SKEPTIKOSLAR)...........................................

Köpeksiler ............................................ . ........................................

Köpeksi ö�reti Halk Arasında ..................................................

Kuşkuculuk ........................., .........................................................

Sıkıntıya Panzehir .........................................................................

Timon.............................................................................................

Arkesilaos ...............................; ......................................................

Karneades ..................................................................................... Ü nl ü Cato ......................................................................................

Cato-Karneades...........................................................................

Klitomachos..................................................................................

Giritli Aenesidemos .....................................................................

351 353· 355 355 356 357 358 359 359 360 361 361

EPIKUROSÇULAR ......; ................................ �..............................

Epikuros'u n Bahçesi .............................................................. . ..

Acıya Dayanmak..........................................................................

Epikuros'u n Düşmanlı�ı .............................................................

Zihinsel Zevk ...... .............. . ................................. . .........................

Acının Yoklu�u........................... ....................................................

Cinsel Sevgi..................................................................................

Dostluk...........................................................................................

Din Teselli De�il .......... .................................................. : ........ ........ Ölüm Korkusu ..............................................................................

Tanrılar...........................................................................................

Bilimin De�erlendirilmesi ...........................................................

Lucretius........................................................................................

Dinden Nefretin De�eri. .................. ; .......................... , ................

363 364 365 366 366 367 368 368 369 369 370 371 371 373

XXVl l l SUNDUR MACILIK (STOI KÇİLİK) .......... ; . .. .. . .. ..... .... .... .. ........ : ..

Zenon.............................................................................................

Zenon M etafizikçi De�ildi ....................................................... ...

Tek İyi Erdemdir ..........................................................................

Yüzeysel Bir Sevgi ......................................................................

Tertullianus ve Diogenes Laertios'un Düşünceleri ...................................................................................

Assoslu Kleanthes .......................................................................

Chrysippos ................... . .. . ........................� ... . .................... ; ...........

377 378 378 379 381

XXVI

xxvıı

381 382 383

Önce Ahlak ............... ;...................................................................

Panaetios ve Poseidonios .................... ............................. , ....... · Seneca...........................................................................................

Epiktetos ..... :.................................................................................. .

M arcus Aurelius ................ ; .................... :..................................... Çevre Koşullarının Bireye Etkisi... ..........................................�..

Epiktetos un Sözleri ............................................................... ;....

Yargılarına Göre Biçimlenmiş Adam .......................................

Derin Düşünceler .........................................................................

Epiktetos'çu Aurelius ..................................................................

Sundurmacı Çelişmeler İ kinci Çelişme ............................................................................... Çelişmeye Karşılık ......... .. . ... ... .. .. . :............ .......... ...........

Sundurmacılı�ın Ü rün Verdi�i Başka Alanlar ........................ '

. . ............................................................

.

XXIX

.

. ...

...

.

. .

.

KÜLTÜR AÇIS I N DAN ROMA ............ :: .............................. ........

Siyasal Tarih . . ................ ................ :............_...............................

Roma Sisteminin Bozuklu�u ....................................................

Augustus Dönemi........................................................................

Ordunun Gücü .............................................................................

Roma' n ı n Çöküşü ........................................................... ."............

Polybios - Epiktotes - Plutarchos.... ................. ......... . . . ...........

M ithras Dini ...................................................................................

397 397· 398 399 400 40 1 403 407

PLOTINOS ........................ ...........................................................

Plotinos' u İ nsan Olarak Sevmemek O lanaksız .....................

Plotinos Metafizi�i .......................................................................

Nous ................... .......... :............................. ,...................................

Can .................................................................................................

Plotinos'un Gnostikli�e Karşı Düruşu .....................................

Güneş, Ay v e Yıldızlar Tanrısaldır ............................................

Gerekimcilere Karşı Plotinos ............................... :.....................

41 1 41 3 415 416 41 8 418 41 9 423

.

.

.

.

XXX

.

·

383 384 385 386 387 387 389 389 39 1 39 1 392 394 · 395 395

.

.

ÇEVİRİ ÜZERİNE Çeviride dilin, olduğunca Türkçe olmasına çalışılmıştır. Doğrulu­ ğa öncelik tanındığı için, bu belki "güzel Türkçe"anlamına gelmeı:: . Fa­ kat yabancı sözcüklerden arınmış bir Türkçedir. Kim ne derse desin, di­ limiz arılaşmaya doğru gitmekte. Bir soruşturma yapılsa, aydın ve oku­ yan kuşakların tuttuğu dilin, Türk Dil Kuru m u "melez" dil olmadığını ka­ n ıtlayacak araştırmaları gerçekleştirse, kendisine karşı girişilen saldırıla, ra en g üzel karşılığı vermiş olacaktır (*) .

Günümüzde, Dil Kurumu'nun Türkçecilerin, yenilikten, devrimler­ den yana çıkanların yağısı kesilen ve kendilerini g üçlü sanan bir öbek i nsan var. Diyorlar ki: 1 . Yeni sözcükler uydurmadı r. Sözgelimi .yukardaki "örneğin" sözcüğü bilinmeden Ermeniceden alınmıştır.

2 . Dil bir organizmadır, kendi kendine oluşur. Dili halk yapar.

Bu savlara kısaca karşılık vermek istiyoruz: 1 . Dil Kurumunca i leri surülen yeni sözcükler, Divanü Lu­ gat-it-Türk, Kutadgu B ilik gibi eski Türk kaynaklarına ve halk arasın­ da yaygı n olan kullanılışlara dayanması açısından dilimizin yapısına uy­ gundur ve Türkçenin ad yapma eklerinden yararlanılarak ortaya konul­ muştur: •örneğin" sözcüğü, Ermenice değildir. "Örnekleyin" deyişinin, kısaltılmış biçimidir. Bu tür kısaltılmış kullanışlar ve hece d üşmeleri her dilde g örülebilir. Nitekim, Türkçemizde d e "biribirine" yerine "birbirine", "üzere" yerine"üzre", "meselen" yerine •mesela" "galatasarayı" yerine "galatasaray' "beşiktaşı • yerine "beşiktaş" türunden pek çok hece ve harf düşmesine rastlanmaktadı r. Yazılışta da böyle özel kullanışlar var­ d ı r. "İ le"beraberlik ekinin ilişkin olduğu; sözcüğe birleşmesi, "hal'', "bu", " ki", sözcüklerinin "halbuki" biçiminde yazılması i l k akla gelenler. Söz­ cük türetme konusunda, Dil Kurumu'nun ve bu arada elinizdeki kitabı çevirenin hangi kaynaklardan yararlandığını görmek üzere, Kurumca 1 934 yılında yayınlanan Tarama Dergisi'nin ve Milli Eğitim Bakanlığın­ ca, 1 94 1 yılında yayımlanan Türk Dili Grameri'nin (Jean Deny'nin yai­ dığı bu yapıtı Ali U lvi Elöve çevirmiştir) önsözlerine bakmak yeter. (*)

Bu yazının yazılmasından bu yana geçen 37 yıl içinde, böyle bir araştırma ' gerçekleştirilememiştir.

11

Bunlar, Türkçenin eski kaynakları demektir. Ayrıca 267 1 sayfalık Tanık­ larıyla Tarama Sözlüğü (tanıklar Xl l l . yüzyıldan günümüze değin yazıl­ mış yapıtlardan toplanmış ve Dil Kurumunca 1 943 yılında yayımlanmış­ tır) , 1 589 sayfalık Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (TDK, 1 947) .

Türk Dilinde, ekler ve kökler (B. Atalay, 1 942) , sözcük türetme kay­ naklarımız arasındadır. Yine de çabalarım ıza, yaygın kullanım kapsamı­ na girmeyen ürünleri nedeniyle karşı çıkarlar: Örneğin "belki" zarfından, ad yapma ekiyle "ihtimallik" karşılığı olarak "belkilik"i ileri süreceğiz, "zarftan ad olmaz" diyecekler. Kandelik, beraberlik, hiçlik, nitelik türünden, bir bölü m ü kullanılan örnekler sıralıya­ cağım, "anlaşılmanın koşulu tanı m değildir" diyecekler.

"Halk zihni" adında bir zihin varmış da, bilimsel sözcükleri gerek­ sinirmiş ve yaratırmış mı imdi? Sınırlıdır konuşma dili, teknik terimleri kapsamaz herkesin bildiği gibi. Dolayısıyla, "belkilik" gibi bir sözcüğü tü­ retmekle ilgilenmez. Felsefesel dili temsil edecek sözcükler bulmakta, Almanca çok başarılıdır. "Logos", "arche", "euoomonia", "apeirion" v. ö. türünden pek çok teknik terimin Almancası var. Sahne'ye "Schauplatz" der Alman. Siz kalkın, bizim m ürşitlere "gösterim yeri" deyiverin baka­ lım! Çiçero, Latinceyi felsefe dili durumuna getirip O "to egomoriikon lemma" yerine " propositio", "e proslipsis" yerine "assumptio", "dilemma­ te" yerine "complexio'', Boethius, "aakolusia" yerine "conseuentio'', Pris­ cianus, "prosegoria" yerine "appellation" dediğinde birtakım kişiler ken­ dilerini sustursaydı , Avrupa dillerinin, bugün işi güçtü.

Her eski için, onun yen i olduğu bir başlangıç gerek. il. Mahmut döneminde sarığı çıkarıp, "gavur işidir" diye (Viyana kökenl i olduğun­ dan) fesi giymiyenler, Cumhuriyet döneminde, ayn ı gerekçeyle, fesi çı­ karıp şapkayı giymek istememişlerdir. Yapısı gereği, var olanı korumak eğilimindedir toplum. YeniY.e açı klık, kısmen yaradılıştan, kısmen de eği­ timden gelme bir erdem. Onemli olan usal (rasyonel) davranışı geliştiri­ ci yöntemler.

Yenilik karşıtlarının "uydurulmuş" gerekçesiyle yüklendiği sözcük­ ler arasında -sal, -sel son ekini taşıyanlar başta geliyor. Haydi "kutsal"ı bir yana bırakalım. "Uysal" la "kumsal" a ne diyeceğiz? Üç yıl önce 1 06 yaşında ( * ) ölen bir İstanbullu, her iki sözcüğ ü de çocukluğundan tanı­ dığını söylemişti. Hiç değilse 1 50 yıllık geçmişi olan bir ekten niye yarar­ lanmıyalı m Şimdi? " D ünya" gibi kimi sözcüklerin de Çinceden geçtiğini söylerler.

B u savdakilerle yapmış olduğum g örüşmelerde herhangi bir ka­ nıt verildiğine rastlamadım. Bugünkü Çincede kullanılan dünya sözcü(*)

12

37 yıl önce yazılmış bu satırlar. Şimdiki hesapla yaklaşık

180>190 yıl.

ğü "şüci"dir. Tutuculara bunu anı msattığım zaman "ne malum, 'dünya' eski Çince bir sözcük olamaz mı? yanıtı aldım. Ne malum, eski Çince­ de 'dünya' diye bir sözcük varsa bile bu Türkçeden Çinceye geçmiş olamaz mı? biçimindeki sorum karşılıksız kalmıştı. Öteki anım da şu: Dil Kurumu'nun, katsayı yerine İngilizce ve Fransızcadaki "coeffıcient" tan bozma "kafçıyan sayı" gibi komik bir kar­ şılık önerdiği dönemlerin acısından yakınmaktaydı bir öğretim üyesi. B u kişiye göre g üya, b i r matematikçiden, matematik terimlerinin karşılığını bulması istenmiş, o da "emsaı· karşılığına bir sözcük bulunmadığı için "coefficient" ı el yazısıyla yazı p bırakmış. Dil Kurumu'nda bunu "kafçı­ tan" g ibi okumuşlar v. d. Bunun üzerine Dil Kurumu'nun 1 938 tarihli Belleten'ini buldum. "Matematik Terim leri" bölü m ü nde emsal karşılığı "kafçıtan", "mafçıtan" diye bir şey yok, düpedüz " koefficiyant" vardı (s.

53). Durumu gören öğretim üyesi, hiç bozuntuya vermedi ve kendi de­ neyimi gibi anlattığı olay için "demek sonradan düzeltmişler olayı, o zamanki matematik öğretmenimizden duymuŞtum" dedi. ·

Dil Kurum karşıtları ( * ) bir yandan "doğa" gibi temiz ve cana ya­ kın bir sözcüğü kullanmayı "cinayet"le tanıtlar, Türkçe deyi m kullananla­ ra ellerinden geleni yapmaya çalışırlarken, bir yandan da, teknik sözcük­ lere, Türkçe karşılıklar bulunabileceğini ileri sürerler. Fakat bu laftan iba­ rettir. Kendilerinin, değişen dünyaya adı m uydu ramadıkları gerçeğini gizlemek ve yenilik d üşmanlığına paravan çekmek için ...

2. Dilin, organik bir yapıya sahip olduğu, kendi kendine oluşaca­ ğı, bireylerin ona karışma hakkı bulunmadığı yolu ndaki görüşlerse xıx. yüzyıl sosyolojisinde görülen yanlış bir sorunu anımsatıyor. Birey mi, topluma etki eder, yoksa toplum mu bireye? Bilindiği gibi Auguste Comte, Spencer, Tönnies, Spann bireyci karşıtı, Tard, Mil!, Ward, Gid­ dings'se, bireyci görüşü savunmuştu.

Bireye karşı olanların görüşü, bireyden ayrı bir toplumun ve bir toplumsal olayın varlığını içeriyor. Bu bakımdan, onları, Durkheim ve Cooley okuluyla birleştirebiliriz. Zaten Auguste Comte' un izleyicisi D urk­ heim. D urkheim ve Cooley toplumsal olayların, bireye indirgenemeyece­ ği görüşünü savunmuşlardır. Böylece, "toplumsal zihin", "toplumsal bi­ linç gibi kavramlara gidilir. Fakat, bu kavramlar ne anlatır? Onlar birey­ lerin bütünü mü demektir? Eğer öyleyse bireyin rolünü nasıl ortadan kaldırabileceğiz? Değilse onlara "bütün", "birlik" demek, onların tanımla­ rıyla çelişmelidir. Çünkü "birlik" olsun "bütün" olsun parçayı içerir ( ** ) .

"Canl ı varlı k ", "kendi kendine oluşma" kavramları da bir bölünebilmeyi, değil engellemek, bölünmeyi gerektirmek yolunda bir anlama sahiptir.

•

(*) 1989 öncesi Türk Dil Kurumu. (**) Kitapta, Russell'in Hegel üzerine görüşlerine yaptığımız ekte (bkz. Hegel Bölümü) konunun felsefesel yanı üzerinde ayrıntılarıyla durduk. ·

13

Bölünemiyen bir bütün ü n özellikleriyse birer birer, onun kendisi­ n i dile getirmeye yetenekli olmalıdırlar. Yani, onda, bireyi içerecek her­ hang i bir yüklem bulunmamalı. Birey, bütünü dışarda bırakmalı. Bu da, her şeyden önce, varlık olarak insanın yadsınması ya da bireyle, metafi­ zik bir bütünün özdeş sayıldığı toplumda insan- üstü etmenlerin belirleyi­ ci rol oynamasıdır.

B ütün, organik niteliğe sahip ve toplumsal olayın özünü dile geti­ rir sayılıyorsa, bunun kanıtlanması gerekir. Önce, onun, bir toplum ola­ yınca sahip olunan bütün özellikleri taşıyıp taşımadığını araştırmaya, sa­ dece, toplumscıl bir görü ntü olan dile yol açması durumunda, ne dili ne de organizmayı tanımladığını ileri sürmeye hakkımız vardır. Özcesi, bir boş-deyiş'ten (totolojiden) öteye geçemeyiz, "organik bütün" kavramıy­ la. Yoksa o organizma, toplumsal olaydan (burada dil görüntüsünden) ayrı mırlır? Ayrıysa, o zaman onun tek başına süren varlığını s;;�tamalı: Kanıtı isteneni kanıtlanmış saymaktır böylesi.

Toplumsal gidişe bireyin etkiyemediği, onun adeta bir töz oldu­ ğu görüşü tutucu. Fakat, nasıl olup da bu tözün değiştiği bir türlü anlatı­ lamıyor, daha doğrusu, o tözüri değişmesinde hangi etmenlerin rol oy­ nadığı bir türlü açıklanmıyor. Kimbilir, açıklanırsa, bi rey ortaya çıka r. Za­ ten , tözün değişmesini kabul etmek, ona karışmayı reddeden tutumla çelişme yaratır.

Eğer dille, insanüstü bir etkenin bağlantısından söz ediliyorsa (dil oluştuğuna göre, bu oluşumu sağlayan böyle bir etken gereklidir) , bağımsız bir insanüstü etken varsayılıyor demektir. O zaman, bu bağım­ sız etkenin kökenini araştırmaya hakkımız vardır. B u , sonsuza değin gider.

"Dil insanüstü bir organizmanın · ürünüdür" biçimindeki önerme­ nin yükleminde "insanüstü" niteliğiyle "organizma" niteliğinin nasıl birbiri­ ne bağlandığı araştırmaya değer. Çünkü' onlar uyuşmaz kavramlardır. Öte yandan, insanların .k on\,Jştuğu dili, insanüstü etkenlere bağladık mı, onu hem i nsansal, hem. de insanüstü saymış oluruz. Böyle bir önerme­ nin kuru l ması gözlem yoluyla olmaktaysa, insanüstü etken gözlenebilir demektir. Kuram yoluyla oluyorsa onun gözlemsel bir kanıtı istenir. Za­ ten, "oluşum", "gelişim", "yenilenme" kavramları insan dışında nasıl açık­ lanacaktır? İ nsanüstü etken, toplum olayından başka bir şey değilse, göz­ lenmeli ve tanımlanmalıdır. Madem ki, dil toplum olayıdır, öyleyse o da, insanüstü etkendir. Bireyler dışında, kendi kendine oluşum, başka türlü açıklanamaz. Öte yandan "dil toplum olayıdı r" demek yeterli bir açıkla­ ma değildir, ardından bazı yüklemlerin gelmesini ister. Bu tür yüklemle­ rin, m etafizi k bir organizmaya ilişkin olacağı kuşkul udur. Dolayısıyla, di­ lin tözsel bir organizmaya bağlanması doğru olmayacaktır. Çün kü böy·

·

14

le bir organizma, kısmen de olsa, dilin yapısı hakkında bilgi vermez.

Hem böyle bir organizmayı kabul etsek bile, onun kendisinin bireysel olmadığını ispat etmek sanırım olanaksız kalacaktır. Tutucuların bu dü­ şünceleri kabul edilirse, dil gibi her toplumsal olay için ayrı bir kolektif etmen arayacağız. B öyle bir çokcu görüş, toplumda bireysel bilinçlerin egemen olduğunu ileri · sürmekle özdeştir. O zaman yine, mantıksal ön­ celik sorununu da kapsayan kaynak tartışmasına dönülecektir.

Kendi kendine varlığın. ı sürdüren bir tözün kabulü durumunda, daha da çıkmaza düşülecektir, nedensellik ilkesi açısından. Dil oluşumu­ nun nedeni böyle bir varlıksa, onun da nedeni olan başka bir varlı k ara­ mamızı engelleyecek yoktur. Toplumsal görünümler için "o biçimde or­ taya çıkmaları zorun l udur" dememiz gerekir yoksa. (Nedensellik ilkesini dikkate alıyoruz.) Zorunluk alanında da evrimi ve istemi yadsımaya gö­ türür bu da. Çevirinin dili konusunda !Jir başka diyeceğim de şu: Özel adlar, ilişkin oldukları dildeki asıl yazılışlarıyle yazılmış ve Fransız öyk ü n m ecili­ ği (taklitçiliği) bir yana bırakılmıştır. "Aristo" yerine "Aristoteles", "İsken­ der" yerine "Alexandros" ta olduğU gibi. Bu yazıylarda, " ks" sesi karşılığı "x" , "f" sesi karşılığı " ph" kullanılmıştır: Okul (felsefe okulları) adlarını Türkçeleri verilmiştir elqen geldiğince. Çevirisini sunduğumuz yapıt, Batı Felsefesi Tarihi adıyle klasik olmuş ve 1 946'qan' 1 965'e değin dokuz kez basılmıştır. Onu, başka fel­ ·sefe tarihlerinden' ayıran özellik, felsefenin politik ve sosyal koşulların fonksiyonu biçiminde ele alınması ve R ussell'in ortaya eleştirici bir fi lo­ sof olarak çıkmasıdır. Öte yandan, konular, herkese açık üniversite kon­ feransları olduğu için en ağır sorunlar bile, rahat anlaşılır bir kılığa bü­ rünmüştür. Ünlü İngiliz tarihçisi G. M. Trevelyan, yapıtı , "zamanımızın en büyük yapıtı" olarak tanımlamaktadır.

Sadece, filosofların yaşantı öykülerini değil, onları düşünceler karşısındaki tutumlarını d a içeren Eski Çağ Fe l sefe si nin sıradan felse­ fe tarihlerinden ayı rıcı özelfikleri olduğuna inandığım için ve her aydına yararlı olacağı umuduyla Türkçeye çevirdim.

MUAMMER SENCER '

15

iV. BASKI jÇİN Nerede okuduğumu anımsamıyorum. Batı Felsefesi Tarihi'nin çe­ virisine ilk kez Adnan Adıvar başlamış. Deniz yoluyla çıktığı bir Amerika yolculuğunda mı ne. Sık sık kamarasına çekilir çalışırmış. E pey de ilerle­ miş. 80-90 sayfa kadar. Ancak Türkiye'ye dönünce İslam Ansiklopedi­ si'nde aldığı görev nedeniyle bitirememiş çeviriyi.

1 956 yılında, Yedek Subay sı nıflandırma görüşmesi (mülakat) için gittiğimiz Ankara' da tanıştık betikle. U lustaki bir kitabevinden iri si­ yah cildiyle boy gösteriyordu . Sanırım (beş) liraydı. Aldım. Daha sayfala­ rını karıştırırken, konuların, daha önce okuduğum felsefe betiklerinden bütünüyle ayrı biçimde, saydamlaştığı ortaya çıkıyordu. Felsefeyi anladı­ ğım yolunda bir sevinç ve güven yaratan bu yapıtı sevmiş ve Türkçeye kazandırmaya karar vermiştim . . İstanbul Ayazağa S üvarı Yd. Sb. Okulundaki eğitim dönemi so­ nunda, Adapazarı 1 3. Süvari Alayına çıkmıştı kur'anı. Beşköprüde ve tren yolu geçitinde, köylere, Sapanca göl üne yakın, hafif engebeli güzel bir arazideydi Süvari Alayı. Alayın atları, o zamanlar bomboş Köseköy c;ayırına çıkartılır, Sapanca Gölüne bakan güzelim tepelerde tatbikat ya­ pılırdı (*) . Bu doğal çevrenin sakinlik ve g üzelliğinden yararlanmak için kıtada kalmağa karar verdim. Akşamları herkes GMC'lere binip uiaklaş­ tığında, atla, Sapanca çevresinde gezinti yapar, sonra çeviriye oturur­ dum. .

Terhisin ard ından yayınevi aramağa koyuldum. Kimse, böylesine hacimli bir çeviriyi basmaya yanaşmıyordu. Felsef�sel yapıt okuma alışkanlığı olmadığı ileri sürüyorlardı. Hasan AliYücel, iş Bankası Kültür Yayınları Danışmanı olarak yeşil ışık yaktı, ömrü yetmedi.

Kitaş adlı bir yayın şirketi kurmuştu Akşam Gazetesi. Şirketin Yö­ netmeni Bilgin Peremeci'ye Batı Felsefesi Tarihi'nin öneminden, felsefe tarihini 20. Yüzyıla getiren başka bir çalışmanın ülkemizde bulunmadı­ ğından söz edince, çeviriyi görmeden basmaya ve yayınlamağa karar verdi. Çok geç de olsa, Sn. Peremeci'ye bu konuda teşekkür etmeyi görev sayıyorum. ·

(*) Arada subaylar, Sapanca gölünde dinamitle balık avlard ı . Askerlikteki çok tartışmalarımdan biri d e bu konuda olmuş, hiç yandaş .bulamamıştım. Çevreciliğin iyi kötü d uyulduğu günüm üzde yandaş bulur muydu bile­ mem.

17

Çeviriden bu yana geçen 37 yıl içinde, dilde kimi değişmeler or­ taya çıkmış. Tutan, tutmayan sözcükler belli olmuş. M etni yeniden ele aldık. Çeviri kokusu veren, uzun tümceleri, yazarın demek istediğini de­ ğiştirmeden, yeni bir kuruluşla vermeye çalıştık. Kısalttığımız, dahası, yo­ rumladığımız tümceler oldu. Toplumumuz için, o zamanlar yeni olan de­ yim ve düşünceleri n, artık yaygınlaştığ ı kanısına vardı k bu çabayı göste­ rirken.

Kimi küçük notlar, yazarın Amerikan, dinleyicisine (konuların konferans biçiminde hazırlandığına "Çeviri üzerine" başlıklı yazımızda değindik) hitab etmeyi amaçlamasından doğan ufak tefek boşlukları ka­ pattı. iV. Baskı, Say Yayın ve Dağıtım Şirketi Sahibi Sn. Gürel Uğur­ lu'nun, Doğu tipi iş ilişkisi modelini bir yana bırakıp çağdaş planlamayı göz önüne alan yayıncılık anlayışı ve televizyon kanallarının tüm zamanı aldığı bir dönemde özverisel sayıl ması gereken yaklaşımı sonucu orta­ ya çı kıyor. Sağ olsun!.

M uam mer Sencer

ÖN SÖZ Çok felsefe tarihi var. Ereğim, sadece onlara bir yenisini kat­ mak olmayacak. Felsefeyi toplumsa/ ve siyasal yaşantının bütünleyicisi olarak gözler önüne sermek istiyorum. Onu, Büyük adamların yalın dü­ şünce/eri olarak. değil, içinde, değişik sistemlerin geliştiği, değişik top­ lumların karakterine ilişkin neden ve sonuç gibi ele alacağım. Böyle bir erek, felsefe tarihçilerinin verdiğinden daha çok bir genel tarih bil­ gisi verilmesini gerektirir. Normal bir okuyucunun tanışık olduğu varsa­ yılamayan dönemler için, özellikle gerekli buldum bunu. Skolastik fel­ sefenin büyük çağı, XI. yüzyıl reformlarının bir sonucuydu. O reformlar­ sa, daha önceki bozuşmaya karşı bir tepkiden doğmuştu. Roma'nın düşüşüyle Ortaçağ Papaltğının doğuşu konusunda bazı şeyler bilme­ den Xll. ve X/11. yüzyılların atmosferi güç ah/aşılır. Ant/an yüzyılları ele alırken, öbür dönemlerde olduğu gibi, onları biçimleyen ve onların, bi­ çimlenmesine katkıda bulunduğu zamanlarla ilgili olarak genel tarih bil­ gisi vermeyi erek edindim. Burada ölçüm, dönemleri daha içten tanıya­ bilmek.

Bu görüş noktasının bir sonucu, fi/osofa felsefi ortamı (meziye­ ti) açısından belki hak etmediği bir önem verilmesidir. Sözgelimi, Spi­ noza'yı Locke'tan büyük sayarım. Fakat, Spinoza daha az etki yapmış­ tır. Oolayısiy/e ona, Lock'a ayırdığımdan daha az bir yer aytrdım. Kimi, sözgelişi, Rousseau ve Byron, akademik anlamda filosof değilse de, geçerli felsefe tutumunu büyük ölçüde etkilemiştir. Onlar bir yana bıra­ kı/trsa, felsefenin gelişimi kavranamaz. Salt eylem adamları da önemli­ dir art sıra. Çok az filcisof felsefeyi Büyük Alexandros, (İskender), Carolus Magnus (Char/emagne)' ya da Napoleon ölçüsünde etkilemiştir. Eğer yaşamışsa Lykurgos bunun belirgin bir örneği sayılabilir.

Böylesine geniş bir zamana uzanmaya çaltşırken, çok kısa anla­ tımların, okuyucuya değerli bir şey sağlamadığını öğrenmiş bulunuyo­ rum. Sonuç olarak, birkaçı dışında uzun boylu· ele almaya değer gör­ mediğim kişilerden söz etmedim. Düşüncelerimi tartıştığım kişilerin ya­ şanttları ve toplumsa/ çevreleriyle ilgili ne varsa yazdım. Arada bir ger­ çekten önemli olmıyan ayrınttları, düşünürü zamanının aydınlatacağını umduğum için görmezlikten gelemedim.

19

Kapsamlı konumun herhangi bir parçasına ilişkin olarak, uzman­ lara, bir açıklama ve bir savunma sözü borçluyum. Alanı daha dar olan bir kişi iÇin her filosof üzerine, bilinebileceklerin tümünü bilmek açıkca olanaksızdır. Leibniz dışında, sözünü ·ettiğim her filosofu çoğunuzun benden daha iyi bildiğinden kuşkum yok. Eğer bu, uzman kişilerin bil­ gisine karşı duyulan saygıdan gelme susuşa yeterli olsaydı, hiç kimse ·dar bir tarih döneminden ötesini kaleme almaya çalışamazdı. Sparta'­ nın Rousseau'ya, Platon'un Xll/. yüzyıla değin Hristiyan Felsefesine, Nestoriusçuların (Nasturilerin) Araplara, sonra AqUino'lu Thomas'a; Sanctus Ambrosius'un, Lombardia kentlerinin doğuşundan günümüze değin siyasal felsefeye yapmış olduğu etki, yalnız kuşatıcı bir tarihin ele alacağı konular arasında. Konunun şu ya da bu bölümünde, bilgi­ mi yetersiz bulan okuyucunun hoşgörüsünü dilerim bu nedenle. "Zama­ nın kıratlı bir arabadır" dizesini (*) anımsamam, gerekmeseydi, daha do­ yurucu bilgi edinirdim.

Kitap aslen Pennsylvania Barnes vakfında tasarlanıp, kısmen konferanslar biçiminde orada ortaya konduğundan, varlığını Dr. Albert C. Barnes 'e borçludur.

Son 13 yıllık çalışmalarımın çoğunda olduğu gibi burada da araş.tırmalarım için ve daha pek çok nedenle eşim Patricia Russel/'ın büyük yardımını gördüm.

BERTRAND R USSELL ·

(*) "Zaman dar. Zaman her şeye yetmiyor" anlamına bir dize.

20

RUSSELL'IN FELSEFE TARİHİ ÜZERİNE Bertrand Russell'ın Felsefe Tarihi üzerine bir şeyler yazmam is­ tendi?;)i zaman, R ussell'a duydu?;)um hayranlık ve sevgi dolayısıyla bu is­ te?;)i hemen kabul ettim.

R ussell'ın yapıtlarına sayısız m utlu saatler borçluyum. Bu sözleri, Thorstein Veblen dışında hiçbir ça?;)daş bilimsel yazar hakkında kullanamarn.

Bununla birlikte Russell hakkında bir yazı yazma vaadinde bu­ lunmanın bu vaadi yerine getirmekten daha kolay olduğunu anlamış bulunuyorum. Önce Russell' i n filosofluğu ve bilgi kuramı üstüne bir şey­ ler söyl_ e mek istemiştim. Fakat, ne kadar kaypak ve sakıncalı bir alana girmeye cesaret ettiğimi anlar anlamaz fizikten dışarı çıkmamaya karar verdim.

R ussell felsefesi ve bilgi kuramını tanımaktaki eksikliğim yüzün­ den, fizi?;)e bağlı kalmak iyi bir önlemdi.

Onun bilim görüşünün halen göstermekte olduğu güçlükler fizik­ çiyi, eski kuşaklarda olduğundan daha kapsaml ı felsefi sorunlarla uğraş­ maya zorlamakta. Gerçi burada o güçluklerden söz etmiyeceğim ama, beni bu denemeye sürükliyehin de onlara karşı duyduğum ilgi olduğu­ n u belirtmeden edemiyeceğim.

Felsefi düşüncenin yüzyıllar boyu geçirdiği evrimde şu düşünce başrolü oynamıştır: Duyu algısından bağ ımsız olarak salt düşünceyi hangi bilgi verebilir?Böyle bir bilgi var mıdır? Yoksa, bilgimizle duyu iz­ lenimlerinin sağladığı hammadd� arasındaki ilişki n edir?

Bu sorulara ve onlarla içten ba?;)lı daha birkaçına, sınırsız bir fel­ sefi d üşünce kaosu karşılık olur.

N ispeten verimsiz, fakat yiğitçe olan bu çabalarda sistemli bir gelişme eğilimi görülebilir. Böyle bir gelişme çizgisi salt " kavramlar ve idea'lar" d ünyasına karşıt olarak "şeyler" d ünyası, "nesnel dünya" üzeri­ ne salt düşünceyle birşeyler öğrenme yolundaki her çabada artan bir kuşkuculuğu simgeler.

Hemen az çok konu d ışına kayarak şunları söyleyeyim: Gerçek bir fılosof katında olduğu gibi burada da alıntı belgeleri (işaretleri) yeni bir kavramı ortaya atmak i çi n kullanılmıştır. B u kavram, felsefe polisi gö·

21

zünde, kuşkulu bir suçlu gibiyse de okuyucunun, şimdilik qnu kullan­ mama izin vermesini dilerim.

Felsefenin çocukluk döneminde, salt düşünceyle, bilinebilecek . her şeyi bulabilmenin olanaklı olduğuna inanılmıştı. O bir sanrıydı (boş düştü). Bunu, felsefe ve doğal bilimden öğrendiklerini bir an bir yana bı­ rakan herkes kolayca anlayabilir. Böyle biri Platon'un, "idealara" empirik olarak deneyimlenebilir şeylerden daha üstün bir gerçeklik yüklendiğini görmekle şaşkınlığa düşmeyecektir.

Spinoza'da ve Hegel'de hala başrolü oynar gözüken bu önyargı canlı bir güce sahip. Bu sanrıdan bir şeyler katmaksızın felsefi düşünce alanında bir işin gerçekten başarılıp başarılamayacağı sorusunu atabilir ortaya kimi. Üzerinde d urmak istemiyoruz bunun.

Düşüncenin sınırsız etkime gücü konusundaki, daha çok aristok­ ratik sanrının karşısında, daha çok bir halk görüşü olan çıplak gerçeklik sanrısı bulunmakta. Buna göre şeyler bizce, duyularımız aracılığıyla "algıladığımız gibi"dirler.

Bu san rı i nsanların ve hayvan ların gündelik yaşamını yönetir, ay­ nı zamanda bütün bilimlerin özellikle doğal bilimlerin çıkış noktasıdır.

Bu iki sanrıyı yenme çabası nispeten basit olmuştur. R ussell, An­ lam ve Doğruluk Konusunda Bir Araştırma adlı yapıtın ı n g i rişinde bu oluşumu şaşılası bir yaratıcı düşünce zenginliğiyle şöyle dile getirmekte­' dir: "Hepimiz 'çıplak gerçekçilik'ten, yani şeylerin göründükleri gibi olduklarından başlarız işe. Otun yeşil, taşların sert, karın soğu k olduğu­ nu sanırız. Fakat fizik, otun yeşilliğinin, taşın sertliğinin, karın beyazlığı­ nın, bizim kendi deneyimizle bildiğimiz, yeşillik, sertlik ve soğukluk ol­ madığını, onlardan farklı olduğunu açık seçik söyler bize.

Gözlemci, bir taş gözlediğini sandığında, fiziğe inanmak gerekir­ se, gerçekte taşın, gözlemci olarak, kendisi üzerine yapmış olduğu etki­ yi gözlemektedir.

Kendisiyle savaşta görünmekte bilim: En çok nesnel anlam taşı­ dığında istemine karşılık öznelliğe dalmış bulur kendini. Çıplak g erçekçi­ lik fiziğe götürür. Fizik de, doğruysa, çıplak gerçekçiliğin yanlış olduğu­ na. Böylece, çıplak gerçekçilik doğruysa yanlıştır. O halde yanlıştır."

(Sayfa 1 4- 1 5).

Bu satırlar ustalıkla biçimlenmelerinden ayrı olarak daha önce hiç söylenmemiş bir şey de söylemektedir. Çünkü, yüzeyden bakıldığın­ da Berkeley ve H ume, doğal bilimlerdeki düşüncenin karşıtı bir tutuma sahip görünmekte. Bununla birlikte R ussell'in hemen yukarıda okuduğumuz görüşü şu bağlantıyı açığa koyuyor: Berkeley dış d ünya "şeyleri"ni duyularımızla doğrudan doğruya kavramadığımız kanısındaysa ve nedensel olarak bağlantılı olayların , ·

·

·

22

"şeyler"in şimdisel durumuyla duyu organlarımıza geldiği olgusuna da­ yanmaktaysa, özçizgilerini, fiziksel düşünce kalıbına güvenden alan bir usavurmaya girişmektedir<1>.

Fiziksel düşünceden, onun en genel çizgilerinde bile kuşkuya düşülüyorsa nesneyle görü aktı arasına, nesneyi özneden ayıran ve "nesnenin varlığını" sorunsal yapan herhangi bir şey yerleştirmek gerek­ sizdir.

Bununla birlikte şeyleri ve onların ilişkisini salt spekü l atif düşün­ ceyle anlama olanağına güveni duymayı sağlıyan, bu fiziksel düşünce biçimi ve onun prati k başarısından başka bir şey değildir.

Gittikçe, şeyler hakkındaki bütün bilginin sadece duyularca sağ­ lanan hammaddenin işlenmesinden ibaret olduğu kanısı yerleşti. Dü­ şünce, bu genel (ve isteyerek kapalıca dile getirilmiş) biçimiyle belki bu­ gün yaygın olarak kabul edilmekte.

Bu kanı, gerçekten, salt kurgu aracılığıyla bilgi elde edilmesinin olanaksızlığının kanıtlandığı var sayımına değil; daha çok, bilginin tek kaynağı olma yeteneğini, sadece yukarıda sözü edilen anlamdaki ampi­ rik · oluşumun gösterdiği olgusuna dayanır. Galilei ve H u m e bu ilkeyi tam bir açıklık ve kesinlikle ele alan ilk kişileırdir.

H ume, asli olarak görmemiz gereken, nedensel bağlantı gibi kavramların, bize duyular yoluyla verilen gereçlerden gelmediğini anla­ mıştır. B u iç-görü onu, herhangi bir tür bilgi konusunda kuşkucu bir tu­ tuma götürmüştür. Yapıtları okunursa pek çok filosofun, kim i kez pek değer verilenlerin bile, H ume'dan sonra anlaşılmaz şeyler yazdığı ve bunlara hayranlık d uyan bir okuyucu kitlesi olduğu görülecektir. R us­ sell'in . felsefi çözümlemelerini okurken Hume duyulur perde arkasın­ dan. Onun sorunları ayırt ve onlara n üfuz etme yeteneği .ve anlatımının yalınlığı H ume' u anımsatır bana.

Kesin· bilgi yönü nde yoğun bir isteği vardır kişioğlunun. H u· me'un açık bildirisinin çarpıcı görünmesinin nedeni budur. Bilginin tek kaynağı olan duyusal hammadde, alışkanlık aracılığıyla bizi inanç ve bekleyişe götürebilir, fakat bilgiye değil. bu hammadde, kurala uygun ilişkilerin anlayışınaysa hiç götürmez bizi.

Sonra Kant, H ume ikileminin çözümüne doğru bir adı m olan bir düşünceyle çıktı ortaya, Kant' ın ileri sürdüğü biçimde artık kabul edile­ mez olan bu düşünce şudur: Bilgide ampirik bir kaynağa sahip olan bilgi kesin değildir. (Hu­ me) Böylece kesin bilgiye sahipsek o usun (aklıh) kendinde bulunmalı.

Geometri önermelerinde ve nedensellik i lkesinde d u ru m böyledir. Bu (1) Berkeley'in d uyu bilgimizin dolaysız türemeyip, nesnelerin dış dünyadan

geliş biçimiyle ilişkili olduğu nesnelliğin zihinsel kendiliğindenlik ilkesini ortadan kald ı rdığı beliı;tiliyor (Ç.N.)

·

23

ve belirli öbür bilgi türleri, düşüncenin kimi araçlara başvuran ve sonuç­ ta, duyuverilerinden türemeyen a priori böl ü m üdür.

Bugün herkes doğallıkla, sözü edilen kavramların Kant' ı n onlara yuklediği hiçbir kesinlik ve hiçbir içkin zorunluk içermediğini bilmekte. · Kant' ı n sorunu ele alışında, bana, doğru görünen şu: Eğer duru­ mu mantık noktasından görürsek, düşünürken, belli bir "hak"la, duyusal deneyim gereçlerinin nüfuz edemediği kavramlara başvururuz.

Söylediğimin daha aşırısı ileri sürülebilir kanısındayım: Yani de­ nebilir ki, düşüncelerimizde ve dilsel anlatımlarımızda ortaya çıkan kav­ ramlar, mantıksal olarak gözden geçirildiğinde, duyu deneyimlerinden tümdengelimsel olarak elde edilemiyen özgü r düşünce yaratımlarıdı r.

Kolayca farkedilmez bu durum. Çünkü, belli kavramları ve kav­ ramsal ilişkileri (önermeleri) belli duyu. deneyimleriyle öylesine bağdaş­ tırmak alışkanlığındayızdı r ki duyu deneyimleri dünyasını kavramlar ve önermeler d ünyasından ayıran ve mantıksal olarak üzerine bir köprü ku­ rulamayacak boşluğun bilincine varamayız.

Söz gelimi, tam sayılar dizisi açıkça, insan usunun bir buluşu, belirli duyusal deneyimlerin düzene sokulmasını kolaylaştıran, kendi adı­ na yaradılmış bir ayg ıttır. Ancak, bu ka,vramı n doğrudan doğruya duyu verilerinden, olduğu gibi türemesini sağlayacak bir yol yoktur. Burada, sayı kavramını özellikle seçtim. Çünkü o, bilim öncesi döneme dayanır ve bu olguya karşın onun işimize yarayı<.>ı karakteri hala kolayca kabul edilebilir.

Günlük yaşantının en ilkel kavramlarına gittikçe, bağımsız yaratı­ cı düşünce kavramını onaylamak, köklü alışkanlıklar yığını arasında da­ ha güç. Böylece bildirici ve önemli sonuçları olan, yani buradaki koşul­ ların anlaşılmasını sağlayan görüş doğuyor. Doğan görüşe göre, kav­ ramlar deneyimden "soyutlama" yoluyla yani deneyim içeriğinin bir bö­ lümünü ortadan kaldırmakla doğar. İmdi bu görüşün bana niye bu den­ li önemli göründüğünü açı klamaya çalışacağım: R ussell'ın Hume üzerine eleştirisini okuyan biri, kolaylıkla, duyu­ sal hammaddeden türetilemeyen kavramların ve önermelerin "metafi­ zik" özçizgileri nedeniyle düşünceden çıkarılması gerektiği türünde bir inanca varır. Bütün düşünce, sadece d uyusal gereçlerle olan · ilişkisi so­ nucu gereçsel bir içerime kavuşur. Son önermeyi bütün üyle doğru,· fa­ kat onun ortaya çıkmasına yol açan kanıyı yanlış sayıyorum. Çünkü bu sav tutarlı olarak sürdürüldüğünde herhangi bir düşünceyi "metafizik" di­ ye kesinlikle saf dışı bırakacaktır.

Düşüncenin "metafizik"e ya da boş konuşmaya dönüşerek soy­ suzlaşmaması için, kavramsal sistemin yeter sayıda önermesi duyu de­ neyimleriyle sıkı sıkıya bağlı olmalı ve bu sistem d uyu deneyiminin d ü-

24

zenleyici ve gözden geçirici işi dikkate alındıkta, olanaklı birlik ve titizli­ ğe sahip bulunmalıdır.

Bunun ötesinde "sistem" mantık yön ünden istekse! (keyfi) olarak verilmiş kurallara göre oynanan bir simgeler oyunudur. Bütün bunlar, daha çok bilinçsel ve sistematik olarak kurulmuş bilimsel düşünce için olduğu denli (ve aynı biçimde) g ü ndelik yaşantı için de söylenebilir. Şöyle bir anlatım kullandığımda ne demek istediğim anlaşılacak­ tır: H u me, açık eleştirisiyle, sadece felsefeye kuşkunun ötesinde bir iler­ leme yol u açmamış, ayn ı zamanda (kendi k u s u ru arac ı l ı ğ ıyla değilse de) felsefe için bir tehlike yaratmıştır. Çünkü, onun eleşti ri si sonucu, ya­ şamsal bir ''.metafizik korkusu" doğmuş ve bu korku çağdaş ampirik fel­ sefenin sayrılığını (hastalığını) oluştur m u şt u r . Duyular arac ı l ı ğ ıyla ve rilen­ leri görmezlikten gelip bir yana bırakabilen bulutlardaki felsefenin bir yansıdır bu sayrılık.

R ussell' ın Anlam ve Doğruluk Üzeri ne Bir Araştırma yapıtı n d a yapmış olduğu keskin çözü ml e m e n e denli hayranlık uya n d ı nrsa uyan­ d ı rsın o ra da az çok zarara yol açan metafi zi k kork u n u n h ayaleti görü l e­ bilir. Sözgelimi "şey"in "nitelikler demeti" gibi a l ı n ması n ı n nedeni bu kor­ ku gibi görünüyor. Burada nitelikler, d uyusal hammadde gi bi kavran­ m a kta İmdi, iki şeyin bir ve ayn ı olması olg yş u , onlar b ü t ü o niteli kle ri bakımından uyuşmaktaysa bu, iki şey aras ı n illiki geometri k ilişkilerin ni­ teliklerin e geri götürür bizi. (Yoksa Paris'teki E iffel kulesiyle New York'ta­ ki ni n "aynı şey" olduğunu ileri s ü rebi lecekti k1 .

Bu bakımdan ben şeyi (fiziksel anlamd aki nesneyi) bağ ı msız bir kavram olarak uyguıi uzaysal ve zamansal bir yapıyla birlikte sisteme katmakta hiçbir "metafizik" tehl ike görmemekteyi m .

Anlam v e Doğr ulu k' u n s o n bölümü "metafizik" olmadan i ş leri n yürüyemiyeceğini şu yüzüne çıkartmıştır. Yukarıki çabaları dikkate ala­ rak, bu noktayı hoşnutlukla kayd ediyoru m .

O rada karşı çıktığım tek yan, satırlar arasından sızan ve zekaya bağlantıl ı kötü bilinç.

ALBERT EINSTEIN .

İleri Çalışmalar Enstitüsü, Matematik Okulu, Princeton , Y ı l : 1 943, Amerika B irleşik Devletleri. ( 1 ) Russell 'ın An!!lm v e Doğruluk Üzerine adlı yapıtıyla karşılaştırınız. S. 1 1 9 1 20, Konu "Ozel Adlar" . Uyuşkunluk, i k i şey arasındaki geometrik ilişkile­ rin niteliğine aittir.

-

25

RUSSELL' I N ALBERT EINSTEI N'A YANITI Einstein'ın hakkımda kısa da olsa yazmasını onur sayarım. Beni övmesi sevinç verici. Fakat denemenin özünde güçlüğe düştüğü m ü söylemek isterim.

Einstein, öylesine önemli çok şeyi öylesine kİsaca anlatıyor ki tek cümleyle mi, yoksa bir cilt yazıyla mı yan ıt vereceğimi, dahası kendi­ siyle ne ölçüde uzlaşıp ne ölçüde uzlaşmadığımı kestiremiyorum. "meta­ fizik korkusu çağdaş bir hastalık" sözleriyle uyuşmaya eğilimliyim. Hiç­ bir şeyin güç olmadığı yolunda alınan bir kararla, sorunlarda derinliğine bir sondaj yapmaya karşı bir isteksizlikle karşılaşıyorum sık sık. Aynı za­ manda, pek çok sorunun pek çok kişi yönünden, içeriğin ayrıntılı bir in­ celemesiyle değil de yan tutan bir anlayış temelinde karara bağlandığı­ nı da görüyorum. Özellikle kendini empiriklik olarak ortaya koyan her şey, artamları (meziyetleri) dolayısıyle değil, empiriklik moda olduğundan yaygı n bir kabul görmek durumunda.

Kendi payıma, eğilimim empiriklik yönünde. Fakat, doğruluğun, ne olursa olsun bütünüyle tek bir yanda bulunmadığı kanısındayım.

U marım, Einstein , ilk fırsatta, benimle ilgili denemedeki düşünce­ lerini genişletecektir. Söz ·gelimi: " Düşüncelerimizde ortaya çıkan kav­ ramlar -mantıksal olarak g özden g eçirildiklerinde duyu deneyimlerin­ den tümden gelimsel olarak sağlanamayacak özgür düşünce yaratımla­ rıdır" cümlesindeki düşünce, açıklanması g erekenler arasında.

Aktardığım cümledeki düşünceye örnek olarak, sayı verilmiştir.

Gerçekten, sayı kavramını yaratmakta . deneyimimizle uyarılmışız. onda­ lık sisteminin on parmağı m ızla uyuşumlu oluşu bunu kanıtlar.

Her şeyin gaz halinde olduğu güneşte yaşıyan zeki varlıklar dü­ şünülürse, onlar belki "şey''. kavramı ndan daha çok sahip olmayacaklar­ dır sayı kavramına. (Yan i güneşte katı nesnelerin bulunmaması dolayı­ sıyla oradaki varlıklarda şey kavramı olmaması ölçüsünde sayı kavramı da olmayacaktır. Çünkü sayı kavramına nesnelerden varılır. Çev.) Gü­ neştekilerin de matematiğ i olabilirdi. Fakat en ilkel dal topoloji olacaktı.

Güneşte de bir Einstein çıkıp aritmetiği keşfedebilir ve onun uygulana­ cağı bir dünya düşünebilirdi. Fakat konu, okul çocuklarına çok gelirdi.

(Nesneleri bir yerle çağrıştırarak belleğe yardım etme sanatıdır topoloji.

Russell, güneşte cisim olmadığından, oradaki matematiğin her şeyden ·

27

önce kavramları cisimlere ve belli yerlere dayandıramıyacağını, yani to­ polojinin gelişemiyeceğini anlatmakta Çev.)

Belki, tersine Herakleitos, eğer ırmakların donduğu bir kuzey ü l­ kesinde yaşasaydı felsefesini keşfedemeyecekti. (Bilindiği gibi Heraklei­ tos, ayn ı ırmakta iki kez yıkanılamayacağını söylemiş. dolayısıyla ı rmak­ ların daima aktığını düşünmüştü. Çev.) ısının metafizik üstüne etkisi yen i bir Gulliver için hoş bir konu olacaktı. ("Yeni bir Gulliver" deyimiyle, Jonathan Swift' in 1 726'da yazdı­ ğı ve İ ngiltere'yi siyasal, sosyal yönden hicveden kitaptaki Laputa adası filosofların ı anlatmak istemekte. Bu uçan adadaki filosoflar, pratik olma­ yan, düşsel şeylerle uğraşır ve saçma sapan işler yapar. ısının metafizik üzerine etkisini incelemek, Laputa adasındaki filosofların işi olabilir. O fi­ losofların böyle konularla uğraştığını görmek Gulliver'in adayı ziyaret et­ mesi g ibidi r. Böyle bir uğraşıyı . izlemek için "yeni bir Gulliver" olmak ge­ rekecekti r. Çev.)

Sanırım bu tür düşüncelerin genel eğilimi, kavramları n duyulur deneyimden (experience) bağımsız olarak ortaya çıktığı görüşünü kuş� kuya düşürmek yolundadır.

Einstein, başka pek çok kişi gibi benim "şeyler"i n itelikler demet­ lerine indirgeyişime karşı çıkmakta. Şunu söylemek isterim: Benim "şeyler"i nitelikler demetin e indir­ geyişim, Ockhamlının usturasını uygulamaktan başka bir şey değildir.

(Ockhamlı ( 1 295 - 1 349) "Entiçı non sunt multiplicanda praeter n ecessi­ tatem" demişti. Yani, gerekmedikçe sözü uzatmamalı. Çev.) "Şeyler"i alıkoymak, niteliklerden vazgeçmemizi gerektirmez. N i­ telik demetleri "şeyler"in gerekli ölduğu var sayılan bütün işlevleri yerine getirir. Sayılar denen özel varsayımsal varlıklar yerine, benzer sınıfların sınıfını geçirmeye yakından benziyor durum.

Einstein'ın denemesiyle ortaya çıkan sorular bu yanıtta yeter öl­ çüde tartışılmayacak ölçüde geniş kapsamlı. Böylece ister istemez. uzay ve zamanı n (daha iyisi uzay - zamanın) elvermesi durumunda söy­ leyecek olana genel bir işaretle yetindim. (Russell burada, Einstein'ın, uzayı belirleyen koordinatlarla zamanı belirleyen koordinatları bir arada görerek dört boyutlu uzayzaman kesiksizli!:'.lini ortaya atan görelik kuramına i mada bulunuyor: Çev.) ·

B. Russell

28

DÜŞÜNCE VE EYLEM ALANININ TUTARLI FİLOSOFU

A. 1. AİLE Berlin Tiergarten'da eriyen karları çiğniyerek dolaşan 20 yaşların­ da biri, saatlerce düşündü kten sonra şu karara varıyordu. Yaşadığı sü­ rece, biri soyut öbürü somut iki tür yapıt verecek, betiklerinde salt kura­ mı, pratik toplumsal felsefeyle kaynaştıracaktı. Donuk Mart güneşiyle, dağınık saçlarının gölgelediği yüzü, olduğundan zayıf görünen bu genç insan, yaşamı boyunca, o gün çizdiği programa sadık. kaldı.

Vikont Amberly' nin oğlu, liberal devlet adamı John R ussell'ın to­ runu olan bu genç adam, yapıtların ı sadece Bertrand R ussell diye i mza­ ladı.

1 872'de doğmuş olan, tam adiyle Arthur William Bertrand R us­ sell, ailenin ikinci oğlu ve üçüncü çocuğudur. Dört yaşında anne ve ba­ bası yitirince, evde büyük bir· Sparta sadelik ve katılığı uygulıyan büyük annesi yönünden büyütüldü. Örneğin iki tür tatlı varsa mutfakta, ancak birini yiyebiliyordu. Yaz kış soğu k suyla yakınmak, he.r sabah 7 30-8°0 arası piyano çalmak zorundaydı. Şöminelerin yakılmadığı bu saatlerde zor . işti bu. Sabah 8'de tüm aile duaya otururdu. Alkol ve sigara nEifretle karşılanan iki maddeydi.

Büyüdükçe ailenin teolojik düşüncelerinden uzaklaşmaya ve m a­ tematiğe yaklaşmaya başlıyan çocuğun zihnini, felsefi sorunlar, önceleri pek uğraştırmaz. "Zihin nedir?", " m adde nedir?" sorunlarına" "boş ver, aldırma" türünden yanıtlar verir. Ancak bunlar, yavaş yavaş, eğlendirici olmaktan çıkıp uzun zaman almaya başlar (Portraits, 1 O)

A. 2. OKULA GİTMEDİ Düzenli bir okul yaşamiyle de(;'ıil, evde özel derslerle, ansikl�pe­ d i k bilgilerle yetişen R ussell'ın ilk g i rdiği eğitim kurumu Camridge U n i­ versitesidir. 1 8 yaşındadır o sıra. Kendisine çok doğal gelen bi[ dil kulla­ nan kişilerle tanışır. Bir düşünce ileri sürdüğünde, kimse onu deli veya suçlu gibi görmemektedi r. Daha önce, zekayı felce uğratan zararlı bir a�lak atmosferinde yaşamış olduğunu anlar. M izacına çok uyan ve ze29

kasını - bileyen özgürlüğün verdiği hızla, ilk üç yıl matem atik, son yıl fel­ sefe okur. 1 894'te ahlaksal bilimler dalından pekiyi'yle m ez un olur. Öğrenciliğinde, kesin bilgid e n yana, tartışmaya açık, hocalarının kanıtlamalarını yanlış sayıp, onların yerine daha iyisinin konabileceğine inanan biridi r. B u inancın yeri ndeliğinin kanıtlanması, 20 yılını alacaktır sonraları (Portraits, 1 O}.

A. 3. MESLEK YAŞAM/ Cambridge'i bitirdiğinde, aile geleneğini sürdürerek politikaya atılmakla, gençlik umutlarını gerçekleştirecek sağlam bilginin temelini bulmak üzere felsefeye kapanmak arasında çekinceli zigzaglar çizmiş­ tir. Viktorya dönemi geleneği kundak gibi sarmalamıştır onu. Disreali Gladstone çatışmaları kulağındadır. Ailenin baskısiyle, İ ngiltere' nin Paris Büyükelçiliğinde görev alır. Ancak, yaşantısında sonraları bir kez -daha ortaya çı kacak, "felsefe mi_ değil mi?" sorusu ardını bırakmamaktadır.

Sonunda, felsefe üstün gelir.

1 895'ten, 1 90 1 'e değin, mezun olduğu ü niversitenin yöneticileri, 1 9 1 O' dan 1 9 1 6'ya değin de öğreticileri arasındadır. 21 yıl süren üniver­ site dönemi, matematiksel mantık, analitik felsefe çalışmaların ı n yan ı sı­ ra, vaftiz babası olan John Stuart Mili örneğine uyg u n etken uğraşılarla geçmiş, aynı dönemde g üncel konuları ele alan genç matematikçi, Al­ man toplumsal demokrasisi üzerine bir yapıt yayı nlamış ( 1 896) , kadın haklarını savunan dernekler adına seçimlere girmiş, enikonu ilgi uyan­ dırmasına ve yandaş toplamasına karşın, adaylıktan öteye gidememiştir.

-

.. 4.

SAVAŞA TAVIR

Birinci D ünya Savaşının çıkması, bu savaşı hazırlayan koşulları yakından izlemiş olan R ussell'ı duyarsız bırakamazdı. N itekim, savaşı büyük ahmaklık sayan düşünür, hiç değilse İngiltere' nin yansız kalması­ nı ister. Çevresinde kimseyi bulamaz. En yakın dostları bile onu bu ko­ nuda yalnız bırakmışlardır. Birinci Dünya Savaşı sonunda, İtalyan faşiz­ mi; Alman nazizmi ve R us komünizminin doğacağını, d ünyanı n büyük bir ekonomik bunalıma sürükleneceğini sezmiş g ibidir. _Her saVaş ah­ makça değildir. N itekim İ kinci Dünya Savaşından sonra, sömürgeci ül­ kelerin sarsıldığını, küçük ü l kelerin Milletler Cemiyeti'yle, hiç değilse ses­ lerini duyurmaya başladıkların ı ve bugün dünya dengesinde önemli bir etmen olan A.B.D.'nin uluslararası politikada ilk kez o sıra önemli bir rol aldığını görmekteyiz. B u durum, İ kinci Savaştan sonra kökleşmiş, As­ ya'da, Afrika' da yen i devletler doğmuş, toplumsal yaşamı n her alanında (teknik ve kültür dahil) engin değişmeler ortaya çıkmıştır. R ussell'ın kö­ tülediği İ l k D ünya Savaşını hiç değilse bu açıdan, küçük ve güçsüz ulusların lehine yorumlayabiliriz. Bunun en açık kanıtı, Türk Kurtuluş Sa-

30

vaşı ve Türkiye Cumhuriyetidir. Her halde Russell, Biri nci D ünya Savaşı­ nı "ahmakça" ve ikincisini "gerekli" bulurken, "topraklarında güneş bat­ mayan" İngiliz İ mparaforluğunu düşünmekteydi. Fakat bu barışçıl çalış­ malar kendisine uğur getirmemiştir. 1 9 1 6'da bu yüzden para cezasına mahkum olmuş, cezayı ödeyemediği için, satışa çıkarılan kitaplarını bir dostu satın alarak kendisine armağan etmiş, böylece borçtan kurtul­ muş, kitaplarına kavuşmuş. Ancak, bu mahkumiyeti bahane eden üniversite, kendisini hocalıktan atmış. ·

A. 5. BARIŞÇIL İŞLEVLİKLER "Manchester Guardian"da yayınlanacak bir bildiri için, çok sayı­ da profesör ve fellow'dan imza toplamakla başlayan . barışçıl davranış­ lar, gerek, imza verenler dahil, aydınların; gerekse, R ussell' ın 4 Ağustos 1 9 1 4 gecesi saptadığı gibi halkın, heyecan1a savaştan yana olması so­ nucu, dar bir çevreye özgü kalır. Gerçekten , halk, savaş ilan edildiği için çılgınca sevinmektedir. Russell, barışçı düşünceleri yaymak için top­ lantılar yapmayı sürdürür. Toplantılardan birinin anısı şudur: "Pek çok barışçıl toplantıda konuşmuştum. H içbir olay olmamıştı. Fakat, Ke­ rensky devrimini desteklemek için yapılan bir tanesi çok şiddetli geçti.

Toplantı, Londra' nı n G üney Kapısı Yolu'ndaki Kardeşlik Kilisesindeydi.

Milliyetçi gazeteler, bu yoksul bölgenin kahvelerinde, bizim Almanlarla işbirliği yaptığı mıza ve Alman uçaklarına işaret verdiğimize ilişkin broşür­ ler . hazırlanarak dağıtmış. Bu yüzden hava gerginleşmiş ve Kilise, bir ka­ labalık yön ü nden kuşatılmıştı. Çoğumuz, direnmenin, zararlı ya da akıl­ sızca olacağını düşünüyordu. Kimimiz, direnmeye karşı düşünce gele­ neğinin savunucusuydu zaten. Geri kalanımız da diren mekle, kenar ma­ halle kalabalığına bir şey yapamıyacağımıza inanmaktaydı. Aramızdan çıkış yapmaya çalışanlar, kapıdan yüz göz kan içinde döndüler. Kalaba­ lık, bir iki kişi nin önder!iğinde içeri daldı. Deviniyi yönetenler dışında her­ kes az çok sarhoştu... i ki kabadayı, çivili sopalarla üzeri me saldırdı. Ken­ dimi saldırıya karşı nasıl koruyacağımı düşünürken, aramızdaki kadınlar­ dan biri durumu izlemekte olan polisten beni korum asını istedi. Omuz · silkti polis. B ayan, 'ama ünlü bir filozof o' dedi. Yanıt yine omuz silk­ mek olmuştu. 'Bilim alanında ün salmıştır" diye sürd ü rd ü . Kılını kıpırdat­ mıyordu polis. ' B i r Earl' ün kardeşidir' tümcesini söyler söylemez yerin­ den fırladı. Fakat geç kalmıştı. Bir kadın kendini benimle kabadayının arasına attı. Yaşamımı, tanımadığım bu kadına borçluyum."

B ütün bunlar R ussell'ın 1 9 1 8 yılında İngiliz hükümetini ve Ameri­ kan ordusunu küçük düşürdüğü gerekçesiyle altı ay hapse , mahkum edilmesiyle sonuçlandı. Bir dostunun yardımıyla hapishanede birinci bö­ lüme kondu. Burada, istediği gibi okuyup yazabilecek, fakat barışçı l propaganda yapmayacaktı. Matematik Felsefesine G i riş bu ayların ürünüdür. Zihnin Çözümlenmesi de orada başlamıştı. Tutuklarevinde-

31

ki hapishanedeki en yararlı gözlem i , m ahkumların ahlak bakımından dı­ şardaki insanlardan hiç de ayrı olmadığı, ancak zekaca aşağı d üzeyde bulunduğu yolundadır. Cezaevine girdiği ilk gün, başgardiyan künyesi­ ni çıkarırken "dininiz?" sorusuna H ussell "agnöstik." yanıtını verince, baş­ gardiyan "agnostik" sözcü ğ ü n ü n nasıl yazılacağını sormuş ve yazınca iç çekerek "ah, çok din var, ama, sanırım, i badet edilen Tanrı bir" de­ miş, Tutuklarevinden kalma, tek tatlı anısı sanırız bu.

Savaşın bitmesinden az önce tah liye edilmiş olan R ussell, savaş bittiğ i gün, halkın, savaşın başladığı g ü n kü gibi sokaklara dökı.ilüp çıl­ gınca bayram ettiğini görmüş. · Uzgörüsüzlük örneği olarak anıyor bu olayı.

A.

6.

SİYASAL GÖZLEMLER

Aristoteles'ten beri mantıkta en büyük devrimi yaratan ve mate­ matiği mantığa indirgeyen Principia M athematica adlı ve matematikçi filosof Whitehead'le birlikte yazdıkları dev yapıt bittiğinden (yazilması 1 O yılı alan bu yapıtı, dünyada okuyan sayılıdır. Dahası, R ussell' ın yazdığ ı bölümleri Whitehead' ın, Whitehead' ın yazdığı bölümleriyse R ussell'ın okumadığı aktarılır şaka yollu.). düşünsel özgürlüğe kavuşan R ussell si­ yasal sistemler üzerindeki görüşlerine yön · vermek fırsatını bulmuştur.

Onun bu amaçla R usya'ya g ittiğini ve Lenin'le de görüştüğü n ü biliyo­ ruz. Savaş konusundaki düşünceleri, kendisini nasıl tutucu cepheden ayırmışsa, Rusya'nın dehşeti de sol cepheden koparmıştır. M arksizm'i ya da hiç değilse, Mar,ksizmin R u sya'daki uygulanışını kuramsal ve inansal açıdan eleştirir. Ozet olarak dendikte, bütün tarihsel olayların .sı­ nıf çatışmasından doğduğunu ve tarihe, diyalektik materyalizmin ege­ men olduğunu kabul etmez. Len i n ve Stalin �linde, parti diktatörlüğüne ve milyonların ölümüne yol açan gelişmeleri Marksizm'e aykırı bulur.

Komünizmi eleştirmesi, 1 896'da yayın ladığı bir yapıtla Marksizm'i eleştir' mesinden ayrıdır.

Rusya' dan sonra Çin'e gider, bir yıl kalır, Çin uygarlığına hayran olur. Batılılar ve J aponlar yönünden bu uygarlığın ortadan kaldırılması­ na acır. Daha o zamanlar, Çin' i n modern bir endüstri devleti olarak bi­ rinci sınıf kuvvetler arasına g i receğini ölçümler (tahmin eder) , kötülükle­ ri dogmatik inançta bulur ve gerek Quakerlerle, gerekse toplumsal bo­ zukluklara direnmeye karşı olanlarla, sosyalistlerle çalışırken insanların mutluluğunu göz önünde tutar. Komünizmi önlemenin yolunu da savaş­ ta değil, kütlelerin yoksulluğunu o rtadan kaldırmakta bulur.

.

Öte yandan R ussell'in 1 9 1 9'da ü niversitedeki haklarının geri ve­ rildiğini fakat üniversiteden çıkarılm�yı bir onur sorunu yaptığ ından, geri dönmediğini, 1 922, 1 923 yıllarında i şçi Partisi'nden genel seçimlere ka­ tıldığını ve seçilemediğini, 1 924 yılında A.B.D.'nde konferans turuna çık­ tığını, 1 927' deyse ikinci eşiyle bir okul kurup, eğitim konusundaki ku­ ramlarını uygulamaya giriştiğini, söylenenlere eklemeliyiz. R ussell, daha

32

sonraki 1 0 yıl ı çoğunlukla Amerika'da geçirmiş ve kendini, siyasal ve toplumsal gazeteciliğe vermiştir.

Amerika'nın Chicago ve California üniversitelerinde profesörlü k yapan .. düşünür, 1 940 yılında toplumsal-dinsel önyargıyla New York Kenti U niversitesinde profesörlüğe layık görülmedi. Barnes vakfında ça­ lıştı. 1 943 yılında dinsel bağnazların zoruyla oradan da çıkarıldı. Haksız­ lığa uğradığını ileri sürerek dava açtı ve k�andı. 1 944'te İngiltere'ye döndü. Yeniden Cambridge'e "fellow" oldu. i kinci dünya Savaşı sırasın­ da, yazmayı, konferans vermeyi ve değişik konularda radyo yayın ı yap� mayı, yapıt vermeyi aralıksız sürd ü rdü. Yapıtları arasında iki cilt tutan öy­ küleri de bulunmaktadır. _"Uzun yaşamak için, büyükbabalar.ınızı iyi seçin" diyordu bir yazı. sında. iyi bir seçim yaptığı inancındaydı. i ki yıl daha yaşasa 1 00 yılı ta­ mamlıyacaktı. Olmadı. ·

A. 7 . TUTARLILIK 98 yıllık yaşamında Russell, engellere karşın savaşımcı kimliğini sürdürmüş, bu yüzden çeşitli yitimlere uğramıştır. Barışcı işlevliklerinden dolayı Cambridge Q niversitesi'nden atılınca H arvard Ô n iversitesi'nden öneri almış, fakat lngiliz hükümeti kendisine pasaport vermemiştir.

Onun bu, ikinci gadre uğrayışıdır. Yukarıda da belirtt i ğimiz gibi, dah2. önce de Cambridge'den çıkarılmıştır. Çıkarıl masında metafizikçi Mc. Taggart' ın rolü vardır. Mc. Taggart, Hegel' in ardılı ve hayranıydı. Rus-. seli, daha 1 903 yılınç:la yayınladığı Matematiğin İ l keleri* adlı yapıtında Hegel mantığını eleştirmişti. Hegel' in bütün, parça, süreklilik, kesiksizlik görüşleri bu eleştirilerin sınırına girmekteydi. Mc. Taggart tinin (ruhun) ölümsüzlüğüne inanırdı, Russell içinse ancak nesnel varlıkların özellikle­ ri tartışabilirdi. Ölümsüzlük, geçecek her zaman noktasında bulunmayı içerirdi. Böyle bir içerimi Uzay noktalarıyla birlikte ele almalıydı. Uzaysal varlıkların duyu verileriyle algılanması gerekirdi.

Başına gelenlerde, inan d ığı düşünceyi tek başına savunmakla kalmayıp topluma mal etmek istemesi nin rolü büyük. Siyasal öğretiler konusundaki bağımsız düşüncesi, ahlak ilkelerinin mantıksal geçerliği olmadığı yolundaki çıkışları tepkiyle karşılanmıştır. Fakat bütün bunlar, Russell'ın hiç değişmeksizin, belli bir konudaki başlangıç kanılarına sap­ landığı anlamına gelmez. Nitekim Rus devrim i ve atom bombası hakkın­ daki kanıları böyledir. Her ikisine de önceden yandaşken sonradan on­ ların gösterdiği gelişmeler karşısında tutum u değiştirmiştir. Aşağıda gö­ receğim iz gibi, felsefe alanında da durumu aynıdır. Kendini yenileyen bir insanı yansıtır bu. İçine kapalı, hırçın bir filosof değildir. Genelde şakacıdır. Günün sorunlarına eğilmekten zevk d uymuştur. Yazılarında yer yer İngiliz mi·

(*) Bu yapıt Principia Mathematica değildir.

33

zahının örneklerine rastlanabi lir. Bu m izah en · ağır konularda bile za­ man zaman ortaya çıkmaktadır. Ö rneğin, mantıksal çelişmelerden söz ettikten sonra, Hegel'i şöyle eleştiriyor: "Yukarki çelişmede, hiçbir felsefenin içerilmediği anlaşılır sonuç­ ta. Çelişme sağduyudan doğar ve k i m i sağduyusal kanıdan vazgeç­ mekle ortadan kalkabilir. Sadece, çelişmelerle beslenen Hegelci felsefe, her yerde benzer sorunlar bulduğu için, çelişme konusunda yansız ka­ lacaktır.

Yapıtlarında, genellikle tümdengelimsel yöntemi kullanan Rus­ sell, Toplumsal Yeniden Kuruluş'ta, mantık kalıpları dışında değişen dış dünya koşullarına bağlı psikolojik deneyim ve terimlere başvurmuştur.

"Dağcı olsaydım da, dağcılık konusunda bir kitap yazsaydım, güneşin doğuşundan söz ederdirrı. Kimse d e bana, Coppernicus kuramına gö­ re güneşin doğmadığını söylemezdi." Arada popüler bilginin kullanılma­ sını böylece haklı bulurken, simgesel çıkarım yasalarının geçerli k alanı daraltmış olmaktadır.

Yöntemi konusundaki bu saptamadan sonra, onun, sonraları, Vi­ etnam M ahkemesiyle bütünleşen doğ rusal çizgide gelişmiş özgürlük ve çağını aşan kolonyalizm karşıtı tutum u na değinmekte yarar var. Bo­ er' ler savaşına bu yüzden karşı durmaya, Amerika'yı bu yüzden yargıç­ lar karşısına çıkarmaya(*) götüren bu tutum anlatımına göre, büyükba­ basından kalıt (miras) kalmıştır. Kant' ı n yaptığı gibi bitimsiz bir barış ve dünya hükümeti imgelerken, böyle bir amaca hizmet edeceği inanciyle, bir ara Kropotkin tipi anarşizmi bile yadı rgamamıştır. Genel' de, "başkala­ rı eziyet çekerken mutlu olamıyacağını" savunur.(**) Bolşevizmi de bu açıdan dikkati� incelemiş; ona büyük sanayi, batı tipi kapitalizmde da­ ha rahat ortaya çıkabileceği için karşı durmuştur. Bu sistemi gözü kapa­ lı benimsemiş değ11dir. 1 920 yılındaki Çin ziyaretinde, oradaki yaşamı , çok çekice bulur. Batılaşmanın o güzelliği ortadan kaldırabileceğini söy­ ler.

A. 8. YAZ/ ÜSLUBU Bergson'dan Einstein'a, eğitim den, kadın haklarına değin çeşitli alanlarda kalem oynatmış olan R ussell' ın yapıtlarının ortak yanı , sistem i ölçüsünde özlü ve. açık üslubu. Genel öğüdü ş u : "kısa sözün elverdiği yerde uzun · söze kaçmayın". " Nicelemelerle dolu bir anlatım ileri sür­ mek istiyorsanız, nicelemelerin bir bölü m ü ayrı tümcelerle dile getirin iz. ( * ) Faşizmin ezilmesi için gerekli bulduğu İ kinci Dünya Savaşı dışında, tüm

·

savaşlara karşıdır.

(**) Buddha da öyledir.

34

Tümcenizin başı, sonuyla Çelişkili bir bekleyişe götürmesin okuyucu.

Bir sosyolojik tümce alalım ele: "Doğuştan gelsin, çevreden gelsin, gün­ cel durumların belli bir yüzde de doyurmadığı gereksinimlertoplumsal yönden yararlı normdan sapan bir bireyin ortaya çıkması uğruna birara­ ya gelmiş uyg u n çevresel koşulların rastlantısal akımına kapıldığında, is­ tenmiyen davranış örneklerinin dışında kalı r o birey. Konuştuğumuz di­ le çevirirsek bunu görelim ne olur: ' B ütün i nsanlar ya da bir ölçüde bü­ fün insanlar normal dışıdır. Normal dışı olmıyan, ya doğuştan ya da ye­ . tişmesi sırasınd;ı olağanüstü bir şansa sahib olandır."(*) B u örneklemeye eklenti gereksiz. Felsefeyi umacı sayanlar, onu okuduktan sonra korkularından kurtuluyorsa, yazar kendi öğüdünü tut­ ma başarısına u laşmış demektir. En ağır sorunlar bile açıkseçik bir anla­ tımla, çekici bir örnekle, sisli günlerde birden g ü n ışığına kavuşan do­ ruklar gibi aydınlanıyorsa yazar, yalın kalma becerisine sahiptir. (Bu ko­ nularda bkz. Portraits from Memory, George Ailen and Unwin, 1 956.

Nasıl Yazarım adlı deneme) .

R ussell'ın rahat anlatımında, yaşamını uzun yıllar popüler betik­ ler ve gazete yazılarıyle (eğitim, kadın hakları, atom denemeleri, Viet­ nam savaşı v.ö.) kazanmış olmasının ve iki ciltlik öykü kitabı yayınlama­ sının payını da analım. Ona Nobel Edebiyat ödü l ü kazarıdıran da asıl, salt felsefe dışı bu yayınlarıdır.

Portraits from Memory'de şunları söyl üyor. " ... Açık bir . dil kullanma yetkisi görmekteyim kendimde. İstesem , matematiksel mantığı da kullanabileceğimi herkes bilir. 'Ki m i kişiler, ölen eşlerinin kızkardeşleriyle evlenirler'tümcesini, yıllarca . sürecek bir öğrenim sonucu anlaşılabilecek biçimde kaleme alabilirim örneğin. (s. 1 97) ·

Çok kişide görüldüğü gibi, onun kişiliğinde de yetiştiği çevrenin payı olmuştur. bu çevre her şeyden önce, düşünen ve düşünceye de­ ğer veren insanların ses verdiği, çabaların desteksiz bırakılmadığı bir çevredir .. James Ward, Sir J ames Frazer, Sir George Darwin, A.N. Whi­ tehead, B road, Mc. Taggart, G.E.Moore, Bob Trevelyan kardeşler, Key­ nes, Wells, Sidney ve Beatrice Webb, G.B.Shaw ; Wittengstein, Joseph Conrad, George Santayana doğal tarihten , edebiyata, edebiyattan felse­ feye uzanan bir alanın ünlü kişileri ya hocası olmuşlardır, ya öğrenCisi, ya da yakın dostu. Hepsiyle tatlı anıları vardır. Örneğin Shaw' la çiktıkları (*) a) Gü ncel durumların bell i yüzdede doyurmadığı gereksinimler: Normal ·

d ışı koşul lar. b) Toplumsal açıdan yararlı normdan sayan birey: Anormal kişi. c) . koşul ların rastlantısal akımı : doğuştan gelme ya d a sonradan ortaya çıkma şans. d) Davranış örnekleri dışında kalmamak: Normal dışı olmamak .

.

..

35

bir bisiklet gezisinde, bisiklete binmeyi henüz öğrenen Shaw, bütün hı­ zıyla R ussell'ın bisikletine çarpar. Shaw havaya . fırlar ve birkaç metre öteye sırtüstü düşer. R ussell'ın bisikleti hurdaya dönmüş, rastlantı ürü­ nü değil mi, Shaw' unkine bir şey olmamıştır. Dönüş için R ussell trene biner. Shaw yavaş giden banliyö trenine her istasyonda yetişerek, bisik­ letini, usta sürücü olmasına karşın , koruyamadığı için, yapıtlarındaki gi­ bi, ciddilik havasında dostunu alaya alır.

R ussell'ın öğretisinde mantık, gerçeklik hakkındaki bütün bilimle­ rin en geneliydi. Leibniz' in doctri na formarum'u her doğal dilin kapsa­ 1 ması gereken temel örnekleri ele aldığı için gramerle il işkiliydi. Fakat Wittgenstein daha 1 9 1 4'ten önce R ussell'ın öğrencisiyken mantıksal doğrulukların, belirli bir sözlükte yeterlikte dile getirilecek gibi olmadığı­ n ı ve başka doğruluklardan "totolojik" olma özelliğiyle ayırt edilmeleri gerektiğini ileri sürmüştü. R usselll cezaevinde Matematik Felsefesine Giriş' i yazarken, matematiğin tan ımı için bu "totoloji" kavramı ndan ya­ rarlanmıştır. O tarihte "sağ mı, ölü mü" olduğunu bilmediği bu eski öğ­ rencisiyle sonradan bulu�muştur. Sözünü ettiğimiz gerçek, düşünürün, öğrencisi kanalından da gelse, yeniye nasıl açık olduğunu göstermesi bakımından önemli. Böyle bir geleneğin ürünü . Cambridge'te matema­ tik okurken, hidrostatik dersinde hoca, bir banyo küveti içinde gidip ge­ len kapaklı kapla ilgili bir problemi çözerken, öğrencilerden biri, "Kapak üzerindeki santrfüj kuvvetini unutmadınız mı?" deyince hoca, biraz du­ raklayıp "ben yirmi yıldır problemi böyle düşünmüştüm. Haklısın" yanıtı­ nı vermiş.

Bu özellikleri dışında Russell' ı n kendisine gönderilen her mektu­ ba yanıt verdiği bilinmekte. Uğraşıları göz önüne alınırsa, bunun bir er­ dem olduğu anlaşılır.

Statik hocası Whitehead'la bir anısı, mektuplaşmaya verdiği de­ ğeri, bilimsel titizliğini, göstermesi yönünden ilginç. Poincare'ye karşı yazdığı bir makale için Whitehead'ten, matematik bir noktanın açıklama­ sını mektupla ister. Yanıt çıkmaz. Yine yazar, yine ses yok. Telgraf çe­ ker tıs çıkmaz. Ödemeli telgraf çeker. Boşuna. Sonunda, Whiethead'i görmek üzere yola çıkar. Whitehead, mektuplara yanıt verirse özgü n ya� pıta zaman kal mayacağı kanısındadır. Fakat, R ussell da araştırıcıdır, göl­ gede kalmış köşelerin varlığını, hele onların başkaları yönünden eleştiri · kimliğinde ortaya çıkarılmasını istemez. Whitehead' ın soruna değişik bir açıdan bakması, işin yönünü değiştirebilir. Yola bu amaçla çıkmış, olayı .da yazılana aldırmıyan, Whitehead'in eksik yanına değinmek içir'ı aktar­ mıştır.

36

FELSEFESİ A. HEGEL VE MOORE ETKİSİ Felsefeye Hegelci olarak başlamıştır. 1 900 yıiında Paris felsefe kongresinde okuduğu tebliğde, noktalarla anların varlığını ileri sürmüş­ tü. Bazı şeylerin var olmadığı konusundaki düşüncelerin geçersiz sayıl­ ması hususu n daki Hegelci kanıya yaklaşmaktaydı bu tutum. O aynı za­ manda, H egel'i n Mutlak' ına yaklaşan, sayısız mutlak doğruluklar bulun­ duğunu savunuyor ve bunları matematikte görüyor, mantığı· gramere bağlayarak, zorunlu olanı doğal sayan Hegel'e yaklaşıyordu. Mantık önermeleri a priori olarak bilinir. Bu, onların kendi içlerindeki özellikleri değil, onları biliş yolumuzun özellikleridir. Fenomenoloji'sinde felsefeyi bilimin aşamasına çıkarmak isteyen Hegel'le R ussell' ın ayrı amaçlar güt­ tüğünü ileri sürmek güçtür. Russell bu dönemde "eğer" ya da, "veya" , "değil" türünden mantıksal değişmezleri Platon gibi adeta gökte arar ve usa adeta kondurulmuş varsayarken, Hegel' ın Weltgeist kavramını iç­ kin olarak kabul ediyordu. Çünkü, metafizik yönetici varlıklar kabul et­ meden bu tip temel kavramların açıklanması yapılamazdı. Kuşkusuz, taslağı öğrencilik yıllarında çizilen bu programda Mc. Taggart' ın büyük etkisi olmuştur. Ancak R ussell daha sonra, Hegel felsefesinin uzaktan görünen bulanık bir lekeye benzediği sonucuna varır. O eski' Grek filo­ sofları gibi açık olanı sever. İnsan usu için kesinlik, doğayı ele almakta zorunlu bir öğe olan matematikte bulunabilir. Onun Hegelciliğinde asıl rolü Mantığın İlkeleri ni yazan B radley oynamıştır. B radley bu yapıtının her noktasında, ussal hiyerarşide yer alan bütün mantık biçimlerinin, do­ laysız bir duygunun yaşantısından doğduğunu anlatmaya çalışmıştır.

Bütünlüğünü, mantıksal biçimlerin açıklayamadığı;bu duygu, kaçınılmaz . bir .öznellik içerir. '

İ nsan düşüncesinin bütün kategorilerini aşan m utlak gerçeklik arama çabası, R ussell'da bu döneme rastlar. Fakat, henüz onun, man­ tıksal atomculukta olduğu gibi dışsal bağlantılardan kurulu olduğu so­ nucuna varmış değildir. Gerçeklik, henüz kendisini kavramak için, an­ cak duygunun ipucu verdiği v� insanla özdeş tutulmayacak sonlu mer­ kezlere ayrıştırılabilen bir birliktir. Bu, usa etkin olabilirse de us üstü ya­ pısı olan bir gerçekliğin dile getirilmesidir.

R ussell'ın yetiştiği yıllarda, özellikle Oxford'ta yeni-idealist bir ge­ lenek egemendir. Bunlar, mantık alanında, başta Hegel olmak üzere Lotze ve S igwart ·gibi � iman düşünürlerden etkilenmişlerdir. M utlak ide-

37

alistler diyebileceğimiz Hegelci grubun merkezi Oxford Ü n1versitesi'dir.

R ussell' in önceleri yakın dostu olan Mc. Taggart'sa, bazı noktalarda He­ gel'den ayrılmasına karşın, düşüncelerini onun felsefesini inceleyerek tü­ retmiş ve Hegel Kozmolojisi Üzerine Çalışmalar ve Hegel Mantığı Üzerin e Bir Açıklama adlı yapıtlar vermiştir. Russell daha sonra, var­ lık'a ayırdığı d ikkatin kaynağını Mc. Taggart'tan alacaktır. Ş urası önemli: R ussell h içbir zaman Mc. Taggart' ın, biçimsel belirlemeleri ampirik ma­ teryalin dışında, a priori bir saflığa bağlama çabasına, onunla en çok dost olduğu yıllarda bile yanaşmamıştır. Ayrıı biçimde, hiçbir zaman He­ gel psikolojizmine ,girmiyor (En çok Hegelci olduğu zaman bile.) Ger­ çekliğin zihinsel olması konusundaki H egelci kanıta karşı çıkarak, ger­ çekliğin ne olması gerektiği üzerine kanıt getirilemeyeceğini ileri sürü­ yor. Whitehead, matematikçinin uzay ve zamanının insan yönünden ya­ pılmış d uyarlı aygıtlar olduğu konusunda kendisini ikna ettiğ i zaman R ussell, d oğada bu aygıtların yapıldığı maddeler bulunduğunu düşün­ memiş. Böyle aygıtların yapıldığı maddeleri kabul etmek, gerçekliğin zi­ hinsel olduğu görüşüne dönüş sayılamazdı. M atematik gerçeklik, doğa­ daki gerçeklik değildir.

·

Fakat R ussell, bir bilimsel gerçekliği zihinsel, birini çevresel sa­ yıp çokçu bir tutuma girdiğinde (kanıma göre bu rada da Mc. Tag­ gart' ın etkisinden söz edilebilir) çelişmeye düşmese bile doyurucu ola­ mıyor. Çünkü R ussell' ın dış dünya izlenimlerinden doğar sayma yolun­ da bir kanıtlamaya giremediği matematik kavramları n kaynağı belirsiz ka!;yor. Eğer onlar zihinde kendiliklerinden oluşmuşlars � , R ussell'ın çev­ rel saydığı kavramların da önceden zihinde oluşmad ı klarını düşünme­ mek için bir neden yoktur. O zaman örneğin, "baba"nın varlığından ba­ balık kavramına değil de, "babalık" kavramından " baba"nın varlığına geçmek du rumunda kalırız. Böyle bir tutum da R ussell'ın empirikliğiyle çelişme yaratır. Empiriklikle yaşantı, en temel öğelere ayrılabilmekte.

Bu, onun dolaysız ve şaşmaz duyusal gözlemlere indirgenmesi demek.

Zaten dilin, ilkel önermele.rin varlığına elveren böyle bir temele dayandı­ rılmasiyle, ilkel ve karmaşık önermeler arasındaki bağlantının "doğruluk fönksiyonu"na bağlanması, olanaklı modern mantığın temel direklerin­ den biri.

Bu noktada R ussell'ın mantıkçı lığıyle, empirikliğini ayrı ayrı göz­ den · geçirme gereği ortaya çıkıyor. Gerçekten onun mantıkçılığı daha G.E. M oo re' la tanıştığı 1 898 yılında kendini gösterir. Esasen Matemati; ğin İlkeleri ' ni n önsözünde R ussell "felsefenin temel sorunlarında konu­ mum, ana çizgileriyle Bay G.E. Moore' la ilişkilidir" � içiminde kqnuşuyor.

Onun Hegelcilikten ayrılıp, M oore' un çözümleyici yolunu seçmesinde sağduyuya karşı g üvensizliği ve Hegel felsefesininse kamu duyusuna

38

uygu n gözüken bir yığ ından ibaret oluşudu r. Çünkü; asıl felsefe sorunla­ rı, kamu d uyusuyla, yanıtlandırılamayan sorulardı r. Sözgelimi, bir sözcü­ ğün anlamını tartıştığımızda, kendileri o sözcük olmayan pek çok örnek­ le karşılaşmaktayız. Sözcüğün kendisi, duyulur d ünyanın bir parçası de­ ğildir. Onun, benzer biçimlerin zihinde bir araya getirilmesi dolayısıyla mantıksal bir uyduru olduğunu söyleyebiliriz. Fakat benz erlik, bir biçi­ mi; yani söz._c üğü sınıf üyesi durumuna g etirme konusunda zorunlu ve yeterli değil. O rada gerekli olan "erek". Kamu d uyusu bunun dışında, kic mi gündelik sorular için bile elverişsiz.

Dikkati çeken, Moore kamu duyusunu savunduğu ve bu konu­ da bir de yapıt yazdığı halde, Russell'ın kamu duyusuna dayanan He­ gel'den M oore etkisiyle vazgeçmesidir. Yukarıda da belirtt i ğimiz gibi bu­ nu, Moore' u n çö.z ümleyici görüşlerindeki çekiciliğe bağlıyabiliriz. Onun kamu duyusuna karşı tutumu, kamu duyusuyla ilgili pek çok inancın, mantık yc;ısaları gibi, ne kanıtlanabilir ne de çürütülebilir olduğu temeli­ ne dayanmaktaydı. "İyi", "bilmek", "görmek" gibi deyi m ler böyledir. Mo­ ore bunları çözümleyerek, kamu duyusuna dayanan kullanımlara bağ­ lar. Çözümleme sırasında, deyimlerin anlamlarının birer varlık oldukları­ nı kabul eder. Bu bakımdan, bir deyimin anlamını bilmekle anlamın çö­ zümlenmesini bilmek arasındaki karşıtlık, verilen bir deyimin kavramına sahip olmakla bu kavram karşısında tavır almak karşıtlığı biçiminde dile getirilmiştir.

R ussell, bir üst paragrafta dile getirilen düşünceleri benimser. O da matematiğin temel kavramlarını birer varl ık saymakta ve sözcüklerin çözümlenmesinde, bir deyimi kamuduyusu aracılığıyla kullanmayı bil­ mekle onun yapısını dile getirmeyi ayırmaktadır. Bir kavramı tanımlar­ ken, onu kuran öğelere, on unla ilgili deyimlere, oradaki benzerlik ve ay­ rılıklara geri gider sonuçta.

Algı konusundaki düŞüncede de M oore etkisinden uzaklaşma­ mıştır. B u dönemde ( 1 900) yayınladığı Leibniz Felsefesi adlı eleştirel yapıtta, Leibniz'in algı konusundaki düşüncelerini eleştirirken, dış dünya­ da olup, bitenlerle duyular arasında nedensel bir bağlantı bulunması ge­ rektiğini, algılıyana çevre! nesnelerin hiçbir etki yapmaması düşüncesi­ nin paradoksallığını ileri sürmektedi r (s. 1 33 v.ö) . Anlam ve Doğruluk Üzerine Bir Araştırma'da da, aradan 40 yıl geçmesine karşın aynı tez savunulur (s. 1 23) Algılar ve yaşantılarla, olgular hakkındaki bilgimizin yakın nedensel bağlantısı vardır. Algısal bilgiden çıkarımsal bilgiyi ayır­ makla Hegelcilerle, enstrümantalistler yanılmışlardır (Anlam ve Doğru­ luk' a göre) . Algısal yargılar çözümlenirken onların, işaret zamirleri ya da soyut adlarla dile getirildiklerine dikkat edilir (Anlam ve Doğruluk, s. 1 27) M oo re'cu çözümlemeni n etkisi büyüktür ( B kz. İdealizmin Çürü­ tülmesi, Principia Ethica) burada.

39

B. MfWTIKÇIUK - WHITEHEAD'LE İŞ BİRLİGİ B. 1. ADLAR - MANTIKSAL DEGİŞMEZLER R ussell, vaftiz babası ve aile dostları John Stuart M ill'in Mantık Sistemi adlı yapıtın ı henüz 1 8 yaşındayken, Cambridge'e g itmeden okumuştu. Onun, zorunlu önermeleri g ramere bağlıyarak sözel sayma­ sında M ill'in �tkisi görülmekte. 1 938"39 ders yılında Chicago Ü niversite­ si'ndeki derslerden sonra, ünlü mantıkçı Prof. Carnap ve Morris' i n de ' bulunduğu dinleyiciler grupuyla, do1:jruluk, dil ve olgu sorunlarını tartış­ ması sonucu R ussell, zorunluk konusunda dilin payını azaltmaya giriş­ miştir. ·

1 903'te yayınlanan M atematiğin İlkeleri' ne bakarak, onun adlar konusunda çok eskiden düşünmeye başladığını kabul edebiliriz. Deği­ şik bir ad anlayışı vardır. Mili, özel adları bir gösterime, genel adlarıysa kimi özelliklerin içerimine bağlamıştı. Özel adlar görüşünü bağlantılar görüşüyle birleştirerek genişletmiştir R usselL Ad, uzay-zaman'ın belirli sürekli bir parçasını kapsayan bir nesnedir. bir nesne, birlikte var olan niteliklerin demetidir. (Anlam ve Doğruluk, 97). Uzay-zaman için gerek­ li özellikleri taşıyan nitelikler dizisi araştırılırken ampirik yasalara dönü­ lür, "sentetik a priori" genel doğruluklar ortadan kaldırılmış olur. Berg­ son belleği, gözlemleri depo ettiği için bu bakımdan işe yarıyacaktır.

R ussell 1 9 1 2 yılında Felsefenin Sorunları ' n ı yazdığı sırada, fizik­ sel nesnelerin, sadece tanımları yoluyla bilindiğine inanmaktaydı . İ mdi, R ussell' i n Whitehead'le birlikte çalışmış olduğu döneme geçebiliriz. Bu dönem onun özellikle, matematiksel mantık sorunlarına eğildiği ve Whitehead' ıa birlikte 26 x 1 7 cm. boyundaki 2000 sayfayı aşan, Aristoteles'ten beri insan usunun ortaya koyduğu en büyük man­ tık ürünü sayılan, matematiği mantığa indirgeme amacındaki Principia Mathematica'yı yazdığı dönemdir ( 1 9 1 0- 1 3). Ü ç ciltlik bu soyut yapıtın dördüncü cildinin de yayınlanması tasarlanmış, fakat bu tasarı gerçek­ leşmemiştir.!1l 1 9 1 0- 1 3 yılları arasında çıkan Principia Mathematica, ma­ tematiği mantığa indirgemiştir. R ussell , 1 900 yılında Whitehead'la birlik­ te Paris matematik kongresine katılması sonucu, mantığın, matematik temelinde ve matematiğin tekni k araçlarıyle açıklanmasını yapmaya çalı­ şan İtalyan matematikçisi Peano'yla tanışmış; Whitehead'ten de aldığı destekle salt matematik konusunda kesin sonuçlu araştırmalara g iriş­ miş. ( 1 ) Yapıt öylesi ne soyuttur ki , Whitehead 'in yazdığı bölümlerin Russell, Rus­

sel l ' ı n yazd ığı bölümlerin Whitehead yönünden okunmadığı söylenir şaka yollu. Belgelenemeyen bir aktarıma bakılırsa betik ilk yıllar ancak 12 tane satıl � ış . O da Ü niversite kitaplıkları na .

40

SALT MATEMATİGİN TAN/MI Kongre sonrası, Cantor, Klein, Dedekind ve Frege gibi büyük matematikçilerin çalışmalarıyle beslenen bu düşünce ilk meyvesini, M a­ tematiğin İ l keleri' nde verir. Salt matematiği, "p, q'yu içerir" biçiminde bü­ tün önermeleri n sınıf olarak tanıml ıyan bu yapıt, sembolik mantığ ı da ele almakta, ve önermeleri, sınıflar ve ilişkiler hesabını açıklamaktadı r.

Matematiğ i n ilkeleri, salt matematik ustalarının görüşlerini bir ara­ ya toplaması ve eleştirmesi açısından ilginç. N icelik, büyüklük, sonsuz­ luk kavramları ve sayılar tartışılıyor, matematik değişmezlerin, mantıksal değişmezler olduğuna, matematiğin bütün öncüllerinin, değişmezlere ilişkin bulunduğuna, filosofların matematiği hangi nedenle a priori say­ dıklarına değiniliyor. Yapıta göre, salt matematik, mantıksal değişmezler dışında, hiçbir tanımlanmaz olanı içermez. İçinde değişkenler bulundu­ ran biçimsel içerimleri öncül alı r matematik ve onların vargılarından ku­ rulur. "a, b'yi, b ise c'yi içerir; o halde a, c'yi içerir" biçimindeki tasımla­ ma matematiğe, "içerim bir ilişkidir" türünden ônermeyse mantığa ilişkin­ dir. Uygulamsal matematikte sonuçlar, söz konusu varsayım ı doyuran bir değişmez için ileri sürülmekteyken, salt matemafikte, değişkenle ilgi­ li bir varsayımdan doğar. "U, Eukleides uzayıdır" türünden salt matema­ tik varsayımlardan kuruludur Eukleides geometrisi. Öte yandan, "şu uzay, Eukleiaes uzayıdır" d ersek, Eukleides geometrisini kuran bir de­ ğişmezin varlığını kabulle, bu geometrinin bütün sonuçlarını ileri sürmüş oluruz. ·

B.2. PARADOKSLAR Soyuf sorunlara yanıt ararken, . kendini felsefenin ortasında bulan Russell (Portraits, 1 0), daha Leibniz felsefesini ele aldığı ilk gençlik yılla­ rında, i nsan usunun, karşısında çözgesiz (çaresiz) kaldığı paradokslara, bir. matematikçi ve mantıkçı gözüyle yaklaşmiş', 1 902' de F rege'ye gön­ derdiği mektupla, onun ,bir çelişkisine değinmişti. .. Aynı yıl Frege, Arit­ metiğin Temel Yasaları adl ı yapıtını, şöyle bir notla yayınlıyordu: "Bilimsel bir yazar için, kurduğu yapıtın temellerinden birinin, ya­ pı bittikten sonra çökmesi ölçüsünde şanssızlık olamaz".

"Yapıtın bitimine yakın R ussell'ın mektubunu alı nca böyle bir du­ ruma d üŞtüm. V. aksiomam la ilgili sorun. Onun, öbür aksiomalar türün­ den apaçık olmadığını ve bir mantık yasası .sayılamıyacağını görmezlik­ ten gelmiş değilim. Bu güçsüz noktayı, 1. cildin önsözünde de belirtmiş­ tim (s.7). Yerine bir başkasını bul $ aydım, sevinçle vazgeçerdim ondan. Şimdi bile, bir kavramdan, o kavramın uzanımına geçmeden, aritmeti-

41

!:]in, bilimsel olarak nasıl kurulaca!:]ını ve sayıların, mantıksal nesneler olarak nasıl kavranıp gözden geçirilece!:]ini bilmiyorum. Bir kavramın uzan ı m ı ndan söz edebilir miyim hep? Edemezsem, ayrılsa! (istisnai) du­ rumları nasıl ayırt edece!:]im? Daima, bir kavramın, uzanı m açısından öbürüyle çakışmasından, birinin sınırına g i ren kavramın öbürünün de sı­ nırına g i rdi!:]inden söz edebilir miyim? R ussell'ın bildirisinde ileri sürülen hususlar bunlar."

CANTOR'UN İTİRAF/ " ... R_ussell'ın keşfetmiş oldu!:]u çelişme belirtilebilir şimdi. Kimse, insanlar sınıfının insan oldu!:]unu ileri sü recek de!:]il. Kendine ilişkin olmı­ yan bir sınıfa sahibiz burada, Gözlerimizi kend ine ilişkin olmıyan sınıf kavramına çevirelim şimdi. B u kavramın uzanımı, ' kendine ilişkin olmı­ yan sınıfların sınıfı (E�er onun uzanımından söz edebilirsek). Ona kısa­ ca S sınıfı diyece!:]iz. imdi bu S sınıfının kendine ilişkin olup olmadı!:]ına bakal ım. Ö nce, onun kendine ilişkin olduğunu kabul edelim. Bir nesne bir sınıfa ilişkinse, uzanımı o sınıf olan bir kavram ın sınırına girer. Dolayı­ siyle sınıfımız kendine ilişkinse kendine ilişkin olmadığını düşünelim sını­ fı mızı n. B u d urumda o, uzanımı kendisi olan bir kavramın sınırına girer.

Sonuçta, k � ndine ilişkin olmai:. Burada çelişkiyle karşı laşırız. ,(Aritmeti­ ğin yasaları, Jena, 1 903) .

YENİDEN GÜNDEME GELİŞ Aristoteles'ten öğrendiğimiz kadarıyle i . ö . 490-480 yılları arasın­ da yaşamış Elea' lı Zenondan beri zihi nleri kurcalıyan paradokslar soru­ nu, 20. yüzyılda Cantor' un bulduğu bir paradoksla yeniden gündeme gelmiştir ( 1 89) . 1 906 yılında Londra M atematik Derneği dergisine yazdı­ ğı bir makalede ("Sonsuz Ötesi Sayılar Kuramının kimi Güçlükleri Üzeri­ ne ve Tipler Sırası") , Russell, sınıf notasyonları üzerine kimi sınırlamalar kdnul ması nı ve matematikten, sonsuz küçükler hesabının atılması gibi, mantıktan, sınıflar hesabının çıkarılıp atılmasını öngörmekteydi. Aynı za­ manda, sınıflardan söz etmenin, paradokslara yol açan tek neden olma- . dığını ortaya koyan bir paradoks da bulmuştu. Hehry Poincare'yle tartış­ ması da bu tarihlere rastlar. Kimi önerme foksiyonlarının yüklemsel ol­ madığı konusundaki Russel'cı öneriyi kabul eden Poincare, matemati­ ğin, sembolik mantık aracılığiyle dile getirilemiyeceği tezini savunmak­ taydı. (Bilim ve Yöntem, H. Poincare) .

8. 3 .KAVRAMLAR a. Önerme. Doğru ya da yanlış olabilen cümle. "Ahmet Anka­ ra'ya g itti." "Mehmet şairdir" gibi. "Gel" türünden emirler "yarın hava gü­ zel olsa" türünden dilekler önerme sayılmaz. Yani eni.ara doğruluk ve yanlışlık yüklemi verilemez.

42

b. Önerme Fonksiyonu. Yukarıda vE;ırdiğimiz önerme örneklerin­ de "Ahmet" ve "M eh met" yerine matematikteki gibi çeşitli değerli (bura­ da çeşitli özel adları) alabilen genel işaretler (X gibi) konabilir. Böylece önerme fonksiyonu doğar. c. Doğruluk Değeri. Birden çok önerme içeren bir anlatımda ("p ise q'dur" biçiminde) p ile q'nun doğru ya da yanlış olma olanağıyla doğan durumlar, yani "p ise q'dur" önermesinin aldığı değerlere göre değişme durumunun sonucudur. burada aynen matematikteki gibi "p" ve "q" değişken, "p ise q"dur" anlatımı fonksiyondur. Mantık için o fonk­ siyon "doğruluk fonksiyonu" adını a!ır. ç. Doğruluk Fonksiyonu. Birden fazla önerme içeren anlatım­ da, bu önermelerin değişmesi, çeşitli doğruluk değerleri alması, yani doğru ya da yanlış olmasıyla doğru ya da yanlrş olan anlatım. Söz geli­ mi "p ise q'dur" biçi minde bir anlatımını alalım ele. B u rada p ya da q, çeşitli doğruluk değerleri alabilir. O za,man da " p ise q'dur" anlatımının doğruluk değeri değişebilir, yapi o anlatım doğru ya da yanlış olabilir.

Bu bakımdan aynen matematikteki gibi "p" ve "q" önermelerine değiş­ ken "p ise q'dur" anlatımına fonksiyon adı verilir. İmdi söz konusu de­ ğişkenler, önermelerin doğruluğu ya da yanlışlığı olduğuna göre, onla­ rın fonksiyonu olan "p ise q'dur" önermesi doğ ruluk fon ksiyonudur de­ mek olur.

Bu konuda basit bir örnek verelim: "Aspirin alırsanız başınızın ağrısı geçer." B urada: 1 . Aspirin alabil irsiniz, başınızın ağrısı geçebilir. Yani her iki öner­ me doğru olabilir.

2 . Aspirin almazsınız başınızın ağrısı yine geçebilir. Yani birinci önerme yanlış, ikincisi doğru olabilir.

3. Aspirin alırsanız, başınızın ağrısı geçmiyebilir. Yani, birinci önerme doğru, ikincisi yanlış olabilir.

4. Aspirin almazsınız başınızın ağrısı geçmeyebilir. Yani her iki önerme de yanlış olabilir. .

Dolayısıyla, "p ise q'dur" (aspirin alırsanız başınızın ağrısı geçer) anlatımı, aslında içindeki önermelerin değişken olduğu, yani doğru ya da yanlış değerini alabildiği bir fonksiyon niteliğine sahi ptir. d. Yüklemsel Fonksiyonlar, Pri ncipia Mathematica' nın ilk cil­ dinin basımında ( 1 9 10, Cambridge University Press) " p ise q'dur" biçi­ mindeki bir anlatımdaki "p" ve "q", bu anlatımı kuran öğeler anlamına "a­ tomik önermeler" adını almıştır. Sonlu sayıdaki atomik önermelerin doğ­ ruluk fonksiyonuna ("p ise q'dur" anlatımı) ilkel fonsiyonlar adı veril miş­ tir. Böylece Principia'nın ilk basımına göre, değerleri ilkel önermeler olan fonksiyonlar, . yüklemsel fonksiyonlardır.

Fakat Priıicipia' nın sonraki baskılarında (1 925 - 1 935) değişke­ nine bakıldığında, bir sonraki sıradan olan tek değişkenli bir fonksiyona ·

43

yüklemsel fonksiyon denmiştir ( 1 935 basımı s. 53). Böylece bir yüklem­ sel fonksiyon ya bireylerin (önerme konusundaki örneklerimizde Ah­ met, Mehmet) ya da atomik fon ksiyonların ya da önermelerin oluşturdu­ ğ u değişkenlerin doğruluk fonksiyon ları olabilmektedir.

Değişik değişkenlerin fonksiyonu, eğer o fonksiyonun değişken­ lerinden biri, öbür değişkenler, değerlerini aldıklarında, fonksiyonun yük­ lemsel olmasına yol açıyorsa yüklemseldir.

Görüldüğü gibi, bir y.ü klemsel fon ksiyon, olanaklı değişkenleri­ nin bütün ü dışında başka bir bütün içermeyen fonksiyon işareti demek oluyor. (Burada 'fonksiyon işareti' demeyi gerekli sayıyoruz. çünkü, de­ ğişkeni kapsayan, fonksiyon değil, onun işaretidir.) e. Fonksiyon ların Sırası: Ö nermelerin, değişkenlerine göre dü­ zenlenmesi demektir. Bütü nleri değil d e bireyleri var saydı ran önerme­ ler, birinci sıradan kabul edilir. Örneğin " bütün yapraklar için, ceviz ağ�­ cı nın da elma: ağacının da yaprağ ı yeşildir" ya da "ceviz ağacında da el­ ma ağacında da yeşil olan bir yaprak vardır" türünden önermeler, "el­ ma ağacı", "ceviz ağacı" gibi tek tek ağacı varsaydırdıklarından, yani esasen onlar hakkında ileri sürü l m üş olduklarından, "birinci sıradan" önermelerdir. İ mdi, birinci sıradan bir fonksiyonun değişken olduğu bir öner­ me de ikinci sıradan olacaktır.

Birinci dereceden herhang i bir fonksiyon değerine "yüklem" veril­ diğinde, böyle bir değerin, bireye ilişkin fonksiyonun bütün olanaklı de­ ğerlerine sahip olması, o değerleri, yüklem leri olarak alması düşünülebi­ lir. Böylece, birinci sıradan fonksiyon değerinin değişkeni üzerine bir an­ latım ileri sürülmüş olur. Bu anlatım , o değere bir yüklem, yani, birinci sı rada bir fonksiyon değeri yüklememiş olur. Birinci sıradaki fonksiyon değerine de, birinci sıradaki fonksiyon değil, öyle bir fonksiyonun bü­ tün değerleri yüklenince, i kinci sıradan olur o; yani, birinci sıradaki fonk­ siyon yükleminin bütün değerlerini içerir. Bu anlatımın kendisiyse, birin­ ci derecede fonksiyonun değerini yüklem olarak almaz.

Değişkeni.e ri arasında birinci sıradan (derece) fonksiyonları bu­ lunduran iki nci sıradan fonksiyonlar (iç içe fonksiyonlar) fizikte hemen göze çarpar. "Belli zamanda alınan yol hızdır" önermesinde, "yol ve za­ man" değişken, "hız" fonksiyondur. Hızın değişken olduğu bir fonksiyo­ nu alırsak bu, ikinci derece bir fonksiyon olacaktır. Kinetik enerji gibi. f. Tip. -Bir önermenin anlamlı olma uzanımı. İçinde, bir önerme fonksiyonunun değerlerini bulunduran değişkenler topluluğu. "Platon bilgedir" önermesinde, Platon birinci tip, bilgelik ikinci, (Anlamlı olarak, Platon'a yüklenebildiği için). " E rdem" üçüncü tip (Bilgelik'e anlamlı ola­ rak yüklenebildiğinden). " B ütün sıra sayılarının sıra sayısı anlatımında da bu anlamda bir tjpler sırası gözetilmekte.

44

Sadece yüklemsel fonksiyonları ele aldığımızda, değişik tipleri, yükselen belli bir sırada görebiliriz. İ l işkisel fon ksiyonları dikkate aldığı­ mızdaysa, sıra sayılariyle pile getirilmiyecek güçlüklerle karşılaşılır. İki te­ rimli bir ilişki, bireyler arasında olabilir ("Ahmet' le Mehmet kardeştir" g i­ bi) . Tek bir bireyin yükleminden ayrı biçimde ele alınabilir bir ilişkidir bu. Dahası, üç bireysel terim arasında ilişki, iki terim arasındaki ilişkiden farklı olabilir. Bu hususta, tipler dizisinin bir özelliği olarak işaret edilme­ li. Fonksiyon değerlerinin ve değişkenlerin belli tipten olmasını gerekti­ ren bir tanıma sahip Sıra' dan ayrı, bir tip ayrımına gerek olmadığı düşü­ nülebilir. g . İçerme. En basit biçimde dile getirilmek istenirse, koşulu ve karşılığı olan önerme. "Hava güneşliyse ılıktır." "Aspirin alırsak başımızin ağrısı geçer" türünden. Eski Yunanistan'da sofistler, kandırıcı çıkarı mlar için kullanmışlardır içermeleri. Abderalı Protagoras' ın öğrencisi Euthy­ los' un öyküsünü çok kişi bilir. Euthydemos' unda, sofist çıkarıma örnek­ ler verir Platon.

"Bu köpek babadır. Bu köpek onundur. B u köpek, onun babası­ dır o halde" (Eythydemos, 298).

"Bu bir kalemdir. Bu mavidir. Bu bir mavi kalemdir o halde."

Ancak, nesnenin bir kişiye ait olmasiyle, bir kişinin, özce sahip olduğu nitelik ayrı ayrı şeylerdir. Örnekte "onun" iyelik zamiri, babaya ilişkin bir yüklem değildir. Baba sıfatiyse, köpeğin sahip olduğu_ kişiye ilişkindir. 'Onun' yerine "onun köpeği" anlatımını geçirirsek, ayrım, daha da ortaya çıkar, iyelik zamirini, o zamirin öznesine ilişkin sayma yanlışlı­ ğı kalmaz_{') Kalem örneğindeyse, "bu" işaret sıfatiyle, mavi sıfatı kale­ me ilişkindir. Köpeğin, babaya ilişkin bir özellikle olması gibi.

Eukleides' in Megara Okulu'yle, M.Ö. 300 yıllarında Zen o n'un kurduğu Sundurma (Stoa) Okulu, mantıksal paradokslara çözüm getir­ me çabaları .yanında, çıkarım çizelgelerini de sistem leştirmeğe çalışmış, böylece, örneğin, "Sokrates koşar, öyleyse Roma'dasın" türünden bağ­ lantısız, mantıksal içerimden yoksun vargılardan l<açınmak olanaklı ol­ muştur.

Koşullu anlatımlar, zamanında çok tartışılmış ve ünlü taşlama şa­ iri Kallimachos "artık, damlarda, kargalar bile 'ne neyi içerir' diye ötmek­ te" demiştir. (Lukasiewictz, Geschichte der Aussagen Logik, Erkenntnis, 1 930) . Peri Sophistikon Elenehon'da Aristoteles. sofistlerin yanı ltıcı mantığına karşı çıkarken, bir vargıya götüren kanıtları. h. 1 ) didaktik, 2) dialektik, 3) çözümcü, 4) kandırıcı olar!lk dörde ayırır. Kötü mantıktan kaçmak için içerimlere dikkat etmelidir. Or­ neklere, araştırmalara, ya da eksik bir tasımlama (kıyas) demek olan . enthymeme' ye baş vuruyla sağlanır bu da. ·

(*) Üyelik zamiri babaya ilişkin herhangi bir yü klem değildir. Birine ait olma niteliğinin, ait olunan nesneyle özdeş olmaması g ibi.

45

M egara' l ı Philon vermiştir, koşullu anlatmaların en g üzel tanımı­ nı, Doğruyla başlayıp yanlışla biten koşullamalar doğrudur. Yeni çağlar­ da, koşullanma yoluyla çıkarıma en g üzel örl)eği "düşünüyorum , o hal­ de varım" ilkesiyle Descartes vermiştir. i) Biçimsel eşde�erlik. Az çok yinelemeye kaçma sakıncasına karşın, biçimsel eşdeğerliğe, paradoksların çözümünde sıkça başvuru­ lan bir kavram olarak ayrı bir başlık altında değinmenin, bu kavrama il­ giyi çekmesi açısından yararlı olacağı i nancındayız.

B irinin, olanaklı bir değişkeniyle elde edilen önerme, aynı değiş­ kenin yer aldığı bir fonksiyonun ortaya koyduğu önermeye eşdeğerse bu iki fon ksiyon eşdElğerdir.

Yine iki fonksiyon, biri öbürünü ·daima içerdiğinde biçimsel ola­ rak eşdeğerdir. Biçimsel olarak içerme, sürekli olarak içermedi r. "Sokra­ tes insandır" önermesinirı, "Sokrates ölümlüdür" önermesini içermesi, bi­ çimsel içerimin özel bir örneği.

Biçimsel içerimin özel durumları olmıyan içerimler, içeri m olarak görülmeyip, materyel içerim olarak mantık dışında kalır. Genel. olmıyan tek tek d u rumlar için doğru içerimlerdir onlar. R ussell'la Whitehaed' in ' kesin içerim' tanımına göre, ya koşul önermesi doğru değildir, ya da doğruysa- onun bir karşılık (ceza) önermesi kesinlikle vardır.

1 . Özdeşlik. İki nesne, doğruluk değerleri değişmeksizin aynı yüklemleri alabiliyorsa özdeştir. Başka türlü, şöyle dile getirebiliriz bu­ nu. B ir önerme içinde iki değişken, o önermenin doğruluk değeri değiş­ meksizin , birbiri yerine konabiliyorsa o iki değişken özdeştir. Eşdeğerlik önermeler için; özdeşlik değişkenler için söz konusudur.

m . İndirgenebilirlik aksloması. Cisimler sözkonusu olduğun­ da, olanaklı her nokta, birbirine . benzemiyen öz n iteliğindeki monadla doldurulur Leibniz felsefesinde. Birbirinden farklı monadlar, bir ve aynı cismi biçimlerken, o cismi biçimlemek gibi ortak bir özelliğe sahi p olur.

O cismi n özelliklerinden, hiç değilse biri, o cisimle özdeştir. Bir yükle­ min tanımladığı nesneler derlemesinin ortak bir özelliğinden söz edilebi­ lir- böylece.

B ütün yüklemleri uyuşan iki nesnenin özdeşliği çıkar buradan.

Bir x'le özdeş nesnelere özgü ve o nesnelerle ortak bir yüklem bulun­ maktadı r sonuçta. x' in yer aldığı bir önerme fonksiyonun doğru oldu­ ğunda doğru, yanlış olduğunda yanlış bir başka önerme fonksiyonuna varıldığında, örneğin y gibi bir değişkenin yer aldığı, x'i n uzanımındaki yüklemleri kapsıyan bir önerme elde etmiş oluruz. Bir nesnenin yüklemi­ ne, "o nesne hakkında doğru olan yüklemsel fon ksiyon" denirse, özellik­ leri arasından bir kaçıd ı r onun yüklemleri. Başka türlü dendikte, iki nes­ ne, biri için söylenen, doğruluk değeri değişmeksizin öbürü için de söy-

46

lenebiliyorsa, birbirinin özdeşidi r. Bir x'e yüklediğimiz özelliğe daima eş­ değer bir yüklem elde ettiğimizde o, sadece x'in özelliğine sahip, baş­ ka bir y öznesine özgü ve onların her ikisin.de de ortak, yani, x ve y' n i n h e r ikisinde de geçerlidir. x' le, y , bu özellik söz konusu olduğunda de­ ğişmediğine göre özdeştir. Bu ortak yüklemin kapsadığı nitelikler, her iki nesne için de geçerlidir.

·

YÜKlEMSEL OLMIYAN Gerek M atematiğin İlkeleri'nde (1 903), gerekse Londra M atema­ tik Derneği Tutanak Dergisine yazdığı bir makalede (Sonsuz Ötesi Sa­ yılar ve Sıra Tipleri Kuramının Kimi Güçlükleri Üzerine, 1 900, s.

29-53), sınıf belirlemiyen önerme fonksiyonları olduğunu da düşünüp onlara yüklemsel olmıyan fonksiyonlar adını veren R ussell, Eudoxus (M.Ö. 408-31 5) ve Dedekind' in ( 1 83 1 - 1 9 1 1 ) gerçel sayılar kuram ından yararlanmıştı. Buna göre, gerçel sayı, usal sayıların bir kesimidir. Gerçel sayılar dizisinin, usal sayılar dizisinin dizisi olduğu çıkar bundan. S , ger­ çel sayıların boş olmıyan üst sınırlı sınıfıyse, S'in en küçük üst sınırının, S içindeki bütün gerçel sayıların bileşimi, ya . da mantıksal toplamı olduğu varsayılır. Örneğin S'in üst sınırı 0.5'se bu sınırın en küçük sayısı da ona en yaklaşık olanıdır. Söz gelimi 0.49, 0.499, 0.49000 v.ö. dizininde en çok dokuza sahip olan sayı, yine 0.5 usalından küçük olup, S'in. en kü­ çük üst sınırıdır. 0.5 usalından yine küçüktür. Gerçel sayıları biçimliyen sınıfa girer. ·

SINIFI BELİRLE M E G Ü ÇLÜGÜ Bu özelliklere sahi p gerçel sayılar dizisi olan S'in üst sınırına en . yakın sayının, yine bir gerçel sayı yani usallar kümesi olacağı açık. So­ nuçta, bir bütünü içere n fon ksiyonun kendisi, o bütünden yani , kendi değerlerinden biri oluyor. U sal sayılar dizisi, gerçel sayıları belirliyen önerme fonksiyonlarına başvurmak suretiyle tanımlanmakta. Bir g erçel sayıyı oluşturan usallar d izisi sonsuz olduğundan, sadece bir önerme fon ksiyonuyla dile getirilir. Usal sayı dizisinin onerme fon ksiyonuyla do­ yurulan bir fonksiyondur bu, Gerçel sayılar dizisinin en küçük üst sayısı­ nı belirlediği var sayılan fonksiyon, doğallıkla bütünü kullanacak, ona baş vuracaktır. Tipler kuramının uygulanamadığı · önemli bir matem atik alanını gösteren bu güçlüğün karşıs·ına, Prinçipia' nın ikinci baskısının Gi­ riş'inde, indirgenebilirlik aksiomasını çıkarır R ussell ve B erry paradoksu­ nu bu aksiomayla çözer.

47

ÖZETLE Anılan fonksiyon üzerine dediklerimizi özetlersek a) Verilen bir fonksiyona, biçimsel olarak eşdeğer, ve kanıtı, sınıf­ ların varlığından gelen, yüklemsel bir fon ksiyon vardır. b) Verilen her fonksiyona eşdeğer bir yüklemsel fon ksiyon ileri süren aksioma, gerçel sayıyı belirliyen yüksek sıradan her önerme fon k­ siyonu içi n , aynı gerçel sayıyı belirten bir yüklemsel fon ksiyon varsaydı­ racaktır. Bu da usal sayı fonksiyonu olacağına göre, kesim (usal sayılar dizisi), kend i üyelerinden birinin özellikleriyle tanı m lanmış olur. d iziyi ta� nımlıyan , aynı zamanda, üst sıradan bir fon ksiyondur. Gerçel sayıyı be­ lirliyen yüklemsel fonksiyonla, usal sayıyı belirliyen, bir üst sıradaki yük­ lemsel fon ksiyon, değiş tokuş edilebilir türdendir. c) "B ütün x fo nksiyonları hakkında, X, verilen herhangi bir nes­ neyse, hiçbir anlamlı ifade ileri sürülemez. Böylece, x dE;ığişkeniyle doğ­ ru olan bütün fonksiyonlar anlamına, 'x' i n bütün özellikleri' biçimindeki deyiş yanlıştır. İlgili fonksiyonun sırasını ayırt etmek zorundayız. d) .. x' in, bütün yüklemsel özelliklerinde, ikinci sıradaki özellikle­ rinden v.ö. söz edebiliriz. e) ... kimi durumlarda, kimi anlatımların, a' nın n. sıradaki özellikle­ ri üzerine olduğunu kabulde bir sakınca yoktur. f) İki değişken özdeşse, içlerinden biri, bir yüklemi doğru olarak alıyorsa, öbürü de aynı yüklemi doğru olarak alır. Böyle bir önermeyi ileri sürebiliriz de, "o yüklemin bütün değerleri söz konusu oldukta, onun belli bir değişkenle oluşturduğu önerme, başka bir değ işkenle oluşturduğu � nermeyi içeriyorsa, bu iki değişken özdeştir" diyemeyiz (Principia, 57). l ndirgenebilirlik aksiyomasına götüren bu düşüncedir. Leibniz' in "ayırt edilmezlerin özdeşliği" ilkesi de budur. Usal bir sayı içeren önerme fonksi­ yonu , o sayıların , üst sınırlı sınıfında, en üst sayının oluşturduğu önerme­ yi, yani gerçel bir sayıyı değişken alan önerme fon ksiyonunu içermekte, ancak, gerÇel sayı, usal sayıyla eşdeğer olmamaktadır. Leibniz için de, birbirinden ayrı monadlar, bir cismin özünü biçimlerken, gerçel sayıyı bi­ çimliyen, usal sayılar dizisi gibidir. Leibriiz' i , bir sınırlı özdeşlik kabul ede­ rek R ussell'dan ayırmak; bir değişken fonksiyonunun oluşturduğu öner­ me fonksiyonuyla, başka bir değişkenin oluşturduğu önerme fonksiyonu­ nun eşdeğer olduğunu, o değişkenlerin özdeşliğini dışlamak koşuluyla kabul edip R ussell'a yaklaştırmak olanaklıdır.

Gerçek özdeş iki nesne için, belli bir yüklem her iki değişken için de doğrudur. Yüklemlerin bütünü ya ·da bir değişkenin tüm yüklem­ lerinin fon ksiyonu dikkate alınıyor değildir. Oysa ikinci durumda, bir yük­ lemin tüm değerleri için, onun belli bir değişkenle oluşturduğu önerme, onun başka bir değişkenle (örneğin usal sayıyla) oluşturduğu önermeyi (gerçel sayıların en küçük üst sınırının değişken olduğu önermeyi) içer­ mektedir. .

48

B.4 ÇÖZÜMLER Russell'ın, anıfan mantık ve matem atik ilkelerine başvurarak, in­ san zihnini yüzyıllarca aciz bırakan paradoksları nasıl çözüme vardırdığı­ nı imdi açıklıyabiliriz: a. EPIMENIDES (GİRİTLİ) PARADOKSU. Giritl_i Epimenides, "bütün Giritliler yalancıdır" demiŞti. Kendisi de Giritli olduğundan, bu söz hem doğrudur hem yalan. Böyle bir çelişkinin en yalın biçimi, "ya­ lan söylüyorum" diyen bir kişide bulunabilir. O kişi yalan söylüyorsa doğru, doğru söylüyorsa, yalan söylüyordur. b. ÇÖZÜ M. "Yalan söylüyorum" anlatımı şu kılığa sokulabilir: "o­ nayladığım ve yanlış olan bir önerme vard ır." Yani bunu söyleyen kişi "p'yi ileri sürüyorum ve p yalandı r" fon ksiyon anlatımının bir değerinin doğruluğunu ileri sürmektedir. Önce "yanlış" sözcüğü karanlıktır. O n u açık duruma sokmak için, yanlışlığın sırasını, yani yanlışlığın yüklendiği önermenin sırasını belirlemeliyiz.

Eğer bir önerme n. sıradansa, içinde bu önermenin göründüğü bir önerme bir sonraki sıradandır. Ş u halde "bir onayladığım ve n. sıra­ dan yanlışlığa sahip bir p önermesi vardı r'' anlatı mı n'den daha yüksek bir derecedir. Böylece, Epimenides kendi alanı içine düşmez, hiçbir çe­ lişme de doğmaz.

"Yalan söylüyorum" anlatımına bakıldıkta, "birinci sıradan yalan bir önerme ileri sürüyorum" "ikinci sıradan yalan bir önerme ileri_ sürüyo­ rum" v.ö. türünden an latımlar ileri sürmek olanaklı gibi görünebilir. Fa" kat, birinci sıradan yanlış .bi r önerme ileri sürülmediğinden, "birinci sıra­ dan yanlış bir önerme ileri sürüyorum" önermesi yanlıştır. "İ kinci sıradan yanlış bir anlatım ileri sürüyorum" önermesi doğrudur. Epimenides' i n or­ taya koyduğu çelişme böylece ortadan kalkmış olmaktadır.

2. a. PARADOKS. S , kendilerinin üyesi olmayan bütün sınıfların sınıfı olsun. o halde X sınıfı ne olursa olsun "X S'tir" önermesi "X S de­ ğildir" önermesine eşdeğerdir. Bu bakımdan X'.e o değeri vererek "S, S'dur" demek "S, S değildir" demekle eşdeğerdi r. b. ÇÖZÜM. B u fonksiyonun, paradoksun çözümü için, sınıfın bir fonksiyon anlatımına indirgen mesi gerekir. Bir sınıfı tanımlayan fonksi­ yon, sadece sınıf üyeleri olan değişkenlerle doyurulur. Böylece bir sın ıf, bir fonksiyondan türemiş ve fon ksiyonu önceden varsayan bir nesnedir.

Böylece bir sınıf, kısır döngü ilkesine göre kendini tanımlayan fonksiyona değişken ·olarak verilemez. Verilirse anlamsız bir anlatım . çı­ kar ortaya. Böylece bir sınif ne kendi üyesidir ne de kendi üyesi değil­ dir.

3. a. PARADOKS. R. ·ve s,· iki ilişki olsun ve R S'le R ilişkisine sahip olmadığı zaman T ilişkisi ortaya çıksın. ·

49

Şu d u ruma göre, " R , S'e karşı T ilişkisine sahiptir" anlatım ı " R , S ' e karşı R ilişkisine sahi p değildir" anlatımına eşdeğerdir. B u bakım­ dan, R'a ve S'e T değeri verirsek "T, T'ye karşı T ilişkisine sahiptir" ve "T, T' ye karşı T ilişkisine sahi p değildir" gibi iki anlatım elde ederiz. b. ÇÖZÜM. R. ilişkisinin bir fonksiyonla tanımlandığını düşüne­ lim. Yani R ilişkisi X ve y gibi iki değişkenin söz konusu olduğu bir fonk­ siyonla tan ı m lansın. (Örnek: Ahmet'le Mehmet kardeştir) . O halde " R , S'e karşı R i lişkisine sahiptir" önermesi 'kardeştir" yüklemi dikkate alına­ rak yorumlanabilir. Yani R ve S anlamlı olarak "kardeştir" yükleminin değişkeni olmaktadır.

Fakat, R ' in kendini tanı m lıyan fonksiyonu önceden varsaydırdığı düşünülecek olursa "kardeştir" yükleminin değişken olarak, bu yükle­ min terimleriyle tanımlanabilen bir nesneyi alması gerektiği anlaşılacak­ tır. Hiç bir fonksiyon yapamaz bunu. bu '"· ·: kardeştir' kardeştir" demek olur. Dolayısıyla "R, S'e karşı R i lişkisine sahiptir önermesi anlamsızdır.

4. a. BU RALI - FORTI PARADOKSU. İyi sıralanmış her dizi, bir sıra sayışına sahip olabilir (birinci, ikinci v.ö. gibi). Sıra sayıları dizisi veri­ len bir sıra sayısına kadar, o sayı dahil, verilen sıra sayısını bir aşar ve bütün sıra sayıları dizisi iyi düzenlenmiştir.

B ütün sıra sayıları dizisi a gibi bir sıra sayısına sahip olabilir. Fa­ kat bu durumda a dahil, bütün sıra sayıları dizisi a'dan bir fazla, yani a artı bir sıra sayısına sahi ptir. Bu bakımdan a, bütün sıra sayıların ı n sıra sayısı değildir. b. ÇÖZÜM . Zenon' un, ünlü, gerçekliği n bölünemez ve değiş­ mez olduğu görüşünden kaynaklanan klasik kanıtlariyle aynı yapıdadır bu paradoks. Neydi o kanıtların özü?

1 ) Bir varış alanının sonuna, sonlu bir zamanda, sonsuz noKta­ lar geçilemiyeceği için varlamazdı. Önce, verilen bir uzaklığın yarısını, sonra o yarının yarısını v.ö. geçmek zorunluyd u . böylece, sonsuza de­ ğin gidilirdi.

2) H ızlı koşan, ağı r kôşana yetişemezdi. Çünki hızlı koşan, ağır koşanın ilk bulunduğu noktaya varmalıydı önce. O ara, yavaş koşan, nasılsa, daha ileri bir noktaya varmış olacaktı. v.ö.

3) Her şey, kendine eş hacimde bir uzayı kapladığından, devini­ sizse (hareketsizse) ve devinide olmak, verilen bir zamanda belli bir uzayı kaplamaksa, hiçbir cisim devinisiz olamazdı.

Zenon dışında, -Pythagoras'tan Parmenides'e uzanan zaman eğ­ risinde, çok filosofun zihnini meşgul etmiştir paradokslar. Pythagorasçı­ lar ve onların çağdaşları atomcular, uzayın bölünemez noktalardan, za­ manınsa bölünemez anlardan ibaret ve her bir birimi kendi içinde bir bütün varsayarak, sorun u çözmeğe çalışmışlardı. Sonlu bir alandaki

50

nokta sayısiyle, sonlu bir zamandaki an sayısı yine sonluydu. Physi­ ca' da Aristoteles, Pythagorasçıların, boşluğu kabullendiğini ve duyu nesnesi arasına kattığını Platon' un da onlar gibi, sonsuzluğu, kendi ba­ şına yaşıyabilen tözün ilkesi saydığını söyler (41 1 , 4, 203 a) .

Salt Usun Eleşti risi'nde Kant 1 ) d ünyanın, . zaman içinde bir başlangıcı olduğu ve uzay bakı­ mından sınırlı bulunduğuna, 2) d ünyadaki her karmaşık tözün basit parçalardan kurulduğuna (teşekkül ettiğine) 3) kendisi basit olmayan , ya da basit parçalardan ibaret bulun­ mıyan bir nesnenin söz konusu olmıyacağı tezlerinin antinomiye (para­ doksa) yol açacağına işaret etm işse de paradokslardan çıkış yolu g ös­ termemiştir.

Sonsuzluğun duyu d ünyasının saygınlığına nasıl zarar verdiğini anlamak için, ilk iki teze bakmak ve onların karşı tezlerini d üşünmek ye­ ter. Birinci tezdeki sonsuzluk birbirini izleyen bireşimlerle bütünlenemez­ lik kanısını içermektedir. Sonsuzluk kavramı sınıflarla ilgilidir. Dizilere an­ cak, türetme yoluyle uyg ulanabilir. Sonsuz sınıflar, üyelerinin tanıtıcı özellikleriyle belirler kendini. "Tamamlanma", "ardışık bireşim" kavramla­ rı ortadan kalkar böylece. Zihne başvurmayı gerektiren Kant felsefesin i n özelliğidir bireşim (sentez) .

Dünyanın, zaman içinde bir başlangıcı olmadığının kanıtı için sonsuz d izilerin, ardışık bireşimle, sonlu zamanda tamamlanmadığını düşünmüştü Kant. "Ardışık bireşim"i bunun için ortadan kaldırıyordu. İ ki sayılı tezden çıkan çatışkı (antinomi), sürekliliğin, sonsuzluğa dayandığını göstermesi açısından ilginç. Onu basit parçalardan değ i l. uzaylardan kurulu uzay basit noktalardan kurulu (ibaret) görüyor g eo­ metri. Ancak zorunlu değil Kant' ı n bu görüşü .. Çatışkının tezi doğru ol­ saydı, noktaların kabulüyle kaçınabilseydik karşı tezden, noktalar lehine tüketici bir kanıt sağlıyacaktık. Ancak burada, karşı tezin yani her karma­ şık tözün, basit parçalardan değil, bütünün özelliğini taşıyan bağımsız birimlerden kurulu olduğu tezinin yanlışlanması, nokta türünden uzay parçalarının kabulüyle olanaklı görünmüyor. Bu açıdan Kant' ın, geomet­ riyi tezine kanıt alması yeterli bulunamaz. Yani, geometrinin, uzayı, ba­ sit noktalardan kurulu sayması, zorunlukla kabul edilecek bir gerçek de­ ğil. Her karmaşık tözün, basit parçalardan kurulu olduğu, bir bütü n ü n ü parçalarının özelliğinin, o bütünün özelliğini biçimlemiyeceği, zorunlu bir kanıt olarak ileri sürülemez sonuçta. Öte yandan Kant, sonsuz bölünebilirlik kabul etmediği için nok­ talardan vazgeçmelidir. m utlak uzay görüşünü içeren "uzay parçaları" da zaten bu vazgeçmeyi g erektirir. $onsuz bölünmenin olanaksiz oldu-

51

ğuna, kanıt d a getirilmiş değildir. Kon u mların dahası cisimlerin uzay par­ çaları aracılığiyle tanınması o parçalar arasındaki ilişkiyi varsaydıracağın­ dan, uzay parçalarının, sayısı ve sırası, kısası, noktaları yine söz konusu­ dur. m utlak uzay görüşüyle, uzaysal bağlantılar kayıtlanırken, cisimleri tanıma olanağı ortadan kalkacaktır. O nların cisimleri tanımaya olanağı ortadan kalkacaktır. O nların cisimleri tanımaya götüren i lişkilerini varsay­ dığımızda sıralarını ve dizilerini varsayacağız. B u da noktaları ve nokta­ lar arasındaki uzay parçalarının sonsuz bölünebilirliğini var saydırır.

Kısası Kant da antinomilere (paradokslara) bir çözüm getirme­ miş bir yandan noktaları, öte yandan, onları ortadan kaldıran m utlak uzayı varsaymıştır.

Yukarıda aldığımız, 1 895 tarihli Cantor paradoksunu, ortadan şöyle kaldırabiliyordu\<. Her iyi düzenlenmiş dizinin bir sıra sayısı vardı ve yukarı doğru, verilen herhangi bir sıra sayısını içeren sıra sayıları dizi­ sinin, verilen sıra sayısını bir aştığı, böyle bir dizinin sıra sayısının, o dizi­ ye yüklem alamayacağı .kabul edilmişti. Bütün sıra . sayıları dizisinin, bir sıra sayısına sahip olduğunu, · sıra sayıları dizilerinin sıra sayıları nı kapsı­ yan dizini n, üst sıradan bir dizi olduğu sonucu çıkmaktayd ı buradan.

Aynı usa vuruş, Burali- Forti paradoksunun çözümünde de geçer­ li. Her d izi bir ilişki. Sırasal sayiyse, dizinin sınıfı. Sırasal sayılar dizisi, iliş­ ki sın ıfları arasındaki bir ilişki ve anılan sırasal sayıların üyesi olan dizi­ den daha d a yüksek bir sıradan olduğu için, B u raliForti' nin, "bütün sıra sayıları n ı n sıra sayısı" anlatımı, verilen bir sırada ki, bütün sıra sayılarının sın. sc.:yısı olmalıdır.

5 . a. KÜTÜ PHANECİ BERRY PARADOKSU. R ussell'a Whitehe­ ad' e asıl mesleği kütüphanecilik olan Berry' nin önerdiği paradoksa gö­ re, sonlu tam sayıların İngilizce ad larındaki hece sayısı, tam sayılar bü­ yüdükçe artma eğilimindedir ve g ittikçe de artmalıdır. -Çünkü, · verilen sonlu sayıd a hecelerle, sadece sonlu sayıda adlar ortaya konabilir. So­ nuçta bazı tam sayıların adları en az 1 9 heceden kurulmalı ve onlar ara­ sında hece sayısı en az olan tam sayılar da bulun malı. " 1 9 heceden daha az heceyle dile getiril rr:ı eyen en küçük tam sa­ yı" anlatımı, belirli bir tam sayıyı göstermelidir. l ngilizcede bu 1 1 1 ,777 sayıdır. Fakat " 1 9 heceden daha ·az heceyle dile g etirilemeyen en kü­ çük tam sayı kavramı"nın kendisi 1 8 hecefidir. B u bakımdan 1 9 hece­ den daha az heceyle dile getirilmektedir. Bu bir çelişmedir. b. ÇÖZÜM. B u paradoks kısır döngü yanlışlığı ilkesine göre çö­ zülür. " B i r derlemenin bütününü içinde bulunduran, bu bütünden biri ol­ mamalıdır." Ya d a tersine "belirli bir derleme, bir bütüne sahip olmasıyc la, sadece bu bütününün terimleriyle tanınabilir üyelere sahip olacaktır.

Sonuçta adı geçen derleme bir bütüne sah i p olmıyacaktır." Kısır döngü ilkesi adı nı alan bu düşünce, yasa - dışı bütünleri ortadan kaldırmak amaciyle kullanılabilir.

52

Berry paradoksunda "dile getirilebilir" sözcüğü, adların bütünüy­ le ilgilidir. Fakat adlar arasında gösterilmiştir. tipler kuramı adların bütü­ nü üzerine anlatımları olanaksız duruma getirmektir. (Fonksiyonların sı­ ra düzeni hakkında dördüncü paradoksun çözümündeki kısa açıklama­ ya bakınız.) Böylece, tipi anılmadıkça bir ad hakkında "şu veya bu he­ ceyle dile getirilebilir" sözcüklerini kullanmak kurula uymamaktadır.

6 . a. PARADOKS. Sonsuz ötesi sıra sayıları arasında, tanımlana­ bilir ve tanımlanamaz olanlar bulunmaktadır. Olanaklı tanımların tôplam sayısı alet-sıfırdır. (İ brani alfabesinin ilk harfi alet, uzlaşımsal yolla bu tür sayıların simgesi olmuştur.) Oysa, sonsuz ötesi sıra sayılar alef-sıfır' ı aşarlar. Bu bakımdan, tanımlanamaz sıra sayıları bulunmalıdır. Fakat o sayı da "tanımlanamaz en küçük sıra sayısı olarak tanımlanır. Bu durum çelişmedir. b. ÇÖZÜM. Bu paradoks, beşinci paradokstaki "dile getirilebil i r" sözcüğü yerine "tanımlanabilir" sözcüğü konarak çözülür. Çünkü "tanım­ lanabilir" ilkel olmayan bir adla dile getirelebilir, adlanabilir demektir. " İ l­ kel adlar, özel yani bir betim (tasviri) içermiyen adlardır."

7 . a. RICHARD PARADOKSU. Bütün ondalıklar sonlu sayıda sözcüklerle tanımlanabilir. E, böyle ondalıklar sın ıfı olsun. O halde o, alet-sıfır sayısında terime sahip olacaktır. İmdi N şöylece tanımlanan bir sayı olsun: Eğer n. ondalıktaki ·n. sayı p ise, N'deki n. sayı p artı 1 olsun (örneği n p 9'sa sıfır olsun). O halde N, E'nin bütün üyelerinden farklı olacaktır (sınırlı n değeri ne olur­ sa olsun). N'deki n. sayı, E'yi biçimleyen n.' lerini n. sayısından farklıdır.

Böylece N , n. ondalı ktan farklı olmuş olur. Fakat biz, N'i sonlu sözcük­ lerle tanımlamıştık. Böylece o, E'nin bir üyesi olmalıdır. Böylece N, hem E' nin üyesidir, hem de değildir. b ÇÖZÜM. Richard paradoksunun çözümü de 6 ve 7. paradoks­ ların aynıdır. Burada, "dile getirilebilir", "tanımlanabilir" gibi sözcüklerin yerine, verilen bir tipteki tanıma sahi p ondalıklar geçmekte.

R ichard, Genel Bilim Dergisi'n e yazdığı bir makaleyle (1 905 , XVI) , ileri sürdüğü, ondalıklarla ilgili paradokstan vazgeçmiş ve sonlu sözcüklerle tanımlanabilecek ondalıkların , tam anlamiyle, bütün diziye baş vurarak tanımlanabilecek herhangi bir ondalık içerdiği biçiminde an­ laşılamıyacağını söylemiştir.

Bu paradoksun çözümüyle, Berry paradoksunun çözümü, farke­ dileceği gibi ilişkilidir. Salt matematik değil, dil ve anlamla ilişkili ikisi de. İ kisinde de, eşdeğer fonksiyonlar, kendi aralarında değiş tokuş edilemi­ yor. Dilde bir fonksiyon tanımlanıyorsa onun, matematikteki gibi, ilkel eşdeğer fonksiyonun simgeleriyle tan ı m lanması gerekli bulunamaz. ·

53

B. 5. AKSİYOMANIN ZORUNSUZLUGU Aiıcak, şurasına değinmek yerinde olur Berry ve R i chard para­ doksların ı n çöz_ümünde başvurulan indirgenebilirlik aksioması, zorunlu olmadığı gibi, kendi içinde çelişmeli de sayılmaz. Zorun l u değildir. Çün­ ki, sınıfları tanımlıyan önermeler sonsuzdur. a değişkenine sahi p atom­ sa! (birincil) b i r önermeyi alalım ele. a ile, biri dışında b ütün öbür fon ksi­ yon ları açısından uyuşumlu bir başka birey (değişken) bulunabilir. İndirgenebilirl i k aksioması çelişkili sayılmaz. Çünki her bireyler sı­ n ıfını tanımlıyan atomsa! bir fonksiyon bulunabilir. Bu d u rumda, sadece birincil değil, aynı zamanda birincil bir fonksiyona da eş değer olacaktır her fonksiyon. İndirgenebilirlik aksioması zorunlu olmadığından yanlış, kendi içinde çelişkili olmadığından doğru olabilir. Sonuçta ona dayanılarak sağlanan . çözümler mutlak değildir. Richard' ı n vazgeçici tavrına karşın, onun ve B erry' nin paradoksları göreli bir geçerliğe sahi ptir hala.

'-

C. BİLGİ" KURAM/ Algısal yargıları, empiriklik gereği , bilgi temeli sayarken R ussell, yine nedensellik ilkesine başvurduğundan, mantıkçılığın dışına çıkmış değildir. Gözlemler algılara, algılar, olaylara yol açar. Bilgimiz ( 1 9 1 4) , Göreli Çekim Kuramı (English R eview, c . 3 0 , 1 920) , Atomların ABC'si ( 1 925), M addenin Çözümlenmesi (1 927), Özet Olarak Felsefe ( 1 927)' de, her şeyin sonlu bir süre ve uzanıma sahip olaylardan kurulu oldu­ ğu, fizik dünyanın, algılar yoluyle, yine fizik d ünyanı n nedeni olduğu di­ le getirilir. İçlerinde ortaya çıktıkları uzay ve zaman çerçevesindeki noktala­ ra göre algılar yönünden tanı nan olgular, uzaysal olanı zamansal olan­ dan, her iki tür ilişkiyi, başka ilişkilerden ayıran özelliklerin araştırılması türünden metafizik bir soruyu da birlikte getiriyor. Öznel zaman ve uzay­ la; toplumda yaygı n zaman ve uzay ayrımına her halde buradan geçile-. bilir.

Uzaysal ve zamansal ilişkiler konUsunda a priori yorumun kolay­ lığır.ıa d üşmek istemiyorsak, her iki kavramı n fiziksel özelliğine eğilmek, örneğin her ikisini d� değişik noktaların bütün ü saymak zorundayız. O zaman olaylar ardışık uzaklıklar ve onların ilişkileri; uzay ve zamanın kendisiyse bU tür (ardışık) noktaların sınıfı olur.

Sonsuzluğu ve sürekliliği (ardardalığı} kabul edildikte tanımı güç­ leşen olay, ister istemez, mutlaklı k ve görelik tanımların ı da gündeme getiriyor. B u açıdan uzayın ve zamanın genel bir sınıflandırmasın ı yapmal<ta yarar vardı r. ·

54

UZAY SINIFLARI Felsefesel ayrıma elverişli uzaylar şunlardır: a) Projektif Uzay. a ve b gibi iki nokta, bu noktalara ilişkin olmı­ yan .hiç değilse c gibi bir üçüncü nokta vardı r. Böylece biçimlenen d üz­ lem, c ve ab'nin (ab doğrudur) , herhangi bir x noktası yönünden belirlenmiş noktalar sınıfıdır. b) Deskriptif Uzay. Verilen iki nokta arasındaki noktalardan biçimlenen uzay. c) Metrik Uzay. İki nokta çifti arasında ölçülen ilişkileri belirten uzay. Bu uzayın özellikleri şunlardır. Her nokta çifti, sadece ve sadece tek uzaydadır. Uzaylar, simetrik ilişkidedir. Verilen bir noktadan geçen doğru boyunca, bu noktadan verilen bir uzaklıkta, sadece ve sadece iki nokta vardır. Maksimum uzay yoktur. Bir noktanın, kendinden uzaklığı sıfırdır. Verilen noktalar arasındaki uzayın minumumu yoktur. d ve d' ay­ rı noktalarsa, bir n değeri için, başka iki nokta arasındaki uzaklığı temsil eden a-a' doğrusu üzerinde (n ne olursa olsun) n- 1 ayrı nokta vardır.

Onlardan her birinin, (a)ya göre birbirine uzaklığı eşittir. İ lişkilerle dile getirilen projektif uzay için, noktalar, yani, ölçülere temel biçimliyen maddi varlıklar gerekmemektedir. ·

·

C. 1 . İLİŞKİNİN OLGUSALLIGI Alman felsefe ve matematikçisi Lotze'den esinlenerek Russell, uzayı bir ilişkiler yumağı biçiminde görür. Onu anlamakta zamansal bir çerçeveyi ön koşul saymaz. Bu yolda, Lotze'ya dayanılarak verilebi le­ cek kanıtlar şunlardır. İ lişkiler, bağlayıcı bir bilinçteki tasavvurlar veya bu ilişkilere karşılık olduğu söylenen elemanlardaki iç durumlardır. Boş (za­ mandan bağımsız) uzay, ne sonuçlar ortaya koyan varlıktır, ne de bir doğruluğun salt geçerliği ve bizce sunulmuş bir varlık olgusu. Bütün noktalar birbirine benzer. Yine de kendine özgü bir i lişkiye sahiptir her çift. Ancak, noktalar (nci'kta çiftleri) tıpatıp benzediğinden, ilişki tüm çift­ ler için aynıdır. Her noktanın varlığı, onun, kendini bir d iğerinden ayırt et­ mesiyle çıkar ortaya. Değişi k uzay noktalarının · karşılıklı koşullanmasıdır uzayın varlığı. Başkalariyle ilişkisi her noktaya bir konum belirler. Nokta­ ların ilişkisi birer olgu olsaydı, hiç değilse düşünsel olarak değiştirilebilir­ di. Öznel bir kuramla kolay açıklan ı r bu olanaksızlık.

Uzay bilgimiz, sadece empirik temele dayalı algılardan türetilmiş olmuyor. Tam a priori temele dayanmasa da bu duyguyu veren bilinç­ ler tasavvuru durumuna geliyor. Dahası, noktalar arası ilişkiler, salt zihin­ sel sayılarak, empiriklik karşıtı bir tutuma gidiliyor. Boş (mutlak) uzay ko­ nusundaki kanıtlar, sonuçlar ortaya koyma gücüne sahip şeylerin varlı­ ğı, bir doğruluğun geçerliği, tasavvurlarımızın geçerliği gibi üç kanıta da­ yanıyor.

55

ÇOKLUK BİRİNCiL B u kanıtlara karşıt kanıt d a ileri sürülebilecektir. Ö rne!:'Jln , varlık il­ le de duyu verileriyle algılanan de!:'Jildir. Algılanmak, varlı!:'Jın evrensel bir işareti olabilirse de, alg ılan m ıyanın var olmadı!:'Jı ileri sürülemiyecektir.

Bir düşünceyle onun nesnesi arasındaki ayrımı gözden kaçırmamak ge­ rekir ayrıca. Ö rne!:'Jin sayılanın kendisi onları dış dünyada temsil eden varlıklar oldu!:'Jundan en azından zihi nsel varlıklardı. Aslında bir sayıyı S i - · fat alan nesneler, biz onları algılamasak da var olduğuna göre, zihinsel soyutlama ürünü olmaktan öte değildir.

B ütü n uzay noktalarının, birbirlerine karşı ilişkilerinin aynı olması, her noktanın, aynı yüklemlere sahip olmaması biçi minde yorumlanabi­ lir. İki öznenin, yüklemleri açısından ayırt edilebilmesi için, onların. Ön­ celikle, iki olması gerekece!:'J inden, birincildir çokluk.

N esneler, birbirlerine karşı ilişki lerinde de!:'Jil, içlerindeki nesnele­ re karşı ilişkilerinde de ayrılık g österir. Renkler, kokular gibi. O halde, noktaların tıpatıp benzer olduğu kuramı yitirmektedi r gücü n ü . Daima ye­ ni noktaları karşımıza getiren bir devini içinde olduğumuzdan, ayırt et­ me olgusunu duyularım ızla başaramaz, konularına göre tan ımlarız. Nok­ taların tıpatıp benzer oldu!:'Ju görüşüyle birlikte, uzayın mutlaklığı görüşü oldukça yiti rmektedir gücü n ü . N esnelerin bize verildiklerinden farklı olmadıklarını anlatan fiziksel kanıya da uygundur bu sonuç. '

·

C. 2. SiNiR KAVRAM/ Algılardan kesin sonuçlara çıkarılabilmesi, matematiksel sınır kavramının öngörülmesiyle olanak kazanır. x, dizinin herhangi bir terimi, i çoğalma ilişkisiyse, x' le i ilişkisine sahip terimler sıriıfı, kendisiyle x arasında hiçbir terimin bulun rpadı!:'Jı sı­ nıftır. Bu durumda x'e, "sınıfın limiti'' adı verilir. Usal olmıyan sayılara de­ ğin aritmetik kuramların tümü, sınır kavramına dayanı r. Biri, bütünüyle öbürünün sa!:'Jında olan, biri m i n i muma, öbürü maksimuma sahip olmı­ yan iki sınıf arasında bir konu m tesbit hakkı nereden kaynaklanıyor?

Usal bir sayı, herhangi iki usal arasında bulunmaktaysa, iki usal­ lar sınıfı, aralarında hiçbir usal sayının bulunmadı!:'Jı sınıf olarak tanımla­ nabilir. Bu sınıflardan en azından biri, içerdi!:'Ji terimlerden en az birini, usal bir sayın ı n izlenmediği sonlu bir bütün biçimlemeli. B u da tanıma aykırıdır. Birbirine en yakın, iki bütün arasında tanıma uyg u n usal sayı daima bulunacaktır.

Sınıflardan biri sonsuz çılunca, terimlerin tümünü, veya kimini, öbür sınıfa sürekli olarak yaklaşan ona ulaşmaz son terim i olmıyan bir dizide sıralıyabiliriz. İ mdi, sonsuz sınıfın sayılabilir oldu!:'Junu düşünelim.

B, öbür sınıfın sayısı olsun. Sayılabilir dizinin sayılarına a.n d iyelim. O ·

56

halde, a.n'le B arasında, daima başka bir usal sayı vardır. Bu sayı, a' lar­ dan başka, diyelim ki a.n artı bir olsuh, a say ıları dizisi sonsuz olduğun­ dan, bu yolda bir zorunlukla a dizisine ilişkin olmiyan bir sçıyı elcie ede­ meyiz. Weierstrass ve Cantor kuramlarında bu yüzden, usalların segma­ nı biçiminde sınır kabul edilmiştir.

Aynı güçlükler, zamansal noktalar ve zaman sınırı için de söz koc nusu olduğundan, olguların dönelliğinden, gözlemci, kendi sınırlı " an ­ lar' ve "şimdiler" dizis ine sahip olması gerektiği yolunda bir kanı ya ula­ şır. Zamanın gerçek akışını temsil eden fiziksel sistem, dönelliği, labora­ tuvar koşullarında yeniden deneyimlemeyi elverişli kılan sistemdir.

UZAYDAŞLIK Devinideki madde, ölçmelerin de farklı olacağı sonucunu verece­ ğinden, en azından bir görelik içinde mutlaklığı varsaymak, (kozmik çö­ zümlerde, gözlemleri bir dünya zamanına göre ayarlamak gibi) R us­ sell' ın ulaştığı gerekçi bir yargı. Eş uzay ve zaman bu varg ı uyarınca al­ gılandığı zaman, uygulamada, kütle, eylemsizlik ve çekim yüklemleriyle tümevarımsal bir metafizik olarak karşımıza çıkan kritik gerçekçiliğe de bir anlam kazandırılmış olur. Bu yolda, örneğ in, mekanik ve elektroman­ yetik değerler karşılaştırılabilir, fizikte monizme gitme koşulları, tüm enerjinin, örneğin Joule sistemine çevrilip çevrilmiyeceği tartışılabilir. An­ cak, görelikler dikkate ·alındığında, tam bir özdeşliğin hangi koşullar al­ tında gerçekleşebileceği, yanıtı açık bir soru · olarak kalacaktır. Elektro­ nun, kütleye sahip olduğundan, kütle olduğunun söylenmemesi gibi , öznel değer veya kavramların ya da bunlardan hangisinin gerçek bii" değer veya kavrama eşdeğer olduğu kolayca saptanamıyacaktır. Uzay­ daşlık ve aynı konum içinde olmak da bir eşdeğerlik sorunudur.

C. 3. ARDIŞIKLIKTA NEDENSELLİK Yukardanberi söylediklerimizi, asimetrik ve geçişsiz ilişkiye sahip noktalardan ibaret süreklilik kavramına da uzatabili riz. Verilen bir teri­ min, söz konusu iki ilişkiden birine sahip terimine o terimden bir sonra­ ki; verilen terimle ters ilişkiye sahi p terimiyse, bir önceki terim adı verilir . "Önceki terim", "sonraki .terim" dizilerinin, bu kez, noktalar değil, "an"lar olarak bölündüğünü varsayılacaktır. dx ve dy, iki ardışık an arasındaki uzaklıksa, o bulunduğumuz noktadan ileri veya geri bir noktada oluşu� muza göre dxdy, artı veya eksi bite eşit olacaktır. x' i n ve y' nin sürekli ayrıca, y fonksiyonunun tek değerli olduğu yerde x ve x artı dx ardışıktır. Bu d üşüncede en büyük güçlük, sonsuz bölünebilmeiıin kabulüyle geriye doğru ardışıklığın da kabulu ve ,nedensellik ilkesinin, salt bir man­ tık ilkesi olarak kalıp, uyg ulanırlığını yitirmesidir. Paradokslara götüren bu sorunun, kesikli zaman dizisinin sınıfları olarak " bütün" bir zamanı işe katmakla çözüleceği kanısındayız. İşte R ussell, bu işi başarmıştır, kendisinin üyesi olmıyan sınıf kavramını geliştirerek.

57

·

Her olayı belli olayla ba�lantılı olarak değerlendirirken d iziye baş vuran R ussell, zaman - uzay'a ba�lı bir empirik kalmayı sürdürmekte ve olguyu öznel deneyinin hammaddesi olmaktan çıkarmaktadır. · M akros­ kopik bulguların algısı, sezgiyi dışlıyarak bilgiye götürecektir. noktalar sı­ nırı, sınıflar tanımı dışında öngörülmedi�inden, olayları yalıtmak, ancak onların sınıfı için söz konusu edilebilecektir. Bir mantık süreci olarak çı­ karım bile bu duru mda birincil niteli�ini alamıyacaktır. Çünki, Cantor-­ R usseU dizi tanımı uyarınca birincil olma özelliği kazanmamıştır henüz anı lan süreç. Fizi�i ilgilendirdiği ölçüde, noktanın / felsefesel özelliği, onun, ölçülür cisimsel yanını ortadan kaldırmıyor. Noktaların, uzayda geometrik biçimler kurduğunu ileri sürmekle bu anlayışa yaklaşmakta Russell (Principles of Mathematics, Allen- U nwin, ikinci askı, s. 382). B u biçimde, noktalar, olaylar (geometri) aracılığiyle tanımlanmakta, olaylar noktalar aracılığiyle değil (Karşıt görüş için bkz. Özet olarak felsefe, 1 927). Principles of Mathematics'te sınıf kavramı olarak görünen nokta, (anılan yer) her halde. Andığımız değişik geometrilerin tümünde aynı özelliğe sahip.

DÜZLEMSEL YAKLAŞIM İki noktanın, ayrı ayrı, birer noktalar sınıfın ı belirlediğine işaret eden R ussell, aynı yapıtta (Principles of . Mathematics) usal (rasyonel) ve usal olmıyan (irasyonel) noktaları da ayırmakta. Usal noktalar, veri­ len üç noktadan çıkan, usal koordinatlara ve bir d üzene sahip noktalar­ dır. Başka noktalar varsa, onların usal nokta dizilerinin limitleri olması anlamı nedir? . Usal koordinatlar yüklenmiyen bu noktalara, usal nokta­ lar dizisinin limiti denemez. Usal limiti bulunmıyan bir dizi usal olmı­ yan'dır onlar.

Tanrısal (deskriptif) geometride rastlamaktayız ideal nokta tanı­ mına. Aynı noktadan geçen bütün doğruların sınıfı dikkate alındıkta, bu doğrular, o noktaya başvurmaksızın dile getirilebilen özelliklere sahiptir.

Söz gelimi, başka bir noktadan da bir doğrular demeti geçebilir. "De­ metlerin iki doğrusu eş düzlemlidir" (*) dediğimizde, noktaya baş vurmı­ yan bir tanım yapmış olmaktayız. Doğrular demetinin, alınan noktaya başvurmaksızın dile getirilen bütün özellikleri, ana ortak noktası bulun­ m ıyan doğrular sınıfına ilişkindir.(**) (*) !'Aynı düzlemlere sahiptir" ( * * ) Tartışılabilir bir görüştü r bu. Verilen doğ ruya, dışındaki bir noktadan para­ leller çizildiğ.i nde , gerçi verilen noktadan geçen paralelle, verilen bir doğru, n u n , en azından birbirine paralel iki noktası bulunduğu içi n . " Birbirine pa­ ralel birer ortak noktası olsun iki doğ ru" tanı m ı da, yine, bir doğrunun dı­ şı ndfiki noktaya baş vuran bir tan ımdır. Dışarda alınan noktayla, verilen doğru n u n , en azından bir noktası bu durumda özdeş olacağından , "bir doğru n u n , dışından alınan noktadan çizilen paralel" anlatım ı nda, yine o doğrunun bir noktası imlenmişti r.

58

İnsanlar yönünden ortaya konan d ünya, kesin doğal bilimlerde aradabir gözlendiği gibi kayıtsız kalabilir m i felsefeye? Kategorilerin nes­ neye uygunluğunu, süreç olarak sağlanacaksa, birlikte değişen büyük­ l üklerin, düzen şemalarına, sadece rastlantısal olarak uymadığını kanıtla­ malı. Kurumsal olarak somutlaşmış ilişkiler, pek çok empirik düzenli olay gibi, analitik bir deneyim çerçevesine uyar. Bilimin, bağımlılıkları d i kkate alarak felsefi değerleri, postulalar gibi kullanmamıza yardımcı olacağı düşünülebilir. Evrim, yinelenme, süreklilik, kütle, hız, enerji, an­ tropi türünden kavramlar, böylelikle pozitivisi biçimde anlaşılmaktan kur­ tulup gizem olma niteliklerini ortadan kaldırma şansına kavuşurlar.

Kavramları, ölçülebilir dayanaklara, · n icel ilişkileri kavramlara da­ yanarak açıklamak türünden d iyalektik bir olanağa kavuşulur buradan.

Doğal sistem bu felsefeyle içiçedir. Zaman zaman Empirik canlılığını, asıl bu alanda kazanmaktadır, mekanikÇiliği bertaraf ederek. Madde al­ gı yoluyla bilindikte, spiritüalist görüşün üstüne çıkılmıştır. Algılamadan sonraki sürecin formel mantıkla yürüyüp yürümiyeceği tartışmalıdır an­ cak. Örneğin, her saniyede milyonlarcası biçimlenen protein kalıpları­ nın, yinelenmesi, iki amino asidi bağl ıyan bağın şaşmaz başarısı, kro­ mozomların çoğalma yöntem i salt simgelere başvurarak dile getirile­ mez. Empirik bir dolaysızlıkla sınanamaz çarkı, hermeneutikle bağlantılı olarak düşünmek gerekir. Önermelerin tümevarımsal bağlamı tek tek momentlerden sıyrılmağa çalışırken, özneler arası akışım kuralları açısın­ dan, felsefesel aygıtı devre dışı bırakm ıyor. Önceden düzenlenmiş ve yinelenebilen gözlemler zoruyla kuru­ lan önermeler, zihin, kendi içinden bir koşullanma sonucu, dialektik ku­ ramı n karşı çıkamıyacağı bir sürece girmiş demektir. Gözlemsel sınırla­ maları söZ konusu sistemler, genellemelerin kimi · olgulara · neden gibi görülen sınır koşullarında, tek tek kimi olguları dışarda bırakan bir kim­ likle bile, tümevarımı haklı buldurmama neden olamaz. Pragmatizmden yol a çıkıldığında, genellemenin, tek tek olguları araştırma ilgisini orta­ dan kaldırmadığı, statistik bir örneklemeye d uyulacak güvenin tarihsel-­ sosyal bilimler için yeteceği sonucuna varmak kolaydır. Ancak, tek ola­ yın birlikte değişenler çerçevesinde analitik değerlendiri lmesi fiziksel bi­ limler için yabancı bir aşama.

Nedensel açıklamanın mantıksal biçimi, her önceden biçimlen­ miş önermeye işlemsel uyum göstermek zorundaysa, biçim, son nokta­ da olgular çerçevesi merkezindeki yineleme i lkesiyle, nesnenin "biyogra­ fisini" aktaracaktır. Matematiği n mantığa indirgenmesine bağlı olarak, fi­ ziksel bilgiyi (kavramlarını dile getirme amaciyle matemati.ği kullanan fi­ ziksel bilgiyi) analitik duruma getiren d üşünce, ne denli sistem yapısına sahip olursa olsu n . �emsel olarak doğru varlı k teoremleri sağlıyarnaz.

H egel � k.ategorileri içinde kavrandığında, fiziksel olay, kavramsal bütünlelğü içinde, kendisin i biçimliyen varlıkların toplamın-

59

dan daha çok bir şeydir. Etkileriyle kendini gösteren varlıkların jenetiği ayrı sorundur, onların toplu olarak ortaya koydukları varlık ayrı sorun. Üst sıradan kavramların parçalarla i lişkisi herhan9i bir özne yüklem iliş­ kisi sayılamıyacağından, özdeşliği kapsamaz. Olçülebilir büyüklükler, oranlılık, simetri; algılanır olmak türünden aritmetik, geometrik ve felsefi süreçler, fiziksel gerçekliğin tümu üzerinde yargıya varmamızi kolaylaştı­ racaktır . Ust düzeyden kavramların heterenom yapıları ortadan kaldırıp, global anlaşmayı sağlama gibi bir yararı da var. Göreli öğelere (kompo­ nent) göre göreli büyüklükte b ütünlere sahip olma, fiziğ i n iletişim alanı­ nı daraltmaz da. Ölçülebilir değişkenleri dışarda bırakıp, varlık alanı öz­ nel kabullere bağlı metafiziğe girmiş olmayız böylece.

Pratik iletişimde, Hegel dünya ti ninin içerdiği olgular bilinci, gra­ fiksel belirleme bazını onaylayıcı tutumda da olsa metafiziğe, açık bir bi­ lim dalıdır. Belli etki melerin, belli sonuçlar doğurduğı.ı, doğanın sonsuz bir yineleme içerdil:'.Ji türünden bir belirgenciliktir bu. Sıçramaları yapısı­ na almakla modern fizik, mekanikliğe indirgenebilecek belirgencilikten (determinizmden) uzaktır hal buki.

Zihnin Fenomenolojisi d ü nya tininin bütünlüğü içinde, tek tek görüntülere bağımsızlık vererek, 'yasa' nın sanırlayıcılıl:'.Jını hayırlad ığına değinir. İ lişkide olduğu öğelerin işlevliğinden ayrı tutulan bir bütünün an laşılabilirliği, diyalektiğin aydınlanma kanadiyle çelişkili bir tez değil­ dir. B üyüklüklerden türetilmiş formüller, ampirik düzenin bütünlüğünü fonksiyonel bir bağlam içinde dile getirirken, mitlerin örtüsünü çekip, gi­ zemsel olmıyan bağlama değinmiş olmalıdır.

Bütünsel ilişki leri dile getiren .anlatımlar söz konusu olduğunda, sadece fonksiyonel yasalarla yetinmiyeceğimiz açık. Şöyle bir sınıflandır­ ma yapılabilir bu bağlamda. 1 ) Fon ksiyonel Yasalar. Etki-sonuç ilişkisini dile getiren yasalar. 2) Ereksel Yasalar, Bir ereği kapsıyan yasalar. ("Gü­ neş ısı yitirir" türünden) . 3) S oyut Yasalar. Soyut kavramlar arasında iliş­ ki kuram yasalar ("Tin ölümlüdür" türünden) . 4) Global Yasalar. Nesne­ leri kendi başlarına bir bütün gibi ele alıp, onların toplam ilişkilerini belir­ liy.e n yasalar. Konusunu metrik sisteme uyduran bu genel anlatımlara, değişik sistemler için değil, tek bir sistem için doğruluk savında bulun­ malariyle, soyutsallıktan ayrıldıklarından, somutsa! da denebilirdi.

Türetildikleri alanlara göre de 1 ) Yaşamsal, 2) M ekanik, 3) Duyu­ sal, 4) Rasyonel bir ayrıma tabi tutulabildiğine göre, fiziğin rasyonel-me­ kanik devinmedeki öznelerden yola çıktığını; uzaysal-zamansallık yanın­ da, ileriye doğru ilişkilerle kendi n i gösterdiğini kabul etmek güç olmıya­ caktır.(*) Araştırma süreei, bir tanıma eylemiyle ön görüşe! bir çıkarıma özdeşlenirken, genel matem atik ve mantık kurallarina başvurulması, positif-analitik ilkelerin alıkonu lmasındandır. ·

(*)

60

İleriye doğru ilişki: Finalist olmıyan çıkarımsal ilgi, başka türlü dendikte, çı­ karıma yarıyan bilgi edinme çabası .

N esneleri aşan üst yapılar ko nusunda ileriye dönük çabasiyle fi­ zik, radikal olmıyan bir töz kavramını dışlamamış oluyor. Çünkü töz, . Aristoteles kategorisi anlamında, özneye yüklem olabilir. H akkında, doğ­ ru ya da yanlış bir şey ileri sürülebilen bir kavramdır (Organon, 2a, 1 0) .

Aristoteles'in çelişkiye düşme pahasına, belki d e hocası Pla­ ton' u n "idea"larından vazgeçemediği için ne bir özneye yüklenebilen ne bir öznede var . olan (içsel olarak var olan) (Deyiler, 2a, 1 1 - 1 3) biçimin­ de sistemine aldığı b ir bütün, algısallığı bil g i �oşulu sayan R ussell için söz konusu değil. Ancak algılamanın kendi s i içinde tür olarak dış dün­ ya verilerini bulundurduğundan ikinci derecede bir töz gibi (Deyiler.

3 .8-9) görünerek. Russell'ı öznel idealizme sürüklüyor bir yandan. Öte yandan da gerçekliği, ilkelerin ' mana' adını verdiği ve coşkuyle varılan bir gerçeklik, tek başına, bio fizyolojik yapımızın yükümlülüğü olmaktan da kurtarıyor.

Yaşam ağacındaki yerini 6000 milyon yıl önce alan homöogen­ ler organizmaya bilgi depolarken, nasıl algılayacağımızı da saptamış ol­ malıdır. Finalist Darwincilikten ayrı anlamda, yazıtımız, bilgi kuramı açı­ sından, fizyolojik yap ıya indirgendiğinde, diskürsiv açıklığa, biyolojik yol­ la kavuşmuş oluyoruz. .

C.4. GERÇEK NOKTALARLA GÖRÜNÜŞTEKİ NOKTALAR R ussell'in fizik görüşlerini incelerken üzerinde önemle durulması gerekli yanlardan biri, onun noktalara karşı mantıksal itirazlarıdır. Mate­ matiğin İ l keleri' nin LI , konusunu kapsayan bu itirazlar esas qlarak Rus­ sell' i n daha önce yazılmış bir makalesine dayanır. (Zaman ve Uzay İçin­ deki Konum Mutlak mıdır Göreli mi? Mind, sayı 39). Russell burada, (Leibniz'ten beri filosofların noktalardan kuru l u uzayı olanaksız sayma­ sıyla ilgili görüşleri eleştirir.

Ona göre iki ana kuram vardır bu bağlamda: 1 . Uzaysal ilişkilerin uzaysal noktalar arasına değil, materyel noktalar arasın d a olduğu.

2 . Uzaysal ilişkilerin uzaysal noktalar arasında olduğu görüşü.

Birincisi mutlak, ikincisi göreli görüşü simgeler. Maddi noktalar arasındaki ilişkiyi zamansız ve değişmez sayan m utlak görüşe karşı uzaysal ilişki, her önermenin terimleri (maddi noktalar) arasında bir za­ manı içermesi demektir. Böylece, en basit uzaysal i lişkiler, zaman ve iki maddi noktadan biçimlenen üçgen bir ilişkiyi temsil eder.

R ussell, uzayın uzaysal noktalardan . kurulu olduğunun mantıksal açıdan söz konusu edilebileceğini göstermeye çalışırken, uzayın fiziksel­ liğini ve fizik cisimlerinin noktalardan kurulduğunu söylemeye varır. Şöyc le düşünür: ·

·

·

61

Noktalardan kurulu uzay çelişmeli midir? Soruyu i ncelemeden önce Lotze'un Metafizik adl ı yapıtından, uzayın materyal noktalardan kurulu olmadığı yolundaki kanıtları alır. Bu kanıtlar şunlardır: 1 . İ l işkiler, ya bağlayıcı bir bilinçteki imgelemlerd i r (tasavvurlar­ dır) ya da bu ilişkide bulunduğu söylenen gerçek ögelerin iç durumları.

2 . Boş uzayın varl ığı (yani, ilişkilerin, materyal noktalar arasında oluşu), ne etkiler husule g etiren varlı k ne de salt bir doğruluk gerekçesi olarak geçerlidir. O halde, boş uzay nedir?

3. Bütün noktalar, tıpatıp birbirine benzer. Yine de her nokta çifti­ nin, kendine özg ü bir ilişkisi vardır. Her ilişki, tıpatıp öbür i lişki gibi olduğ.u ndan bütün çiftler için ayn ı kalacaktır.

4. Her noktanın varlığı, onun kendisini başka her noktadan ayırt etmesinden oluşmalıdır.

Her nokta çiftinin, kendine özgü. bir ilişkisi vardır. Her ilişki, tıpa­ tıp öbür ilişki gibi olduğundan bütün çiftler için aynı kalacaktır.

4. Her noktanı n varlığı, onun kendisini başka her noktadan ayırt etmesinden oluşmalıdır. Her nokta, sonuçta, öbürü karşısında değiş­ mez bir konuma sahipti. Böylece, uzayın varlığı değişik noktalarının kar­ şılıklı koşullanmasından, etkileşmesinden ibarettir.

5. Eğer, noktalar ilişkisi salt olgu olsaydı, onlar hiç değilse d ü­ şüncede değiştirilebilirdi. Ancak, bu olanaksız. Noktaları devindirip, uzayda boşluklar tasavvu r edemeyiz.

6. Eğer gerçek noktalar varsa, ya bir nokta kendisiyle uygun iliş­ kide başkalarını yaratır, ya d a zaten var olan ve yapıları bir ayrıl* göster­ meyen noktaları, uyg u n ilişkilere sahip kılar.

Sonia R ussell, bu kanıtları birer birer hayırlamaya girişerek, uza­ yın noktalardan kurulu olmayışının, çelişmelere yol açtığını göstermeye çalışır. Lotze' un kanıtların a R ussell'ın yanıtları ve bu yanıtlarda bizim saptayabildiğimiz boşluklar şunlar: ·

·

İNANÇ VE NOKTALAR 1 . Bütün bu kanıtlar, özce, ilişkiler konusundaki birinci dogma­ ya, dayanır. Lotze "bütün ilişkilerin sadece, bağlayıcı bir bilinçteki imge­ lemler (tasavvurlar) olduğunu" söyler. Bu dogmayı kabul edersek iki tür ilişki ayırt etmeli: a) Bağlayıcı bir bilinçteki imgelemler, b) Bağlandığı var sayılan ögelerin iç durumları.

Sonunda bunlar özdeş tutulabilir. Fakat, ayrı gibi düşünüldüğün­ de, bağlayıcı bilinçteki imgelemlerin nelerden ibaret olduğunu araştırma­ ya geçebiliriz. Bu tür önermelerde inanç b ':J lunduğundan, imgelemlerin inançtan kurulu olduğu d ikkate alınmalıdır. i l işkilerin, inançların kendileri

62

dışında bir varlığı olmadığı kabul ediliyorsa bu inançlar yanlıştır. Çünki haklarında, inançlara sahip olduğumuz gerçek nesneler arasında bir bağlantı kurulmuş değildir. Nesneler de olamaz bu durumda. Değişik nesneler içerir ve başkalı k ilişkisi konusundaki inançların gerçek nesne­ lere karşıJ ık olmadıklarından yanlış olması gerekir. (Değişiklik, bu nesne­ ye karşılık olmadığından).

A'nın, B'nin babası olduğuna inanıyorsam, durum bu değilse, inancım yanılmıştır. A'nın, B'nin batısında olduğuna inanıyorsam, batılık sadece zihnimdeyse yine yanı lıyorum demektir . . İmdi, görünüşte ilişkili nesnelerin iç durumlarına indirgenebilen ikinci sınıf ilişkiler için ne d iyeceğiz?

Dikkat edilirse R ussell, bu tür önermelerde inançlar bulunduğu noktasına dayandırıyor, uzayın maddi noktalardan kurulu olduğu yolun­ daki tezini. Ve bilinçte varlığı duyulan, gerçekte var olduğuna inanılan şeyin gerçekte var olup olmayacağını düşünmekten çok, inancın kendi­ si üzerinde duruyor. Ona göre, bilinçte olan bir şey inançtadır. O inan­ cın kendisi de zorunlu olarak yanlıştır. Doğallıkla bu, kanıtlanması iste­ neni, kanıtlanmış saymaktan başka şey değildir. Ayrıca, inancın kendi­ sinden çok, inanılan şeyin kendisi üzerinde durulması gerekir. İ nsan dı­ şında, varlığı denetlenebilecek olanlarla, sadece zihin yönünden biline­ bilecek olanların doğruluk koşulları değişiktir. A' nın B'nin babası olup olmadığını , nesnel olarak araştırabiliriz.

Birşey inanıldığı için doğru değildir. Sadece zihinde bilinecek iliş­ kilerle, inancı karıştırmak yanl ış sonuçlara götürür. Aslında, A' nın B'nin batısında olduğuna inanabilir herkes. (Burada doğallıkla ortak inancı kasdetmekteyim. Yoksa öznel bir mantık kabul edilerek, düşünce anar­ şisine girilmiş olur.) Yani bir şeyin , bir şeyin batısında olduğunu herkes inandığı için kabul edebiliriz. R ussell "batılık"ın sadece kendi zihninde olması durumunda yanlış olduğunu d üşündüğünde, her şeyin m utlaka bireyler dışında var olduğunu, bireyler yönünden bilinmese de var ola­ cağını savunan bir epistemolojik görüşe girmiş oluyor. Bireyin zihninde tek başına var olanı doğru saymayarak, bir çok bilimsel buluşa götüren tasarımları toptan hayırlıyor.

Dıştan ilişkili nesnelerin iç durumlarına indirgenebilen ikinci tür ilişki sınıfına gelince Russell, bu ilişkiler sınıfının, nesnelerin çokluğunu önceden var saydığını ileri sürer. Böyie bir ayrılık olunca da o, birinci sı­ nıf bir ilişki olamaz. Yani, A' n ı n B'den farklı olduğu olgusu, A' nın ve B'­ nin iç durumlarına indirgenmelidir. Fakat, A' nın B'den ayrı bir iç duru­ mu olduğunu ayırt etmeden bunu söyleyemeyiz. Eğer A' nın ve B'nin tı­ patıp benzer, fakat yine de iki olduğu söyleniyorsa, onların ayrılığının iç durumlarının ayrılığından doğmadığı, bu ayrılıktan önce geldiği kabul edilmeli. Böylece, iki şeyin görünüşteki ilişkisinin, tek bir şeyin iç durum·

63

!arından oluştuğ u görüşüne geri geliriz. bu da bizi, ilk ilişki tipindeki katı bır(;ııı�e sü rükler. İlk bakışta, R ussell'ın mantığı sağlam gibi. Fakat, A' n ı n B'den iç durumları bakım ı ndan ayırt edilmesi için, o ikisinin ayırt edilmesindeki önceliğin nereden doğduğu araştırılırsa mantıksal boşlu k çıkar ortaya.

Aynı biçimde, iki şeyin, iç durumları, ayırt edildikten soma, ayı rt edildiği de söylenebilir. Amaç, maddi noktaların varlığını kanıtlamaksa, R us­ sell'ca o zaten kabul edilmiş, fakat noktalar arası ilişkiler göreli sayılmış­ tır. Dolayısıyle m utlakçıların kanıtlamaya çalıştığ ı, görelikçilerin hayırladı­ ğı şey değil. M evcut gerçek noktalar arasındaki ilişkileri algılayışımızın mutlaklığını kan ıtlaması gerekirdi R ussell'ın, bir görelikçi olarak. ' sonra R ussell, doğru ya da y�nlış her önermenin, Lotze'u n kura­ mına göre bir özneye yüklem verdiğini ve ilişkileri ortadan kaldırdığını ileri sürer. Tek bir özne olduğu sonucunu veren bu anlayışa, şeylerin görünüşteki ilişkisinin, onların iç durumlarından oluştuğ u sonucundan varılır. Görelikçi uzay tanımından, hiç değilse Lotze' u n önerdiği biçimde böyle bir monizmin çıkmıyacağını belirtmiştik. M utlakçılığa karşı olanla­ rın, yine mutlakçılığa gitmesi gibi bir çelişme de ortadan kal kar, sonuç­ ta.

2 . Lotze' u n boş uzaya itirazının mantıksal karakteri üzerine eğic len R ussell, görelikçiler için sadece ve sadece üç tür varl ı k olduğu n u v e onlardan hiçbirinin uzayla ilişkisinin bulunmadığını ileri sürer. Bu var­ lıklar şunlardır: a) İŞievi ik ve bir şey ortaya koyma gücünden oluşan varlıklar. b) B i r doğruluğu sağlıyan varl ıklar. c) İ mgelemlerin içeriğine ilişkin varlık.

Buna karşılık tek varlık i leri R ussell. İ mgelemdeki (tasavvurdaki) varlığın da geçerl iğini sağlıyan g üncel varlık. Göreli uzay kuramını hayır­ lamak (reddetmek) için onun sadece tasavvurda var oluşunu yeterli gö­ rür ve Lotze' u n üç tür varl ığını şöyle eleştirir: a. İ şlevlik, Lotze' u n haksız olara k çözümlenemez saydığı karma­ şık bir kavramd ı r. İşlevli olan hem tasavvurda, hem g üncel olarak var ol­ malıdır. Güncel varlık kavramsal olarak işlevlikten ayırt edilebilir. İşlevlik var olanın tümel işareti olabilir. Fakat varlıkla, pek eşanlamlı tutulamaz.

Dolayısiyle, Lotze, var olanın işlevli olması g i b i , tartışmalı b ir dü­ şünceyi kabul zorunda. Bu önermenin doğru yanıtı, on u n lehine ileri sü­ rülen temellerin çürütülmesinde işlevliğin zamanı n g üncel varlığını içer­ diğini kanıtlamakta bulunur. . (b) Bii doğruluğun geçerliğini sağlıyan, hiç de bir varlık değildir.

Burada ereklenen doğrulUğun doğruluğudur. Bir ön.e rmenin doğrulu­ ğu, doğruluğa herhangi bir ilişkiden oluşur ve önermenin zihinsel varlı­ ğını var saydı rır. Zihinsel varlıklar açısından yanlış önermeler de aynı dü-

64

zeydedir. Böylece geçerlik bir varhk türü değildir, geçerli bir varlık zihin­ sel varlık türü değildir. Zihinsel varlık, geçerli ve geçersiz önermelere ay­ nı ölçüde ilişkindir. c) Tasavvurlarımızın içeriğine ilişkin g üncel zihinsel varlık karma­ şık bir konu. Zihin yönünden sezinlenen (aktüel) varlığı ileri sürmüş Lot­ ze. Bu varlı klar, zihin onları sezinlemezse olmıyacaklardır. İdea'yla onun nesnesi arasındaki ayrımı görmemekten doğar bu. ·

İŞLEVLİK VE VARLIK İmdi, Lotze' un bu üç varlık türünü, boş uzayı hayırlamak (reddet­ mek) için ileri sürdüğünü anımsatarak R ussell'ın düşüncelerini toplıyabi­ liriz. Boş uzay olsaydı orada gerçekten maddi noktalar ve noktalar ara­ sı gerçek ilişkiler bulunabilecekti. Böylece, değişmez uzaysal ilişkiler karşısında kalacaktık. O nlar, görüntüler değil, gerçek dünyaya ilişkin olacaktı. Boş uzayın varlığını ileri sürerek, oraya aktüelliği olan noktalar . yerleştirebileceğini düşünmekte R ussell. Bu aynı zamanda, uzayın gerekliğini ileri sürmektir.

Bu sonuc� ulaşmak için R ussell' ı n işlevliği varlıkla eşanlamlı say­ maması eksiklik. l şlevlikle g üncel varlık ayrılıyor ve etken olmadığı hal­ de var olabilecek bir uzay ileri sürüklüyor. Var olan bir şeyin (zihinsel ol­ slln, dışsal olsun) işlevliliğinden söz etmek, hiç de mantıksızlığa düş­ mek, sayılmaz. Zaten bu, ardarda noktaların varlığından çıkan sonuçtur.

Hem R ussell, etken olmayanı güncel olarak saymakla g üncelliğin sınırı­ nı zorlamakta. Etkenliğin g üncel varlıkla eşanlamlı olmadığı doğru. Fa­ kat etken olmayan· güncel varlığı nasıl kavrıyacağ ız, bunun ayracı ne?

Russell, burada, zihinsel bir ayrıca baş vurarak, yine görünüşte, yani ki­ şiye göre, uzaysal ilişkileri kabul eden görelikçilerin tezine yaklaşmış ol­ makta.

Boş uzayın bir doğruluğun geçerliğini sağlamadığı, yani geçerli bir doğruluk olmadığı düşüncesine R ussell' ın verdiği yanıta gelince, bu konuda mantığ ı zorlamak gereksiz. Lotze' nin bir doğruluğun geçerliğiy­ le doğruluğun kendisini değil, önermenin varlığını ereklemiş olması pe­ kala olası. Çünkü doğruluk, g üncel varlığa karşı tık olmaktadır. Bu konu­ da Tarski'nin kısır döngüsel (totolojik) doğruluk tanımını anımsamak ye­ ter: "Kar beyazdır" önermesi, sadece ve sadece kar beyazsa, yani, gün­ celliğe karşılıksa doğrudur. Lotze, boş uzayın böyle bir doğruluğa karşı­ lık olmadığını düşünmüştür. Hem, geçerliğin bir varlığı temsil eden önere melerin niteliği olması, varlığın geçerli ve geçersiz önermelere ait olma­ sına engel değildir. İmgelemlerin içeriğine ilişkin bir varlık türü anmakla Lotze, man­ tık dışı değildir: Boş uzayı imgeliyemiyeceğimizi (tasavvur edemeyeceği­ mizi) söylemiştir bununla. R ussell' ı n bu düşünceyi, sezinleyemediğimiz şeylerin olmadığını ileri süren Kant'çı teze yorması, eleştiri için eleştiri­ dir. ·

65

3. Lotze' u n m utlak uzay konumuna, her noktanın aynı olduğu, böylece herhangi iki noktanın başka iki noktayla, ayn ı karşılıklı ilişkiye sahip bulunduğu yolundaki karşı duruşunu Russell, özn e - yüklem man­ tığına dayand ı rır. tıpatıp ayn ı olmak, Leibniz'in ayırt edilmezlerin özdeşli­ �inde olduğu gibi, ayrı yüklemlere sahip olmamak anlamına gelir. Özne­ lerle yüklemler arasında esaslı bir ayırım bulunmadığında, iki basit te­ rim, ' iki' oluşuyla ayrı.

PSİKOLOJİK SANRI

Ayırımlar, karmaşık terimlerde, çözümlemeyle ortaya çıkar. Örne­ ğin bir terim A, B , C, O, öbürüyse A, E, F, G, biçiminde kurulmuş olabi­ lir. Gerçekten , eğer öznelerle yüklemler arasında ni _h ai bir ayrım varsa, öznelerin yüklemlerin ayrılıklarıyla ayırt edilebileceğin i sanmak mantık­ sal bir yanlışlığa düşmektir. Çünkü iki özne, yüklemleri açısı ndan ayı rt edilmeden iki olmalıdır.

Noktalar, ilişkinin ayrılığından oluşan daha bir ayrılığa da sahip­ tir. Onlar sadece Lotze' u n dediği gibi birbirleriyle ilişkileri açıstfldan de­ ğil, içlerindeki nesnelere ilişkileri açısından da ayırt edilebilirler. O h alde, bütün noktaların tıpatıp aynı olduğu yol undaki görüşün usa (akla) uygunluğu nerede?

R ussell, noktaların ayırt edilmezliği düşüncesini, mantıksal değil psikolojik bir sanrı olarak görmekte. Aynı anda devinmemize karşımıza çıkan noktalar arasında bir ayrım yapmak kolay. Sürekli olarak (hare­ ket, etmemize) ve yeni noktalara u laşmamıza karşın, bu olguyu duygu­ larımızla anl ıyamayız. B iz yerleri, sadece içerdekileri nesnelerle bilebil­ mekteyiz. N o ktalar arası dolaysız bir ayrımı kabul etmemek icirı bir ne­ · den yoktur. Şöyle bir benzetme yapalım. (R ussell) : İnsan yü � ıeri konu­ sunda çok kötü belleği olan birini düşünelim. O , herhang i bir anda biı ya da birkaç simayı gördüğünü farkedecek fakat onlardan hangisini ön­ ceden görd ü ğ ü n ü bilemeyecek, gördüklerini, özel çerçeveler içinde ta­ nımaya çalışacaktır. İki şeyin birbirinin aynı olduğunu ileri sürebilmek için önce onla­ rın iki olduğu n u n ayı rt edilmesi gerekir. Onların birbirinden ayrılmadığını ileri sürmenin başka yolu yoktur. " İ ki" olmak, onlardan herhangi birine ait bir nitelik değildir, o rtak nitelik de değildir. hem görelikçiler, devi niyi kabul etti klerine göre, çok sayıda noktalar kabul etmiş demektir.

1 Eğer "ikilik" gerçekten bir n itelik olsaydı, örneğin Tanrı'rİın "bir" olduğunu söylemek, onun bir niteliğini tanımlamak sayılabilecekti. oysa "birliğin" yüklem olmadığını R ussell da tanıtlar kuramında kabul etmiştir.

O halde cisim lerin sayısını bilmekle onları tanımış olmuyoruz. Doğallıkla bir okulda bunun ayrılı (istisnası) görülebilir. Örneği n belli sayıyla anılan bir öğrencinin, sayısı söylenince, arkadaşlarınca tanınması gibi. Ancak burada, önce, kişiler tanınmış sonra sayılar verilmiştir. Ve o sayı, öğren·

·

·

66

�

cinin niteliği değil, öğrenciyi temsil eden bir simgedir. Onun adı, soyadı yerine kullanılan bir kısaltmadır. Bir ad gibi onun, fiziksel ve zihinsel özelliklerini de yansıtır. Şu halde, zaten çok sayıda noktanı n olabileceğini kabul eden görelikçilere, noktaların, önce sayı sonra, bulundukları uzay açısından (ardışık noktalar deviniyi kapsadığına göre) konumca ayırt edilmesi ge­ rektiğini söylemenin gereği yok.

Yüz belleği (hafızası) çok güçsüz birinin, gördüğü yüzleri belli nesnel çerçeveye yerleştirerek anımsamaya çalışacağı kabul edilebilir.

Fakat bunun gereği de yoktur. Örneğin, çoğu muz "ben bu adamı gör­ müştüm, ama nerede?" diye düşünebildiğimiz yani nesnel çerçeveyi zihnimizde çıkartamadığımız çoktur. Hem, gözbel leğiyle, algılamadığı­ . mız noktaların belleği (hafızası) arası nda ayrım yok mudur? Noktalar, ci­ simlerin devinisinden çıkardığımız, zihinsel soyutla malardır. Russell, bu­ nu kabul etmezse, zaten noktaların uzaysal olduğ u n u kabul etmiyor de­ mektir. Oysa bu, R ussell'in savunmakta olduğu m utlakçı görüşün tersi­ ne bir tutum.

Dolayısıyla, biz noktaların varlığını ve değiştiğini, cisimlerin hareke­ tiyle algılıyoruz. mutlak olarak, uzayda var olan ve birbirinin aynı noktalar olduğunu kabul zorunda değiliz. Zaten R ussell'ın belleği güçsüz adamı da bir şeylerin değiştiğini, değişen şeyler aracılığıyla ayırt etmekte.

4. Lotze, her noktan ın kendi kendisini başka noktadan ayırt etti­ ğini ve birbirine göreli değişmez bir konu m aldığını ileri sürer. Russell, bu kanıtta çok yanlış bulunduğunu söyler. O yanlışlar şunlardır:

ETKİLEŞMENİN ÖZELLİKLERİ Her başkası olduğu söylenmekle açıklanmış olmakta. Böylece, nokta oluş, Lotze için, başka noktalardan ayrı oluşla ortaya çıkan · bir ni­ telik. Noktanın, kendini başka bütün noktalardan ayırt etmesi, kendini ileri sürmesi gibi. Nokta, başkalarından ayırt edilmezse sanki ayrı olma­ yacaktır. Bu öneri, noktalar arası i lişkilerin gerçekte, karşılıklı etki olduğu sonucunu verir.

Oysa karşılıklı etki karmaşık bir kavramdır (Russell). Başka bir sürü ilişkiyi, bir şeyin, niteliklerinden ayrılığını önceden var saydırıyor.

Karşılıklı etki bir Eylem, genellikle bir ya da daha çok şeyin bir ya da da� ha çok durumları arasındaki nedensel ilişki. Bu ilişki aynı şeyin haldeki durumuyla sonraki durumu arasında. B öylece, karşılıklı etki şu· ilişkiler­ den kurulu: 1 . Şeyler arasındaki ayrılık, 2 . Şeylerin durumları arasındaki ayrıl ık, 3. Zamandaşlık, 4. Ardışıklık, 5 . Nedensellik, 6 . Bir şeyin durum­ larına ilişkisi.

B u bakımdan karşılıklı etki temel bir ilişki olamaz. Noktaların iliş­ kisini, karşılıklı etkiye indirgemek, en basit çözümleme sorunlarında bir

67

yeteneksizlik anlatır. Karşılıklı etkiler değil, varlıkların bitimsiz etkileşmesi onlar.

Russell'a, burada haklı görünmesine karşın şunu sorabiliriz: Bir şeyin başkalarıyla . olan i lişkisi onu tanımlamaya engel midir? R ussell, bu hususu abartarak, her şeyin tözsel bir varlığı olduğunu söylemeye vardırıyor işi. Oysa, İslam tasavvufunda geçerli olan bir düşünce buraya iyi gidiyor: "şeyler zıddıyla kaim." Sıcağı soğukla, acıyı tatlıyla, siyahı be­ yazla bilişimiz gibi. Gerçi örneğin kimi şeyleri karşıtlarına ya da başka şeylere ilişkileriyle tanımlıyamayız. Bir meyvenin tadını, başka m eyvele­ rin tadıyla ilgili olarak tam tamına tanımlayamayışımız gibi. Fakat bu, ' başkalarıyla ilişki, bütün türünden gerçekleri anlamsız saymakla sonuç­ lanmamalıdır. Yerine g öre, tözsel varlıkları kabul, yerine göre hayırlayış (reddediş) da söz konusu R ussell'da (Örneğin Leibniz' in Tanrı hakkın­ daki görüşün ü eleştirirken hayırlıyor böyle bir varlığı.)

R ussell'ın çözümlemesini kabul ettiğimizde, uzayın varlığının, noktaların birbirini R u s sellcı biçimde etkilemeyişinden doğduğunu ileri sürebiliriz. Çünkü uzay; : , varlığı, ondaki deviniden doğar. (Ardışık nokta­ larda, değişik anlarda bulunmak, yani devini, uzay içinde.)

. RUSSELL-LOTZE A YRILIGI M utlakçı görüşle noktalar ilişkisine, 1 'le 2 ' nin, "ebedi ilişkisi'' ni ör­ nek veriyor Russell. Ancak, bununla Lotze'yi eleştirmiş olmuyor. Nokta­ lar ilişkisiyle uzayın varlığını açıklamak Lotze'Lın amacı. O da deviniyle olası. R ussell'ın buna karşı statik ilişkiyi öne sürmesi, ne uzayı açıklar ne de deviniyi. Öte yandan Lotze örneğin 1 'le 2 arasında değişmez iliş­ ki kabul ettiğine göre. R Lissell'cı kanıt onun aleyhine kullanılamaz. O bu de!'.Jişmez ilişkilerin, başka noktalarla ilişkilerinden doğduğunu söyler­ ken, örneğin 1 'in, kendinden önceki en büyük, kendinden sonraki en küçük sayiyle belirlendiğini söylemiş olmakta . .

MUTLAKÇI UZA YIN YARAR/ M utlakçı görüşe göre, boş uzay bulabileceğiz. Sayılar arası son­ suz bölünm13den söz edilemiyecek. Evren hiçten do!'.Jmuş olacak. · N e­ densellik zincirinde, sonsuz bir geriye gidiş görün miyecek. U zayın, uzay olmıyan basit parçalardan de!'.Jil, uzaylardan kurulu olduğunu söy­ lemişti Kant. R ussell, "dogma" diye nitelendirdiği bu düşünceye karşılık. Örneğin, 1 'le 2 arasındaki oranların yine uzaydan i baret olacağını, onla­ rı ne denli küçük parçalara bölersek bölelim, sayıları değil, oranları elde etmiş olacağımızı belirterek, eleştirse! bir katkıda bulunur. (Matematiğin İ lkeleri, 1 937 ' baskısı, s. 460) . M utlakçı görüşte, uzay, daima noktalar­ dan ibaret bulunduğundan, oranları ne denli küçük parçalara ayırırsak ayıralım. hep noktaları elde edecek, sayılara utaşamıyaca!'.Jız . .

Russ.e ll' ı n bitimsiz (ebedi) ilişkiye örnek verdiği, karşılıklı etkenin ·

68

nedenselliğe ilişkisi de Lotze' un sözünü ettiği noktalar i lişkisinden ay­ rımlı (farklı). O tür ilişkilerin uzaysallığı koşul olmadığından, R ussell'ın ör­ neği yersiz. Karşılıklı etki ve nedenselliğin nasıl, de�işmez birer nokta muamelesi gördüğü, yani uzay için,d e, başka ilişkiı'ere başvurmaksı.� ın tek başlarına nasıl belirlendiği kolay yanıt verilemeyecek bir soru. Ote yandan, psikolqjik nedenlerle, karşılıklı etki - nedensellik ilişkisinin değiş­ mez (ebedi) olup olmadığını söyliyebilirim. Karşılıklı etki, nedensellikten önce. Ancak her ikisi arasında değişik bağlantı derecel�ri var. Bu ilişki uzaysal olmadığı için, Russell'ın görüşü dışında. (Dolayısıyle yersiz) .

Asıl tartışılması gereken, uzaysal ilişkiler olmalıydı, noktalar konusunda.

Russell bu ilişkilerin uzaysal noktalar arasında olup olmadığını zaman zaman bir yana bırakmış, deviniye yetenekli, yani uzaysal ilişkilerini de­ ğiştiren maddi noktalar arasında olduğu yolundaki görelikçi görüşe yak­ laşmıştır. Bu da doğallıkla, noktalarla uzaysal ilişkilerin gerçek değil, g ö­ rünüşte olduğunu demeye varır.

5. Uzaysal ilişkilerin bir olgu olmadığını ileri süren beşinci Lotze kanıtı, Kant' ın uzayı a priori sayan görüşünü kanıtlamaya yöneliktir. R us­ sell, uzay konusunda zorunlu önermeler bulunduğunu söyliyerek, bu zorunluğu insana geri götürür uzay görüşü, inandığımız için doğrudur.

Lotze, zihin dışında uzay olmadığını söylemiştir. Oysa her şey bir anlamda olgudur. Bir önerme, öncülerinden çıkarıldığı zaman doğru sayılır. Fakat öncülerle çık9rım kabul edilmelidir. Sonuçta nihai öncül bir anlamda olgudur. Bir önerme, öncül olduğu önermeler sınıfı na göre az çok zorunlu. Ancak, uzayda boşluklar tasavvur etmeye yetenekli de­ ğiliz diye, tasavvurlarımız dışında herhangi bir uzay bulunmadığı sonu­ cuna varmamız mantıksal bir zorunluk değil. İmdi R ussell, bir önermenin kanıtlanmasına varan öncülün zo­ runlu olduğunu bildiriyor ama, uzayın gerçekliği konusuna bu düşünce­ sinin nasıl uygulanacağını göstermiyor. Her şey bir anlamda salt oldu­ ğuna göre, acaba görelikçilerin düşünceleri de bir anlamda salt olgu sa­ yılamaz mı? R ussell'ın Lotze'a karşı çıkışı, uzayın gerçekte var olduğu­ nu göstermiş değil. Onun düşüncesi, her şeyin pir anlamda olgu olu­ şunda düğümleniyor. R ussell'ın eleştirdiği aslında inanca dayanan bir önerme. D oğru bir önermenin yanlış olduğunu söylemenin anlamsızlı­ ğiyle, bir önermenin doğruluğunun kanıtlanması aynı şey değil. Ve bu ra­ dan dışım ızdaki uzaya çıkacak bir yol bulamadığımız için, R ussell'ın Lot­ ze'a yanıt verdiğini kabul etmiyorum.

6 . R ussell, Lotze' un son kanıtını, noktaların bağımsız varl ıklar ol­ ması durumunda bir noktanın kendisine uygun ilişkileri değişik olan nokta yaratamayacağını göstermeye çalışarak çürütmek ister. "Eğer" der, bağımsız nokta başka noktalarla ilişkiliyse o, ya ilişkilere sahip baş- . ka noktalar yaratır ya da zaten var olan noktalar ilişkileri yaratacaktır.

Ancak bu 'durumda onlardan bazısının . var olmadığını söylemek çeliş­ meli değil.

69

·

Tek tek h içbir önerme çeliŞmeli değildir. " H içbir önerme doğru değildir" önermesi bile kendi doğruluğunu içerir. B u rada da, bu içerim i yadsımak, kesin l i kle kendisiyle çelişmeli değil. Her yerde apaçık olduk­ ları için kabul edilen önermelere rastlamaktayız. Çelişme yasasının ken­ disi de böyle bir önerme.

Uzayın bütü n noktalarının karşılıklı içerimi başkadır. Noktalar ara­ sından sadece bazısının hayırlanması, aynı nedenle hayırlamalıdır. (Böy­ le bir önermenin hem doğru, hem yan,lış olmasının yanlış olması nede­ niyle.) · Fakat, olanaksız da olsa, önceden olmıyan bir nokta var oldu­ ğunda o, yeni noktalar yaratmıyacak, zaten var olan noktalarla uygun ilişkiye sahip olacaktır. Gerçekte nokta, zaten varlığa sahip olmuş ola­ cak ve bir varlı k olarak başka noktalarla, ortaya çıktığı zamanki ilişkile. rin aynına sahip bulunacaktır.

B u rada, R ussell'a karşı ileri sürülecek tek husus, bazı noktaların Lotze yönünden yoktan var olur sayılmadığı temeli üzerine bina edile­ cekti r. Russell bir an tipler kuramına aykırı olarak hiçbir önermeni n ken­ disiyle çelişmeli olmadığ.ı nı kabul etmekle birlikte uzayı n bütü n noktaları­ nın birbirini karşılıklı içerdiği ve içermesi gerektiği konusundaki önerme­ yi bunun dışında tutuyor. Öte yandan Lotze, kimi noktaların olmadığını söylememiştir. Bi­ linmiyen noktaları n bilinenler aracılığıyla o.rtaya çı kacağ ını ya da. Zaten ikiı ıci şık da bunu açıklar. (Bir nokta, var olan noktalarla uygun ilişkiler kurar.) Lotze' u n her iki şık arasında bir ayrım gözetmemesi, onların dış­ layıcı (exclusive) olmadığını birbirlerinin anlamların ı açı kladığ ını gösterir.

DÜNYADA HER ŞEY OLAYLARDAN KURUL U Tek tek ren kler, sesler ve cansız dünyada onların ortaya çıkması­ nı sağlayan nedenler, birer "olay"dır (Özet Olarak Felsefe, s. 276 v.ö.)

R ussell'ın bu tanımı, olayın tek tek olayların n iteliği üzerine bilgi vermemekte. Örneğin, çekim, d iyelim ki bir parçacığı n yönünü değişti­ rir. İmdi bu rada olay nedir? Çekim mi, . parçacığın devinişi mi, yoksa, onun değişen yönü mü? Sadece tanımlamak istediğimiz bir durumu ele alıyor ve onu, ötekilerin diline aktarıyoruz. B öylece, olayi değil, bir olayın başka olaylarla ilişkisini dile getirmekteyiz. ·

Olaylar dünyası, matematikçinin dünyasından farklıdır. Olaylar dünyası nedensell i k zincirini içerir. İçin içine, ışık dalgası ve insan zihni karışır. M atematikteyse sadece zihin egemendir. Ru ssell, zihnin çözüm­ lenmesinde duyumları, dolayısıyla, nedensellik zincirini ön planda tutar.

Ona g öre d uyumlar gerçektir. Beyin, nesnel verilerimizi basit tarzda özet için kullanmış olduğumuz bir deyim, varsayımsal bir kuruluştur.

70

1

C. 5. EVRENSEL UZAY VE ZAMAN

Nedenler zincirine indirgenebilen dış d ünyada, fiziksel olaylar matematik kuruluşlar. Görelik kuramında da madde, denklemler halin­ de anlatım gücüne kavuşur. Russell bu denklemlerde görelik kuramının evrensel uzay ve zamanı ortadan kaldırdığını anlatır. Şu nokta üzerinde duralım imdi: N ewton mutlak uzaya "esir" adını vermişti. Tek biçimli, evrensel ve gözlenemez bir varlı ktı bu. Cisimlerin ivmesin i ve uzaydaki dairesel devimini sağl ıyordu.

Görelik kuramında da, esire benzer tümel bir varl ık vardır. Örne­ ğin, Einstei n doğada kozmik saati kabul etmiştir. Ona göre, radyoaktif çözüşme periyodu bu zamanın temeli sayılabilir. R adyoaktiflik, devini­ den ısı ve daha başka fiziksel koşullardan bağımsızdır. Foucault pandü­ lü de, kozmik zamanı n ölçüsü olabilir(•) Einstein, 1 905 yılındaki makalesinde (Annalen der Physik'te) ma­ teryel hareketle, ışığın evrensel hızı a�asındaki ilişkiden deviniyor ve za­ manla uzayı, yeni bir çözümlemeye bağımlı tutuyordu. Böylece, elektro dinamik ve optik yasalarının bağ ımsızlığı ortaya çıkmaktaydı.

Einstein için önemli olan, uzaklık ve süre algılarını göreleştirmek değil, doğa yasalarının değişmez olduğunu beli rtmekti. Değişen, göz­ lemcilerin görüşüydü.

M ateryel cisimlerin tek biçim olmayan devinimleri sonucunda uy­ dusal kuvvetler güçler kendini gösterir. Dairesel devini sırasında doğan merkezkaç güç (kuvvet) gibi. Burada ortaya çıkan etmenlerden biri, me­ kanik kütle (eylemsizlik kütlesi), öteki de çekimle doğan "ağı r kütle"dir.

Eylemsizlik kütlesiyle ağır kütlenin eşit olduğu kanıtlanmıştı. (Eötvös yö­ nünden) Sonuçta Einstein, uzay ve zamanın, uzaysal ve zamansal kütle­ lerle yan i enerjilerle belirlenmesi gerektiği sonucun u çıkardı. Söylendiği gibi, E instei n bu değerlendirmeye, eylemsizlik (atalet) kütlesiyle, çekim etkisindeki "ağ ır kütle"nin eşitliği olgusundan varmıştı. İşi gök fiziği alanına aktarınca şunlar söylenebilirdi: Gezegenle­ rin çizmiş olduğu yollar, gerçi, Eukleidesçi uzaydakine benzer doğru çizgilerle hesap edilebilirdi. Fakat bu, en kısa çizgilerin hesaplanıp top­ lanmasından ibaret olurdu. Eukleides geometrisindeki doğrulara benze­ yen bu en kısa çizgi ler, enerji etkimesiyle bükülmüş R iemann çizgileriy­ di. Zaman uzay sürekliliği bu çizgilerden oluşuyordu. ·

(*) Fransız fizikçisi J . B. L. Foucault 1 851 yılında Paris'teki Pantheon kilisesi­ n i n kubbesinden bir sarkaç sarkıttı . 80 metre uzunluğundaki pandü l , me­ ridyeni temsil eden bir çizgi bo1 un ca gidip geliyord u . Pandül düzlemi ( kili­ sen i n zemini ) saat yönünde d evin mekteydi . Yerin dönüşü dolayısiyle, me­ ridyen yönünde değişme ortaya çıkıyordu. Pandül'ün meridyenden sap­ ması için geçen zaman Einstein'a göre kozmik zaman niteliği taşıyor.

71

1

R ussell, Einstein uzay - zamanıyla, ç·e kimin uzay - zaman içinde, çok küçük parçalara ayrıldığını ileri sürer. Einstei n maddeyi, sözünü etti­ ğimiz Riemann eğrisinin "nedeni" saymıştı. R ussell için hiç deği lse göre­ lik kuramı maddeyi ortadan kaldırma yönünde bir eğilim göstermekte­ . dir.

R ussell madde teorisini, quantum ve görelik fiziğinin gelişmesi­ ne dayandırır. Ona göre madde, doğrulanabilir şeylerin terimleriyle dile getirilir. M ateryel n esneler, algılanır ve algılanmaz bölü mlerden oluşur.

Algılanmıyanlar bütünüyle, algı lananlar gibi olabilir.

Felsefenin Sorunları'nda algılanan duyu verileri niteliklerinin fizik­ sel nesne ve algılayan organizma gibi iki ortak nedenin ürünü olduğu­ nu savunan bu realizm tipinde, algılanan nitelikler biz onları algılamadı­ ğımız zaman ortadan kalkar kanısındadır, D uyu organlarının, duyu nite­ liklerinin doğuşuna yol açmadığı başka bir realizm kabul edilebilir. Du­ yu organının yaptığı, hangi d uyu niteliklerini algılayacağımızı bulmaktır.

Doğrudan doğruya gözlenemeyen, hakkında ancak dolayl ı olarak bilgi edindiğimiz madde türünü kabullenen modern fizik için R ussell'in kabul edeceği realizm bu olmalıdır. Ö rneğin genel görelik kuramı, "güç" kavramı üzerinde gelişir. Çe­ kim kütlesiyle eylemsizlik kütlesini Einstein , kuvvet d üşüncesinin geo­ metrik yorumu aracı�ğıyle karşılaştırmış; elektro manyetik alanların yoru­ munu başarıyle yapmıştı. Doğada var olan güçler ya çekimsel ya da elektro manyetiktir. Bundan, elektro manyetik alanda, yüklü bir parçacı­ ğın, onun yüküyle kütlesi arasındaki ilişkiye bağlı bulunduğu ve parçacı­ ğın yapısına göre değiştiği çıkar.

D. EMPİRİKLİGE ÇIKIŞ Yukarda söylenenlerden anlaşıldığına göre fiziksel gerçeklik, dış dünyayla özdeş. R ussell dış d ünyadaki zaten bulunan (algılan masa da var olaıi) her varlığın özne aracılığıyla bilindiğini kabul ettiğine göre, Kant geleneğine geri gitmekte ve kendi içinde şeY' e (Ding an sich) var­ maktadır. Yani -dış d ünyanın, öznelerden bağımsız, özneden önce varlı­ ğıdır sözkonusı:ı. Tek tek varlı k parçaları hakkındaki bilgimiz dolaylıdır.

R ussell'ın, Zihnin Çözüm lenmesi adlı (kitabı) böyle bir izlenim veriyor. Fizikteki yeni gelişmelere koşut olarak benimsenen bir görüş­ tür. (Zihnin Çözü mlenmesi 1 92 1 'de yayınlandı.)

Einstein görelik kuramının empirikliğe ilişkin olduğu anlaşılmak­ ta. Empirikliğin, bilgimizi d uyu deneyine dayandırdığı düşünülürse, ilk bakışta Einstein kuramı için şaşırtıcı gelebilen bu durum, tüm doğa ya­ salarını, basit tümevarım genellemelerinden çıkaran B acon ve Mili empi­ rikliğine karşılık değil. Modern fizikte empiriklik, matematik bir kuruluşu dile getirir. Sonuçta o, gözlemsel verileri, tümevarımsal işlemlere bağlar ve bizim xeni gözlemsel veriler 'çıkarımlamamıza yardımcı olur.

72

Matematik fizik bitimsel (nihai) doğruluk ayracını duyu algısına bıraktığından, empirik olarak kalır. Böylece, Einstein empirikliği, tümden­ gelimsel mantığın sınırına girer. halbuki R ussell, felsefe için büyük so­ nuçlar umduğu görelik (izafiyet) kuramının empirikliğe dayandığı gerçe­ ğini, empirikliği eleştirirken zaman zaman gözden kaçırmıştır. Örneğin, kurumsal . önermeler deney ötesine geçtiği için empiriklik kuramının ken" di kendini hayırladığını (reddettiğini) ileri sürer (An lnquiry into Meaning and Truth, s. 207). Bu kanı kabul edildiği takdirde empiriklikle birlikte modern fiziğin büyük ölçüde yanlış olacağı sonucu çıkar.

R ussell, doğruluğu, sınanabilmeyle özdeş tutmuş oluyor. Mate­ matik olarak saptanmış kimi durumlar, sınanabilir olmadığı için bu empi­ rik görüşte kabul edilmeyecek, böylece, matematiğin alanı daralacaktır.

R ussell burada sınanabilirliği, laboratuvar aygıtlarıyla sınanabilir­ lik biçiminde yorumlıyarak, doğruluğu tümdengelim yoluyla elde ede­ meyeceğimizi düşünmekte. Oysa tümdengelimin dayandığı postulatum- . lar pekala empirik olabilir. Kant' ın sentetik a priori zorunlu doğrulukları­ na benzer onlar. Sentetik a priori ilkeleri bilgimizin temeli sayan Kant' ın, onların sentetikliği üzerinde duruşu ilgi çekicidir. Gerçi X K yüzyılda bili­ min gelişmesiyle Kant metafiziğinin kavramlarında değişiklik yapılması gereği ortaya çıkmıştır. Eukleidesci geometrinin sarsıl masıyla birlikte ge­ len kavramlar arasında sentetik a posteriori bilgi ill�eleri bulunmaktadır.

Bence, Einstein'la birlikte sentetik a posteriori kavramı saygınlığa ulaş­ mıştır. Örneğin bugün, ışık hızının etkileri gündelik yaşamda sonsuz hız durumundaki etkilerden ayrıdır: Böylece, Lorentz biçim değiştirme kural­ ları zorunlu ve apaçık görülür. işte bu sentetik a posteriori bir bilgi ilkesi­ dir ve empirikliğe dayanır.

Ayrıca, Fermant teoremi empirik olmadığı, bir sonuca u laşmadı­ ğ ı halde, günümüz bilimi yönünden kabul edilebil mekted ir. Bu, bilimin empirik ilkeyi genel geç.::ı r saymadığı anlamına gelmez. Çünkü matema­ tiğe dayanan her sonuç, sentetik a posteriori bir temelden türeyişi bakı­ mından empiriktir. (Burada, "kanımızca" , sözcüğünü Russell kınayabilir.

Fakat, Principia Mathematica'da atomsa! önermeler, yine inanca daya­ nır.)

Russell , genel görelik kuramında metafizik bir yanıt olduğu sonu­ cuna varmak istemiştir. Bu tür imleme (ima) , onun modern fiziği ele alan kitaplarında, zaman zaman göze çarpar. (Örneğin, An OuUi ne of Philosophy, s.270 v.ö.) Bu yolda bir sonuca varmak kolay değildir. Ge­ nel görelik kuramıyla ilgili olarak bilinen tek şey, Merkür' ü n perihelionu­ nundaki d üzensizlikti. Einstein'in ölçümlemesi (tahmini) g üneş çevresin­ de ışığın eğik olduğu ve güneşten gelen ışığın kırmızı ötesine doğru kaydığı yolundaydı. Fakat Einstein güneşin çekimsel kütlesini, güneş çevresi dışında, Newton' un çekim yasasının, geçerli olduğunu, M in­ kowski'nin, uzay ve zamanı, uzay - zaman' da birleştirdiğini yani dört bo-

73

yutu biliyordu . B u uzay ve zaman ölçülerini, fiziksel dünyanı n sürekli ol­ mayan özelliklerine uygulayabilir. Fakat, elektronlar ya da Plank quan­ tuni' u gibi kesiksiz olgular için böyle bir uygulama güçleşmektedir.

Einstein'irı amacı, bütün fizik olgularını (kesikli kesiksiz) tek bir yerde, uzayda toplamak, maddeyi ortadan kaldırmaktı. (Science Dergi­ si, Haziran, 1 930, s. 607 - 608). Fakat, doğada, elektrondan, insan bey­ nindeki düşünceye değin kesikli pek çok olgu vardı. Dolayısıyla Einste­ in'in, metafizik diyebileceği m iz ütopyası gerçekleşmedi. Ayrıca, bu g e­ nel görelik kuram ı n ı n hangi noktaya uzanacağı da henüz belli olmuş sa­ yılmadığından, onun metafizik sonuçlarından söz etmenin büyük bir an­ lamı olduğunu sanmıyorum : Hem, R ussell bir yandan bu yolda imada bulunurken bir yandan da genel göreliği, empirik görüşün yapısına tı pa­ tıp uyan bir temele oturtur ve onun uzay - zaman'ı birtakı m maddi eğri­ lere (kırık çizgilere) indirged iğini söyler. (An Outline of Philosophy) . (Ö­ zet Olarak Felsefe) Zaten Einstein'a göreyse madde, uzayın ya da uzay - zaman eğrisin i n nedenidir. Bu eğrileri belirleyen birşey olmalıdır. Çün­ kü, çekimsel alan kesinlikle değişir. Burada eğriler, kırık çizgiler deyimle­ ri maddeni n mecazi anlatı mıdır.

Asıl metafizik, . R ussell'in, d uyumlar ve algıları bitimsel (nihai) doğruluklar saymasıdır. B u düşünceye, d ünyada her şeyin olgulardan kurulu olduğ u n u kabulle varılmıştır. "dünyada her şey olgulardan kurulu­ dur. Bir olay, uzayda, küçük sonlu süresi, küçük sonlu uzanımı olan, ya� ni uzay zamanı n küçük bir parçasını işgal eden bir şeydi r." (An Outli­ ne . . , s. 276). Tek tek renkler, sesler v.ö. olgudur. (An Outline ... , aynı yer) . Burada R ussell olguları uzay ve zamana bağlı kılarken d ünyadaki her şeyin gözlenebileceği n i , duyumlar ve algıların, bilgimizin asıl temeli olduğunu söylemiş ol uyor. D uyumlar ve algılar yeni ve gözlemsel olmı­ yan soyutlamalara yol açabileceği nden sınanabilir empirikliğin dışına çı­ kılmış ve maddeye dayalı olmakla birlikte zihin alanını da kapsıyan ge­ niş tabanl ı bir e mpirikliğe gidilmiş olur.

D uyum ve algılar, soyutlama yetenekleri açısından, her zaman dolaysız sınanabilir olmadıklarından ya da sınanabilir sonuçlara yol aç­ madıklarından, R ussell'ın empiriklik koşulu olarak sınanabilirliği ileri sür­ mesiyle, dünyayı kuran olayları duyum ve algılara indirgemesi çelişme­ ye yol aç,ıyor (An Outl i n e . . s. 290).

R ussell' ı n olay tanımı, görü nüşüne karşın em pirik değildir. Zihin­ sel olay ve varlıklara işaret eder. Bir fiziksel deneyde ışık, olayı n yapısını etkiler. Işık olmadığı zaman, olayın sahip bulunduğu n itelikler, ancak zi­ hinde hesap edilebilir. B u bakımdan geleneksel empirik tanım eksiktir.

Daha genel bir tanım üzerinde durulmalıdır. Olayların belleği (hafızası) olsaydı, yani onlardan . biri öbürü üzerinde mutlak iz bıraksaydı , belki böyle bir tanımı gere ksin miyecektik.

Burada R ussell' i n doğruluk-koşullarını anlamla özdeş tutmayışıy.

.

·

74

la karşılaşıyoruz. Görüşü d ünyaya uygularsak olayların sınanabildiği için doğru olduğu, onun dışındakilerin anlamlı olabileceği , R ussell'ın, doğruluğu bütün üyle duyu deneylerine indirgediği sonucu na varılır.

Ancak bu durumda, örneğin Gödel sistemini anlamlı sayabile­ cek fakat, onun doğruluğu konusunda herhangi bir yargı veremiyece­ ğiz. (Avusturyalı mantıkçı Gödel, aritmetiğin, doğal sayıların biçimlenişi­ ni varsayan formel sistemlerin eksikliğini göstermiş; böyle sistemlerin, kendi çerçeveleri içinde yadsınamıyacak ya da kanıtlanamayacak öner­ meler içerdiğini ortaya koymuştur. Gödel' in dökümü, Alonzo Church, Stephan Gole, Kleene, Tarski gibi düşünürlerin, formel sistemleri sınırla­ ma konusunda çalışmaları için bir uyarı olmuştur. Ç.N.)

E. TAN/TL.AR KURAM/ Kavramları n ve bağlantıların yapısını anlıyabilmek için fonksiyon­ lar üzerinde durmamızı öğ ütlemekteydi Frege. Bir önermenin ilişkili ol­ duğu nesne söz konusuysa, onun doğruluk değeriydi söz konusu olan, Değerleri, daima, doğruluk ve yanlışlık olan fonksiyonlardı kavramlar ve bağlantılar.

Frege için kırmızı ren k halis ve "kırmızı" adının ilgili olduğu nes­ neydi. "Kırmızı" sıfatının ilgili olduğu nesne olamazdı. O ğreti, Frege'yi, yüklem tipleri arasında kesi n bir ayırım yapmaya götü rmüştür. Dilin ana çizgilerini beli rtmek için, onu öykünmiyen (taklit etmiyen) bir sistem ku­ rulabilirdi.

Aritmetiğin Temelleri'nde (Breslau, 1 884) ayn ı programı uygu­ lamaya çalışan Frege, anlamla, anlamın başvurduğu nesneyi ayırmak­ taydı. Aynı nesneyi gösterdiği halde iki tanıt ayrı anlama sahip olabilirdi.

Gündelik dilde özne olan bir tanıt, açıkça ileri sürylmiyen bir anlatımı önceden varsaydırmaktaydı. tanıt bir nesneyi göstermediğinde, önerme­ nin doğruluk ya da yanlışlığından söz edilemezç:li. Frege, böylece, her tanıt için bir nesne düşünmeye yöneldi. Kimi kez, ilgili nesnenin, tanıtın ereğinden başka olduğun u da kabul ediyordu. B u konudaki güçlü kler, daha sonra Russell ve Whitehead'ce ele alınmıştır. R ussell, daha Felse­ fe Sorunları' n ı yayınlarken, fiziksel nesnelerin sadece tanıtlar yoluyla bi­ linebileceğini düşünmekteydi.

R ussell'ı, kendi anlatımıyla "felsefeye en büyük katkı larından biri" olan tanıtlar kuramını ileri sürmeye götüren neden, var olmıyan şeyler­ den anlamlı olarak nasıl söz edilebileceği sorunudur. Var olmıyan şey­ ler, şimdiki Fransız Kralı , yuvarlak kare türündendir. Tan ıtlar kuramının, Frege'deki, anlam ve anlamı n başvurduğu nesne arasındaki bağlantıyla ilgili olduğu görülüyor. R ussell' ı n çözümü "şöyle şöyle" biçimindeki an­ latımların hiç değilse kullanımlarında ad olarak görev yapmadıklarını göstermek yolunda. Adları karşılık oldukları nesnenin varlığı dolayısıyla anlamlı saymıyan R ussell, belirli bir tanıtsa! anlatım ı n ortaya çıktığı tüm·

75

ceyi, bir adı n ad gibi görünmiyeceği biçime çevirerek doğru içerime ka­ vuşturmuştur. Kendisin i n ü n l ü örneğ i n i alırsak, "Waverley' nin yazarı Scott'tu" tümcesi, üç biçimde dile getirilebilir: 1 . Wa v e r ley'i en az bir kişi yazdı.

2 . Wa ve rle y' i en çok bir kişi yazdı.

3. B i r kişinin hem Waverley' i yazması hem de Scott' la özdeş ol­ maması olanaksızdır.

Görüldüğü gibi her üç anlatımda da, "Waverley' nin yazarı" tanıtı, artık ad değildir. Bu ·kuram sqnralan, karşılık nes'nesi bulunmayan tanıtsa! anlatımları yanlış saydığından eleşti rilmiştir. Örneğin Sfrawson "Karşılık Olan Nesne Üzerine" adlı yazısında (Mind, sayı 235 , 1 950), tümce, tümce­ nin kullanılışı, ve tümceni n kullanıldığı anlatım arasında ayırımlar gözetir.

Gözetimin nedeni, söz konusu nesnenin var olmaması 'd urumunda, kulla­ nılan tümcenin doğru ya da yanlış bir nesneyi dile getirmediğini anlat­ mak. Şurasını ekliyelim: Böyle bir anlatım ı n doğru ya da yanlışlığı konu­ sunda yeterli kanıt vermiyor Strawson. E n çıkar yol, tanıtın doğruluğunu ya da yanlışlığının, yüklemin doğruluğu ya da yanlışlığına bağlı olduğunu kabul etmek ve böylece çok önemli ve gerekli bir mantıkilkesi olan üçün­ cü durumun olanaksızlığını feda etmemek. Tersi d urumda, tanıt bir nes­ neyi göstermiyorsa, onun yer aldığı anlatım ne doğru ne de yanlış olacak­ tır. Kendi düşüncelerimizi değil, R ussell'inkileri açıklamaya çalıştığımız­ dan, bu nokta üzerinde daha fazla d urmayacağ ız.

R ussell, 'Ahmet' , ' İ stan bul' g i bi g ü ndelik özel adların tanıtlara çevrilebileceğini kabul etmektedi r. Bu tür adların göstereceği nesneler bulunmıyabil ir. Dolayısıyla, onların anlamlan, bu nesnelere bağlı bulun­ mıyabilir. Fakat, bu adın anlamı , onu taşıyanla özdeş de değildir. Bu ba­ kımdan sözü geçen adlar, gerçek adlar değillerdir. Anlam kuramıyla, "Waverley' n i n yazarı" tanımının görünürde bir nesneye bağlanabileceği­ ni ve yukarıda verilen üç tanıta çevrileqilen özel adların gerçek bir_ nes­ neyi sözetmek zorunda olmadığı çıkarsanabilir.

Tan ıtsa! anlatımlardan elde ettiğimiz uygun yüklemleri .d oyuran bireyler "mantıksal özel adlar" dır. M antık, bilgi kuramıyla bağlantılıdır.

Gösterse! anlatımlarda, mantıksal .özel c;ı.d sayılabilecek olanlar salt gös­ terse! sözcüklerdir. Böylece, o nların karşılık olduğu nesneler gözlenebi­ lir olmalı, ad ın başvurduğu nesnenin, sanrıya (illusion) karşı güvencesi sağlanmalıdır. Tümel olanlar da, gözlenebilir olduklarından, özel adlar arasında bulunabilir. Buraya, d uyu verilerine dayanan bir bilgi kuramın­ dan varıldığı açık.

R ussell' ı n gösterse! mantığa dayanan adlan "ben'', "burada'', "im­ di" türünden adlardır. Bu sözcüklerin her zaman bir nesneyi gösterdikle­ ri kolay kolay ileri sürülemez . . R ussell böyle bir gösterimi kabul eder.

Onun, anlamla gösterimi bir tuttuktan sonra, mantıksal özel adlan ne­ den gereksindiğini anlamak g üç. Bu düşünceye göre, mantıksal özel

76

\

adların yerine, tanıtlar kon ulabilecek ve gösterse! temelli sözcükler o rta­ dan kalkacak. Sonuçta, geriel anlatım la(dan kurulu bir dil elde edilmiş olacak. Böyle genel bir dil olup olmayacağı, nesnelerin özel likleriyle bir tutulup tutulamayacağı, (tanıtlar, gösterse! sözcüklerin yerine geçince, özellikleri nesnelerin kendileriyle bir tutmuş oluyoruz) uzun tartışmalara yol açar.

Kimi konularda kendi kendini yenileyen R ussell, "doğrudan doğ­ ruya tanımak ve tanıtla tanımak" konusundaki düşüncelerini, arkadaşı Moore' u n bu konudaki eleştirilerini, kısmen kabul etmesine karşın, 1 902'deri beri hiç değiştirmemiştir.

F. ETİK

. Ahlaktan daha genel ve ahlakı da içine alan bir terim etik. "Şu n u yapmalı mıyım?" "Ahmet iyi insan m ı? ! " Ş u i ş doğru mu?" türünden so­ rulara ahlak karşılık arar. Oysa, etik, kişilerin ahlaksal düşüncelerini, ah­ lak sözcüklerinin anlamını v.ö. sistem i ve nesnel biçimde tartışır. Ahla­ kın etike olan bağlantısı, bilim felsefesinin bilime olah bağlantısı gibidir.

Bu açıdan, R ussell' ı n etik konusundaki düşüncelerini ele alırsak onun her şeyden önce geleneksel ahlaka karşı çıktığını görürüz. E leşti­ rilmez, akıl dışı ve kuram dışı olan, dinle karışık geleneksel ahlak onu doyurmaz, R ussell, önceleri iyilik ve kötülüğün nesnelerin içkin özellikle­ ri olduğuna inanmışken sonraları ahlaksal değer ve istek kavramı n ı bir­ birine bağl ı saymıştır. B i r değer yargısı, bir isteğin dile getirilmesi değil, bir isteğin anlatılmasıdır, bir iddia değil bir nidadır. Ahlak kendi başına bir olguya sahip değildir. Herhangi bir olguya değer yüklerken , kendi heyecanlarımızı dile getiririz. Ahlaksal önermeler belli bir ölçüde kişi dı­ şı. Başkasının aynı konuda bir istek d uymasına bağlı. İ nsan işlevliği itki ve istekten doğar. Doğa felsefesiyle, değer felsefesi ayrıdır. İ nsanı n d ü­ şünceleri ve vücut hareketleri, yıldızları ve atomları tanıtlayan yasalara uyar (İnancım, Kegan Paul, 1 925, 1 4) . Doğaysa, bizim tasavvu r ede b i­ leceğimizin yaln ızca bir parçasıdır. Gerçek olsun, tasavvur edilmiş ol­ sun, bizce her şey değerlendirilebilir. Değerle.n cjim'ıenin yanlış olduğu­ nu gösteren bizim dışımızda bir ayraç yoktur (inancım, 1 6) .

Burada R ussell' ın gözünden kaçmış noktalar yok değil: Sözgeli­ mi, ahlak kurallarını dikkate aldığımızda, "iyi" kendisini arzu ettiğimiz için iyi olabilir. Fakat, bu açıklama yeterli değildir. Madem ki, R ussell'ın da kabul ettiği gibi, 'iyi" ve " kötü" kavramlarında kişi dışı bir öğe bulun­ maktadır. Öyleyse bu .iste� bize kabul ettirilmiş b ir istektir. .

Giriş'imizin A.8. Kesiminde (Yazı Üslubu Üzerine) gereksinimleri normal yollarla doyurarak pragmatik bireyin ortaya çıkmasında, istem denetimlerinin belirleyici gücüne işaret etmişti. Bu tür sınırlamadan kop­ muş kişi, çevresel koşulların rastlantısal akımına kapılarak, ahlak seferi dışına taşmaya varan bir norm sapmasına özne oluyordu. "Gerçeklene-

77

bilir"den ayrı ölç�klerin ürünü, inançların bir tür 'g örsel yüklemi oluyor böylece " iyi veya kötü" paradigmasına bağlı insan ilişkileri. (Anlam ve Doğruluk, 226"27) Kaynaksal .bi r irdeleme, anılan türden terimlerle an­ lamları arasındaki ilişkinin tümevarı msal saptamasını açığa vurabiliyor. ·

Ahlaksal ikilemlerin ("iyi" - " kötü", "doğru" - "yanlış") , sofist gözlü­ ğün göreliğine, dilsel biçimciliğin nüanssız içeriksizl iğine saplanmamış dinamiği, eylem ve yargılarımızı, toplu msal dikta uzanımından uzak bir zihinseli iğe bü rüyor. Bireyin nesnel özg ürlüğ üyle · ilgili sonuçları açısın­ dan önemli bu vargı . Çağa uygun biçimde "teknik" diyebileceğimiz ( me­ kanikliği erekliyoruz) yorumlar yerine, yaratıcı normları, başka türlü den­ dikte normların yaratıcılığını benimsemiş oluyoruz.

Anlam ve Doğruluk Üzeri ne Bir Araştırma'dan edindiğimiz izle­ nim, R ussell' ı n pratiğin aşınmasına u ğ ramamış değerlerin sistemleşme­ si olarak "eti k''i , doğal tekbiçimlimler, statistik oranlar, fiziksel nedensel­ l iklerde olduğu gibi ille de mantıksal ayraçların süzgecinden geçirme eğ iliminde olmayışıdır. Başkaca dendikte, biçimsel sınamanın özel bir durumu değildir "doğruluk" "yanlışlık" v.ö. A priori varlıklardan, adeta bir yönetsel sıradüzeni izlenimiyle elde edilen tümden gelimsel varg ılar, ola­ ğan gidişine ters d üşebilir etiğin. İn andığımız, rasyonel (usçu) usavur­ mayla bilemiyeceğimiz gerçekler vardır (Anlam ve Doğruluk, s.236 Pragmatik davranıyor R ussell bu noktada) . Fiziksel, tinsel seçme özgür­ lüğümüzü, belkili düzeyde de olsa g üvenceliyen g erçekler.

Tanıtlar kuramının bir dereceye değin, gerçek varlıklar görünü­ mündeki inanç ürünlerine uygulandığı varsayılırsa özel hedonizm ayraç­ ları kullanılmış ol uyor. Açık konuşmamakla birlikte R ussell, etiği mantık­ sallaştırma yolunda, bir bilgi kümesi olan değerler kümesine uydurma eğilimi ndedir. Bir bilgilenme ve bilgilendirme çabası g izlidir her zaman, buyurucu ahlak kategorilerinde. Tanıtlar kuramı, bilginin usçu sınanma­ sını kolaylaştırıp, " iyi"-"kötü" paradigmalarının uzlaşımcı yanına işaretle, ahlaksal ikilem anlayışına yansıma olarak onu yen i bir boyutla kısmen de olsa ontolojik normdan kurtarabilir. Öte yandan konuya epistemolo­ jik açıdan baktığımızda, tanıtsa! çabanın, kuramsal katkı çabasında, yap­ tırımların sosyo-kültü rel temelini eksik bıraktığı gözleniyor. Felsefenin, etiği bünyesine alarak, onun içeriğine bir ideqloji itkisi kazandırması, kı­ lavuz değerlerin sistematiğini yapmaya niyeti, araç-amaç modelindeki yanılgıları ortadan kaldırarak bir tamlık sağlıyor.

G. DİN H ristiyanlığı 1 . Psikolojik, 2. Mantıksal ve epistemolojik nedenlerle tanı m lıyarak hayırlar (reddeder) . (Neden Hristiyan değilim, Watts and Co. 1 927).

78

1 . Psikolojik neden, inanç için tutarlı , doyurucu bir temel olmayı­ şından doğmakta. Geleneğe bağlılık ve güven duygusu, dine bağlaya­ cak ölçüde güçlü heyecanlar değildir. Hristiyanl ık, uyg ulanan biçimiyle ahlaksal gelişmenin en büyük düşmanı kesilmiştir. Katolikliğin boşan­ ma kurumu, rahipler için toplanan paralar buna örnektir. Öte yandan, "cehennem", isa'nın, kendine inanmıyanlara kinini temsil eder.

2. M antıksal ve epistemolojik nedenler, dinin kaynağı ve din dogmalarının geçerliğiyle ilgili tartışmalardan doğar. Genellikle dendikte din, insanın özgür istemini ve kişiliğini tutsak durumuna getirdiği için eleştiriye hak kazanmaktadır.

G.

a.

TANR/'NIN VARLIGI

Evrensel dinlerin eleştirisinden ayrı olarak, Tanrı' n ın varlığı konu­ sundaki d üşüncelerinde R ussell, i nsan usuna başvurmaktan geri kal­ maz. Gençlik yıllarında yayın ladığı Leibniz Felsefesinin Eleştirel Açıklanı­ mı adlı (ilk baskı Cambridge University Press, 1 900; eli mizdeki G. Ailen and U nwin'in yayınlad ığı 1 937 tarihli ikinci baskısı) ünlu yapıtında, Leib­ niz'i n Tanrı varlığını ispat için dört tür kanıt ileri sürdüğünü beli rtir: Onto­ lojik kanıt, kozmolojik kanıt, ilksi;Z-sonsuz doğruluklar kanıtı, önceden kurulmuş uyum (harmoni) kanıtı. imdi R ussel l'ın bu konuda neler söyle­ diğini kısaca görelim: 1 . Basit ya da mutlak, pozitif ve tanımlanamaz olan ve kendini sı­ nırlara bağl ı olmaksızı n dile getiren her nitelik, bir eksiksizliktir (mükem­ melliktir). Böyle bütün nitelikler, tek ve aynı öznenin yüklemi olabi lirler.

Onların uyuşmaz olan ikisi, Leibniz'e göre, belirlenmedikçe, bu uyuş­ mazlık kanıtlanamaz. Yoksa, uyuşmaz olan yüklemler yoktur. Uyuşmaz iki yüklem olmayınca da, tanımlanan türdeki bütün niteliklerden ve varlı­ ğın eksiksiz olmasından, Tanrı'i,ıa ulaşılmaktadır(*) B ütün yü klemlerin uyuşma�ı eksiksizliktir (mükemmelliktir) . Eksiksiz olan da Tanrı' dır. So­ nuçta, o tek özne Tanrıdır.

R ussell'a göre bu, varlığın yüklem sayılmasına yol açar. Yükle­ min varlık olmadığı bir önerme, analitik değil de sentetik olu nca; yan i varlık yüklemi öznenin kendisinde bulunmaz, o n a sonradan eklenirse, Tanrı'nın varlığıyla ilgili önerme de böyle olmalıdır. oysa, düşünülen bir varlıkla empirik bir varlık ayrı olmalıdır. Bu bakımdan, varlıkla ilgili öner­ me analitik olmalı ve öznenin kendisinde varlık yüklemi bulunmalıdır.

Bu kanı da yeterli sayılmaz. İki nesne verildiğinde, birinin varlı k yüklemi­ ne sahip olması, öbürünün sahip olmaması diye bir duru m düşünüle­ mez. Verilen bir nesneni n varlığı, içkin olarak kabul edilmiştir. Bu bakım­ dan varlık, gerçek bir yüklem değildir. Olmayınca da, Tanrı'nın varlığı onun için zorunlu bir yüklem olamaz. (*) Tanrı ne ise odur. Yü kleminin uyuşması , onun ne olmadığının değil, ne ol­ duğunun anlatımıdır. Tanrı, ne olmadığiyle değil, ne olduğuyla kanıtlanır (Ç.N.)

. 79

2 . Zorunlu ve zorunsuz doğruluk arasındaki boşluk, kozmolojik kanıtla doldurulmaya çalışılmıştır (Leibniz'd e) . Kozmolojik kfinıt, dünya mutlak olarak değil, varsayımsal açıdan zorunlu olduğundan, m utlak olarak zorun l u tek varlık gereksindiğimiz konusundad ı r. Değişik dünya duru mların ı birbirine bağlıyan nedensellik, bir d ünyanı n neden var oldu­ ğunu g östermez. Var olan vardı r. Var olacak var olacaktır. D ü nyanın ilk­ siz-sonsuz olduğunu varsaysak bile, bir dizini n nedeniyle bağlantılı ola­ rak zorun l u k düşüncesine varamayız. Bu bakımdan, olup bitenlerin dün­ ya- üstü bir nedeni bulunması gerekir.

R ussell bı.J kanıta "bir varlığın neden i başka bir varlıksa, ontoloji k kanıt geçerli olamaz" gerekçesiyle karşı d u ru r. B u karşı duruşa temel olarak da Leibniz' i n "İlksiz-sonsuz nesnelerde, onlar başka bir olayın so­ nucu değil lerse bile, kendilerini var eden zorun l u olmıyan bir varlığın ne­ deni olmalıdır. Zorunlu olmıyanın zorunlu olmayışa yönelmesiyle olur bu. Tanrı' n ı n zorunlu varlığı bir kez kabul edildi mi, zorunsuzlar dünya­ sı, ondan zorunlu · olarak çıkmamalı. Tanrı isteminin zorunlu olmadığı sonucuna varılır buradan. Tanrı istem zorunsuzca, onun sonuçları, orta­ ya koyduğu işler de öyle olmalı; Tanrısız isteklerin g erçekleşmesi ger­ çekleşen istekler, değişmeye, ortadan kalkmaya açık herhangi bir dün­ ya olayı olmalıdır.

Tanrı' n ı n iyiliğini alalım ele: onun iyiliği zorunluysa, zorunlu iyiler bulunmalı dünyada. Bu kavramı n dönemden döneme değiştiğini çok iyi bilmekteyiz. B u bakımdan d ünyadaki iyi ve kötüye bakarak Tanrı' nın iyiliğine varamayız.

3. Leibniz, ilksiz-sonsuz (ebedi) doğrulukları varsayımsal ve öz­ nelerinin varlığını ileri sürmez türden saymıştı. Olanaklı, g üncel olandan daha genişti ve bütün olanaklı dünyalar, ilksiz-sonsuz doğruluklarla dile getirilebilirdi. Tanrı' nın varlığı, özü , ilksiz-sonsuz doğruluklar arasında­ d ır. Leibniz, "Tan rı' nın zekası dahil, hiçbir zeka olmasaydı böyle doğru­ luklar kavranamayacaktı" der. Kant' ın a priori doğruluk görüşüyle des­ teklenen ve Hegelce ilk ilke durumuna getirilen bu görüşte, bilinmeksi­ zin hiçbir şey doğru olmadığından ya kişisel bir Tanrı ya da, panteist bir evrensel zihin ortaya atıl mıştır.

R ussell, doğruluğu bilgiye dayandıranlara karşı çıkar. Ona göre, bilgi doğrul uk ve i nanç karışımından kurulu bir kavramdır. Psikolojik bir görüntü olarak inanç, inanılan önermenin yan l ışlı!'.Jı durumunda . bile, onun doğ ruluğunun aynıdır, İlk güçlük, doğru ve yanlış inancı, bilgiyi ve yanlışı ayı rt etmektir. ikinci güçlük, Tanrı' n ın varlığıyle ilgili bir önerme­ nin doğruluğunun, Tanrı'nın bu doğruluğu bilmesine bağlı olduğu konu­ sundadır. Üçüncü güçlükse, bilginin basit bir düşünce olmadığı ve onu tanımlıyan önermelerin, bilginin varlığını ileri süren önermeden önce gel­ diği olgusuyle ilgilidir. İ lksiz-sonsuz, yani zorunlu gerçeklerin Tanrı' da bulunduğu konu-

80

su, varlıksal yargı . kuramına ilişkin. Bu kuram, bütün doğruluğu, var ola­ nın tanıtlanmasında bulur. Dcilayısiyle, doğruluk bilgiye bağlanmıştır.

Kozmolojik kanıtla, ilksiz-sonsuz doğruluklar konusundaki kanıt bu nok­ tada birleşmektedi r. Kozmoloji k kanıtta da, zorunsuz dünya olayları, bü­ tün bu tür olaylar için yeter nedeni, Tanrı'nın zorunlu varlığına indirge­ mekteydi. Leibniz böyle bir sonuca varmakla yanılmıştır. Olanaklıyı, g ü n� celden daha geniş tutan için kabul edilemez bu sonuç.

G. b. KANITLARIN İRDELENMESİ Yukarki bilgi anlayışının ışığı altında, zorunlu bilginin Tanrı zihnin­ de olduğu görüşünü eleştirebiliriz: Örneğin, mantık ilkelerinin, geometri aksiomalarının, tanrısal psikolojiyle bağlantılı olduğunu kabul etmek key­ fi bir tutum. Doğrulukların , Tanrısal zekayı biçimled iği onaylanırsa, g e­ ometri aksiomalarının, mantık ilkelerinin bu nedenle doğruluğu varsayı­ lacak demektir. Bir önermeyle onun bilgisini ayırt etmek zorunda oldu­ ğumuzdan, Tanrı' nın hiçbir bilgiye sahip olmadığı sonucuna varırız.

Doğruluklar, Tanrı'nın zihin durumlarıdır. Bu doğrulukları biz biliriz. Tan­ rı bilemez. Çünkü bilgi, · bilinenden farklıdır. Doğruluk, zihinde bulunan herhangi bir şeyse bu zihin ve doğruluğu bilen bir başka zihin, aynı doğruluktan haberli olamaz. Doğruluk, Tanrı bilgisinden bağımsız olma­ dıkça, Tanrı için bilecek bir şey yoktur. Tanrı zekası, ilksiz sonsuz doğ­ rulukların bilgisiyle kurulmuşsa ve eğer bu doğruluklar onun bilgisiyse Tanrı bilgisini ele almanın olanağı yoktur. Ayrıca Tanrı niye başka öner­ meleri değil de bu önermeleri bildiği açıklanamaz. Böylece, ilksiz-son­ suz (ebedi) doğruluklar, Tanrının bilgisinden ayrı olarak doğru olmalıdır­ lar. Sonuçta, onlara dayanarak Tanrısal varlığın ispatına gidilemez.

Eğer Tanrı zekası, bir doğruluklar derlemesiyse, Tanrı istemine yer kalmamış demektir. Eğer bu zeka, derlemenin bilgisinden ibaretse, bilginin ya da pilen' in varlığını çıkarımlamak olanaksızdır. Çünkü, Tan­ rı' nın bildiğinin varlığı, onun bilgisinden bağımsızdır.

4. Önceden kurulmuş uyuşum (harmoni) kanıt fiziko-teolojik ka­ nıtın özel bir biçimidir. Tasarlama kanıtı olarak da tanınır .. Popüler teoı·o­ jinin çoğunlukla dayanmış olduğu; dünyanın, uşta bir Yapıcının varlığını gereksindirecek bir uyuşuma sahip olduğunu ileri süren bu kanıtın ye� tersizliği daha ilk bakışta göze çarpar.

H ristiyan Tanrısının, yerine getirmek zorunda olduğu iki görev vardır. O hem bir tasarıya sahip hem de yaratıcı olmalıdır. Tanrı' n ı n ola­ naklı en iyi dünyayı yaratmasıyla ilgili tasarıya yaratıcılıkla birlikte öncelik tanımalıdır.

Teologlar, Tanrı'nın işlevliğini yaratıcılığa bağlarken, onun iyiliği­ nin, iyiyi yaratma isteğine yol açtığ ı n ı kabul etmişlerdir. Kabaca dendik­ te, Tanrı'nın bilgeliği ve iyiliği, bizdeki bilgi ve isteme karşılıktır. Fakat, 1 tlinrısal g üç, yaratıklarda karşılığı bulunmıyan bir yüklemi dile g etirir.

81

Tanrı' n ı n bilgeliği, zorunlu olsun , zorunsuz olsun , onun bütün doğruluk­ lar üzerin e bilgisinden doğar. Doğruluklar zoru n l u olduğunda, Tanrı' nın onlar üzerine bilgisi, istemlerinden önce gelir. İ stemler, onun iyiyle ilgili bilgisiyle belirlenir ve iyiye deMin bütün doğru önermeler zorunludur. İyi, Tanrı' n ı n istemlerinden bağımsız olmadıkça, istemlere anlamlı ola­ rak "iyi" denemez. Aynı biçimde, Tanrısal düşünceler, doğruluk onlar­ dan bağ ımsız olmad ıkça, anlamlı olarak, bilgece olamazlar. Böylece, bil­ gelik ve iyilik, iyi bir dünya yaratmada yarışır. Çünkü, dünyanın iyi oldu­ ğunu bilmek için bilgelik gereklidir. Teologlara g öre, tanrı'yla ilgili olmı­ yan varlıksal önerme zorunsuzdur. Böylece Tanrı, pozitif bir çelişme ol­ maksızın herhangi bir tözün yapisını etkiler sayılamazsa da, çelişmeye düşülmeksizin bu tözün varlığının nedeni sayılabilir. Önceden kurulmuş olan uyuşumun Tanrı'ya bağlanması bu anlamdadır.

Kozmolojik kanıtın sağlam olması durumunda, önceden kurul­ muş düzen kanıtı gereksiz. Tanrı' nın varlığına, sonlu bir varlıktan geçile­ biliyorsa varolanın özel yapısı, konu dışı, ya da olsa olsa, Tanrı' nın iyili­ ğini kanıtlıyacak daha sonraki bir kanıt için yararlı. Öte yandan, varlık tanrı'nın yüklemiyse bir yüklem. Böylece, herhang i bir şeyin var olduğu­ nu söylemek, varlığın varolana yüklem olduğunu söylemek oluyor.

Eğer varlı k yüklemse, tözün yapısının parçası ve töz, yaradılmış olduğu an, yeni bir yükleme sahip. Sonuçta varlığın, zorunsuz ve sentetik bir yüklem olma durumu ortadan kalkmakta. B ütün tözler, daima, bütü n yüklemlerini içeriyorlarsa, varlı k yüklemini de daima içerir ya da içermez­ ler. Tanrı, bu yüklem konusunda, başka herhangi bir varlı k ölçüsünde güçsüzd ü r. Sonuçta ya yaradılış kendisiyle çelişmelidir ya da, varlık yük­ lem değilse, ontolojik kanıt sağlam değildir.

Tanrı kon usundaki R ussell'cı düşünceler özet olarak bundan iba­ ret. Zaten Tanrı varlığ yla ilgili kanıtlar da, sözü edilenler dışında ya önemsiz ya da sözü edilenlere bağlı. (Fazla bilgi için bkz. The Philo­ sophy of Leibniz, George Ailen and Unwin, Londra, 1 937).

Yapıtları gözden geçirildiğinde Russell' ı n , dine tüm karşı olmadı­ ğı; bir yandan, değerleri geçerli olarak bilemeyeceği m izi söylerken öte yandan, büyükan nesinden almış olduğu dinsel terbiyesinin izleri ni taşı­ yan d iyalektik bir tutumla dinsel değerlere başvurd uğu görülür. ·Çok fonksiyonlu yaklaşımla (Aylaklığa Övgü ve Öbür Denemeler, WNor­ ton and company, 1 935) dinin bir boşluk doldurduğunu ileri sürer; Na­ ziliğe karşı savaşta, aynı başvuruyla dindeki iyilikseverliği, alçakgönüllü­ lüğü, haklara saygı gösterme anlayışını över. ("Bireye olan saygıyı bir dereceye değin H ristiyanlığa borçluyuz" (Aylaklığa Övg ü, 1 92) Sonsuz­ luk duygusu, insanı, küçük, bencil düşüncelerden kurtarır (Dinin Özü, H i bbert Journal 1 9 1 2) . Sonsuzluk yaşantısı "sisli denizde bir ışık"ın, "ka­ ranlık gecede, ağaçlar arasında hışırd ıyarak esen rüzgar" ın getirdiği duyguya benzer bir duygu getirir (Di n i n Özü) . Dinin mistik yanı da öv-

82

güye değer, Tanrı'ya karşı teslimlik insanı mutsuzluklardan kurtarır (Mut· luluğa Kavuşmak, George Ailen and U nwin, 1 930) .

H. BİREY VE TOPLUM . Değişik düşünceleri dile getirmesi R ussell'ın toplumsal felsefesi­ ni bir sistem içine almayı g üçleştirmekte d i r. M istiklik ve Mantık'ta (Long­ mans, Green Co, 1 9 1 8) olduğu gibi, kötümser bir görüşle, düşünsel alandaki özgürlüğü yeterli bularak dış g ü çlerin tiranlığına boyun eğme­ meyi uygun gördüğü olur: " Prometheus i nadıyle, kötülüğünü göz önün­ de bulundurarak, düşman bir evrene meydan okumak ... kaçınılmaz ger­ çeklerin önün.de eğilmeyecek olanların g örevi görünüyor." (Mistiklik ve Mantık, 50). Nefret duyg usundan, yani kötü dünyaya tutsaklıktan kurtul­ mak için yapmalıyız bunu. Herkesin, kötülüğü kendine göre yorumlayıp toplumda anarşi yaratacak; bir çatışmaya g irilmesini önlemek de önem­ li. Aydınların görevi artık ayraçlar sapta maktır. B i rinci D ünya Savaşı'na girilip girilmemesi, Naziliğe karşı duru l u p durulmaması çabaları, böyle bir ayraç bulma düşüncesine dayanır. Amaç, insan yeteneklerini iyice kullanmaktır. Kör güdü, savaşa da götürebilir, sanata da (Toplumsal Yeniden Kuruluşun İlkeleri, G. Ailen and U nwin, 1 9 1 6- 1 9 1 7). Ancak, insanoğlu yaşadıkça savaş eksik olmıyacak. (Özgürlüğe Açılan Yollar, g. Ailen and U nwin, 1 9 1 8) .

Toplumsal bilimde temel kavram e rktir. Fizikteki enerji gibi (Erk, New York, W. Norton and Company, 1 938, 1 0) . Erekli etkimelerin ürü­ nüdür erk. O nlar herkesçe paylaşılmadıkça kötüdür. Güç sahibi olma­ nın ya da hiç değilse çevreye başeğdirmenin değişik yolları vardır. Ni­ etzsche' ni n H ristiyan ahlakında çok iyi ortaya çı kardığı gibi, tevazu ve yumuşaklık da bir güç kazanma yoludur. R ussell "ikna" yoluyla güç edi­ mini kabul ettiğine göre Nietzsche'yle uyuşur. 1 920' 1erde ortaya çıkan ve Freud, Hans Blüher, Thorndike, William James, McDougal gibi ileri gelen kişilerin temsil ettiği içgüdücü görüş, avlanmaktan, giyinmeye de­ ğin her türlü davranışı içgüdülere bağlamaktaydı. R ussell, toplumsal ya­ şantıyı kuran değişik içgüdüleri tek bir "güç sevgisi" içgüdüsüne indirge­ miştir. S chopenhauer, Nietzsche ve öbür romantik filosofların prog ramı­ na uygundur bu davranış.

Genellikle dendikte R ussell, kişioğ lunun ve toplumların gelece­ ğinden kuşkusuzdur. İ nsanların kolayca, savaşların görülmeyece ğ i mut­ lu topluluklar kurabileceği n i kabul eder. B u , onun ütopik yanıdır. Ozg ü r­ lüğe Açılan Yollar, teknologların ve tutkulu politikacıların yöneteceği bir toplumun korkunçluğunu belirtir: böyle bir toplumda bireysel eğilim" leri, reklam, propaganda, basın, sinema ve radyo, psikanaliz ve çlavra­ nışçılık okullarının yöntemleri belirliyecektir. Bir kez, yöneticiler kitle dav­ ranışını denetliyecek araçlara sahi p oldular mı, sözü edilen toplumda yaşamaktan kıvanç duyacak bireyler yetiştireceklerdir. Her kuşaktan, ka-

83

dınların yüzde yirmibeşi ve erkeklerin yüzde beşi 'damızlık olarak kullanı­ lacak, geri klanı kısırlaştırılacaktır. Damızlı k olanlar, anne ve baba yön ü n­ den değil, devlet el iyle besleneceğinden, annelik ve babalı k itkileri kay­ bolacak, yöneticiler, planlı olan her şeyden hoşlanacak, geri kalan za­ manı eğlence ve seksle geçireceklerdir. Böyle bir topluma karşı çıkan hoş görülmeyecek; devirme eylemini önlemek üzere, resmi makamlar her yere mikrofonlar yerleştireceklerdir.

R ussell, bunları nefretle öyküler ve "dünya için bu tür tiranlık bü� yük tehlikedir. bu nedenledir ki, denetimsiz bilimsel kullanışın yaratabile­ ceği karanlık c;l ünyanın. çizgilerini çizmekten kaçınmıyorum" . der (Bilim­ sel Görü nüş, N ew York, W. N orton and . Company, 1 93 1 , s. 260). Bili­ mi bu tür korkunçluklara yol açmaktan kurtaracak tek kaynak eğitimdir.

Eğitim sonucu bi reyler tarih bilgisiyle ve kendi yaşantılarıyla, insana ve insanların g ü n l ü k varlığına ren k katan heyecanlara saygı d uymayı öğre­ nirler.

Toplumda, kişiyi onurlamak ve normal içeriği olan değerleri sür­ dürmek mutluluk iÇin gereklidir. teknolojik gelişmelerin gereksiz alanla­ ra kaydırılması insanların birdenbire atı l duruma gelmesiyle sonuçlana­ cak ve böylece, modern toplumların ufku kararacaktır. Eğer boş zaman­ lar, güç demek olan ve sevinç verecek bilginin elde edilmesine ayrılır­ sa, dü nyanı n katı yüreği yum uşar. Ekonomik yaşantıya da "çıkar kültü" değil, "zevk .kültü" egemen olmalıdır. B ütün bunlar uygulanırsa, bilimsel gelişme yol uyla artırılan zaman, kültür gelişimi yolunda kullanılmış ola­ c< .ktır.

H. a. EGİTİM TOPLUMA HAZIRLAR R ussell bu konudaki düşüncelerini Eğ iti m Üzerine (G. Ailen and U nwi n, Lond ra, 1 926) adlı uzun bir demede toplamıştır. Kendisi eğitim alanında, sadece kuramsal düşüncelere sahip .bir düşünür ola­ rak kalmamış, bizzat okul açmış ve işletmiştir. Eğiti m i n amacı, zihni pra­ tik yarara sahip bilgiyle doldurmak değil, öğrencil.ere kendileri için yarar­ lı olacak zihi nsel yetenekler kazandırmaktır. Bir grup kültürü içine doğar çocuk·. Büyüklerinin inançların ı eleştirmeyen, söyleneni uyg u lıyan çocuk iyidir. Eğitim genellikle çocukluğun savunmasız oluşun'dan yararlanarak çocuğu önceden var olan kalıplara sokmaktır. Devlet, yurtt aşlık eğitimi, yani statükonu n sürmesini sağlamak ister. Dinse aziz, evliya yetiştirme yolundadır. Öbür yandan, kurulu bir. düzen olarak din, statükonun bek­ çiliğini yapmaktadır. Yoksulluk, sayrılık gibi kötü lüklerin, yaşantının par­ çasını olduğ unu ileri sürerek küçüksemek eğilimindedir. Bu öğreti zen­ ginlerin işine gelir. i leri gelen zenginlerin di.n dar olmasının nedeni belki de bu. Dü nya koşullarını geliştirme hakkına sahip olmadığımıza göre, bize bu denli kazançlı vra kısa bir acı çekme izni veren endüstri patron­ larının özgecil iğini takdir etmemek elde değil. (Eğitim ve Modern Top-

84

lumsal Düzen, G. Ailen and U nwin, 1 932 , 1 8) Bu iğneli sözlerden son­ R ussell eğitimin yanlış inançları değiştirmeye yönelmesi gerektiğini ileri sürer.

Zihinsel değerlere d üşman geleneksel eğitime başkaldırmış bir kişi R ussell. Din, aptallığı cesaretlendirir ve gerçeklik konusunda yeter­ siz bir duyguya, zekanın zararına bir erdem görüşüne yol açar. Bilgi için, bilinenlerin tekrarını yeterli görür. İyi-kötü, ceza-ödül, cennet-cehen­ nem gibi dinsel kavramlar, kişilerin başkalarından çok kendilerini, pey­ gamberlerin getirdiğini ve onların açıklanmasını d üşünmesine varır. Çünkü bu kavramlarda, Tanrı'ya karşı görevler, öncelik kazanmıştır. Cin­ sel eğitime gelince, sinir bozuklukları yaratır ya da yetişkin m utluluğu olanaksız kılan çatışkılarla doldurur bilinçaltını. U l usçuluk, okullarda öğ­ retilen biçimiyle, i nsan· öldürmeyi gençlere en önemli görev saydırır. Ya­ rışma, toplu msal savaşımda insafsızlığa götürür (Eğitim ve Toplumsal Düzen; 23 9. v.ö.) Çocuk; zihni ve yureği elde edilmeye çalışılan, unutul­ muş insandı r, klasik öğretimin sözü edilen kötü sonuçlarından korun­ malıdır. İyi bir b)reyin doğması için, zeka, heyecan ve istemin geliştirilme­ si zorunludur. iyi bir bireyin topluma asıl dönük olan yanı, istem idir. Tek başına kalmaya, kendi içine kapanmaya hakkı yoktur onun. İyi bir yurt­ taş olmak "tanrıs � I istem" örneğinde görüldüğü gibi, olup bitenlere uzaktan bakmak değildir. B öylece, bireyle toplum, uyuşma ortamı bula­ bilir.

B irey-toplum ikiliğiyle karşılaşmaktayız burada. B irey, istemiyle toplumu etkileyebilmektedir. Sonuçta, toplumsal olaylar bir kökene da­ yanır. Toplumsal değerlerin değişmesini sağlamak için, bireyler de�iş­ melidir. B u da eğitimle olur. Sonuçta, kimi dönemler için birey-toplum çatışmasını bir geçiş saymalıdır.

Sadece maddi nesnelere değil, mahevi zevklere de değer veren bir, eğitimde öğrenciler araç değil amaç sayılacaktır. Okullar onlar için vardır. O nlar okullar için değil. Yaşama bağlılık, cesaret, duyarlı k ve ze­ kayı kapsıyan iyi bir kişilik böyle bir temele oturmalıdır. Çocukta karak­ ter 6 yaşına değin kurulmalıdır. Ondan sonra, zihinsel gelişim başlar.

Zihinsel gelişimin anahtarı, yansız (tarafsız) meraktır. Orada son amaç, yen i bilgi elde etmek olmamalı, bilgi, bilgi adına sağlanmalıdır.

Kuru bilginin dışında kalan zihin her şeye açıktır. D i kkati yoğunlaştır­ mak, sabır, titizlik, gerçek eğitimin ürünleridir.

1 5 yaşından sonra uzmanlaşmaya izin verilebilir. Bu noktada da önemli olan, müfredat değil çocuğun kendisidir. O isterse belirli bir. ko­ nuya yönelir, isterse değişik alanlara uzanabilir. Uzmanlık. alanı üçtür; 1 .

Klasik öğrenim (eski Yunan, Roma uygarlığı, dili, edebiyatı , tarihi, felse­ fesi). 2. M atematik ve bilim. 3. Modern insan bilimleri (ııosyoloji, psikolo­ ji, pedagoji, felsefe, ekonomi, hukuk) . Bu alanlardan herhangi birine .g irra

85

mek için aranan tek koşul, ilgidir. Sıkıcı bulunan bir öğretimin yararı yoktur. 22 ve daha ile.ri yaşlara sürebilecek yüksek öğrenimi ancak bir azınlık başarabilir. M odern yaşamda bu başarı, ailenin maddi durumuy­ la yakından bağlantılıdır. Gençler, 1 8 yaşında, yararlı işler yapabilme ye­ teneğine sahiptirler. İ. SİYASAL EKONOMİ

i . 1 . DEVLETİ N N İTELİGİ

Yukarıda söylenenlerde içkin olanlardan ayrı olarak R ussell, dev­ letin ana fonksiyonunun, yurtt aşları, yu rt içinden ve yurt dışından gele­ cek tehlikelere karşı korumak olduğunu belirtir. Çok yönlü güçleri vardır devletin. Siyaset ve ekonominin, büyük kuruluşlarca tekelleştirilmesi, bi­ rey özgürlüğünü tehlikeye atacak niteliktedir. B u sakıncayı önlemek için devletin olumlu amaçları, d üzen sağ lamanın dışında ve üstünde, bağı m­ sız kuruluşlarca yönetilmelidir. ( B kz. Toplumsal Yeniden Kuruluşun İl­ keleri, Georg e Ailen and U nwin , Londra 1 9 1 6) .

R ussell, b i r kişi y a da kurumun, güç kazandıkça başka kişi ya da kurumların özgürlüğünü yitirdiğini ileri sürerken , yukarıki yapıtının ya­ yınlandığı 1 9 1 6 yılının eğilimlerini çözümlemi,ş görünüyor. Fakat durum gerçekte pek öyle olmamış, Biri nci D ünya Savaşında, devletin rolüyle birlikte, sendika.f arı n görevi de genişlemiş ve işçiler, yönetimde olsun toplumsal alanlarda olsun çeşitli haklar sağlamışlardır (Encycloped ia of Social Sciences, McMillan, "Sosyalizm", " Emek", "İşçi Partisi" mad­ deleri) .

Devlet egemenliğinin bireysel özg ürlüğe darbe indirdiği görüşüy­ le R ussell, Kropotkinci bir anarşizme yönelir, Onu ütopik bulur: "Görüş çekici, fakat onun sabırsızlıktan ve herkesin arzuladığı ü lküye kısa yol­ dan varma çabasından doğduğunu düşünmeden edemiyorum" (Özgü r­ lü(Je Açılan Yollar, Ailen and U nwin, 1 9 1 8, s. 1 18). B u bakımdan, dev­ letin yetkilerinin artacağı sonucuna varır. Toplu m için iyiyi, yalnız kendi­ lerinin bildiğini sanan, tiranlık içgüdüsüyle dolu insan ya da gruplar her zaman çıkacaktır.

Başka bir açıdan baktığımızda, Russell' ı n toplu msal siyaset ko­ nusunda zamanın liberallerindeh esinlendiğini görürüz. Yeni toplumsal düzende, ekonomik refah yanı nda, özgürlük ve kültürel fırsat da gerek­ liydi. Görülüyor ki, R ussell devlet konusunda kesin yargı vermeyen bir fi­ losof tutumundadır. Sadece, olanaklı durumları ayrıştırmakta, önemli noktalara işaret etmektedir. Belki de toplumdan umutsuzluğun sonucu olarak, yaşamının bütününü siyasal, toplumsal sorunlara ayırmamış, çok kez salt felsefi kalmıştır. . ·

86

İ.2 . MARXÇILIK ELEŞTİ RİSİ 18 2 1 yıl ında, büyükbabası Lord John R ussell'a hitaben bir bildiri yayın lıyan M arx' la, Russell'ın büyük ölçüde ilgilendiği, M arxçıl düşünce­ lerin kaynağını biçimliyen Malthus ( 1 766- 1 834) , R icardo (1 772- 1 823) , Bentham ( 1 748-1 832) ve M ili (1 748-1 832) gibi ekonomistleri genç yaş­ ta okudu!;'.ıunu; klasik kapitalizmin, yansız bir bilim olmadı!;'.ıı sonucuna vardı!;'.ıını biliyoruz. Bu yQzdendir ki Russell, toplumsal adalet düşünce­ siyle, başlangıçta kom ünizme e!;'.ıilim göstermiş, ekim devriminin ilk yılla­ rında bir komü nist olarak R usya'ya da gitmiştir. Bolşevikli!;'.ıin Uygulan­ ması ve Kuramı'nda ( G. Ailen and Unwin, 1 920) , Rusya'dan komünizm karşıtı olarak döndü!;'.ıühü anlatır. İnsanların mutsuzluğu açısından ko­ münizmle kapitalizm arasında ayrım yoktur. Yaşamın, korkusuzluk, öz­ gürce yargı vermek, sürü güdüsünden kurtulmak, maddecilik dışı er­ demlere ·sahi p olmak g ibi yanları da bulunmalıdır. Belki aristokratik ka­ lıntılardır bunlar. Anarşizmde bile içkin olan bu kalıntılar tiransal tutkula­ rın sürmesidir.

Alman Toplumsal demokrasisi ( 1 896) , Endüstri Uygarlığının G ö­ rünüşleri (The Century Co. 1 923) , Kuruluşa Doğru Özgürlük (G. Al­ len-U nwi n , 1 934) adlı yapıtlarına M arxçılığı mantıksal ve ekonomik açı­ dan inceliyen R ussell'ın bu düşüncelerine kısaca yer ve karşılık vermek, incelememizin doğal gereği.

Marx' ı incelemesinden çıkan sonuçlar şunlardır: a) Ekonomik olguları, insanların mutluluğu adına ele alan ilk dü­ şünürdür M arx. M atematik gibi, kişisel eğilimler dışında bir bilim yarattık­ larını ileri sürmüş olan klasik ekonomistlerin yanıldı!;'.ıını kanıtlamış; ideal bir dünya için, özel mülkün ortadan kaldırılması gerektiğini ileri sürmüş­ tür. Çalışanların g ittikçe yoksullaştığı ileri sürmekle, M althus'un nüfus kuramı nı hayırlar ( reddeder) görünerek kabullenir. b) B i r malın fiatını ona verilen emekle ölçen Ricardo' nun bu ku­ ramını sadece ücretlere uygular Marx) , mamül maddelere değil. Örne­ ğin zihinsel ü retim i n değeri bu biçimde hesaplanmaz. B i r Leonardo tab­ losuna fiat biçilirken, ona sanatçının verdiği emek zamanından hareket edi lemez. c) Özgü r yarışma koşullarında ortaya çıkan, tekelcil i kte ortadan kalkar, emek kuramı. d) Tarihsel maddecilikte, üretim ilişkileriyle ü reti m güçlerinin ça­ tışması belirleyici etmen olarak alın mıştır. Oysa tarihte i nsan etkinliği de vardır. bir Bismarck, bir Gladstone, bir · Disraeli olmasaydı, tarihin akışı başka tQrlü olurdu. Aynı şey bilim alanında da geçerlidir ( B kz. Kurulu­ şa Do!)ru Özgürlük). (tarihsel Maddecilik kanıtsız kabul edilmiştir (Bol­ şeviklik, Allen-Unwin, 1 920, önsöz). e) De!;'.ıişim de!;'.ıerinin emek zamanına oranl ı olduğu, ücretlerin

87

emek zamanına oranlı old uğu öncülüğü hesaba katılmaksızın ileri sürü­ müştür. (Kuruluşa Doğru Özg ürlük, 202) Ü cretler, emekçinin gerekimle­ rinin maloluş fiatına eşit ve i şgücünün uzunluğundan bağımsızdır. (Al­ m a n Toplumsal Demokrasisi, 1. Bölüm). f) Emeğin tüm malların öğesi olması, . emek-değer kuramının başkaca bir ayracı olmaması anlamında olgusal bir yanlış içerir. Yarar kavramı da aynı genel niteliği taşır. Emeğin tüm malların öğesi olmayışı durumunda, genel bir değer kuramının kurulamıyacağını düşünmek, mantıksal olarak kabul edilemez (Al m a n Toplumsal Demokrasisi, de­ ğişik yerler) .

Endüstriyel üretimde bile işçi ü retkenliği arasında fark olabilece­ ğini, bir malın üretimi için harcanan eş zamanın, aynı nitelikte mallar için söz konusu olacağını ileri s ü rerken (Kapital, 1, New York, l nt, Publis­ hers 45-4.6, Marx, aynı mal için değişik emek yatırımının, dolayısiyle emeğin niteliğinin sözünü etmiş; sanatı, ve bilimdeki niteliksel emeği dışlamış olmaktadır. c) Marxçı değer kuramının, sadece, serbest yarışma koşullarının geçerli olduğu bir ekonomi için ileri sürüldüğü, fiyatları üretim fiyatı üstü­ ne çıkaran tekelcilikte, değer sınırlarının kaybolacağı tam doğru değil­ dir. Böyle bir durumda, başka malların kazancından bir bölüm, üzerine tekel fiyatı konan mala akacak, . artık değerin, üretim alanları arasındaki ' d.ağılır;nda ortaya çıkacak bozukluk, ekonominin bünyesindeki toplam artık-değer sınırını değiştirmiyecektir. ( Kapital, Bölüm i l , aynı yayı n, s.

1 93, 437, 438) . d) N apoleon'un 1 8 Brumaire' in de, tarihe aynı zamanda kişilerin etkidiği l;ıelirtilir. bu yüzden tari hsel maddeciliği, salt ekonomik belirleyi­ cilerden ibaret saymak yerinde olmaz. e) Tarihsel maddeci lik, kullanma değeriyle, değişim değeri ara­ sında bir ayrım gözettiği zaman, ücretlerin emek zamanına orantılı oldu­ ğunu zaten kabul etmiş demektir. Bu nedenle artıkcdeğer kanıtın a "de­ ğiştirme değeri, iş zamarıiyle ölçülür" öncülünün katılmamış olduğunu ileri sürmek haksızlı k olur. Değişim değeri, emekçinin, gereksinimlerini karşılamak amaciyle harcadığı zamanla; kullanma değeriyse, onun, emeğinden yararlanacak kişiler adına yaptığı çalışmayla ölçülür. İşçinin üretim araçlarına sahi p olduğu toplumda, kuramsal olarak, her iki deği­ şim değerinin birbirine eşit olacağı ileri sürülür. f) Emeğin, değer için tek ölçü olamıyacağını ileri sürerken Je­ vons'tan (1 835-1 882) esinlenmiştir R ussell. M al ı n en küçük n iceliğini değer ölçüsü alan (nihai değer) J evons'tan ayrı olar2k o, sanatsal bilim­ sel çalışmalara uzanımlı bir değeri göz önüne aldığı nda, nitel bir öl&üt benimsemiş uyar. Ancak, geçerli olmakla birlikte M.;ı.rx' ın il<Ji alanı dışın­ dadır bu görüş. Endüstri ü retim i nde, değerin toplurnsaı yansımaları

88

için, maddesel olmıyabilen "yarar"dan ayrı emek kavramı nereden bakı­ lırsa genel bir ayraçtı<.

Matx' ı mantık ayracına vurmayı sürdürerek, artık-değer kuramı­ nın haklılığı durumunda, her kapitalistin servet biriktirebileceğini, dolayı­ siyle yarışmanı n ortadan kalabileceğini de belirtiyor R ussell (Kuruluşa Do1'.Jru Özgürlük, 202). Alman Toplumsal Demokrasisi' nde, kapital biriki­ minin, iş alanını genişletip, yarışma yoluyle fiatları eri küçük sınirına indi­ receğini yazıyor. Ayrıca, bir yandan fazla işçi çalıştırılması (nicel büyü­ me) , pazar harcamaları, modernleştirme (nitel büyüme) v.ö. nedenlerle; öte yandan sendikaların güçlenmesiyle (*) , işçi onatının (refahının) artışı­ na bakışımlı (paralel) artık-de1'.Jer azalmasının kendini göstereceğini de sözlerine ekliyor. . Sonuç olarak, Russell'a göre, M.arx' ın, en düşük (mini mal) ücret yasası savunulmaz duruma geliyor. Bilinç düzeyi, uygarlık, kent yaşamı ve geleneklere göre de�işen gereksinimler (Kapital, 1 , New York, l nt. Pub­ lishers, 73) karşılanabildi1'.Ji ölçüde, çalışan kütlenin sefalete itildiği tezi g ü­ cünü yitirrıiş, (Alman Toplumsal Demokrasisi, 74) . Tarihsel akış, R us­ sell'a hak verdirmiştir. Özellikle, doğu bloğunun çöküşünden sonra. Artık yatı rımcının sadece artık-değer'le hazırdan geçinen bir kişi olarak değ i l , yatı rım rizikosunu taşıyan, uluslararası ticaret v e finans dünyasıyl a bütün­ leşmiş bir kişi gibi görülmesi gerekiyor. Riziko etmeni, M arx' ın nedense hesaplarında bütünüyle savsadığı (ihmal ettiM bir gerçek. Bu açıdan ar­ tık değerin , küçümsenmiyecek bir bölümünü, Marx bilginleri artık-değer dışında tutmak, siyasal ekonominin "sömürü" tanısiyle yaygınlaştırdığı ye­ niden yatırımı, çalıştırana çalışanın bir ödülü gibi değil, bu hak olarak gör­ mek zorunda.(**) İş koşullarının insanlaştırılması, iş yerlerinin, ü retim araçlarının teknolojik ça1'.Ja uydurulması, yeniden yatırımının basitleştiril­ mesi; araştırma fonları, başka türlü yorumlanamaz zaten. (*) Yayg ın toplu sözleşme hakları i ç i n savaşı m veren sendikaları amaçlıyor

Russell. Yoksa, sadece iş yeriyle sözleşmesi olanı sendika üyesi yap ı p , iş� verene, çalıştırdığı kişiyle sözleşme yapmama bonosu i mzal ıyan sendi ka­ ları değil. (Sö�leşmesiz ve send ika üyeliği hakkından yoksun iş alan , top l u sözleşmeden yararlanamaz. " G ı k " etse işinden o l u r . Toplu sözleşme n i ­ metleri de, "seçkin"lerin katm·e rli besin maddesi durumuna gelir.) ( **) Yatırımcıya, kapitali yitirmesi , yatırımının başarısız kalma belkiliğ ine karşı­ lık, artı-değer'den, salt kar veya "sömürü" sayı lmıyacak bir pay ayı rma ge­ reğ ine işaret etmek istiyorum. Esasen emeğin normal üstü alıkonulması kavramı , iş hukuku n u n uluslararası gelişimiyle tarihe karışmıştır. Konuya siyasal açıdan b akıld ıkta , demokratik düzenin, kapital egemenliğ iyle, üs­ tün ve karmaşık baskı grupları söz konusuysa, özdeşlenemiyeceği zaten açık. Ancak Marx'ın da kendi dönemi içinde "sınıf savaşı" , " proletarya ege� menliği" türünden siyasal .bir çerçeve çizmeye çalışması, döneminin, Rus­ sell ' ca da değinilen aşırı ezilme ve sefalet koşullarına haklı bir tepki sayıla­ bilir. Manifesto'nun önerd ikleri, pazar ekonomisince zaten benimsenip , fazlasiyle gerçekleş1irildiğine göre, konuyu bir tarihçi gözüyle ele almak­ tan öteye geçilemez. ,

89

B İ R İ N C İ KİTAP

GİRİŞ

Felsefe adını verdiğimiz yaşant ı ve dünya görüşleri iki etke­ nin ürünüdür: 1) Miras kalmış dinsel ve sağtöresel kavramlar. 2) Bi­ limsel diyebileceğimiz araştırma türü. (en geniş anlamıyla kullanıyo­ rum "bilimsel" sözcüğünü.) Her filosof, bu iki etkenin, sistemine gi­ riş orantısına göre, büyük ölçüde ayrılık göstermiştir. Fakat felsefe­ nin öz çizgisini bu iki etkenin bir aşamaya değin varlığı biçimler.

Felsefe, kimi geniş, kimi dar, pek çok anlamda kullanılan bir sözcük. İ mdi açıklayacağım geniş anlamıyla ele alm ayı öneriyorum onu.

Felsefe sözcüğü, tanrıbilimle bilim arasındadır. Tanrıbilim gi­ bi, kesin bilginin sağlanamaz olduğu konulardaki kurgulardan kuru­ lu;bilim gibi, gelenek ya da vahiy otoritesinden çok, insanın yargı gücüne başvuruyor. Gönlümün istediği gibi konuşayım : bütün kesin bilgi bilime, kesin bilgiyi aşan dogmalar tanrıbilime ilişkin. Fakat, tanrıbilimle bilim arasında her iki bilime de açık bir tam pon bölge bulunuyor. İşle bu bölge felsefe.

Kurgusal kafalar için çok ilginç olan hemen bütün sorunlar bilimin karşılık veremeyeceği türden. Tanrıbilimcilerin iddialı karşı­ lıkları önceki çağlarda olduğu gibi kandırıcı görünmüyor. Dünya zi­ hin ve maddeye mi ayrılmıştır? Eğer öyleyse, zihin nedir, madde ne­ dir? Zihin m addeye mi bağlıdır, yoksa bağımsız güçlere mi sahip­ tir? Evrenin bir birliği ya da ereği var mıdır? Yoksa biz onlara, içi­ mizdeki düzen sevgisi dolayısıyla mı inanıyoruz? Kişi, gökbilimcile­ re göründüğü gibi, küçük ve önemsiz bir gezegende çaresizce sürü­ nen, sudan ve katıksız olmayan karbondan yapılmış küçük bir parça­ cık mı? Yoksa Hamlct' e göründüğü gibi mi? * Yoksa belkilikle (muhtemelen) her ikisi mi? ·

( * ) "İnsan ne tür b i r yapıt ! Yargı gücü ne yÜ ce ! Yete nekleri ne sonsuz. Biçimi ve duygulanışı ne belirgin ! Ne hayranlık verici ! Davran ışı ne denli dar meleklere, düşüncesi ne denli Tanrı'ya yakın ! Dilnyanın süsü, yaratıkların en ulusu o!

(Hamlet, ikinci perde, ikinci sahne). (Ç.N.) ·

93

Yüce ve aşağılık diye iki ayrı yaşama yolu var mı? Yoksa, bü­ tün yaşama yolları boş mu? Yüce bir yaşama yolu varsa, onu biçim­ leyen nedir, ona nasıl ulaşılır? Değer verilmeye layık olması için iyi, ilksiz ve sonsuz m u (ezeli ve ebedi mi) olmalı? Evren, amansız­ ca ölüme gidiyorsa bile iyi, aranmaya değer mi? bilgelik diye bir şey var mı? Yoksa o, aptallığını arınmış en son biçimi mi? Bu tür so­ rulara, laboratuvarlarda karşılık bulunmaz. Tanrıbilimciler, hepsi de kesin olan karşılıkları olduğunu ileri sürdüler. Modern düşünce­ nin, onları kuşkuyla karşılamasına n e d en olan, bu kesinlik, iddiaları­ dır. Bu sorulara, . karşılık vermese de i n cel e me alanı aç ma k felsefe­

nin işi.

" N e de n - di ye sorabi l i rsi n i z- , böyle çözülmez sorunlar üzerin­ de zaman yit i ri yoru z? " B una, bir tarihçi ya da evrensel yalnı zl ı k kor­ kusuyla başbaşa bir birey olarak karş ı l ı k ve r il eb i li r .

Tarihçinin karşılığı, verebileceğim denli, kitapta ortaya çıka­ caktır. İnsanlar özg ür k u r g u ya ( s p e küla syon a ) yeten e kli olalı beri, onların d avr a nı ş ı , s a yı s ı z ön e m l i ba k ı m la r dan , dünya ve insan yaşan­ tısı, iyi ve köt ü k onu s u nda k i i n s an s al k u r aml a r a dayanm ı ş t ı r . Eski­ den olduğu ölç ü de b u g ü n de d oğru d ur bu. Bir çağı ya da bir ulusu anlamak i ç i n onun felsefesini a n l a m a l ı , fe l se fe s i n i a nl a mak iç in s e bir aşamaya değin fılosof olmalıyız. Karşılıklı n ed e n l e me söz konu­ su burada. Ki ş i oğlu n u n yaşantı koşulları, onun fel sefesini, felsefesi de yaşantı k oşull a r ı nı belirlemede çok iş görüyor. Ç ağlar boyu a k ı p gelen bu karşılıklı e t k i, aşağık i s ayfa ların konusunu biç'imliyecek .

Daha kiş i s e l bir karşıl ı k da bulunabilir yukarıdaki soruya. Bi­ lim bi ze , neyi b i l e bil e c e ğim i zi söyler. Bilebileceğimiz azdır. B i l e m e ­ yeceklcrimizin ne denli çok o l d u ğu nu tınutursak, önemli pek çok şe­ ye karşı duygusuz kalırız. Öbü r yandan ta nr ı b il im , ger çe kte bilisiz olduğumuz ye rler d e bir şeyler b i l d i ğimi ze değgin dogmatik bir inan ç aşılar bize. B öyl e c e , evrene karşı, sınırı aşar biçimde ye r s i z davranmam ıza yol açar. Etkili umut ve korkular k ar ş ı sı n d a k i kesin� sizlik acıdır. Fakat avutucu peri ö ykül e ri n in desteği o l m aksızın yaşa­ m ak istiyorsak k at lanm a l ı yı z buna. Felsefenin s o r duğu sQruları unutmamız ya da onlara, ü ze ri nd e kuşku d u yu lm ı ya n karşılıklar bul­ duğumuz yolunda ke nd i m i z i kandırmam ız iyi olmaz. Ort a d a bir ke­ s i nlik olma ksı z ın, ç ekinm e l e r le (tereddütlerle) felce uğr a mak s ı z ı n nasıl yaşıyacağımızı öğr e t m ek ; çağımızda kendisiyle uğraşanlara, fel­ sefenin yapacağı belki de en bellibaşlı yardım.

94

Tanrıbilimden bağımsız feJsefe, Yunanistan' da İ . Ö. VI. yüz­ yılda başlamış; eski çağda kendi »7olunu izlemiş; Roma düşüp, Hris­ tiyanlık doğunca, tanrıbilim üste çıkmıştır. Felsefenin XI. yüzyıldan XIV, yüzyıla değin uzanan ikincii büyük dönemi, İmparator Fried­ rich'in (1195- 1250) yol açtığı türden birkaç başkaldırma eylemi dı­ şında Katolik kilisesinin baskısıylle geçmiştir. Reforma varan karga­ şayla son bulur bu dönem. XVI!I. yüzyıldan günümüze değin uza­ nan üçüncü dönemde bilim, ön<ceki dönemlerde olduğundan daha çok egemen olmuş ve gelenekse] inançlar yine önemli kalmış; yal­ nız onları yerinde olup olmadıklıarını kanıtlama gereği duyulmuş ve bilimin buyurur, göründüğü yerde değişmeye uğramaları türünden bir durum çıkmıştır ortaya. Katoılik görüş açısından filosofların pek azı dindar kişiler. Onların kurgıularında, din dışı devlet, kiliseden daha önemli.

Toplumsal bağlaşma (cohıesion) ve bireysel özgürlük, din ve bilim gibi, bütün dönemlerde bir çalışma ve erinçli (huzurlu) o l m ı ­ yan bir uzlaşma içindedir. Yuınanislan'da toplumsal bağdaşm a, kent devletine bağlılıkla sağlannnışlı. Aristole lc s b i le , başka tür bir yönetimi değerli saymamışlır. Oysa o zamanlar Alcxandra (İsken­ der), kent . devleti modasını tarihe karıştırmak üzereydi. Birey özgür" lüğünün, kente karşı görevle kısııllanma aşaması büyük ölçüde d eği ­ şiktir. Sparta' da birey, modern Almanya(*) ve Rusya' daki ölçüde bir özgürlüğe sahipli. Atina' day:sa arada bir görülen b ask ı l ara kar­ şın yurttaşlar, en iyi dönemde, ' devletçe konulmuş sınırların ötesin­ de olağanüstü bir özgürlüğe sahipti. A risl o l c l e s' e değin, G rek dü­ şüncesini. kente karşı dinsel ve yu r t sever l ik dol u bir bağlılık yö n e t­ miştir. Bu düşüncenin, büyük ölçüde siyasal öğeye s a h i p olan sağlö­ re sistemleri kentlilerin yaşantısına uydurulmuştu. G rekler, sırasıy­ le Makedonyalılara ve Romalılara bağlanınca özg ü r l ü k günlerinin görüşleri görünmez oldu arlık. Gelenekten kopma ne de n i yl e bir can l ı l ık yitimini ve öbür yandan daha bireysel, daha az toplumsal bir sağtöreyi ge t i r di bu. Sundurmacılar (stoikoslar) erdemli yaşantı­ yı yurttaşın devl e tl e olan i l işkis i n d e n çok, linin ta n r ı yl a olan bağlan­ tısı biçiminde düşünmekteydiler . G rekler, sundurmacılar gibi, kök­ çe siyasal olmıyan Hristiyanlığın yolunu hazırlamışlardır. Hristiyan­ lık kökçe siyasal değildi, çünkü ilk 300 yı ld a yönelime etki etmek­ ten uzaktı. Alexandros'lan Constantinus' a değin geçen 600 yıl·

(*) Bu betik yazıldığı sırada Nazi yönetimde Almanya. (Çev. )

95

da, toplumsal bağdaşma fe lse feyle ve din_e karşı başlangı çta görülen bağl ı lıkl a değil, önce orduların sonra da sivil yönetimin zoruyla sağ­ lanJl1ıştır. Roma orduları, Roma yolları, Roma yasala r ı ve Romalı yöne t iciler önce gü çlü bir m erkezse! devlet kurmuşlard ır, sonra da oi:ıu sürdürmüşlerdi. Bu konuda Roma'ya verilecek onur yoktur Çünkü Roma' nın felsefesi yoktur. .

·

·

Bu uzun dönem boyunca, özgürlük çağından arda 'kalmış Grek d ü ş ü n celeri yavaş yavaş deği şt i . E s k i dü ş ünlerd e n (fikirler� den) kimi, en başta öze lli k le d insel sayacağımı z düşünler gö r e li bir önem kazandı. Daha ussal olan başka inançlarsa, artık çağın tinine uymadığı için atıldı. Daha sonra G rek geleneği, onun, H ristiyan öğ­ retisine katı l m as ı na elve r e c e k ö l çü d e değ i ş m i ş t i r.

İSTANBUL'DAN NE KALDI?

Sundurmacıların öğretisinde zaten içkin, fakat eski çağın ge­ nci tinine yabancı olan önemli bir kanıyı yaym ı şt ı r Hri st iyanl ı k Kişi­ .

nin Tanrı' ya karşı görevinin, devlete karşı görevinden daha buyurucu olduğu kanısını(*). Sokrates ve havarilerin dile getirdiği biçim iyle ak­ tarırsak "insandan daha çok Tanrı'ya baş eğmcliyiz" kanısı Constanti­ nos' un H rist iyanlığı kabullenmesinden s o n r a da yaşam ışt ır. Çünkü, ilk H ristiyan i m p ara t o rl a r ya Ariusçuydular ya da Ar iusçuluğa yat­ kın. İ mpa r a torl a r koyu dindar olduğunda h a rfi h a rfin e uygu l a nd ı bu kanı. Bizans i m p a r a t or l u ğunda ve H ri s t i ya n l ı ğ ı İı;tanbul' dan alan da­ ha sonraki Rus imparatorluğunda gizli bir biçimde yaşadı. (Zamanı­ m ızda Rusların, Stalin' den çok diyalektik materyalizme . baş eği lmesi gerektiğini, neden düşünmediği anlaşılıyor.)( * * ) .

I

Katolik im paratorların yerini Gallia' nın k i m i böl ü ml e ri d ı ş ı nda, hemen itiza\cı barbar fatihlerin aldığı Batıda, dinsel bağlılığın si­ yasal bağlılığa üstünlüğü yaşamıştır ve bir ölçüde yine de yaşamaktadır.

Ba rbar y ayıl ı m ı 600 yıl için, Batı Avrupa uygarlığına son ver­ di. Bu uygar lık, Danimarkalılar XIX. yüzyıl d a yı kana değin I r lan­ da'da belli belirsi z yaşamış, ortadan kalkmasından önce de Scotus Erigena gibi ileri gelen bir kişiyi yetiştirmiştir. Grek uygarlığı, do·

'

(*) İlk zamanlar bilinmiyordu o. Sophokles'in Antigone'sinde rasıladİğıınız b u ka­ n ıyı sundurınacılardan önce savunan azd ı . (Çev.) (**) Kitap hazırlandığında .Sıalin iş başındaydı. (Çev.)

96

ğu imparatorluğunda, İstanbul, 1453 yılında düşene değin sönük olarak ve müzelik bir durumda süregelmiştir. istanbul'dan dünya için, sanatçı bir gelenek ve Justinianus'un roma yasadizileri dışında önemli bir şey kalmamıştır.

KİLİSE - DEVLET ÇATIŞMASI

V. yüzyıl sonundan XI. yüzyıl ortasına değin süren karanlık dönem sırasında, ilginç gelişmeler geçirmiştir Batı Roma dünyası .

Hristiyanlığın ortaya koyduğu, Tanrı'ya karşı görevle, devlete karşı görev arasındaki çatışma, kilise kral çatışması biçimini aldı. Papa' nın dinsel yasama yetkisi, İtalya, Fransa, İ spanya, Büyük Britanya, İrlanda, Almanya, Skandinavya ve Polonya'ya uzamıştı. İtalya ve Güney Fransa dışında, Papanın piskoposlar ve manastır yöneticileri üzerindeki denetimi, çok belirsizdi. VII . Gregorius zamanından (XI. yüzyılın sonu) başlıyarak gerçek ve etkili olmuştur bu denetim.

Bu zamandan sonra, baştan başa Batı Avrupa' da din adamaları, ze­ kice ve amansız olarak güç sağlama çabasına girişerek Roma' dan yönetilen tek bir kurumun doğmasına yol açmışlar ve 1300 yılının sonrasına değin, din dışı yöneticilere karşı giriştikleri çatışmalardan genellikle başarılı çıkmışlardır. Kilise - devlet çatışması yalnız, din adamlarıyla din-dışı güçlerin çatışması değil, Akdeniz dünyasıyle ku­ zeyli barbarlar arasındaki çatışmanın yenilenmesiydi. Kilise birliği, Roma imparatorluğunun birliğini yansıtmaktaydı. Kiliseı:ıin dili La­ tince, egemen kişileriyse, çoğunlukla İtalyan, İspanyol ya da Güney Fransalıydı. Öğrenim canlandığı sırada kilise adamları klasik biçim­ de okuyup yazıyorlardı. Onların yasa ve yönetim kavramlarını Mar­ cus Aurelius olsaydı, zamanın tek yöneticilerinden (krallardan, im­ paratorlardan, monarklardan) daha iyi anlardı. Kilise, · o dönem için geçmiş olanla, o dönem için elde bulunan arasındaki sürekliliği temsil etmiştir .

. Din dışı güçse tersine, Alman ormanlarından getirdikleri ku­ rumlardan, koruyabildiklerini korumaya çalışan kralların ve töton soyundan gelen baronların elindeydi. Mutlak güç, yabancıydı bu ku­ rumlara. Katı fatihlere sıkıcı ve tinsiz (ruhsuz) bir kuralcılık gibi gö­ ründü o. G ücünü soylular sınıfıyla paylaşmak zorundaydı kral. Fa­ kat hepsi de savaş, adam öldürme, yağma, kız kaçırma biçiminde arada sırada görülen tutku patlayışlarına izin verilmesini istiyordu.

Tek-yöneticiler (monarklar), içtenlikle sofu olduklarından, yaptıkla97

rı kötü işler nedeniyle pişmanlık duyabiliyorlardı. Pişmanlığın kendi­ si de bir tutku biçimiydi. Fakat kilise, bu tek yöneticilerde modern bir iş ·v erenin işçilerinden istediği ve çoğunlukla elde ettiği ağırbaşlı düzeni yaratamadı hiç. İçmedikten, öldürmedikten, gönüllerinin çektiğince sevmedikten sonra neye yarardı dünyayı ele geçirmek?

Onurlu şövalyelerinden kurulu ordularıyla, kitaplardan baş kaldır­ mıyan, kendini bekarlığa adamış, silahlı güçten yoksun kişilerin buy­ ruklarına neden boyun eğsinlerdi? Din adamlarının razı olmaması­ na karşın tek yöneticiler (monarklar) düello ve soru nl ar ı savaşla çö­ zümleme alışkanlıklarını sürdürmüşler, şövalyelerin bi rbirl e ri ni n m ızrakla attan düşürmeye çalışmasından ibaret oyunların ı ve . ince­ likler taşıyan sevgilerini geliştirmişlerdir. Arada bir kızgınlık anında öfkelenip ile r i gelen k i li se adamlarını bile öldürd ükleri olmuştur. _

Tüm silahlı güçler kraldan yanaydı ama, kilise yin e u t kuluy­ du (muzafferdi). Çünkü, eğitim tekelciliği kurm u�ı ıı:çünkü krallar sü r ekli olarak birbirleriyle savaşıyorlardı, ve e n iinemlisi, ç o k azı dı­ ş�nda bütün yöneticiler ve halk, cennetin anaİılarlarının kilisede b u­ l u n du ğuna yürekten inanmıştı. Bir kralın, bitimsiz (eternal) ol a r a k cennette mi, yoksa cehennemde m i k ala cağına kilise karar verir;uy­ rukların devlete bağlılık gö r e vi nin ortadan kaldırıp isyana yol açabi­ lirdi. Ayrıca, anarşinin o l d u ğ u yerde düzeni temsil e de n ve sonun­ da, gelişen tüccar sınıfının desteğini kazanan kiliseydi. ( Ö zellikle İtalya' da) .

"s�ATI N K İ LİSEDEN KU RTULUŞU

Kiliseden hiç deği l s e kısmi bir bağımsızlık koparmak konu­ sundaki teuton'cu çaba, kendisini yalnız siyasette değil, sanat, ro­ mans, şövalyelik ve savaşta da açığa vurmuştu. Bu çaba, eğitim din adamlarına özgü kaldığından, pek az duyurabilmiştir kendini. Orta­ çağların gözle görünen felsefesi zamanının tam bir aynası değil, be­ lirli bir zümrenin düşüncesidir. Din adamları, özellikle Franciscus (Fransisycn) rahipleri arasında, değişik nedenlerle Papaya karşı olanlar bulunmaktaydı. Ayrıca İtalya' da kültür, din dışı güçlere, Alplerin kuzeyine olduğundan daha çabuk geçmişti. Yeni bir din kurmaya çalışan il. Friedrich'in egemen olduğu Napoli krallığında doğan Aquinolu Thomas, papalık felsefesinin klasik bir yayıcısı ola­ rak tanınmıştır günümüze değin. Bundan 50 yıl sonra Dante bir

9&

sentez yapmayı başarmış ortaçağ düşünce dünyasının dengeli bir açıklamasını sergilemiştir. ·

·

·

DÜZENİN ÇÖZÜLMESİ '

Ortaçağın felsefi sentezi, Dante' den sonra, siyasal ve anlıksal nedenlerle çökmüştür. Bu (sent ez) sürdüğünce, bir d ü ze nli l i k niteliği­ ne ve m inyatür bir bütünlüğe sah ipti. Sistemin dikkate aldıkları, çok sınırlı evrenin öbür içerikleriyle bağlantılı olarak kesinlikle ye r l e şmi ş ­ ti. Büyük itizal, Konsül devinisi ve Rönesans papalığı, H r istiyan birli­ ğini ve Para çevresinde mer k ezl eş miş bir yön e t i m i öngören skolastik kuramı yıkan R eformasyo n a yol açmıştır. R ö n c s a ns i a eski dönemler ve yeryü zu konusunda edinilen yeni bilgi ler, insanları zihinsel tutukla­ revi izlenimi veren sistemlerden bıktırdı. Co ppern i c us gökbilinı i yer­ yüzüne ve in s ana , _ o nl a rın Ptolemaeos ku r a m ın d a sahip oldukların­ dan daha basit biryer ayırmıştı . R önesans ayd ı n l a rı arasında, yeni ol­ guların zevki, usavurma, çözümleme ve sistemleştirme zevkinin yeri­ ni al m ı şt ır . Rönesans, s a na l l a düzenden yanaysa da , d.ü şüncede ge­ niş ve ve rimli bir düzensizliği yeğ tutar. Bu bakım d a n M ontaigne, ça­ ğını en iyi biçimde dile ge tir e n bir yazar.

Siyaset k ur a m ı n d a , sanat d ı ş ı n d a ki her ş e yd e olduğu gibi dü­ zen yıkılmıştır. Uygulamada o rt a çağl a r çok karga ş alıdır ve yasaya uygunluk tutkusuyla ve en sonunda T anrı d an ge l e n s i yas a l güçle il­ gili çok belirgin bir kuram la yönetilmiştir. Tanrı kutsal k o n l! l a r d a , gücünü papaya, .din dışı işlcnlc imparatora vermiştir. Fakat, papa olsun im parator olsun, XV. yü zyı l d a önemini yitirmiş; papa yal nı z, İ talyan prenslerinden biri olmuş, İtalyan erk ( i k ti d a r) siyasetinin inanılmaz ölçüde karmaşık ve katı oyunları n a karışmıştır. Fransa, İ spanya ve İngilter e ' deki yeni ulusal tek adam yö n e timl e ri (monarc­ hia' lar), kendi bölgelerinde papanın da i m p a rat o run <la karışam ıya­ cağı bir güce sahip olmuştur. Ulusal devlet, barut aracılığıyla, insan­ ların düşünce ve duyguların üstüne, büyük ölçüde ve daha ö nc e ya­ pama dı ğı ölçüde etki yapmış ve bu etki, uygarlık birliği konusunda­ ki Roma inancından kalanları gitgide silip s ü pürm ü ştür. '

MACHIAVELLİ

Sözünü ettiğimiz siyasal d üzensizlik, Machiavelli'nin, Kağan (Hükümdar) adlı yapıtında anlamını bulmuştur. Yön et i ci bir ilke-

99

nin yokluğunda, siyaset; erk elde etme uğruna girişilen kavgadan başka bir şey ol m amı Ştır . Kağan bu oyunun nasıl başarıya ulaşacağı konusunda ustaca öğütler verir. Yunanistan'ın büyük çağında olup bitenler, Rönesans İtalya'sında çla görülmüştü. Böylece geleneksel ahlak bağları boş inanlarla çağrıştıkları sezildiği için ortadan kalk­ mış;iincirlerden kurtulmak, bireyleri daha enerj ik, daha yaratıcı yapmış, seyrek de olsa bir öke (deha) parıltısı ortaya çıkarmıştır.

Fakat kargaşalık (anarchia ) , ahlak çöküşünün kaçınılmaz sonucu olan, -aileye- (Ç. N. ) bağlılık d uygusunun kop m ası, İtalyanları top­ lu olarak kısırlaştırmış ve Grekler gipi, kendilerinden daha uygar, fakat toplumsal sentezden yoksun olmayan ulusların · egemenliğine sokmuş t ur .

B u egemen liğin sonucu, Grek örneğinde olduğundan daha az yıkımlıdır yin e de. Çünkü İ spanya dışında, yeni güçlü uluslar, kendilerinin de İ talyan ba ş arı sını sağlam aya yetenekli olduklarını göstermişlerdir. ·

REFORMASYON

XVI . yüzyılın ardından, Avrupa düşün cesi, Reformasyonun egemenliğine girmiştir. Karmaşık ve çok yönlü bir deviniydi reform ve başarısını değişik nedenlere borçluydu. Dahı çok, kuzey ulusları­ nın Roma e ge m e nliğine karşı başkaldırması demekti. Kuzeye baş eğdiren bir erkli din. Fakat, iıalya' <la çözüşmüş, papalık bir kurum olarak kalmışlı. Almanya ve İ ngilı e re' den büyük ölçüde haraç alı. yordu papalık. H enüz sofu kalan bu uluslar, ltiks ve ahlaksızlık yo­ lunda kullandıkları para k arşılığı ruhları arafıan kurtaracaklarını id­ dia eden Borgia ve Medici ailelerine saygı duymuyordu. Ulusal, ekonomik, ahliiksal itkiler Roma'ya başkaldırmayı güçlendirmiştir.

Krallar, bölgelerindeki kilisenin ulusallaşması}la ona üstün gelecek­ lerini ve böylece yurt içinde, egemenliği papayla bölüşmeleri duru­ munda sağladıklarından daha çok bir güce ;ahip olabileceklerini ayırt ed e bilmişlerdir. Luther'in tanrıbilimsel yenilikleri bütün bu ne­ denlerle; Kuzey Avrupa' nın büyük bir bölümünde, yön e ticil e r ve halk yönünden hoşnutlukla karşılanmıştır . '

KATOLİ K KİLİSESİ KAYNAKLARI

Üç kaynaktan türer Katolik kilisesi. Kutsal tarihi İbrani, tan­ rı bilimi Graikoslara, yönetim ve yasası da hiç değilse dolaylı olarak 100

Romalılara ilişkindir. Reformasyon Roma öğelerini hayırlamış (red­ detmiş), Grek öğelerini yumuşatmış ve İbrani öğelerini güçlendir­ miş; böylece önce Roma imparatorluğu, sonra da Roma kilisesinin etkisindeki toplumsal sentezi sona erdiren ulusçu güçlerle işbirliği yapmıştır. Katolik öğretisine göre, kutsal vahiy, yazıtlarla (scriptu­ res) bitmemiş, . Kilise aracılığıyla çağdan çağa sürüp gitmiştir. Böyle­ ce, birey için, kendi özel kanıılarını kiliseye uydurmak bir görev ol­ muştur. Protestanlarsa, tersime, kilisenin vahiy aracı olduğunu ka­ bul etmeyip, gerçeğin, herkesiin kendince yorumlıyabileceği İncil' de aranması gerektiğini kabul etmişti. Eğer insanlar yorumlarında ayrı­ lıyorsa, anlaşmazlığı çözümleme işini gören Tanrı yönünden belir­ lenmiş bir makam bulamıyacaktır. Uygulamada devlet, daha önce kiliseye ilişkin hakkın kendinde olduğunu ileri sürmüştür. Hakkın zor yoluyia alınması demekti bu. Protestan kuramına göre, Ruhla Tanrı arasında dünya kişil�ri lbulunamazdı.

Bİ REYCİLİGE YÖNELİŞ

Bu değişimin sonuçları büyük olmuştur. doğruluk artık danış­ ma makamıyla değil, içe dönük derin düşünceyle (teemmülle) sağ­ lanmaya başlanmıştır. Siyasette kargaşalığa, dinde koyu katoliklik çerçevesine daima güçlükle uymuş olan bir gizemciliğe doğru ça­ buk gelişen bir yönelim vardı r. Yalnız Protestanlık değil, çok sayı­ da tarikatlar; skolastikliğe karşıt olarak tek bir felsefe değil filozof sayısınca felsefe ve XIII. yüzyılda olduğu gibi papaya karşı duran bir im parator değil, çok sayıda itizalcı krallar çıktı ortaya. Bunun sonucu, e<lebiyattakine benzer biçime.le, <lüşünce<le de sürekli ola­ rak derinleşen ve önceleri psikolojik kölelikten sağlıklı olarak iş gö­ ren, fakat, yavaş yavaş toplumsal sağlığa zararlı kişisel bir yalıtkanlı­ ğa doğru ilerliyen öznelcilikti.

Modern felsefe, temel kesinliği, kendisinin ve düşüncelerinin varlığında .gören Descartes'le başlamıştır. Ona göre, dış dünya bu varlıklarla çıkarımlanabilir. Descartes'in bu adımı, Berkcley ve Kant aracılığıyla her şeyi yalnızca ben'in ortaya çıkışı (emanati­ on' u) sayan Fichte'ye bağlıyabileceğimiz, gelişimin ilk sahnesini bi­ çimler. Çılgınlıktı böyle bir durum. Felsefe o zamane.lan beri, bu aşı­. rı uçtan gündelik sağduyu dünyasına kaçmaya çabalamaktadır.

Felsefedeki öznelcilikle, siyasetteki kargaşalık el ele yürür.

Daha Luther yaşarken, onun hoş karşılanmıyan ve onaylanmıyan ki-

101

m i ardılları, bir ara M ü nster kentine de egemen olan anaba ptik lik öğr et isin i geliştir m i ş ti r . Anabaptiklcr, iyi insanı n her za m an, · for­ m üllere bağlanamıyan k uts a l . Ruh' la yönetildiğini ileri sürdüklerin­ den bütün yasaları k ı na m ı şlar; bu öncülden komünizme ve c ins e l al­

dırmazlığa düşmüşler, yiğitçe bir karşı koyuşlan sonra ortadan kal­ dırılmıştır. Anabaptiklik, yumuşatılmış olarak, Hollanda, İngiltere ve Amerika' da. yaşadı. Quakerciliğin kaynağı odur. Kargaşalığın dinl e ilgisi bulunmayan daha sert b i r b içimi xıx, y üzyılda doğm uş.

Rusya' da, İ sp a n ya' da v e daha küçük aşamada İtalya'da sağlam bağ­ lantılar kurmuştur. A m erikan göç makaml arının umacısıdır hala.

Bu modern bi ç i m, di n e karşıys a da Protestanlık dininin pek çok özelliğini taşır. Daha çok, Luther' in papalara karşı girişt iği düşman­ lık s i yas e tini din dışı kurumlara uygulamakla Protestanlıktan ayrılır.

KA H RAMANLI K K Ü LTÜ

Öznellik bir kez araya g i r i n ce , varacağı yere varm adan dur­ madı . Ahlfık ala n ı n d a , bireysel bulunç (v ic d a n ) üzerindeki P rotes­ tan iz, k ö k çe kargaşa c ıydı ( a n arşi k t i ) . A lı � k a n lı k ve gör e n e k çok gü-; lüydü. Bu b a k ı m dan , M i'ı nsler' deki t ü r d e n seyrek görülen aksa­ nular d ı ş ı n d a , sağt öre i ç in bi reycil iği t e m e l sayanların ardılları, uz­ laşımsal açıdan erdem li olan bir tulumla davranmayı sürdürm üşl e r ­ dir. B u t utu m un s ağladığı denge güve n i l m ez bir dengeydi. Nitekim X I X . y ü zy ılın "duyarlık" kült üyle sarsıldı. Bir da v ranı ş iyi sonuçlar . verdiğinden ya da anlık yasalarına uyduğu için değil, esin vermesi, heyecan v erm e s i dolayısıyla h ayranlık uyandırır oldu. Bu anlayıştan Cariyle ve Nietzche' nin dile getirdiği kahramanlık kültü ve ş i dd e t li tutkuyu ö n gö r ün Byr o n k ült ü d oğm u ş tur.

Sanalla, edebiyatta, siyasetle romantik akım, insanları toplu­ luğun bir üyes i o lara k d eğil , estet ik zevk veren düşünce nesneleri olarak ele alıp değerlendiren bu öznel yolla sınırlanmıştır. Kaplan­ lar koyunlardan daha gü ze l d i r . Ancak, onların demir parmaklıklar arasında kalmasını yeğ tutarız. T ip i k bi r rom antikse, p arma k lı k ları k a ld ı rır ve k a p lanı n koyunu parçalamak için giri ş tiği görkemli sıçra­ yışları zevkle izler;insanların kendilerini, kaplan olarak imgelcmcsi­ ni ister. Bu isteğimle başarıya ulaştığı an doğan sonuçlar bütünüyle hoş değildir.

Daha çılgın öznelci tip le re , m o d e rn zamanlarda değişik tep102

kiler gösterilmiştir. Bu tepkiler önce, yarı yarıya ödün (taviz) vere­ rek uzlaşmaya gitmek ve yönetimle, bireyin kendi sınırlarını çizmek isteyen felsefeden, liberaldlik öğretisinden gelir. Modern biçimde, mutlak otoriteye ve geleneğe körü körüne baş eğmeye iyice karşı çı­ kan Locke' la başlar bu. Daha dört başı mamur bir başkaldırma, Ka­ tolikliğin kiliseye ve dahası bazen Tanrı'ya verdiği yeri devlete ve­ ren, bir devlete tapınma öğretisine varmıştır. Hobbes, Rousseau ve Hegel, bu kuramın ayrı görünüşlerini temsil eder. Adı geçen kişile. rin öğretileri, Cromwell, Napoleon ve modern Almanya'da pratik olarak gözlenebilmiştir. Komünistlik, kuram olarak bu tür felsefe­ lerden çok uzaktır. U ygu lam ada devlete tapınma sonucu olan toplu­ luk tUrüne çok benzer bir türe doğru itilmiştir. i. Ö. 600' den günümüze uzunan gel i ş m e boyunca filosoflar, t o plum sa l bağları sıkmak ve gevşetmek istiycnler diye ikiye ayrılabi­ lir. Geri kalanlar b u ayrılımla çağrışımlıdır. Disiplinciler, eski ya da yeni bir dogma sistemini s avu n mu ş ; dogmalar, görümsel (ampirik) olarak belgilen e me di ğin den (deneysel yolla ispat e dil e m ediğind e n ) az çok, bilime düşman olmaya zorlanmış; b ıkm ada n usanmadan, mutluluğun iyi olmadığını, "soyluluk" ve "yiğitlik" i n yeğlenmesi ge­ rektiğini söylemiş; usun t o pl u m s a l senteze zararlı olçluğunu sandık­ larından, insan yapısının us dışı yanlarına duygudaş ol m u ş t u r . Ba­ ğımsızlıktan yana olanlarsa, aşırı karga şac ılar dışında, bilimsel, ya­ rarcı (utilitarian), aşırı tutkuya düşman, daha derin din biçi m l e rin e karşı olmaya yönelmiştir. Y un a n i s t an d a bu çatışma, bizim felsefe olarak ta n ı d ığ ımız düşünceden önce doğmuş, eski Grek düşü n ces i n ­ de açıkça kendini gö st er m i ş Değişen biçimlerle, günümüze değin yaşa m ı ş tır . G elecek uzun çağlarda da süreceği kuşkusuzdur. '

.

Çağlar boyunca süren bu anlaşmazlıkta her iki yanın da kıs­ men haklı, kısmen haksız olduğu açıktır. Bir zo run l u kt u r toplumsal bireşim (sentez). İnsanlık, salt ussal kanıtlarla sentezi güçlendirmiş­ tir. Henüz her topluluk iki karşıt sakı n caya aç ık tır : 1) Aşırı disiplin ve gelenek saygı sı so nu cu k atı l aş ma; 2) B ireyci l iğin ya da işbirliğini olanaksız kılan kişisel bağımsızlığın gelişmesiyle, çözüşme ya da ya­ bancı fatihliğine baş eğme sakıncası. Önem li uygarlıklar, genellikle sert ve boş inansal bir sistemle girişir işe, sonra yavaş yavaş gevşer, belirli bir aşamada parlak bir deha dönemine varır. Eski geleneğin iyi yanı yaşamaktadır o sıra. Geleneğin çözüşmesinde içkin olan kö­ tü yanı henüz gelişmemiştir. Fakat kötü yan kendini bir kez belli et103

ti mi, kargaşalığa ve oradan da kaçınılmazlıkla, yeni bir dogma sis­ temiyle sağlanan yeni bir sentez ortaya koyarak, yeni bir tiranlığa yol açar. Liberal öğretisi bu sonsuz gidiş gelişten kaçışlır. Liberalli­ ğin · özü, us dışı, bir dogmaya dayanmıyan ve topluluğun sürmesi için zorunlu olanlar dışında sınırlamalar içermeyen bir durağanlığa sa:hip toplum düzeni kurma çabasıdır. B u çabanın başarı kazanıp kazanmıyacağını, gelecek zamanlar bclirliyecektir.

104

KONU i

GREK UYGARLIGININ YÜKSELİŞİ

Tarihte Grek .uygarlığının birdenbire doğuşunu açıklamak öl­ çüsünde güç ve şaşırtıcı bir iş yoktur� O uygarlığı kuran ögeler, Mı­ sır ve Mezopotamya' da zaten binlerce yıldır bulunmaktaydı, oradan da komşu ülkelere yayılmıştı. Grekler, sağlıyana değin, belirli öge­ ler yine de eksik kaldı. G reklerin sanat ve edebiyatta başardıklarını herkes bilir. Fakat, salt anlıksal alanda yaptıkları, apayrı bir nitelik­ te. Matematiği, bilim ve felsefeyi onlar bulmuştu. M ısırlılar ve Ba­ billiler arasında aritmetik ve biraz geometri bulunmaktaydı. Fakat, genellikle parmak hesabından öteye geçmiyordu var olan. Genci ön­ cüller yardımıyla sağlanan tümdengelimsel usavurma, bir G rek bu­ IuŞu. Vekayinamelere karşıt olarak, tarihi ilk kez yazanlar; dünya� mn yapısını ve yaşantısını sonlarını, m iras kalmış herhangi bir softa­ lık zincirine bağlanmaksızın düşünen yine onlar. insanların, son za­ manlara değin, Grek dehası karşısında hayran kaklığı ve o dehayı açıklamak için, yalnız gizemsel konuşmalar yapmakla yetindiği gö­ rüldü. Bu denli şaşırtıcıydı her şey.

Felsefe, gökbilimcilere göre, İ. Ö. 585 yılında izlenmiş bir güneş tutulmasını önceden bildirmesiyle, yaşadığı tarihi, şans sonu­ cu belirliyebildiğimiz Thales' le başlar. Kökence birbirinden ayrı ol­ mayan felsefe ve bilim böylece VI. yüzyılın başlangıcında, birlikte doğmuş oluyor. O sırada, Yunanistan'da ve komş_u ülkelerde neler olmaktaydı? Bu sorunun karşılığı, kısmen ölçüme (tahmine ) dayan­ maktadır. Ancak arkeoloji, çağımızda, dedelerimizin sahip olduğun­ dan daha çok bilgi getirmiştir bize.

Yazı sanatı İ. Ö. 4000 yıllarında Mısırlılar ve ondan çok son­ ra olmıyan bir tarihte Babillilerce bulunmuştur. Her ülkede yazı, anlatılmak istenen şeylerin resimlerini çizmekle başlamıştır. Bu re­ simler, çabukça uzlaşımsal olmuş, böylece sözcükler, Çin' de bugün de görüldüğü gibi ideogramlarla temsil edilmiştir. Binlerce yıl bo­ yunca bu sıkıcı sistem, alfabe Y!lzısıiıa dönüşmüştür.

105

Mısır ve Mezopotamya' da uygarlığın ilk gelişimi, tarımı çok kolay ve verimli kılan, Nil, D icle ve Fırat sayesindedir. Uyga�lık, pek çok bakımdan İspanyolların, Meksika ve Peru' daki buldukları uygarlığa benzer. Despotik güce sahip, tanrısal bir kral vardır baş­ ta. Bu kral Mısır'da bütün toprağa sahiptir. Din, çoktanrıcıdır.

Kr.al' ın yakın ilintili olduğu, üstün bir Tanrı bulunmaktadır. Top­ lumda, askerler, rahipler ve soylular (aristokratlar) d i ye üç s ı nı f yer al m ı ş t ı r Kralın gücü yoksa ya da o çelin bir savaşla m eşgulse, ra­ h ipler sık sık, kralın yetkisini ele ge çi ri r l e r d i . Toprağı süren ler, kra­ la, soylu l ara ya d a r a h i pler e ait o l a n serflerdi. ·

.

Mısır ve Babil tanrıbil i m arasında büyük bir ayr ı l ı k vardı. M ı­ s ı rl ı la r , ölümle uğraşm ışlar ve ölü ru hl a r ı n ı n yer altına ind iğine inanm ışlardı. Ruhlar orada, Osiris (As- ar) yönünden, yeryüzündeki yaşantılarına göre yargılanırlar. Mısırlılar, ruhun, sonunda pcdcne döneceğin i kabul etmiş. M umyalama, gö rke m l i m ezarlar yapm aya yol açm ı şt ı r Pramitlcr, İ. Ö. 4000'in sonunda 3000 ' in başlarında değişik krallar tarafından yapı l m ı şlardı. Bu zamandan so n r a M ısır uyg arl ığ ı gitgide yavanlaşmış ve dinsel tutuculuk, gelişm eyi olanak­ sız k ı l m ı ş t ı r . Aşağı yukarı İ. Ö. 1800'de H i gsh asu l a r (H ykscislar) de­ nen Samiler M ısırı ele geçi rip 2000 yıl yönettiler, orada kalıcı bir iz b ı ra k m a d ı l a r. Yaln ız, M ısır uygarlığının Suriye ve Fi l i s t i n ' e yayılmas ı n a yard ı m e t m i şl e rd i r .

.

.

Babil, M ısır' a bakıldığında, daha çok süel (askeri) açıdan ge­ lişmiştir. Başlangıçla yönqici ırk, Sam i ler değil, kökleri belli olmı­ yan S ü mcrlerdi . Çivi yazısını bulmuştu onl.ar. Fatih Samiler bu yazı­ yı onlardan aldı. B i rb i r le riyl e çarpışan değişik bağımsız kentlerin bulun d u ğu b i r dönem vard ı . Sonunda Bahit üstün geldi ve bir im pa­ ratorluk kurdu. Öbür kentlerin tanrıları alt aşam aya itildi. Babil Tanrısı M arduk daha sonra Grek Panlhcion' unda Zcus' un aldığı ye­ ri aldı. Aynı durum M ısır' da da, fa k at çok daha eski bir zam anda görülm üştü.

M ısır ve Babil dinleri, öbür eski dinler gibi, kökence bir ve­ r i m l i l i k kültü. Yer ge n e l l i k le dişi ve güneş erkek. Boğa, erkek do­ ğurganlığının s i m ge si sayıldı. Doğa ta n r ı l arı çok yaygın. Babil'de toprak tanrısı Ishtar, dişi tanrılar arasında üstün bir yere sahip. B a ­ tı Asya' da Büyük Ana'ya değişik adlarla tapılm ış. Küçük Asya' daki G r e k sömürgeleri, ona tapınaklar kurmuş, Artemis adını ve yaşa­ yan kültte en üstün yeri vermiş. (Ephesosluların " Diana" sı bu köke106

ne dayanır.) " D iana" , Artemis' in Latincedeki eş anlamlısı. İngil izce Ant (Testament) çevirisindeki Diana, Grekçe Ant' taki (Testa­ ment' teki) Artemis. H ristiyanlık onu, Bakire Meryem biçim ine dö­ nüştürmüş. "Tanrı Anası" ünvanını "Anamız" (Our Lady) sözcüğü­ ne yüklenen anlam ıyla, yasal biçime getiren, bir Ephesos din kuru­ lu (konseyi).

Bir dinin, bir imparatorluk yönetimiyle sınırlandığı yerde, si­ yasal itkiler, dinin ilke çizgilerini değiştirmek yolunda çok iş gör­ m üş. Bir tanfı ya da bir tanrıça devletle çağrıştırılmış. Yalnız bol ürün değil, savaşta başarı da s ağlayac akt ı r o. Zengin b ir rahipler sı­ nı fı, törenler ve tanrıbilim işlemiş, imparatorl uğu kuran bölgelerde­ ki değişik tanrıları bir Pantheion'da t opla m ı ş .

Yönetimden ayrı olarak tanrılar, ahlakla da çağrıştırılm ış.

Yasa koyucular, yasalarını bir tanrıdan almış. D o l ay ı sı yla yasanın bozulması dinsel bir suç. Bilinen e n eski yasal d i zi , Babil kralı H aın ­ m urabi' nin aşağı yukarı i . Ö. 2100 yılında ortaya koyduğu dizi.

H amm urabi, bu dizinin kendisine . Marduk yönünden verildiğini öne sürmüş. D i n ve ahlak arasındaki bağlantı, eski zamanlarda sü­ rekli olarak kaynaşma aşamasını artırm ış.

Babil dini, M ısır dinine benzemeksizin, öbür dünyadaki mut­ luluktan çok, bu d ü nya da k i dirlikten söz açm ıştır. Büyü gibi, gelece­ ği gizli araçlarla öğrenip bildirmek gibi, yıldızlar bilimi gibi ç a l ışm ı ş ­ lar, Babil' e özgü değilse de başka yerde olduğundan daha çok ora­ da gelişmiş; eski çağların d ah a sonraki dönem lerinde, Babil dolayı­ sıylc tutunabilmiştir. Bilime ilişkin birtakım bilgiler de oradan gel­ miştir yine. Günün 24 saate, çe m b e ri n 30 d e r ec eye bölünmesi, g ü ­ neş ve ay t ut ul m a larını n dönemsel o l d uğu n u ortaya çıkarılması gi­ bi. Ay tutulmaları kesinlikle, güneş tutulmala,rıysa belki önceden bi­ l in e biliyor d u . Thalcs aşağıd a göreceğimiz gibi, Babillilcrdcn almış bu bilgil e ri .

·

M ısır ve Mezopotamya uygarlıkları, önceleri tarımsaldı. Bu bölgele ri kuşatan yerlerink iyse çoban uygarlığı. T i c ar e ti n gelişmesi ·sonucu, başlangıçta hem e n bütün üyle denizciliğe ilişkin olan yeni bir öge çık t ı ortaya. Silahlar, aş ağı yukarı İ. Ö. 1000 yılına değin bronzdan yapılırdı. Kendi bölgelerinde zorunlu metallere sahip bu­ lunmayan -uluslar, onlar!, ticaret ya da korsanlık yoluyla elde etmek zorunda kalmışlardı. Geçici bir çözgeydi (çareydi) korsanlık. Top­ lumsal ve siyasal koşulları az çok sağlam olan yerlerde ticaret daha

107

kazançlı görüldü., Ticarette Girit Adası'nın öncü olduğu görülüyor. İ. Ö. 2500 ' d en İ. Ö. 1400 ' e deği n, aşağı yukarı 1 1 yü zyı l , M inos adı verilen ve sanat y ön ü n den il e rl em iş bir kültür varolmuştur Girit'te (Kretos'ta). Girit sanatından k al a n l a r, M ısır s an atını n ürkütücü sı­ kıntısının tersine, bir sevinç ve hemen hemen bir çözülüş dönemi lüksü izlenimi u yan dırı r.

Mısırla, Higshasu (Hyksos) dönem i dışında yakın il i ş ki ku­ ran bi r de n i z uyga r lığı niteliğindeki bu önem li uygarlık konusunda Sir Arthus Evans ve ba ş ka l a r ı n ın kazılarına değin h e me n h içbir şey bilinm iyordu. M ısır r esim l e r ind e n , M ısır'la Girit arasındaki İ . Ö. yaklaşık 2500' de en yüksek noktasına ulaşan büyük ticaretin , Girit t ücca r l arınca sürdürüldüğü anl a şıl m akt adır. G irit dininin Suriye ve Küçük Asya dinleriyle pek çok yakınlıkları olduğu görülüyor. Sanat­ ta Girit, çok özgün ve şaşırtıcı ö l ç ü d e yaşa n tı d oluysa da, Mısır'a olan yakınlık da h a ç o ktu r . Girit uygarlığının merkezi, anıları klasik Yunanistan geleneklerinde belli belirsiz yaşayan Knossos'taki M i� nos sar ayıdı r .

Çok gö r ke m l i ydi G irit sa r ayl a r ı . Aşağı y u ka rı i . Ö. XIV. yüz­ yılın sonunda belki de Yunanistan' dan ge len yayılımcılar eliyle yıkı l ­ mışla r d ı r . G irit tarihinin kronolojisi, Girit ' t e b u lunan Mısır ve Mı� sır' da bulunan Girit eşyasından ç ı k arıl mı ş tı r . Giritliler bir y a da da­ ha çok tanrıçaya ta p ar l ar dı . Ü zer i nde en az kuşku duyulac a k tanrı­ ça bir avcı ve belki <le klasik Art e mis ' iri kaynağı olan " H ayvanlar H iikim�si"y<li. " H ayvanlar H a kim i " n <l e n ayrı tek erkek tanrı H ay­ vanlar H akimesi' nin oğluydu. Ölümden sonraki yüşantıya olan inan­ c ın va r lığı konusunda bir belirti bulunm aktadır G i r.i t dininde. Bu i nan ca göre ye ry ü zü nde yapı la n i ş le r , ö b ü r yanda ödül ya d a ceza alacaktır. Fakat G i r itl i lerin sevinçli k i şil e r oldukları, boş inanlarla kendilerini sıkıntıya sokmadıkları, sanatlarında bütünüyle görülmek­ te; er kek gü r e ş çil e r öl ç ü s ü n d e, kadın g ü re şç ile r in de şaşı r tıcı akro­ batik g öst er i l e r y aptık l a rı , boğa gü re ş l e rind e n hoş landıkla r ı anlaşıl­ maktadır. Dinsel kutlamalardı b oğa güreşleri; Sir Arthur Evans, gü­ reşçilerin en yü k s e k soylu kişilerden. olduğun u söylüyor. Kalan re­ siml�r devini ve gerçeklik d ol udur .

G iri.tliler henüz çözülememiş olan çi zgis e l bir yazıya s ah i pti.

Ken t l e r duvars ı z<l ı . Ku şku yok, deniz gücü­ ne güven i yor d u .

Ü l k e ler i n d e b a r ı ş ç ıyd ı .

Minos · kültürü, yıkılmazdan önce, 108

a ş a ğı

yukarı, İ. Ö.

1600' de, ana Yunanistan'a geçmişti. Orada, yavaş yavaş bozularak

İ. Ö. 900 yılına değin yaşadı. Ana Yunanistan uygarlığına Mikenae

uygarlığı adı verilir. O uygarlığı, kral mezarları ve Girit'te olduğun­ dan daha çok savaş korkusu gösteren (ada olduğundan Girit fazla yayılmacı (istilacı) tehlikesi yok. Çev.) ve tepeler üzerine kurulmuş kaleler nedeniyle bilmekteyiz. Mezarlar ve kaleler, yıkılmadan kal­ mış ve klasik Yunanistan'ın imge gücünü etkilemiş. Saraylardaki da­ ha eski sanat urünleri ya gerçek Girit işçiliği ya da G irit' inkii:ıe çok benzeyen bir işçilik sonucu. Bir efsane sisi. arasından görülen M ike­ nae uygarlığı, Homeros' ta anlatılan uygarlık.

M ikenaeliler konusunda oldukça kesinsizlik var. Uygarlıkları­ nı, Giritliler yönünden istilaya uğramış olmalarına mı borçludur­ lar? G rekçe mi konuşurlardı ya da daha eski yerli bir ırka m ı ilişkin­ diler? Bu sorulara, olanaklı bir karşılık verilemez; Grekçe konuşan­ ların, fatihler olduğu ve hiç değilse soylu sınıfın, kuzeyden gelen ve Grekçeyi de birlikte getiren saçları açık renk yayılımcılardan kurul­ duğu belkili (muhtemel) görünüyor. (Minos-Mikene Dini ve On wı Grek Dininde Yaşayan Yönleri , s. 1 1, v. ö., Martin P. Nisson) Grek­ ler Yunanistan' a art arda üç dalga halinde geldiler. Önce gelenler İonyalılar, daha sonrakiler A chaialılar, en sonrakilerse Dorislilerdi. İonyalılar, fatih olmalarına karşın, G irit uygarlığını, daha sonra Ro­ malıların Grek uygarlığını benimsemeleri gibi bütünüyle benimse­ miş görünüyorlar. Fakat, Achaialılar, İonyalıların esenliğini boz­ muş ve onları yerlerinden etmiştir. Achaialıların, Boğazköyü' nde bulunan Hittim (Hitit) yazılarından, i. Ö. XlV. yüzyılda, geniş ve örgenleşmiş bir imparatorluk kurmuş olduklarını öğren iyoruz. İon­ ya ve Achaialı ve savaşlarıyla gücünü azaltmış M ikenae uygarlığı, son Grek yayılımcıları olan Dorisliler yönüriden yıkılmıştır. Daha önceki yayılımcılar, geniş ölçüde Miiıos dinini kabul etmişlerken, Dorisliler atalarının özgün Indo-European dinine bağlı kalmışlardı.

Mikenae zamanlarının dini, aşağı sınıflar arasında genellikle yaşadı yine de. Klasik Yunanistan'ın dini her iki dinin bir karışımıdır.

Yukardaki anlatım her ne denli belkili (muhtemel) görülürse de, M ikenaelilerin Grek olup olmadıklarını bilmediğimiz anımsan-. malıdır. Bildiğimiz, bronzun yerini demirin aldığı ve deniz üstünlü­ ğünün bir süre için Fenike'lilere geçtiği sırada çözüldüğüdür.

Mikenae çağının daha sonraki bölümünde ve onun bitimin­ den sonra, yayılımcıların b azısı birleşip tarımcı oldu, bazısı önce kü� 109

çük Asya adalarına, daha sonra Sicilia ve G üney İtalya'ya geçti.

G rekler, uygarlığa, nicelik bakımından, ö n ce bu denizci kentlerde, yenilikler getirmişlerdir. Atina' nın üstünlüğü daha sonra gelir. Aynı zamanda deniz üstünlüğü a n la mın a geli r bu.

Ana Yunanistan toprakları dağlık ve büyük ölçüde verimsiz­ dir. Fakat, denize açılan, pek çok verimli vadiler bulunmaktadır.

Bu vadilerde tarımla yaşıyan, genellikle denize yakın bir kent çevre­ s i nd e toplanan topluluklar ortaya çık m ı ştır. B_u vadilerin birbiriyle k a r a d an bağlanışı n ı dağlar engeller. Böyle koşullarda, herhangi bir topluluğun nüfusu, iç k aynaklarına yeı m iyeccği ölçüde arlar art­ maz, karadakilerin den ize açı l m aları doğaldır. Anayurd kentleri, ge­ çim in daha kolay sağlandığı ye rlerde koloniler kurmuşlardı çok kez. Böylece, en eski tarihsel dönem de, Küçük Asya, S icilya ve İ on­ ya kentle rinde G rekler, anayurt G r c klerinden daha çok zengin ol­ muşlardır.

Toplumsal sistem, Yunan islan' ı n değişik bölümlerinde ayrıy­ dı. S parta' da, küçük bir soyl ular sınıfı ayrı ırktan ve ezilmiş serfle­ rin emeğiyle yaşamaktaydı. Daha yoksul tarım sal bc)lgelerde nüfus, daha çok ailelerinin yardım ıyla kendi toprağı nı işleyen çiftçilerden kuruluydu. Ticaret ve endüstrinin gelişt iği yerde, özgü r · kentliler maden lerde erkek ve dokuma endüst risinde kadın köleleri kullana­ rak ze ngin oldular. Bu köleler, İonya' <la çevredeki barbarlardan gel­ meydi, kural olarak savaş tutsaklarıydı. Varlığın çoğalı ılmasıyla as­ lında saygı . duyulan kadın ları yal ıtılması da artmıştır. Yalıtılmış olan kadın, daha sonra, G rek yaşantısının uygar yanlarına, Sparta ve Lesbos dışında, pek k üçük bir ölçüde kat ılm ışlır. Önce tek adam yönetim inden (monarchia'<lan) soylular yöne­ timine, sonra tiranlıktan demokrasiye doğru bir değişme g ö r ü l m ü ş­ tür. Krallar M ısır ya da Babil' <lcki gibi m utlak bir güce sahip değil­ di. Bir yaşlılar k urulu danışmanlık ederdi onlara ve geleneği çiğne­ me hakkı verilmezdi. T i ranlı k da zorunlu olarak kötü yönetim anla­ mına gelmemiş, "yönetme gücü kalıt ımsal olmayan kişinin yöneti­ mi" demek olm uştur. Demokrasi, köleler ve kadınlar dışındaki hal­ kın yönetimidir. İlk tiranlar, M e<lici' ler gibi, güçlerini, ilişkin olduk­ ları zenginler sınıfının en zengin üyesi olmalarından almıştı. Varlık­ larını çok kez, alım ve gümüş madenlerine sahip oluşlarına dayan­ dırmaktaydı. Bu kaynak, İonya ve Lidya' da para basma işi ortaya çı·

110

kınca daha çok kazanç sağlamıştır. Para basma işlemi İ . Ö. 700' den az önce bulunmuş görünüyor . (P. N. Ure, Tiranlığın Kaynağı) . . . Ticaretin ya da korsanlığın (başlangıçta, ikisi pek ayrılmazdı) G rekler için en önemli sonuçlarından biri, onlara yazı sanatını getir­ mesidir. Yazı, Mısır ve Babil'de binlerce yıl var olmuş ve M inos Gi­ ritlileri artık Grek alfabe biçimi olduğu bilinen bir yazı kullanmışsa da Greklerin, alfabe yazısını elde ettiği tarih b e ll i d eğil d ir . Onlar yazmayı, Suriye' de bulunan öbür uluslar gibi, M ısır ve B abil etkile­ rine açık ve İonya, İtalya, Sicilya'daki Grek kentlerin\n doğuşuna değin deniz ticaretinde üstünlüğü elde tutan Finikelilerden öğren­ mişti. Suriyeliler İ. Ö. XIV. yüzyılda, Mısır' ın itizalcı kralı I khna­ ton' a yazarken hala Babillilerin çivi yaz ısını kullanıyorlardı. Fakat Tyre'li H iran (969-536), belki de Mısır yazısından türeyen Fi ni k e al­ fabe s iyl e yazmıştır. Mısırlılar, başlangıçta, salt bir resim çizilen n e s ­ nelerin adlarının ilk hecelerini, en sonra da tek tek harlleri anlatma­ ya başladı. İ lke şuydu:B ir kurbağayı vuran o k çu O harfini t e m s i l ederdi. Sözgelimi, İbrani alfabesinin üçüncü harfi olan gi m c l Ca­ mel (deve) anlamına gelir. Onun simgesi, devenin uzlaşımsal olmuş resmidir. Alfabe bütün üstünlüğünü Mısırlılarca d eğ i l , Finikelilcrce at ıl a n adımlarla sağlamıştır. Grekler Finikelilerden alarak, a lfabeyi kendi dillerine 'U yacak biçimde geliştirmiş ve ona ses l i harller ekliyc­ rck alfabenin yalnız sessiz harflere sahip o l m as ını önlem işlerdir. Bu elverişli yazma yönteminin elde edilmesi, kuşkusuz, G rek uygarlığının doğuşunu çabuklaştırmıştır. "

"

·

Hellen uygarlığının göze çarpan ilk ürünü Homen;>s' tur. H o­ m e ro s hakkındaki her ş ey tahmine d aya n ıyo r E.n çı k a r yol, onun tek bir kişi olmaktan çok bir şairler dizisi o l d uğ un u kabullenmek.

O şairler arasında belki de Ilias ve Odyssia'nın tamam lanması, aşa­ ğ ı yukarı 200 yılı almıştır. Bazısına göre bu tarih, İ. Ö. 750-550 ara­ sındadır, (Beloch, Grek Talihi, Bölüm Xll.} Bazısı da H o m e r os u n i. Ö. VIII. yüzyı! sonlarında hemen hemen bitmiş olduğunu i l er i sü­ rer. (Rostovtseff, Eski Dünyanm Talilıi , c. I, s. 399). H om erosçu şi­ irler, Atina'ya şimdiki biçimleriyle aralıklı ol a rak İ. Ö. 560-525 yıl­ ları arasında yönetimi elde bulunduran Peisstratos yönünden getivil­ miştir. Bu zamandan sonra Atina gençleri, Homeros' u ezber oku­ maya başlamışlar ve o Grek öğretiminin en önemli bölümünü bi­ çimlemiştir. Yunanistan' ın birtakım bölümlerinde, özellikle Spar­ ta'da, Homeros, daha sonraki bir tarihe değin aynı etkiye sahip ol­ mamıştır. .

'

.

111

Homerosçu şiirler, daha sonraki çağların saray romansları gi­ bi, halk arasındaki geçerli boş inanları aşağılık diye görmezlikten gelen, uygar soylular sınıfının görüşünü temsil eder. Çok daha son­ raki zamanlarda, bu boş inanlardan çoğu yine gün ışığına çıkmıştır. İnsanbilimin (antropolojinin) önderliğinde modern yazarlar, Home­ ros' un, ilkel bir anlatıcı (expurgator); görüsel aydınlanma konusun­ da üst sınıf ülküsünü savunan ve eski efsaneleri usa uyduran bir dü­ şünür olduğu sonucuna varmışlardır. Homeros zamanında da, daha sonra da, Grekler arasında tapınma konusu olan varlıklar, yalnız, Homeros' ta dini temsil eden Olympos tanrıları değildi. Grek zekası­ nın üstün zam anlarında baskı altında tutulan, fakat güçsüzlük ya da korku anlarında çullanmak üzere pusuya yatmış daha karanlılç ve il­ kel ögeler bulunm aktaydı ilkel dinde. Çöküş zamanları, Home­ ros' un bir yana attığı inançların, klasik çağ boyunca yarı örtük ola­ rak sürüp gittiğini açığa koydu. Bu olgu, tutarsız ve şaşırtıcı buluna­ cak çok şeyi açıklar. İ lkel din her yerde, kişisel olmaktan çok, oymak dinidir.

Sem patik büyü aracilığıyle, verim lilik, insan ve hayvan açısından oy­ mağın çıkarlarını geliştirmeye yönelen belirli törenler yapılırdı oy­ maklarda. Kış dönüm noktası, güneşin, gücünü azaltmamaya teşvik _edileceği zam andı. İlkyaz ve ekin biçme zamanı da uygun törenlere konu olm uştu. Bunlar çok kez, bireylerin ayrılık duygularını yitirdi­ ği ve kendilerini bütün oymakla bir tuttuğu büyük bir ortak heye­ can yaratmaya yaramıştır. Bütün dünyada, dinsel evrimin belirli bir döneminde kutsal hayvanlar ve insanlar törenle öldürülüp yenmiş­ tir. Değişik bölgelerde, bu dönem değişik tarihlerde çıkar ortaya. İ nsan kurban etme geleneği, genellikle, bu kurbanların yenmesin" den daha uzun sürmüştür. Böylesine kıyıcı yönleri bulunmayan bol­ luk törenleri yaygındı Yunanistan' da. Elcusis gizemleri, simgeleri açısından kökçe tarımsaldır.

Homeros'ta dinin, pek din havası taşımadığı kabul edilmeli.

Tanrılar, tümüyle insancıldır. İnsanlardan yalnız ölümsüz olmaları ve insanüstü güçlere sahip bulunmaları dolayısıyla ayrılır. Ahliikla pek ilgisi bulunmayan bu tanrıların nasıl olup da saygıyle karışık bir koku yarattıklarını kavramak güçtür. Sonraki tarihlere ilişkin oldu­ ğu var sayılan bazı parçalarda, Voltaireci bir aldırmazlıkla ele alın­ mıştır onlar. Homeros'takine benzer gerçek dinsel bir duygu, Olym­ pos tanrılarına, Zeus' un bile bağlı bulunduğu yazıt ya da alınyazısı 112

gibi karanlık Şeylere ilişkin olduğundan daha az ilişkindir. Yazık ki bu dinsel duygu Grek düşüncesini büyük ölçüde etkilemiştir ve bel­ ki de bilimin doğal yasaya inancını tüketen kaynaklardan biridir.

Homerci tanrılar, gerçekte toprağı sürenlerin öolluk tanrıla­ rı değil, egemen soylular sınıfının tanrılarıdır. Gilbert Murray şöyle . diyor: " Çok ulusun tanrısı, dünyayı yarattığını ileri sürmüştür.

Olympos tanrılarınınsa böyle bir savı yoktur. Onların yaptığı, yalnız dünyayı ele geçirmek olmuştur. Krallıklarını kurunca nasıl davran­ m ışlardır ? Yöneti.m işine mi girişmişlerdir? Ticaret ve endüstriyle mi uğraşmışlardır? ,Asla! Neden dürüst iş görsünlerdi? Haraç alıp yaşamak, vermeyenlerin üstüne yıldırımlarını gt)ndermek varken.

Egemen oymakbaşı, görkemli soyguncudan başka birşcy değillerdi.

Savaşırlar, iyice içerler, başuçlarında bekliyen topal demirciye kah­ kahalar savururlar, kendi kralları dışında kimseden korkmazlar, sev­ gi ve savaş dışında yalan söylemezlerdi." (Grek Dininin Beş Aşama­ sı, s. 68) H omeros'un insan kahramanları da yine Olympos krallarına benzer biçimde, çok iyi davranan kişiler değiller. Ö nder aile, mutlu bir yaşantı ortaya koyma başarısını gösteremeyen Pelops soyudur.

"Soyun Asyalı kurucusu Tantalos, mesleğine, tanrılara karşı doğru­ dan doğruya işlediği bir suçla başladı. Dendiğine göre, onlara ken­ di oğlu Pelops'un etini yedirdi. Pelops tansığa (mucizeye) benzer bir oluşla · yaşantıya döndü ve o da suç işledi. Pisatis Kralı Oinoa­ os' a karşı ünlü araba yarışını Cinomaous' un arabacısı Myrtilas' ın yardımıyla kazandı. Sonra ödül adadığı suç ortağını deniz atarak kurtuldu ondan. Oğulları Atreus'la Thyestes'e G reklerin " ate" de­ dikleri, cinayet işlemeye karşı, pratikte dayanılmaz değilse de güçlü bir iti biçiminde ortaya çıkan ilenme (lanet) !ndi. Thyestes, kardeşi­ nin karısını baştan çıkardı. Ailenin uğuru olan altın yapağılı koçu çaldı. Atreus'sa, kardeşinin sürgüne gönderilmesini sağladı, uzlaş­ ma bahanesiyle geri çağırıp, onu, çocuklarını (Atreus'un çocukları­ nın Ç. N.) düzenlenen bir şölende ağırladı. Kutsal geyiği öldürmek­ le Artemis'i gücendiren;kızı Iphigenia'yı, tanrıçanın yatışması ve Troia'ya (Truva'ya) donanması için güvenli bir geçit sağlamak ama­ cıyla kurban eden ve sadık olmıyan karısı Klytaimnestra'ylu Klyta­ imnestra'nın sevgilisi Aigisthos yönünden öldürülen Atreus' un oğlu Agamemnon'a lanet indi. Aigisthos, Thyestes'in sağ kalan oğluydu.

113

Agamemnon'un oğlu, annesini ve annesinin sevgilisini öldürerek ba­ basının öcünü aldı. "(H. J. Rose, Yunanistan 'da En Eski Kültür, 1925, s. 193).

Son biçimiyle Homeros, İonya'nın, yani Hellenci Küçük As­ ya ve o çevredeki adaların ürünü. Homerci şiirler şimdiki biçimleri­ ni en geç VI. yüzyılda almış. Grek bilim ve felsefesi bu çağda başlı­ yor. Dünyanın öbür bölümlerinde de temel önem taşıyan olaylar gö­ rülmekte o sıralar. Kungfutse (Konfüçyüs), Buddho (Buda), Zarat­ husthtra (Zerdüşt) eğer yaşadılarsa belki de o çağda yaşamışlardır.

Zarathusthra' nın yaşadığı tarih ölçümseldir. İ. Ö. 8000 yıhna değin geri gider o. (Bkz. Eski Çağın Tarihi, Cambridge, c. IV. s. 207).

Yüzyılın ortasında Kurusch (Cyrus) İ ran imparatorluğunu kurdu, bi­ timine doğruysa İranlıların sınırlı bir özerklik verdiği İonya' nın Grek kentleri verimsiz bir başkaldırma devin isine (hareketine) giriŞ­ ti. Darajavohusch (Darius) bastırdı bu başkaldırmayı. Grek kentleri­ nin seçkin kişileri sürgün edildi. Bu çağın kimi fılosofları, Hellenci dünyanın henüz kölelcşmemiş bölümlerinde, kentten kente dola­ şan, o iaman değin daha çok İ onya'ya özgü uygarlığı yayan (m ülte­ ciler) arasından yetişmiş; oradan oraya dolaşmaları sırasında, iyi davranış görmüştür. M. Ö. VI . yüzyılın ikinci yarasında yetişen ve yine sığıngan olan Xenophanes şöyle diyor: " Kışın, ateşin yanında, yumuşak yataklara uzanmışken, iyi bir yemekten sonra, tatlı tatlı şa­ rap içip, fındık fıstık atıştırıp söylediklerimiz şunlardı: " H angi ülke­ densiniz? Kaç yaşındasınız? Media krallığı kurulduğunda kaç yaşın­ daydınız?"

Yunanistan' ın geri kalan bölümü, Salamis ve Palataea savaş­ larında bağımsızlığını korumayı başarmıştır. Bundan sonra İonya bir süre için bağımsızlığa kavuşmuştur. Atina' nın Sparta yönünden yenilmesi ardından İ ranlılar, bütün Küçük Asya kıyılarını ele geçir­ diler. Onlara, Antalkidas barışında (387-386) verildi bu hak. Aşağı yukarı 50 yıl sonra aynı kıyılar Alexandros (İskender) imparatorlu­ ğuna katılmıştır. Çok sayıda, küçük bağımsız devletlere bölünmüştü Yunanis­ tan. Bu devletlerden her biri, kent ve kenti kuşatan bir tarım bölge­ sinden kuruluydu. Uygarlık düzeyi, Grek dünyasının değişik bölüm­ lerinde birbirinden çok ayrıydı. Hellen başarısının bütününe yardım­ cı olan, yalnız, bu küçük sayıdaki kentlerin varlığıdır. Üzerinde çok duracağımız Sparta, askeri açıdan önemliydi, kültürel açıdan değil1 14

di. Korinthos, zengin ve dirlikli büyük bir ticaret kentiydi. Fakat bü­ yük adam yetiştirmemişti pek.

Atasözlerine geçen Arkadia' da salt tarımsal, köy yaşantısına sahip topluluklar vardı. Kentliler Arkadia'nın idilsi olduğunu sanır­ dı. Gerçekteyse eski barbar korkunçluklarıyla doluydu orası.

Arkadia'da oturanlar, Pan'a tapınır pek çok verimlilik tören­ leri düzenlerlerdi. Bu törenlerde çok kez bir kare sütun, bir tanrı heykeli yerine iş görmüştür. Köylüler boğa satın alamayacak denli yoksul olduklarından, bolluk simgesi keçiydi. Yenecek az okluğun­ da, Pan heykeli dövülürdü. (Uzak Çin kentlerinde bugün de yapıl­ maktadır aynı iş. )Önceleri kurt olduğu var sayılan, belki de insan kurbanı ve yamyamlıkla çağrıştırılmış bir oymak vardı. Kurban edil­ miş bir insan etinden tadanın kurda dönüşt üğü varsayılırdı. Zeiıs Lykaios (Kurt Zeus) için kutsal olan bir mağara bulunmaktaydı.

Hiçbir gölge yoktu bu mağarada. Oraya giren, bir yıl içinde ölürdü . . Bütün bu boş inanlar klasik dönemlerde de sürüp gitm iştir. (Rose, a.g.y. s. 65, v. ö.)

Köken adı besleyici ya da çoban anlamına " Paon" olan Pan, Atina, V. yüzyılda İran savaşından sonra, ona tapınmayı kabul edin­ ce, yeri göğü kuşatan tanrıyı anlattığı biçim inde yorumlayan ve da­ ha yaygın olan adını almıştır. (J. H. Harrison, Grek Dinini İncele­ meye Giliş, s. 65 1).

Bununla birlikte eski Yunanistan'da, terimi bugün anladığı­ mız anlamda, "din" diyebileceğimiz, Olympos tanrılarıyla değil, çok doğal olarak kötü ün yapmış şarap ve esriklik tanrısı saydığımız D i­ onysos ya da Bakchos'la bağlantılı pek çok şey bulunm aktaydı. Ona tapınma sonucunda ortaya çıkıp, çok fılosofu etkiliyen, dahası, H ris­ tiyan tanrıbilimini biçimlcmekte payı olan derin gizemciliğe neden olan yol çok dikkat değer ve Grek düşüncesinin gelişimini incele­ mek istiyenlerce anlaşılmalıdır.

Dionysos ya da Bakchos, kökçe bir Trakya tanrısıydı. Trakya­ lılar, Greklerden daha az uygardı. Grekler barbar sayarlardı onları.

Bütün ilkel tarımcılar gibi onları da bolluk töreni.e ri ve boll uğu ge­ liştiren, Bakchos adlı, insan biçiminde mi boğa biçim imle mi oldu­ ğu belirsiz bir tanrıları vardı. Trakyalılar biranın nasıl yapıldığını bulduklarında, esrikliği tanrısal sandılar ve Bakchos' ü ululadılar.

Sonra, üzüm asmasını ve şarap içmeyi öğrendiklerinde Bakchos 1 15

hakkında daha da iyi düşündüler. Bakchos' ün bolluğu arttırma yo­ lundaki görevleri, genellikle üzümle ve şarabın ürünü olan kutsal delilikle ilgili görevlerine bakıldığında oldukça alt aşamadadır.

Ona tapınma hangi tarihte Trakya'dan Yunanistan' a gelmiş­ tir bilmiyoruz. Fakat bu geçisin, tarihsel zamanların başlangıcından az önce olduğu anlaşılıyor. Bakchos töreni, tutucular yönünden düş­ manlıkla karşılanmıştı. Yerleşti yine de. Vahşi hayvanları parça par­ ça etmek ve çiğ çiğ yemek gibi barbar ögeler ve tuhaf bir feminizm vardır onun içinde. Yüksek sınıftan, yaşlı başlı kadınlar, genç kız­ lar, çıplak tepelerde, coşkunluk yaratan danslarla, belki kısmen al­ kolden gelen; fakat daha çok gizemsel olan esriklikle topluca sabah­ lardı. Kocalar .bu işi can sıkıcı bulmuşsa da dine karşı gelmeyi göze alamamışlardır. Törenin güzelliği ve vahşiliği Euripides'in Bakclwi adlı yapitında ortaya dökülür.

Bakckhos ' un Yunanistan' daki başarısı şaşırtıcı değildir, Ça­ buk uygarlaşan bütün topluluklar gibi G rekler ya da onların belirli bir bölümü, ilkel sevgisine, geçerli ahlakın onayladığından çok daha içgüdüsel ve tutkulu bir yaşantıya bağlılığı geliştirmişlerdir. Zorlu, duygusu olmaktan çok davranışı uygarlaşan erkek ya da kadın için al<ılcılık sıkıcı, erdem bir yük ve kölelik sayılır. Bu da, duygu, dü­ şf· nce ve davranışta tepkiye yol açar. Bizi özellikle ilgilendirecek olan, düşüncedeki tepkidir. Fakat duygu ve davranıştaki tepki üzerinde de durulmalıdır biraz.

Uygar kişi vahşiden, özellikle, sonunu düşünmekle, ya da an- . lamı az çok daha geniş bir sözcük kullanırsak, uzgörüylc ayrılır. Şimdinin zorluklarına, uzak da olsa geleceğin zevkleri uğruna· kal" lanmak isteğindedir uygar kişi. Bu alışkanlık, tarımın doğuşuyla önem kazanmaya başlam ıştır. Hiçbir hayvan, hiçbir vahşi yaratık, arıların bal yapması, sincapların fındıkları gömmesi türünden bir­ kaç salt içgüdüsel hareket dışında gelecek kış için, ilkyazdan çalış­ maz. Böyle durumlarda hiçbir öndüşünce yok; gözlemci bir insana yararlı olacağını daha sonra kanıtlayacak bir deviniyle doğru, dolay­ sız bir İLİ vardır. Gerçek bir öndüşünce, kişinin zorlıyan bir iti ol­ m aksızın iŞ görmesiyle ortaya çıkar. Çünkü, yargı gücü, gelecek bir zamanda, o işten yararlanacağını söyler kişiye. Avlanma, öndüşün­ ceyi gerektirmez. Zevk veren bir iştir. Toprağı sürmek, bir em.e ktir ve kendiliğinden bir itiyle yapılmaz, ön düşünceyi gerektirir.

Uygarlık, itiyi, yalnız, bir senaryo gibi hazırlanmış öndüşün·

·

1 16

ce aracılığıyla değil, yasa, alışkanlık ve din aracılığıyla da denetler.

Bu denetleme, uygarlığa,' barbarlıktan kalmadır. Uygarlık onu, da­ ha az içgüdüsel, daha çok sistematik yapmıştır. Belirli davranışlar cinayet olarak damgalanmış ve cezalandırılmıştır. �aşka birtakım davranışların, yasaca cezası yoksa da, onlarla ilgili suç işleyenleri toplum hoş karşılamaz. Özel mülkün ortaya çıkması, kadınların ba­ ğımlılığını ve genellikle köle sınıfını da birlikte getirmiştir. Toplu­ luk, ereklerini bir yandan bireye zorla kabul ettirirken beri yandan birey, yaşantısının bütününü gölden geçirme alışkanlığını elde et­ m iş olduğundan, şimdiki durumunu gelecek durumuna feda eder.

Bu işlemin daha öteye götürülebileceği açık. Sözgelimi aşırı öl­ çüde cimri olan biri böyle davranır. Uçlara varmaksızın konuşmak gerekirse, işin sonunu düşünmenin, yaşantıda en iyi birtakım şeylerin yitirilmesine kolayca yol açabileceği söylenebilir. Bakchos' e tapınan­ lar, öndüşünceye karşı çıkarlar. Fiziksel ve t insel esriklik durumun­ da, öngörünün ortadan kaldırmış olduğu şiddı.:t li bir duyguya kavu­ şurlar yeniden. İm ge l er i, gündelik yaşantının tutuklusu olmaktan kur­ tulur birden. Bakchos töreni, " coş�unl uk" adı verileri ve kökçe tanrı­ nın, kendini tanrıyla bir tutan tapınanın bedenine girmesi anlamında­ ki durumu çıkarmıştır ortaya. İ nsan başarısında en büyük olma özelli­ ğine sahip çok şey belli olarak esriklcşme ögesini, yani uzgörüyü tut­ kuyla silip süpürme öğesini içerir. (Alkolle olan esriklcşmeyi değil, zi­ hinsel esrikleşmeyi amaçlıyorum . ) Bakchik öge olmasaydı, yaşantı il­ ginç olmayacaktı. Fakat onunla �la sakınca d � ludur yaşantı. Tutkuya karşı uzgörü, tarih boyunca-gelen bir çatışmayı biçimler. Bizim, bütü­ nüyle tek bir yanı tutacağımız çatışma değildir o.

Düşünce küresinde ciddi uygarlık, aşağı yukarı bilimle eşan­ lamlıdır. Arıtılmamış bilim, doyurucu değildir. İnsanlar aynı zaman­ da, tutku, sanat ve dini de gereksinir. Bilim bilgiye sınır koyabilir, im­ geye değil. Grek fılosofları arasında, sonraki filosoflar arasında oldu­ ğu gibi, öncelikle bilimsel ve öncelikle dinsel düşünenler bulunmak­ taydı. Dinsel olanlar, dolaylı ya da dolaysız olarak, Bakchos dinine çok şey borçluydu. Bu durum, en bıı.şta Platon için söz konusudur.

Platon aracılığıyla, en son Hristiyan tanrıbilim inde, beliren gelişmelere aktarılmıştır.

Bakchos. tapınması kök _ biçimiyle vahşi, Çok bakımdan kırıp dökücüydü. Onun, ·filosoflari etkiliyen biçimi bu değil;çileci, fiziksel 1 17

esriklikyerine zihinsel esrikliği geçirmiş ve Orpheos'tan gelme tinsel­ leşmiş yanıdır.

Orpheos, karanlık, fakat ilginç bir tip. Kimi onun gerçek bir kişi olduğunu ileri sürer, kimi de bir tanrı ya da, imgesel bir kahra­ man. Geleneğe göre Bakchos gibi Trakya' dan gelmiştir. Kendisinin, ya da kendisiyle çağrıştırılan devininin G irit'ten çık.mış olması belkili (muhtemel). Orpheosçu öğretiler, ilk kaynaklarının Mısır olduğu an­ laşılan çok şey içe rmekte. Mısır da, Girit aracılığıyla Yunanistan'ı et­ kiliyor. Orpheos' un, Bakchos'e aşırı bağlılıkla çıldırmış Mai naslar yö­ nünden parça parça edilmiş bir reformcu olduğu söylenir.

Orpheos' un m ü ziğe düşkünlüğü, efsanenin eski biçimlerinde, sonra olduğu ölçüde ön planda değildir. Öncelikle rahip ve filosof ol­ duğu anlaşılıyor. Eğer yaşasaydı, öğretileri ne olursa olsun, Orpheos­ çular yaygın etki yapmış. Tinin, ölümden sonra başka bedene girdiği­ ne, bitimsiz bir sevinç ya da azap içinde olacağına ya da geçici acı çe� keceğine inanırlarmış. Kısmen törenlerle, kısmen de belirli bulaşma­ lardan kaçınarak "arı" olmayı amaç edinmişler. Aralarında en sofula­ ,rı, belirli törenler dışında hayvan eti yemez, o törenlerdeyse yalnızca simgesel olarak yerlermiş. Bu sofulara göre insan, kısmen yeryüzü­ ne, kısmen de gökyüzüne ilişkinmiş. Anlanmış bir yaşantıyla, gökyü­ züne ilişkin bölüm güçlenir, yeryüzüne ilişkin bölümse gücünü azal­ tır, sonunda kişi Bakchos' le kaynaşıp, "Bakehos" adını alırmış. İşlen­ miş Orphcusçu tanrıbilime bakıİırsa Bakchos bir kez -annesi Serne­ le'den, bir kez de babası Zeus' un oyluğundan olmak üzere iki kez doğmuş.

Bakchos efsanesinin pek çok biçimleri bulunmaktadır. Onlar­ dan birinde Bakchos, Zeus' la Persephone' nin, küçükken tiranlarca parçalanan tek oğlu olarak görünüyor. Tiranlar, onun yüreği dışında bütün etini yem iş. Yüreğin Zeus' ça Semele'ye verildiği ya da Ze­ us' un onu da yediği konusunda, ayrı söylentiler var. Her iki durum da Bakchos' ün ikinci kez doğuşuna yol açmış. Törenlerde, Bakc­ hos' un tiranlarca parçalanıp yenmesinin yeniden sahneye konulduğu varsayılmış. Burada hayvan bir bakıma Tanrı'nın cisimleşmesi. Tiran­ lar yeryüzünde doğmuş fakal, tanrıyı yedikten sonra tanrısal bir ışığa kavuşmuş. Böylece insan, kısmen dünyaya ilişkin, kısmen de tanrısal.

Bakchos törenleri, kişioğlunu büsbütün tanrılaştırmak istemiş.

1 18

Euripides, Orpheosçu bir rahibin diliyle açıklayıcı bilgi veri­ yor bize: Efendisi Europa 'nm! _ Zeııs'ten doğma, Tyros soylu, Ayaklan altmda yiiilerce Girit kalesi tutan!

Sana yakanyonını Bu loş tapmaktan : Qııicke - Karventalıtası Clıalybes çivisiyle kunılıı, Vahşi boğa kam Se111i ağacıyla çatık, Dum bir ımıakta akıyorgii nle1im.

Beıı Ida 'lı Jııpiter'in (*) kölesi Toplıılıığw ı a yeni katılmışım om111.

Zageos(* *) alanlannda dolaşıy<mım Gece yanlan.

Gürleyen sesine dayamyor, Kıpkızıl kanayan şölenler ve1iyonını.

-Siirdiin"ip bağ ateşini Biiyiik Aııa 'mn Özgürleşnı ekteyinı.

"Ralıipleriıi Bakclıos 'ii " deniyor bana.

Salt beyaza bün"ilıüp Amınıışını kötü/iiğünden, Kişioğlwıwı ve Tııtııklannıış çamıın111dan. .

Sümıiyonun dııdaklannıı etlere, Canlı olan Bir zamanlar.

Mezarlarda ölünün tinine, öbür dünyada yolu nasıl bulacağı, k urtulmaya değer olduğunu kanıtlamak için neler söyliyeceği konu·

(' ı < ı izemsel olarak Bakchos'le özdeş tutulmuştur.

( •• .ı l>akchos.

119

sunda bilgi veren Orpheosçu yazıtlar bulunmuştur. Kırılmıştır ve ek­ siktir bu yazıtlar. En bütün olan Petalia yazıtı şudur: Bir kay11ak bıılacaksm Hades 'i11 solıı11da Ve Ya11mda bir seıvi agacı Beyaz.

Yaklaşma pek o kay11ağa.

Bellek Gö[ii yanmda Bir başka ımıak göreceksi11 Suyıı soğuk Öniinde gözeliler. Şöyle konuş: Yıldızlı gö,�ı"in ve yeıin Çocıığı.ıyum ben Göktedir soyum Biliı:ı·iniz.

Sıısuzlukta11 yandım Bakm!

Bellek Gölü 'niin suyww esirgemeyin sakm.

Kııtsal kaynaktan su verecekler sana

Öbiir_'iıiğitler arasmda Üstün yelin olacak sonra.

Başka bir yazıtta, " Esenlik sana ( . . . . . ) nın acısına katlanan. İn­ sanken bir Tanrı oldun denmektedir. Bir başkasındaysa, " Ey mutlu ve varlıklı, Tanrı olacaksın ölümlü olmak yerine" tümcesi okunuyor.

Tinin su içmiycceği kaynak, biri, unutkanlık veren Lethe, öbü­ rüyse anımsamayı getiren Mnemosyne kaynağıdır. Tin eğer, öbür dünyada kurtuluşu sağlamak istiyorsa, unutmıyacak, tersine doğa üs­ tü bir belleğe sahip olacaktır. ·

·

Orpheosçular, çileci bir dinsel öbek bilmiyorlardı. Şar. on­ lar için, daha sonra Hristiyanlığın "sacrament" töreninde ok', :"�I ,;ibi bir simgeydi yalnız. Onların aradığı, " coşkunluk" ve "tanrıyL ı,,rleş­ mekti. Orpheosçular, kendilerinin bu yolda, normal araçlarla elde ·

120

edilemez gizemci bir bilgi elde edeceklerine inanmışlardı. Graikos felsefesine, Orpheus'un, Bakchos dininin bir reformcusu olması gi­ bi,. Orpheosçuluğun bir reformcusu olan Pythagoras'la. girmiştir gi­ zemci öge. Pythagoras'tan başlayarak Orpheosçu ögeler Platon felse­ fesine, Platon' dan başlıyarak bir aşamada dinsel olan sonraki felsefe­ ye katılmıştır.

Kesinlikle Bakchos' cü ögeler. Orpheusçuluğun etkili olduğu her yerde varlığını sürdürmüştür. Bunlardan biri, Pythagoras'ta çok görülen ve Platon' da kadınların tam siyasal eşitliğini istemeye varan feminizmdir. " Cins olarak kadınlar-der Pythagoras- sofuluga doğal olarak daha yatkındırlar. " Başka bir Bakchosçu, ögeye, aşırı heyeca­ na duyulan saygıdır. Graikos acıklı oyunu, Dionysos t ö r e n l e r i nd e n tü­ r e m işt ir. Özellikle Euripides, Orpheusçuluğun belli başlı iki tanrısı­ nı, Bak c hos ' le Eros' u u l u l a r . Katılığa kaçan a h li'i k sa l davranışlara sa­ hip k işiye saygı duymaz.

Acıklı oyunlarında çıldırmaya yatkındır ya da, i nanmazlıkları yüzünden gücendirdikleri tanrılarca sıkıntıya konulmuştur b öyl e kişi­ ler.

Greklerle ilgili uzlaşıms � I g ele ne k , onların; tutkuyu, insanın dışından ele alma yeteneğini veren şaşılacak b i r serinkanlılık göster­ dikleri, heyecansız ve Olympos tanrılarına i n a n a n kişiler oldukları yo­ lundadır. Bu durumda Groikoslar tutkunun ortaya koyduğu h erh a n ­ gi bir güzelliği ayırt edebilm işlerdir. Tek yaiılı bir görüştür bu ve bel­ ki, Homeros, Sophokles ve Aristoteles için doğrudur. Ancak dolaylı, dolaysız, Bakchosçu ve Opheosçu etkiler altında kalmış G rekler için hiç de doğru sayılmaz. Gizemlerin Atina devlet dininin en kutsal _bö­ lünün biçimlediği Eleusis kentinde şöyle bir ilahi okunurdu: Taşqıı kadelıiııle Çıldutaıı eğleııtfnle Gel Eleıısis 'iıı çiçekli vadisine Bakclıos Paean _ Hey

Euripides' in . Bakchai' sinde Mainaslar korosu, serinkanlılığın tam tersi olan, şiir ve yabancıllık (vahşilik) bileşimini koyar ortaya.

121

Yabancıl bir hayvanı parça parça edip oracıkta çiğ çiğ yemenin zevki­ ni anlatır: Sevinç sevinç dağlarda Jıey Baygın düşmek yanşta, Derisine sanldığında sen Kıttsal keçinin .

Katıldığında lıer şey Çeşmelerin sevincine Ve keçinin kanma Akan Hızlı, kıpkızıl.

Katılmak sonra mııtlıılıığıma Vahşi yaratık yemenin.

Güne kovııştıığıı yerde tepenin, Pluygia Lydia dağlamıa Yol gösteren Bromios.

(Bromios, Bakchos' ün pek çok adından biri.) Mainasların dağ­ lık yörelerdeki dansları, yalnız çılgınlık değil; uyg a rlığ ın yükl e rind e n ve üzüntülerinden, insansal olmayan gü ze lliğin dünya s ına , esinti ve yıldızların özgürlüğüne kaçış. Daha az çılgın bir havada şöyle konu­ şur Mainaslar: Gelecek mi o günleryine Dans ettiğim ıızwı ıızıın Karanlıkta başlayıp, Sönene değin yıldızlar?

Duyacak mıyım çiğ'i içimde solgun ?

Esi11tileli11 akışım saçımda ?

Parlayacak mı ayaklanm Beyaz geniş ve loş alanlarda ?

Ey geyik ayaklan Kaçan omıana Yemyeşil!

Sıçraması avm Korkuyla değil anık. Ölüm baskısı ötesinde tuzaklar.

122

Greklerin ağırbaşlı olduğunu yinelemeden önce, Eugene O' Neill'in bir oyununda, yaşlı başlı Philedelphialı bayanların Mainas' ­ lar gibi davrandığını göz önüne getirmeye çalışın bir.

Orpheosçular reforma uğramamış Bakchos tapınıcısından da­ ha ağır başlı değillerdi. Onlar için bu dünyadaki yaşantı, acı ve bıkkın­ lıktır. Sonsuz doğum ve ölüm döngüleri boyunca dönen bir çarka ka­ pılmışız. Gerçek yaşantımız yıldızlarda. Bizse yeryüzüne bağlanmı­ şız. Ancak, arılaşma, el yuma ve çileli bir yaşantıyla kurtuluruz bu çarktan. Sonunda, Tanrı'yla birleşmenin coşkunluğuna kavuşuruz.

Yaşantıyı kolay ve hoş bulan kişilerin görüşü değildir bu, daha çok zenci düşüncesini andırır: İçimi dökeceğim Tann 'ya Eve döndükte

Grekler genelde, büyük bir bölümüyle, tutkulu, mutsuz, ken­ disiyle savaşta, anlıkla bir yöne, tutkuyla başka bir yöne yönelmiş, sa­ natı yaratan imge gücüne cehennemi yaratan, hakkını istem li bir bi­ çimde arama tutumuna sahip kişilerdir. "Hiçbir şey aşırı olmamalı" anlamına gelen bir ilkeleri vardır. Fakat gerçekte, her şeyde aşırıya ., kaçmışlardır: Salt, düşüncede , şiirde, dinde ve günahta hep böyle ol­ muştur. Büyük olduklarında, büyük olmalarını sağlayan, tutkuyla an­ lık karışımıydı. Dünyayı, hiçbir şey, bütün bir gelecek için Greklerin değiştirdiği ölçüde değiştiremezdi. Onların m itologiadaki ön tipleri Zeus değil, ateşi gökten yere indiren ve bitimsiz acıyla ödüllencn Promctheos'tur. ·

Grekleri bütünüyle' anlatır biçimde alınırlarsa, şimdi söylenen­ ler, onların " ağır başlı" sözcüğüyle belirlenmeleri ölçüsünde tek yanlı olacaktır. Gerçekte, biri, tutkulu, dinsel, gizemci, öbür dünyacı; öbü­ rüyse, sevinçli, görümsel, usçu ve değişik olguların bilgisini elde et­ mek yolunda iki eğilim vardı Yunanistan' da. İ kinci eğilimi temsil et­ miştir Heredotos. İonyalı fılosoflar olsun, bir' noktaya değin Aristote­ les olsun aynı eğilime kapılmaktan geri kalmamışlardır. Beloch, Orp­ heosçuluğu anlattıktan sonra şöyle diyor (Adı geçen yapıt, l, s. 434): "Grek ulusu, bu dünyayı yadsıyıp gerçek yaşantıyı öbür yanda arayan hareketli bir enerj iye sahipti. Böylece Orpheosçu öğreti dev­ let dinini, dahası, Atina gibi, gizemleri kutlamayı resmi tören olarak benimsemiş ve onlara yasal bir koruma sağlamış o_lan topluluklarda 123

bile en küçük bir etki yapmaksızın göresellikle dar bir çevreye özgü­ dür. Bu düşüncelerin Grek düşüncesinde başarı kazanması için tam 1000 yıl geçmiştir. Başarı sağlıyan düşüncelerin bambaşka tanrıbilim ­ sel bir giysi içinde olduğu doğrudur." Özellikle Orpheosçuluk dolu Eleusis gizemleri konusunda, yu­ karıki anlatımın aşırı olduğu görünür. Daha açık konuşll}ak gerekir­ se, dinsel bir yapıya sahip olanların Orpheosçuluğa döndüğü, usçula­ rınsa O r pheos ç u l uğ u küçümsediği söylenebilir. Orpheosçuluğun du­ rumu, İngiltere' de XVI I I . yüzyıl sonu ve XIX . yüzyıl başında ortaya çı k a n Methotçuluğa benzetilebilir. Ö ğren i m görmüş b ir G rek' in babasından ne öğrendiğini bili­ yoruz <la az buçuk;yüşantısının i l k yıllarında, e rk e k ler i n yararlandığı uygarlığın büyük ölçüde <lışı.nda bırakılmış annesinden ne sağladığını çok az bilmekteyiz. Öğrenim görmüş Ati!lalıların, en iyi dönemde bi­ le, açıkça bilinçli olan zih i nsel işlerinde usçu olmalarına karşin; gele­ nekten ve çocukluktan, güç zam anlarda başarılı olduğunu daima orta­ ya koymaya yatkın daha ilkel bir duygu ve düşünce yolunu öğrendiği belkili (muhtemel) görün üyor. Bu n e d e n l e , Grek görüşünün, basit.bi­ çimde çözümlenmesi yetc,rli değildir.

Dinin, d a h a özel ol:.ırak Olymposçu olmıyan d!Pin, Grek dü­

şüncesine etkisi son zamanlara değin yeter ölçüde anlaşılmadı. Jane H arrison'un, Grek Diişii11cesi11i11 İ11celennıesi11e Giriş adl ı devrimsel betiğinde G rek halk dinindeki Dionysos ögeleri ve ilkel ögeler ü ze r i n ­ de durulmuştur. F. M . C o r n for d ' u n Dinden Felsefeye adlı yapıtı,

Grek felsefesini öğretenleri, dinin filosoflar üzerindeki etkisinden ha­ berli kılmak istemiştir. Fakat, yorum larının çoğunda, ya da bu konu­ daki insanbilimindc ( antropolojisindc ), bütünüyle güvene değer bulu­ namaz. Bildiğim en dengeli anlatım, John Burnet' nin, Eski Grek Fel­ sefesi' iıin özellikle ikinci b ö l ü müd ür ("Bilü1ı ve Din " bölümü). Bilim­ l e din arasındaki çatı şm a , Burnet'e göre sahnenin İ onya'dan batıya kaymasıyfa birlikte Hcllas' ta görülen (İ. Ö. VI. yüzyıl) dinsel canla­ nıştan doğmuştur. " Kıta H ellas' ının dini, İonya'dan çok ayrı bir yol­ da ·gelişir. Özellikle Trakya' dan gelen ve Homeros' ta yalnızca sözü edilen Dionysos'a tapınma, i nsanın dünyayla olan bağlantısına bakı­ şık, bütünüyle yeni bir yolun özünü içerir. Trakyalıları yüksek görüş­ lerle yüceltmek, yanlış olur genellikle. Grekler için, coşkunluk, tinin, kişi oğlunun güçsüz bir vekili değil, sok daha başka bir şey olduğunu 124

ve onun gerçek yapı sını ancak, beden dışında, ortaya koyduğunu anla­ tır. " Grek dininin, doğu dinlerince daha önceden ulaşılan aşama­ ya girm e k üzere okluğunu görüyoruz. Fakat , bilimin doğuşu için bu yönelimi, neyi n durdurabildiğini görmek güç. G rekle r in, Doğu tipi bir dinden, rahiplik kurumuna sahi p olma.m alan n edeniyle kurtul­ d u k la r ı s öyle n ir genellikle. Fakat bu, sonucu n e d e n sayma yanlışına düşmektir. Dogmaları rahipler ortaya koym az, ama o r t aya ç ı ka n dog­ maları korurlar. Doğu ü lkeleri, gelişmelerinin ilk aş am a larında, t a m anla n1 ı yl e r ah ip lik kurumuna sahip d eğill er d i. Yunanistan' ı kurta­ ra n , r a h i p l e ri n yo k luğu değil, daha çok, bilimsel okulların varlığı d ır . " " Yeni din -bir bakıma insanlık ölçüsünde e s k i olduğu halde bir bakıma ye ni olduğu için böyl e diyöruz-, Or ph e osç u toplulukların kurulm asıyla, en yüksek gelişim noktasına vardı. Görebildiğimiz den­ li, anayurdu At t i ka ' yd ı o n l a r ın . Ö zelli kl e, G üney İ talya ve Sicilya' da olağanüstü bir hızla yayıldılar.

Her şeyd en önce Dionysos tapınmalarını u ygu lıyan ce m a a t l e r, H e l l c nl c r a r asın da ye ni olan i k i özellikle ayırt e dilm i ş le rd i : 1 ) Vah yi, d i n sel o t orit e n i n kaynağı o l ar ak gör üyorla r dı .

2) Yapay t opl u luk lar biçiminde örgütlenmişlerdi.

Onların tanrıbilimlerini içer e n şiirler, kengisi Hades' e · inen, sonuçta öbür dünyada bedenden ayr ılan tini kuşatan sakıncalar ara­ sında güvenli bir önder olan Tra k yalı O r ph c u s' a yü k l e n m i şt i . " Bur n e t , bi rbi r l e r iyle ili n tisi olmadığı halde, O r ph eos ç u ina n çl a rla, aşağı yuk a r ı aynı zamanda Hindistan'da ya ygın i n a n ç­ lar arasında göze çarpıcı bir benzerlik olduğunu ileri sürer. Orp­ hcosçularca e ğl e n t i anlamında kullanılan, inananın tinini arıtacak, onu, doğu ş u n çarkından kurtaracak "sacrament" anlamına gelir.

O lym po s r a hi p l e r i n in kültünden ayrı o lar a k , Orpheosçular, "kili­ sc" leri a n d ıra n, h a n gi bir kişinin ırk ve din gözet ilm e ksi zi n bir gi ­ r i ş tö re n i yl e ka t ılab i l e ceği din se l t o p lulukları kurmuşla rdır . Bir ya­ şantı yolu ola ra k " phil osophia" kavramı, onların et k isiyle doğa r .

125

KONU

il

MILETOS OKULU VE THALES

Öğrenenler için yazılmış her felsefe tarihinde ilk söz konusu edilen, felsefenin, her şeyi suya bağlayan Thales' le başladığıdır. Bu durum felsefe için, öğretim programının beklediği saygıyı, ileri ölçü­ de olmasa da göstermeye çalışan bir öğrenci için cesaret kırıcıdır.

Bununla birlikte, sözcüğün modern anlamıyle, bir fılosof olarak de­ ğil, bir bilim adamı olarak Thales'e saygı duymamızı gerektiren bü­ yük bir neden bulunmaktadır.

Thales Küçük Asya' da gelişen bir kent olan, içinde büyük bir köle nüfus barındıran, özgürleri arasında yoksul zengin çatışma­ sının yer aldığı M iletos'un yerlisiydi. Miletos'ta halk önce başarı ka­ zandı ve soylu kişilerin karılariyle çocuklarını öldürdü. Sonra, soylu kişiler egemen olup karşıtlarını diri diri yaktılar, kent alanlarını can­ lı meşalelerb aydınlattılar. (Rostovtseff, Eski Dünyanın tarihi, c. 1 , s. 204) Thales zamanına benzer koşullar, Küçük Asya G rek kentle­ rinin çoğunda görülmüştür. İonya'nın öbür ticari kentleri gibi Milctos <la Yi i . ve VI. yüz­ yıllarda önemli ekonomik . ve politik gelişmelerle karşı karşıya kal­ mıştı. Politik güç önce, arazi sahibi soylu kişilere aitti, fakat yavaş yavaş tüccarların eline geçti. Sonra tüccarların yerini, adet olduğu gi­ bi, demokrat bir partinin desteğiyle güçlenen tiran aldı. Lydia krallı­ ğı, Grek kıyı kentlerinin doğusuna rastlıyordu, o kentlerle, Ninua'­ nın düşüşüne değin (İ. Ö. 612) dest kaldı. Ly<lia'yı, dikkatini batıya çevirme konusunda özgür bıraktı. Milctos genci olarak ve özellikle Kurus yönünden yenilgiye uğratılan son Lydia kralı Kroisos' a dost­ luk bağlarını sürdürdü. Mısır'la önemli ilişkileri vardı. Lydia Kral'ın kiralık Grek askerlerine dayandığı ve belirli kentleri Grek ticaretine açtığı Mısır' da ilk yerleşme bölgesi bir Miletos garnizonunun işgal ettiği bir kaleydi. Fakat İ. Ö. 560-510 yılları arasında en önemli yer­ leşme bölgesi D aphae'ydi. Jeramiah ve daha birçok,_İbrani Nabu127

kadnasor'dan (Nabu-kudurri-ussur) (Nabu .Kondnosar) kaçıp bura­ ya sığınmıştı. (Jeramiah, 435, V. Ö) Mısır, kuşkusuz olarak Grekle­ ri etkilediği halde, İbranileri etkilememişti. Jeramiah'nın kuşkucu İonyalılara karşı nefretten başka bir şey duyduğu da varsayılamaz.

Thales' in yaşadığı tarih konusunda, gördüğümüz gibi en bü­ yük kanıt, onun, gökbilimcilere, göre İ. Ö. 585'te yer almış olması gereken bir güneş tutulmasını önceden belirlemiş olmasıdır. Başka bir kanıt da, Thalcs'in işlevliklerini, aşağı yukarı bu zamanla çakış­ tırma konusunda yukariki kanıtla çakışır. Bir güneş tutulmasını ön­ ceden bildirmek, onun adına, büyük bir öke (deha) belirtisi değil­ dir. Miletos, Lydia'yla birleşmişti. Lydia'nın B abil'le kültürel bağ­ lanlısı vardı ve Babili gökbilimciler, güneş tutulmalarının, aşağı yu­ karı 1 9 yıl l ı k bir dönem esasına göre ortaya çıktığını bulmuşlardı, ay tu t ulmala rı nı ise t am bir başarıyla önceden bilebiliyorladı. Fa­ kat, bir yerde görünüp başka bir yerde görünmemesi, nedeniyle gü­ neş tutulm aları konusunda engele uğramışlardı. Sonuç olarak, şu ya da bu tarihteki güneş tutulmalarını gözlemenin zahmete değer olduğunu biliyorlard ı . İşte bu bilgi, belkiliklc (muhtemelen) yaban­ cı değildi Thales' e. G üneş tutulmalarının neden dönel olduğunu ne Thalcs biliyordu ne de Babilli gökbilimciler. Thales' in Mısır'da do� !aşlığı ve ge o m et r ia yı oradan Greklere ge tirdiği söyleniyor. Mısırlı­ ların geometria konusunda bildikleri, daha çok parmak hesabından ibaretti. Thalcs' in daha sonra Grekler yönünden bulun a n tümden­ gelimsel bilgilere ulaştığına inanmak için bir n e d e n yoktur. Karada iki noktadan yapılan gözlemle denizdeki bir geminin uzaklığının na­ sıl hesap edileceği ni ve piramidin yüksekliğinin, gölgesinin uzunlu­ ğuyla nasıl ölçübilcceğini bulmuş görünüyor. Başka pek çok geo­ metria t e o remleri de ona yükleniyor. Fakat, belki de yanlıştır bu.

Thal c s, Yunanistan' ın her biri, özellikle, bir bilgelik deyişiyle üri yapmış 8 bilge kişisinden biriydi. Geleneğe göre, Thales'in bilgelik deyişi "en iyi şey sudur" tümcesidir. '

A ristotelcs'e bakı lırsa, Thales suyun, kendinden bütün öbür nesnelerin türetildiği köken töz olduğunu ve yerin su üzerinde dur­ duğunu ileri sürm üş, demiri devindirdiği için mıknatısın içinde tin bulunduğunu, dahası bütün nesnelerin tanrılarla dolu olduğunu dü­ şünmüş. (Burnet, Eski Grek Felsefesi'nde bu kanıyı kuşkuyla karşı­ lar, "questions" s. 51).

128

Her şeyin sudan yapıldığı anlatımı bilimsel varsayım sayılma­ lıdır ve hiç de aptalca değildir. 20 yıl önce benimsenen görüş, her şeyin suyun 2/3 'ü olan hidrojenden yapıldığı konusundaydı. Grek­ ler varsayımlarında aceleciydi. Fakat, en sonunda " Miletos Okulu" onları, görümsel olarak sınamaya hazırlanmıştı. Thales hakkındaki bilgimiz, onun kişiliğini yeter ölçüde yansıtamayacak denli azdır.

Onun Miletos'taki ardıllarıyla ilgili olarak daha çok şey bilmekte­ yiz. Ardılların görüşlerindeki kimi şeylerin Thales'ten geldiğini dü­ şünmek daha akıllıcadır. Thales'in bilimi de felsefesi de kabaca, fa­ kat düşünce ve gözlemi uyarıcı türdendi.

Pek çok söylenti bulunmaktadır Thales üzerine. Yine de sö­ zünü ettiğim birkaç olgudan daha çoğunun bilindiğini sanmıyorum.

Söylentilerden bir kısmı hoştur. Aristoteles'in Politeia'sında (1259) anlattığı olay gibi: Felsefenin hiçbir işe yaramadığinı gösteren yok­ sulluğu dolayısıyla kınanıyordu Thales. Öyküye göre, bir yıl yıldız­ lar konusundaki ustalığıyla 'daha kıştan, gelecek yıl büyük bir zeytin ürün olacağını bilmiş; böylece parası da az olduğundan Chios ve Miletos'taki zeytin basacaklarını (pres) kullanmak için pey vermiş.

Kendisine karşı kimse arttırmadığından, basacakları çok düşük bir fiyata kiralamış. Zeytin toplama zamanı gelip, herkes basacak ge­ reksindiğinde Thales istediği fiyata satmış onlaı:ı ve epey para ka­ zanmış. Böylece dünyaya, filosofların isterlerse kolayca zengin ola­ bileceğini, fakat onların tutkularının başka türden old uğunu göster­ miş. " ANAXIMANDROS

Miletos' un ikinci filosofu yaşadığı tarih kesin belli olmayan Anaximandros, Thales'ten daha ilginç. İ. Ö. 546'da 64 yaşıncja ol­ duğu söyleniyor. Bunun aşağı yukarı doğruya yakın olduğunu var sa­ yacak neden bulunmakta. Bütün şeylerin tek bir ana tözden geldiği­ ni kabul etmiş o. Bu ana töz, Thales' in düşündüğü gibi, su ya da bil­ diğimiz öbür tözlerden biri değil. Anaximandros'un tözü, ilksiz ve sonsuzdur. " Bütün dünyaları kucaklar. " Dünyamızı, pek çok dünya­ ların yalnız bir tanesi olarak düşünmüş. ) Ana töz bildiğimiz öbür tözlere, o tözler de birbirlerine dönüşür. Bu konuda, şu önemli ve dikkate değer sözle'ri söyler Anaximandros: " Nesneler, yazılı oldukları gibi, doğdukları biçime bir kez da­ ha dönüşür. Zamanın düzenlenmesi aracılığıyla ı;ırtaya çıkan adalet129

sizliği giderir, birbirlerinin gönlünü alırlar böylece . . . " Modern insan için anlaşılması güç olan evrensel ve insansal adalet kavram ı, Grek din ve felsefesinde rol oynamıştır. Gerçekten, bizim " adalet" sözcü­ ğümüz amaçlananı güç verir. Yeğlenecek başka herhangi bir söz­ cük bulma da güçtür. Anaximandros'un dile getirdiği düşüncenin şu olduğu anlaşılıyor: Dünyada, ateş, toprak ve s uyu n · oranı belirli­ dir . Tanrı olarak anlaşılaq her element, imparatorluğunu genişlet­ mek için sürekli çalışmaktadır. D e ngeyi sürekli olarak sağlayan bir tür zo ru nluk ya da doğal b ir yasa vardır. Sözgelimi, ateş olan yer­ de, toprak olan k ül vardır. Adaletin, belirlenmiş sınırları hiçbir za­ man aşmamak biçiminde a n la ş ı lmas ı , Grek inançlarının en derinle­ rinden biridir. İnsa n l a r ölçüsünde, tanrılar da bağlıdırlar adalete.

Fakat, bu üstün gücün kendisi kişisel ve üstün bir Tanrı değiklir.

Anaxim andros, ana tözün su ya da bilinen başka bir ana ele­ ment olm ıyacağı konusunda bir kanıt ileri sürmüştü . Eğer bilinen elementlerden biri ana madde olsaydı, öbürlerin i egcmenliği altına alırdı. Aristoteles' e göre Anaximandros, bilinen ana ögelerin birbi­ rine karşıt okluğunu ileri sürmüştür. H ava soğuk, su nemli, a t eş sı­ caktır. " O n l ardan biri sonsuz olsaydı, ge ri kalanların <'rt adan kalk­ m ış olm ası gerekirdi. "Sonuçta, ana töz, evrensel (kozmik) çatışma­ da yansız olmalıdır.

Akışı sırasında, dünyaların kökeninin ortaya konulduğu baş­ , laIJgıçsız ve bitimsiz bir devini vardir. Dünyalar Anaxim andros'ta İ brani ve Hrist iyan tanrı biliminde olduğu gibi yaratılmamış, evri­ me uğramıştır. Hayvan krallığında da bir evrim bulunmaktadır.

Canlı yaratıklar, güneşle buharlaşan nemli ana ögede n doğm uş, in­ san da öbür bütün hayvanlar gibi balıklardan. Başka tür hayvan da karışmış olmalı insanın özüne. Y oks a , uzun süren çocukluğu ardın­ d a n özelliğini koruyamazdı.

Anaximandros, bilimsel bir merakla doluydu. H aritayı ilk ya­ panın o olduğu söyle n ir. Yeri sil indir biçim inde sayan; güneşin yer ölçüsünde, ya da yerden 27-28 kez büyük olduğu nu söylemiş olan yine odur. Bilimsel ve usçu kaldığı sü re ce ilgi çekicidir.

ANAXIMENES

Miletos üçlüsünün sonuncusu olan Anaximenes, Anaximand­ ros ölçüsünde ilginç değil. Felsefesi, birt.akım ilerlemelerin nedeni olmuştur yine de. Yaşadığı tarihler belli değilse de kesinlikle Anaxi130

mendros'tan sonra yaşamış ve yine kesinlikle i. Ö. 494'ten önce ye­ tişmiştir. Çünkü o yıl Miletos' un Persler yönünden, Ionya isyanının b astırılması sırasında yıkıldığı yıldır . .

Anaximenes, temel tözün hava olduğunu söyler. Tin hava­ dır. Ateşse süzülmüş hava. H ava yoğunlaştığında önce su olur, yo­ ğunlaşması arttıkça, toprak ve sonunda taş durumuna geçer. Bu ku­ ram, değişik tözler arasındaki bütün ayrılıkları, yoğunluk aşaması­ na dayandırma ve nicel sayma üstünlüğüne sahiptir.

Filosof, ·yerin yuvarlak bir masa biçiminde olduğunu ve hava� nın her şeyi kuşattığını düşünm üştür. Tin in , hava olduğu için vücu­ dumuzu bir arada tutması gibi, soluk ve hava bütün dünyayı kuşa­ tır." Dünyanın soluk aldığı anlaşılıyor b u sözlerden. ı.

A na,xi m en e s, modern çevrede nasıl değerlendirilirse d eğe r lendirilsin, eski dönemde Anaximandros' tan daha çok saygı gör­ müş. Pythagoras ve sonraki G rek düşüncesi üzerine, önemli etki "

-

yapmıştır. Pythagorasçılar, yerin küresel olduğunu ortaya koyar.

Atomcular onun disk biçiminde olduğu görüşüne bağlanmıştır.

SON UÇ

Miletos okulu başardıkları değil, gir i şt i kl e r i açısından önemli­ dir. Grek düşüncesinin Babil ve Mısır' la bağlan tı kurması sonucu var olmuştur. Zengin bi.r ticaret ken tiydi Milctos. Orada, ilkel ön­ yargılar, boş inanlar, pek çok uluslarla kaynaşmanın sonucu olarak yumuşamıştı. İ onya, V. y ü zyıl ı n başlangıcında Dara-yavahuş' u n (Dara'nın) ege m e nl i ği ne girinceye değin, kültürel yönden Hellenic dünyanın e n önemli parçası olarak kalm ıştır. Bakchos ve Orphe­ us' la bağlantılı dinsel devini İonya'ya helcQ hiç dokunmamıştır.

Onu n dini pek ciddiye alınmıyan Olympos t anrı la r ı n ın diniydi. Tha­ .

les, Anaximandros ve Anaximenes' in d üşünceleri, bilimsel varsa­ yımlar sayılabilir. İnsan biçimi istekler ve ahlil.k ilkelerinin yersiz ka­ rışımı karışmıştır içlerine. Bu düşünürlerin sorduğu ye ri n d e sorula­ rın gücü ve derinliği daha sonraki araştırıcılara esin vermiştir.

Grek felsefesinde, güney İ talya' daki Grek kentleriyle çağrıştı­ rılan bir sonraki dönem, daha dinsel, özellikle daha Orpheosçu ve kimi bakımdan daha ilginçtir. Başarısı saygı uyandırır. Ancak özce, . Miletosluların f�lsefesinden daha az bilimseldir.

131

KONU

111

PYTHAGORAS

Eski ve modern zamanlarda yapmış olduğu etki bu bölümde konumuzu biçimliyecek olan Pythagoras, anlıksal açıdan, şimdiye değin yaşamış kişilerin en önemlilerinden biri. Bu önemlilik, onun hem bilgece, hem bilgelik dışı davranış ve düşüncelerinde göze çar­ par. Gösterse! tümdengelim anlamında onunla başlar matematik ve onda özel bir gizemcilik biçimiyle, sıkı sıkıya bağlantılıdır. Matema­ tiğin felsefeye etkisi kısmen Pythagoras' a bağlı olarak, heni derin hem de şanssızdır.

Yaşantısı konusunda sahip olduğumuz pek az bilgiyle başla­ yalım işe: Pythagoras, Samos adasının yerlisiydi. İ. Ö. 532 yılında yetişti. On J n Mnesarchos adında varlıklı bir kentlinin oğlu olduğu­ nu . ileri sürenler de vardır. Apollon'un oğlu olduğunu da . İki seçe­ nek arasında bir seçim yapmayı okuyucuya bırakıyorum. Onun za­ manında Samos, eskiden yasa dışı yaşamış ve sonradan zenginleşip güçlü bir donanmaya.sahip olan tiran Polykrates' in egemenliği altındaydı. ·

Samos, ticarette Miletos'un rakibiydi. Samos tacirleri, İspan­ ya' nın, madenleriyle ün yapmış Tartessos kentine değin uzanmışlar­ dı. Polykrates, aşağı yukarı 530 yılında S amos tiranı olmuş, 515 yılı­ na değin tiran kalm ış, pek ahlaksal çekincelere sahip olmamıştır . . Önceler i kendisiyle birlikte tiranlık eden i k i kardeşini saf dışi bırak­ mış, gemilerini geniş ölçüde korsanlık için kullanmış, Milctos' un Persia'ya boyun eğmesinden kazançlı çıkmış. Pcrsialıların batıya da­ ha çok yayılmasını önlemek için M ısır kralı Amasis' le birleşmiş.

Pcrsia kralı Kambyses (Kambuçia) bütün enerjisini Mısır'ın ele ge­ çirilmesine ayıran Polykrates, onun kazanmasının belkili (muhtc� mel) olduğunu anlamış ve yan değiştirip; Mısır' ın siyasal düşmanla­ rından kurulu donanmayı yola çıkarmıştır.

Ancak . işler tasarlandığı gibi yürümedi. Asker başkaldırdı, 133

Samos' a dönüp Polykrates'le savaşmaya b aşlad ı . Polykrates b aş l a n ­ gıçta onlarla başa çık ıyord u . Sonunda, paraya sevgisi n ed e n iyl e tu­ zağa düştü. Sardes' teki Persia-satrapı (şoitra-paitisi) Büyük Kral'a başkaldırmaya niyetlendiği, Polykrates' e; yar d ım ı k arş ı l ı ğı n d a bol para ve re c eği yolunda düzme bir haber göndermişti. Polykrates bu­ n u n üzerine onunla görüşmek için Anatalia'ya (A na d ol u' ya) geçti .

Orada yakalanıp çarmıha gerildi.

Polykrates, sanatın ko ruyu cu s uyd u ve Samos' u hayranlık uyan d ıran kamu yapıtlarıyla .s üsl e m i şt i . Anakreon, onun sa ra y ş ai­ r iyd i . Pyt hago ra s, P olykrate s yönetimini beğen m e diğ i nd e n Samos' tan ayrı l m ıştır. Pythagoras' ı n Mısır'ı ziyaret ettiği ve bilgeliğinin ço­ ğunu orada öğre n m iş olduğu ' söylenir. Ola n ak dışı değildir bu. Fa­ kat, sonunda G üney İ tal ya Kroton kentine yerleş ip kaldığı kesindir.

Güney İ talya' daki G rek kentleri Samos ve M iletos gi bi ze n ­ gi n ve r efahlıyd ı. Ayrıca Persia t e hl i kes i n e açık değildi. "Sicilya'da­ ki Grek kentleri Kartha-hadatha (Kartaca) tehlikesine açıktı. An­ cak, bu tehlikenin İ t alya iç i n çok ya kın olduğu anlaşılmam ıştır. " O kentl e r d e n en büyük iki tanesi, Sybaris ve Kroton'du. Sybaris' in lük­ sü atasözlerine geçmişti. Nüfusu, Diodoros' un söylediği.ne göre, en bi"yü!< günler in de 3. 000. 000 'a varm ıştı. Kuşkusuz aşırıdır bu s a yı .

Kroton, Sybaris' le aynı büyüklükteydi. Aşağı yukarı her iki kent <le, kısmen kendi tüketimleri için kı s m e n <le batı k ı yı s ı ndan, Gallia ve İspania'ya yen i d e n ihraç etmek a m'a ciyl e İyonya mallarını ithal e d e­ rek geçimini s ağl am ışt ı r . İtalya' daki değişik G rek kentleri, birbirle­ riyle kıran kırana çarpışırlar<lı.· Pyth ago ras, Kroton' a ulaştığında, Lokri Kroton' u henüz yen ilgiye uğratmıştı. Pyt hagoras' ı n gelişin­ den sonra bu kent . Sybaris' le ya p t ığı bir savaşta başar ıya ulaştı. So­ nunda Sybaris yıkıldı (İ. Ö. 510). Sybar i s alım satım yönünden, M i­ letos' a sıkı sıkıya bağlıydı. Kroton, tıp dalında ün s a lmı şt ı. Kroton­ lu Demoke<les adlı biri önce Polykrates'e, müritlerinden kuru l u bir çevre yarattı. B u çevre, bir zaman için etkili oldu. Fakat s onund a karşı çıktı ke n t li ler on a . P yt h a go ras d a k alkı p, G üney İ t alya ' <lak i Metapontion' a geldi ve orada kaldı ölünceye d yk. Hemen efsanevi bir kişi oldu, mucizeler gö s te r d iği, büyülü gü çle re sahip olduğu söy­ lendi. O aynı zamanda, bir m atematik okulunun da kurucusudur.

Aristoteles tan sı k (muci ze ) yaratma işlerine gi r i şe re k , kendi kendi­ ni alçalttığını söylüyor. B öylece, iki karşıt gelenek Phytagoras'ın anı134

sını tartışmalı bir kılığa sokmuştu. O tartışmalar arasından doğruyu bulup çikarmak güçtür. ·

.

Pythagoras, tarihin en ilginç ve en şaşırtıcı kişilerinden . biri.

Onunla ilgiİi gelenekler yalnız, doğruyla yanlışın birbirinden ayrıla­ maz bir karışımı değildir. Onlar en yalın ve en az tartışılır biçimle­ rinde bile tuhaf psikolojiyle I<arşı karşıya bırakır bizi. Kısaca biz Einstein' la Mrs. Eddy karışımı olarak tanıtlanabilir Pythagoras.

Ana inançları tinlerin başka bedenlere geçmesi ve baklagilleri ye­ menin günah sayılması olan bir öğreti kurmuştur(*). Onun dini, bir tarikat biçiminde tecessüm etmiş. orada burada, devlet denetimini ele geçirip bir azizler yönetimi kurmuştur. Fakat isyankar kullar, so­ nunda baklagilleri özleyip bu düzene baŞkaldırmışlardır.

Pythagoras tarikatının kimi kuralları :şunlardır: 1 . Baklagillerden sakınmak.

2. Yere düşeni kaldırmamak.

3. Beyaz horoza dokunmamak.

4 . Ekmeği koparmamak. .

5. Çapraz çubukların ü zerinden atlamamak.

6. Ateşi demirle karıştırmamak.

7. Bütün bir ekmekten yememek; 8. Başa takılan çelengi koparmamak.

9. Dörtlük esasına dayanan bir ölçuye göre yapılmış cisimicrin ü zerinde oturtmamak.

10. Yürek yememek.

11. Ana yollarda dolaşmamak 12. G üvercinlerin damda yuva yapmasına engel olmak.

13. Bir kap ateşten kaldırılınca, izini külde bırakmamak, külleri karıştırmak.

14. Işığın yanında aynaya bakmamak.

15. Yataktan kalkınca çarşafı, örtüleri . dürmek, vücui izini .ortadan kaldırmak. ·

·

( *) SOYTARI: Ne diyor Pyt hago ras

,

kanatlı hayvan lar içi n ?

MALVOLIO : Biiyü'k annemizin t i n i (ruhu) bir kuşta pekilla barınabilir, di­

yor.

SOYTARI: Sen ne düşünüyorsun?

MALVOLIO: Yüce bulurum tini. Kabul etmem bu kanıyı.

SOYTARI: Elveda Molvolio! Karanlıkta kal yine. Ben usm1u başına getirme­ dikçe Pythagoras'ı savunup duracaksı n. (Shakespeare, Oni.k.inci Gece) .

135

Bütün bu ana kurallar, ilkel tabu kavramlarından türem iş.

Conford, Dinden Fe/sefe ' ye adlı yapıtında " Pythagoras O ku lunun , bilimsel yönelime karşıt olarak ileri sürdüğümüz gizemsel gelene­ ğin ana akışını temsil ettiğini" söyler. Cornford, " mantığın bulucu­ su" olarak nitelediği Parmenides' i, "Pythagorasçılığın yetiştirmesi" saymakta ve Platon'un, İtalyan felsefesinde, esininin ana kaynağını bulduğunu kabul etmektedir. Ona göre Pythagorasçılık Orpheosçu­ luk'ta, Orpheosçuluk, Dionysos tapınmalarında bir reformdur. Us­ çulukla (Akılcılıkla) gizemcilik arasında bütün tarih boyu sürüp ge­ len karşıtlık, önce Grekler arasında Olympos tanrılarıyla insanbilim­ cilerin (antropologların) ele aldığı ilkel inançlarıyla daha yakın, da­ ha az uygar tanrılar arasındaki karşıtlık biçiminde ortaya çıkmıştır.

Bu bölümde, Pythagoras gizemciliği her ne denli özel anlıksal bir biçimdeyse de gizemciliğin yanındaydı. Kendisine yarı tanrısal bir karakter yüklemiş ve anlaşılan, şöyle demiş Pythagoras: "İnsanlar, tanrılar ve Pythagoras gibi olanlar vardır. " " Onun esin verdiği bü­ tün sistemler- diyor Cornford-, bütün değerleri tanrının görünmez birliğine yöneltmişler ve görünür dünyayı yanlış, yanıltıcı ve tanrısal ışığın pus ve karanlık içinde kırıl ı p gölgelendiği bulanık bir aracı olarak kınamış l ar, dolayısıyla başka bir dünyanın adamı olarak yaşamışlardır. " ·

Dikaiarchos, Pythagoras' m "önce, tinin ölümsüz bir şey oldu­ ğu, başka canlıların biçimine dönüştüğü, sonra da var olanın, dö­ nemsel olarak yeniden doğduğu, hiçbir şeyin mutlak olarak yeni ol­ madığı, doğmuş olan bütün şeylerin akraba sayılması gerektiği" tü­ ründen konuları öğrettiğini belirtir. (Burnet'in Eski Grek Felsefesi adlı yapıtından alınmıştır.) Pythagoras'ın Sanctus Franciscus' un yap­ tığı gibi hayvanlara öğütler verdiği de söylenir.

Onun kurmuş olduğu tarikata erkek ve kadınl ar eşit koşullar­ la kabul edilirdi. Mülk ortaktı orada. Ortak bir yaşayış da söz konu­ suydu. Bilimsel ve matematik buluşlar bile ortaktı. Buluşların gi­ zemci bir anlamda, Pythagoras'ın yardımıyla doğduğu kabul edilir­ di. Pythagoras'ın ölümünden sonra bile böyleydi bu. Bu kuralı çiğ­ neyen Metapontion'lu Hippasos, inançsızlığından doğan tanrısal öf­ ke · sonucu deniz kazasına uğramıştı.

Bütün bunların matematikle ilgisi nedir? D üşünsel yaşantıyı öven bir sağtöreyle matematiğe bağlanmıştır, onlar. B urnet bu sağ­ töreyi şöyle özetler: 136

"Yabancıyız bu dünyada. Beden tinin mezarıdır. Yine de kendimizi öldürerek · kaçmamalıyız bu mezardan. Çünkü, çobanı­ mız olan tanrının köleleriyiz biz. Onun buyruğu olmaksızın beden­ den kurtulmaya hakkımız yok. Bu yaşantıda üç tür insan var, Olym­ piad oyunlarına gelen 3 tür insan olduğu gibi: En aşağı sınıf, alıp satmak için gelenler sınıfıdır. Bu sınıfın üstünde, yarışmak için ge­ lenler sınıfı yer alır. Onların en iyisi yalnız seyretmek için gelmiş olanlar sınıfıdır. Dolayısıyla en büyük arınlanma tarafsız bir bilgi­ dir. Kendini ona adayan gerçek filosoftur. Gerçek filosof kendini doğuş çarkından kurtarmıştır." (Eski Grek Felsefesi, s. 108).

Sözcüklerin anlamlarındaki değişmeler çok kez aydınlatıcı ol­ makta. Yukarıda " eğlenti" sözcüğü üzerinde durmuştum . Şimdi de "kuram" sözcüğüne eğilmek istiyorum. "Kuram" kökçe Orphcosçu bir sözcük. Cornford onu, " tutkulu sempatik düşünce" biçiminde ta­ nımlar. Bu noktada Cornford " seyircinin acı çeken Tanrı'yla özdeş tutulduğunu, Tanrı' nın ölümüyle öldüğünü ve yeniden canlandığını" söyler. Pythagoras için " tutkulu sempatik düşünce" anlıksaldı ve ma­ tematik bilgisinde açığa çıktı. Böylece, Pythagorasçılık aracılığıyle "kuram", yavaş yavaş modern anlamına kavuştu. Pythagoras yönün­ den esinlenmiş herkes için o sözcük, coşkunluk dolu bir vahiy ögesi içermiştir. Okulda istemiyerek biraz matematik öğrenmiş olanlara tuhaf görünebilir bu durum. Fakat, matematiğin zaman zaman ver­ diği o bir anlık esrikleştirici tadı yaşamış olanlara, matematiği se­ venlere Pythagorasçı görüş, doğru değilse bile bütünüyle doğal gö­ rünecektir. Görümcü ampirik filosof, gereçlerine tutsak görülebilir.

Ancak salt · matematikçi, m üzikçi gibi, düzenli bir güzelliğe sahip kendi dünyasının özgür bir yaratıcısıdır.

Burnet' in Pythagorasçı ahHik konusunda anlattıklarında, mo­ dern değerlere olan karşıtlığı gözlemek ilginç. Bir futbol m açıyla il­ gili olarak, modern düşünceli kişiler, oyuncuların, seyircilere bakıl­ dığında daha büyük olduğunu düşiiriür. Devlet konusunda da böyle­ dir. Oyunda birbiriyle didişen kişiler olarak politikacıları m odern düşünce, seyircilere üstün tutar. Değerlerdeki bu değişme, toplum­ sal sistemlerdeki değişmeyle bağlantılıdır. Savaşçılar, soylu kişiler, servetiyle yönetim gücü kazananlar ve diktatörlerin hep kendilerine göre doğruluk ve iyilik ölçütleri vardır. Grek dehasıyla çağrışımlı düşüncenin erdemi , tanrı bilimsel onayı sağladığı; çıkarsız doğruluk ülküsü, akademik yaşantıyı yücelttiği için soylu kişi, felsefi kuram137

da, uzun süre gücünü yürütmüştür. Soylu kişi, kölelerin ya da aşa�ı sınıftan olduğu tartışmasız kabul edilen kişilerin emeği yle ge ç i nen eşitler toplumundan biri olarak tanımlanır. Bu tanımın, ya ş an tıl arı etken olmaktan ç ok düşünsel bir nitelik t aş ıd ı kç a , azizi ve bilgeyi de kapsadığına dikkat edi l m e l i.

Doğruluğun, yapımcılık ( p ragm a tizm ) ve ar a ççılı kt a (instru­ men t a lizm ) ya pıl d ı ğı gibi, düş ünsel olmaktan çok e dim s e l tanımla­ rı, s oyl ula r yöneti m i n e k arş ı t a nl a mdaki endüstri ci l i k yönü nde n esinlenmiştir. ' Kö l e li ğe göz yuman topl um sa l sistemle ilgili olarak ne düşü­ nülürse düşünülsün, yukarıki anlamıyla salt matematiği soylu kişile­ re borçluyuz. İ deal, salt matematiğin doğuşuna göt ürdüğünden, ya­ r a r l ı işlcvliğin kayn ağıdı r . Durum, idealin değerini arllırmış; ona, tanrıbilimde, ahlakta, felsefede başka yolda kazanam ıyacağı bi r ba� şan kazandırmışıır.

Pythagoras'ın, din peygamberi ve salt mat e m a tikçi olarak iyi yönünden bu den li söz açmak yet işir sanırım. H er iki yönüyl e de ö l ­ çüsüz etki yapmıştır o. B u yönler, modern kişile re göründüğü ölçü­ de ayrı d eğildi r b i rbir.inden.

Bir çok bilim, başlangıcında, kendisine uydursa! bir değer ve� ren ya nlı ş bir inanç biçimiyle bağlantılı olrrİ uştur. Gök bilim yıldızbi� !imle; kimya simyayla; matem atik daha ince bir yanlış t ipi yle bağla n ­ t ılıydı. M atematik bilgisi kesin ve gerçek dünyaya uygulanır görün­ dü. A yrıca gözleme gerek kalmaksızın salt d üşün c eyl e elde edilirdi.

Sonuç o l arak m atem atiğin gündelik görümscl bilginin varamadığı ideale vardığı düşünüldü. Onun temelin d e , düşüncenin duyuya, sez­ ginin gözl eme ü stü n oldı.İğu var sayıldı. Eğer duyu dünyası m atema­

tiğe uymuyorsa bu, duyu dünyası için yeter ölçüde bir eksikliktir.

Matematikçi ni n ülküsüne yaklaşan yöntemler değişik biçimde araş­ t ıİ' ı lm ıştı. Sonuçtaki öneriler, bilgi kuramı ve metafizikteki p ek ç ok yanlışın kaynağıdı r .

H e r kes in b ildiği gi bi, Pythagor a s, "b üt ü n ş e y ler s ayıdı r " de­ m i şti r . Bu anlatım, m odern görüşle yorumlandığında, mantıksal açı­ dan saçm adır. Pythagoras' ın demek istediği tam olarak saçma değil ­ di. Müzikte sayıların önemini ortaya koyan odur. M üzikle a r i tm eti k arasında kurduğu bağlantı " uyu ş ums al orta" , " uyuşumsal gelişme" gibi m atematik terimlerinde ya şama ktad ı r. Pythagoras sayıların, bir

138

zarda ya da iskambil kağıdinda görülmesine b enze r biçimler olduğu­ nu düşünmüştür. Hala sayıların karelerinden, küplerinden söz edi­ yoruz. Bunlar, Pythagoras' a borçlu olduğumuz terimler. Pythago­ ras aynı zamanda, oblong, üçgen, piramitsel v. ö. sayılardan söz açar. Çakıl taşından ya da daha doğal konuşmak gerekirse küçük parçalardan sayılar vardır. Sözü edilen b i çi ml er için ge r e kl i sayılar.

Anlaşıldığına göre Pythagoras dünyayı atomların ve değişik piçim­ de sıralanmış at oml arın k urduğu moleküllerin biçimlediği ö zd ek l e r saymış; bu yolda aritmetiği, e s te t ik te oldu ğu gibi, p hys ik a' d a da te­ mel çalışma alanı durumuna ge ç i r meyi u m m u ş t u r.

Pythagoras, ya da onu hemen izliycn ardıllarının en büyük buluşu dik açılı ü çgenl er l e , i lgil i bir önermedir. Buna göre, bir d ik açılı üçgende, d i k a çı ya ko mş u kenarlar ü ze ri n e kurulan k a r el e r i n toplamı, geri kalan kenar, yani h ypo te n ü s üzerine kurulan kareye eş i t. Mısırlılar, k en ar ları 3-4-5 ofan bir ü çge n i n dik üçgen o l du ğu ­ nu bulmuş. Fakat 3 2 + 4 2 5 2, ilk gözl i ye nin ve bu d ü ş ün ce d e n kal­ kıp genel önermenin k a n ıtlan m asın a varanın, G rekler okluğu anlaşı­ lıyor.

Kuramın ölçülcmezlcrc yol açarak, bütün felsefeyi çürütür görünmesi, Pythagoras için talihsizlik ol m u ş t u r . Dik a ç ı l ı ikizkenar bir üçgende, hipotenüs üzerine kurulan kare, kenarlardan biri üzeri­ ne kurulan k ar en i n iki katı. Kenarları birer cm . sayalım. H ipotenüs uzunluğu ne olacaktır? O n u n m /n uzunluğunda olduğunu düşüne­ lim. O durumda m ı / nı 2' <lir. m ve n ortak bir ça r p a n a s a h i p s e . kesri o çarpanla böleli m . B u durumda m ya da n, bir tek sayı olma­ lıdır. İ m d i , m ı 2 nı' dir. Bu d u r um d ays a m çifttir, n tektir. m -pı olsun, 4p2 2nı di r. Sonuçta n 2pı ve varsayıma k a rş i t olarak çifttir. Ayr ı ca m/n biçi m inde h içbi r k e s i r , hipotenüsün ö lç ü s ü n ü ver m i ye ce k t i r . B u us avu r m a , Euklcides' İn X. yapı t ı n d a ( as lı n d a, Eukleides yönünden ileri sü r ül m ü ş değil. Bkz. Heath, Grek ıWaıe­ matikçileli. Platon, belkilikle b ili yo r d u o n u . ) Uzunluk birimi olarak neyi alırsak a l a l ım, birime k es i n sayı­ sal bağlantısı olmayan uzunluklar bulunduğunu, yukarıki önerme kanıtlamıştır. Yani m kadar söz konusu uzu nl u ğun n k a d a r birim ol­ duğu m ve Ii gibi iki tamsayı yoktur. Grek matemaktikçilerini, ge­ ometrinin aritmetikten bağımsız olarak kurulması gerektiği konu­ sunda bir düşünceye götürdü bu. Platon' un diyaloglarında, geomet=

=

=

=

=

=

139

rinin bağımsız olarak ele alınması işinin Platon zamanında epey iler­ lemiş olduğunu gösteren parçalar bulunmakta. Bu yazar bize bizim doğal olarak cebirle kanıtlıyacağımız ( a + b ) 2 a2 + b2 + 2ab türün­ den şeylerin geometrik kanıtını aktarıyor. Ölçülemezler konusunda­ ki güçlük dolayısıyle Eukleides bu yolu gerekli sayar. V. ve VI. ya­ pıtlarda orantıyı ele alırken de aynı işlemi uygular. Bütün sistem, mantıksal olarak ilgi çekicidir ve XIX. yüzyıl matematikçilerinin gü­ cünü önceler. Ölçül em e zler konusunda yeterli aritmetik kuram bu­ lunmadığı sürece, Eukleidcs yöntemi, geometride olanaklı en iyi yöntemdi. D escartes koordinat geometrisini ortaya koyarken, arit­ metiği üs t ü n d ur u m a ge ç ird i ve gü nü n de bir çözüm yolu bul u n m a­ m as ı n a ka rş ı n ölçülcmezler sorun u n u n çözümünü olanaklı s aydı . =

Gcom'etrinin, felsefe ve bilimsel yöntem üzerindeki etkisi de­ rin olmuştur. Greklercc kurulduğu bi çimd e , apaçık ya d a a p a çı k ol­ d uğ u d ü ş ü n üle n bcli t l e rl c ( axi o m al a r la ) i şe ba şl a r bu bilim ve tüm­ d cn ge lims c l usavurmayla gel i şi r, apaçık olmaktan uzak teoremlere varır. Belitler ve teorem leri g ün eci yaşantının, uzlaşımsal yolla orta­ ya koyd uğu kabul edilir. Böyl e ce , önce a p a çı k olanı ayır t e d e r e k , so n ra tümde n gelim i kul l a n ar a k , güncel d ü n yayla ilgili ş eyl er i ortaya k oymak ol anak h görüldü . Bu görüş, Platon'u, Kant' ı ve bu arada yaşamış lilosoflardan çoğunu etkilemiştir. Amerikan Bağımsızlık Bildirisi, " Bu doğrulukların a p aç ı k old uğ u n u k ab u l ediyoruz" der­ ke n , kendisine Euklcides' i örnek alm ıştır. XVI I I . yü zyı l doğal hak­ lar öğretisi, E u kl c id c s belitlerinin politik araştırılmasıdır. (Apaçık" sözcüğü yer i n e , Franklin yönünden Jefferson'un " k u t s a l ve yadsına­ m az" sözcükleri konmuştur.) Newton'un Principia'sı, kabul edilen görümsel g ü ç lerin e karşın, bü t ü n üyle Eukleides' in egem e nliği altın­ dadır. K i şisel din, coşk u nl u kt a n; tanr ı bil i m , matematikten türemiş­ tir. Pyt h agora s' l a her i k isi de bulunur.

Matematiğin ilksiz - sonsuz ve kesin doğru l uğa ; aşkı n - duyu­ lur - a n l a ş ılır dünyaya olan inancın bellibaşlı kaynağını biçimlcdiği­ nc i n a n ıyo r u m . Geometri, tam çember olan biçimleri alır. ele. H iç­ bir d uy ul u r n e s n e , t am anl a m ı yl a çe m b ers e l de ğ i l d i r. Pe rge l l c r i mi zi n e d e n li d i k k a tle k u l la nı r sa k k u lla n a l ı m , e k s ik l i k ve d ü zen s i zlik ola­ caktır yine de. Bütün kesin usavurmaların, d u yul ur n esnelere karşıt olarak ülküsel şeylere ilişkin olduğunu anlatır bu. Daha ileri git­ mek, ve düşüncenin duyudan daha soylu ve düşünce nesnelerinin, duyu algısının nesnelerinden daha gerçek olduğunu ileri sürmek d o140

ğaldır. Zamanın ilksiz - sonsuza bağlantısıyla ilgili olarak ortaya atı­ lan gizemci öğretileri salt matematik desteklemiştir. Çünkü, sayılar­ da olduğu gibi, matematik nesneler eğer gerçekseler, ilksiz - son­ suzdurlar, · zaman içinde değildirler. Başlangıç ve bitimi olmayan nesneler Tanrı'nın düşünce ürünü olarak kavranabilirler. Pla­ ton' un, Tanrı'yı bir geometrici kabul eden öğretisi, Sir James'in, Tanrı'yı geometriye düşkün sayan inancı buradan doğar. Vahiy dini­ ne karşıt olarak usçu (akılcı) din, Pythagoras'tan ve belirli bir biçim­ de Platon' dan beri bütünüyle, matematiğin ve matematik yöntemin egemenliği altına girmiştir.

M atematikle tanrıbilimin Pythagoras' ta başlayan birleşimi, Yunanistan'da, ortaçağlarda ve Kant'a değin m odern zamanlarda, <lin felsefesinin öz çizgisini biçimler. Pythgoras'tan önce Orpheosçu­ luk, Asya'nın mistik dinlerini andırmaktaydı. Platon' da, Sancl us Augustinus'ta, Aquinolu Thomas' ta, Spinoza' da ve Kant' ta <linin, usavurmanın ve ahlak özleminin, zamansız olan mantıksal hayran­ lıkla karşımı söz konusu. Bu karışım Pythagoras'tan gelir ve Avru­ pa' nın anlıksal tanrıbilimini, Asya' nın açık gizemciliğinden ayırt eder. Pythagoras' ın nerede yanıldığını açıkça söylemek, ancak son zamanlarda olanaklı olmuştur. Düşürıce alanına bu denli etki yap­ mış bir adam tanımıyorum. Platonculuk olarak görünenin, çözüm­ lendiğinde, önce Pythagorasçılık olduğu ortaya çıktığı için söylüyo­ rum bunu .. Başlangıç ve bitimi olmayan dünyayla ilgili, anlığa değil, duyulara açılan bütün görüş Pythagoras' tan türetilmiştir. H ristiyan­ lar, Pythagoras etkisiyle, İsa'yı sözcük olarak düşünmem işler; tanrı­ bilimciler Pytahogoras etkisiyle, Taim'nın ve ölümsüzlüğün mantık­ sal kanıtlarını araştırmamışlardır. Pythagoras' la henüz içkin olan bu özelliklerin nasıl açığa çıktığını ilerki sayfalarda göreceğiz. ·

141

KONU iV

llERAKLEITOS

Günümüzde eski Greklere karşı iki karşıt tutum pe k yaygın .

Bu tutumlardan, Rönesansta başlayıp son zamanlara değin pratikte evrensel olan biri, GreklCri hemen h e m e n boş inana v;uan saygıyle inceler. Bilimin başarıları ve gel işme yönünde iyi m se r bir i nançla esinlenmiş olan öbür görüşse, esk i l e rin otoritesini bir kara düş sa­ yar ve onların d ü şünceye getirdiklerinden çoğunun unutulmasının daha iyi olacağın ı savunur. B u aşırı görüşlerden hiçbirini k ab u l ede­ mem. Diyeceğim, onların her b i ri n i n kısmen doğru, kısmen yanlış olduğu dur. H erhangi bir ayırıma gi r m e d en önce, G rek d üşün c e s ini incelemekle ne tür bir bilgelik elde e d e ceği m i z i be l ir t m eye çalışaca­ ğız. · Dünyanın yapısı ve kuruluşu k onu s u nd a değişik varsayımlar ileri sürme olanağı var. Metafizikteki gelişme, var olduğunca, bü­ tün bu varsayımların yavaş yavaş i n ce noktalara varm asını, içerikle­ rinin gelişmesini ve herbirinin k a r ş ı t v arsayı m l a r ın yandaşlarınca ile­ ri sürülen karşı d uru şlar ı k arş ılam ak üzere yeniden biçimlenmesini içerir. Bu sistemlerin her birine göre evr e ni kavram ayı öğ r enm ek, imgesel bir tad verir ve dogmatikliğc karşı bir ağu gi d e ric i d ir Ayrı­ ca, eğer varsayımların hiçbiri gösterilmiyorsa bile onlardan her biri­ ni kendisiyle ve bilinen olgularla tutarlı kı l ar k c n içerilen ortaya ko­ nulmasından gerçek bir bilgi bulunur. .

'

Aşağı yukarı modern felsefeye egemen olan varsayımlar ön­ ce Grekler yönünden dü şün ü lmüştü r. Onların soyut ko n u lar d ak i im­ gesel yaratıcilığı, gereğince övülemeyecek ölçüde ze ngin d ir. Grek­ ler konusun d a söylemek zorunda olduklarıma bu açıdan bakmak ge­ rekir. Onları mutlak yaşantı ve gelişmeye sahip olmuş ve başlangıç­ ta oldukça çocuksuysa da, yaşamaya ve 2000 yıldan u zu n bir zaman boyunca gelişmeye yetenekli olduğunu kanıtlamış kuramlara yol açan kişiler olarak göreceğim.

143

Greklerin soyut düşünceye, daha kalıcı tir değerde olduğu­ nu ortaya koyan başka bir yardımda bulundukla-ı doğrudur. Mate­ matiği, tümdengelimsel usavurmayı bulmuştur ()olar. Özellikle ge­ ometri bir Grek buluşudur. Geometri olmasaydı modern bilim ola­ naksız olurdu. Fakat matematik konusunda Gre� dehasmın tek yan­ lılığı çıkar ortaya. O deha, apaçık görünenden tiımdengelimsel ola­ rak düşünmüştür. Gözle &nden tümevarımsal o:arak düşünmemiş­ tir. Onun, bu yöntemin kullanılmasındaki şaşırtı:ı başarıları, yalnız eski dünyayı değil; modern dünyanın büyük bir bölümünü de yanlış yöne itmiştir. İlkelere tek tek olguların gözlemiyle ulaşmalı. Amaç edinilen bilimsel yöntemin, filosofun zihninden türeyen gösterişli belitlerle (aksiomalarla) yapılan Hellcnci tümdengelim inancının ye­ rine geçmesi çok yavaş oldu bu bakımdan. Başka uluslardan ayrı olarak Grekleri boş inansal bir saygıyla ele almak yanlıştır. Aslın­ da, içlerinden birkaçı bilim sel yöntem havası taşırsa da, bu yöntem, onların zihnine bütünüyle yabancıdır. Son yılın anlıksal gelişimini küçülterek onları yüceİtme çabası modern düşünce üzerine kısıtlayı­ cı bir etki yapmıştır.

Bununla birlikte, ister Greklere karşı gösterilsin, ister başka­ larına, saygının lehine olmayan daha genel bir kanıt bulunmakta­ dır. Bir lilosofu incelerken doğru davranış ne ona sayg. göstermek ne de onu küçültmektir. En iyisi onun kuramlarına inanmanın nasıl bir sonuç verdiğini bilmek olanak kazanıncaya değin, filosofa bir tür varsayımsal sempati duymaktır. Daha sonra eleştirel bir tutum gelir. Bu tutum, olanaklı olduğunca, .o zamana değin savunulan ka­ nıları bırakan bir kişinin zihin durumuna benzer. Bu işlemin ilk bö­ lüm üne küçümseme, ikinci bölümüne saygı karışır. İki şeyin anım­ sanması gerekir ilkece: 1 . Kanıları ve kuramları incelenmeye değer bir kişinin zeka­ ya sahip bulunduğunu varsayabiliriz.

2. Kimse, herhangi bir konuda eksiksiz ve bilimsel (final) doğruluğa varmış değildir. Zeki bir adam, açıkça saçma görünen bir görüşü dile getirebilir. Biz böyle bir görüşün az çok doğru oldu­ ğunu kanıtlamaya kalkışmayacak, onun nasıl olup da doğru görün­ düğünü anlamaya çalışacağız. Bu tarihsel ve tinbilimsel imgeleme denemesi, düşüncemizin alanını genişletecek ve savunduğumuz ön­ yargıların çoğunun, başka bir zihin yapısına sahip olan bir çağda ne denli aptalca görüneceğini anlamaya yardımcı olacaktır.

144

XENOPHANES

Pythagoras'la bu bölümde ele alacağımız Herakleitos arasın­ da· Xenophanes adlı başka bir filosof vardır. Xenophanes'in yaşadı­ ğı tarih belli değildir. Bu tarih onun Pythgoras' a ve Herakleitos' un ona yaptığı göndermelerle belirlenir. Ionya doğumludur Xenopha­ nes. Fakat yaşantısının çoğunu Güney İtalya'da geçirmiştir. Bütün nesnelerin toprak ve sudan yapıldığına inanmıştı. Tanrılar konusun­ da ileri özgür düşünceliydi. " Homeros ve Hesiodos, çalma, zina, do­ landırıcılık gibi ölümlüler arasında utanç verici ve aşağılatıcı bütün işleri tanrılara yüklemiştir. Ölümlüler, tanrıların kendileri gibi doğu­ rulmuş olduğunu, ke ndile ri gibi giysilere, ses ve biçime sahip bulun­ duğunu sanırlar: . Evet, öküzler, atlar ve aslanların elleri olsaydı da resim yapıp, insanlar gibi sanat yapıtları ortaya koyabilseydi, atlar, tanrıları at, öküzler öküz· biçiminde yapacak ve tanrıların vücudun u yi n e kendi değişik biçimlerinde çizeceklercli. . . Habeşler kara derili ve basık burunlu biçimde yaparlar tanrılarını, Trakyalılar onların mavi gözlü ve kızıl saçlı olduğunu söylerler." X e noph a ne s insanlara biçim ve düşünce yönünden b e nzemiyen zihinse l gücüyl e bütün şey­ lere, sıkınt ı sı z egemen olan bir Tanrı'ya inanmışt ı. Pyıhagorasçı yol­ da giderken bir köpeğe kötü davranıldığını görmü ş, " du r - demiş -, vurma, bir arkada ş ın tini var onda, sesini duyunca tanıdım." Tanrı­ bilim kon u larında doğruluğu sağlamanın olanaksız olduğuna inan­ mıştı. Xenophanes. "Tanrılar ve sözünü ettiğim bütün şeyler konu­ sunda kesin doğruluğu bilen yoktur, olmıyacaktır da. Evet, biri kal­ kıp r a stlan t ısal olarak, son aşamada doğru herhangi birş ey s öyli ye­ cek olsa bile, onu henüz kendisi de biliyor değildir. H içbir yerde ölümden başka birşey yoktur." (Edwyn Bevan, Swıdıımıacılar (Sıo­ acılar) ve Kıışkııcıılar, Oxford, 1913) Pythagoras ve başkalarının gizemci yönelimlerine karşı olan usçular dizisinde bir yere sahiptir Xenophancs. B ağımsız düşünür olarak birinci sırada değildir. .

·

HERAKLEITOS AHLAKI

Pythagoras öğretisini, gördüğünüz gibi onun ardıllarının öğ­ retisinden ayırmak güç. Pythagoras çok eski bir tarihte yaşamışsa da, okulunun etkisi başka birtakım filosofların etkisinden sonradır. .

Onlardan biri, günüm üzde bile etkisini sürdüren bir kuram ortaya 145

atmış olan Herakleitos'tur. Aşağı yukarı İ . Ö . 500'de yetişen He­ rakleitos'un yaşantısı konusunda, onun soylu bir, Ephesuslu olması dışında çok az şey bilmekteyiz. Bu İonyalıysa da, Milctosluların bi­ limsel geleneğine bağlı değildir. Eski çağlarda daha çok, her şeyin akış içinde olduğunu anlatan öğretisiyle ün sağlamıştır. (Conford, adı geçen yapıt, s. 184 ' te, Herakleitos' un, öbür İonyayılara benzeti­ lerek, çok kez yanlış anlaşıldığını belirler haklı olarak.) Bir gizem­ ci, fakat özel türde b�r gizemciydi. Ateşi temel töz sayardı. Her şey ateşteki alev gibi başka birşeyin ölümüyle doğmuştu: " Ölümlüler ölümsüzdür, ölümsüzlerse ölümlü. Her şey bir ba�kasının ölümünü yaşar, başkasının yaşanti sını ortadan kaldırır." Dünyada bir birlik vardır. Aricak o, karşıtların birleşiminden doğmuş bir birliktir.

"Tüm şeyler birden çıkar, bir de tüm şeylerden." Çok, Tanrı olan birden daha az gerçekliğe sahiptir.

Yazılarından kalanlara bakılırsa Herakleitos, pek sevimli bir karaktere sahip değilmiş. Şunu bunu küçümsermiş. Demokrat' ın tam tersiymiş. Yurttaşlarıyla ilgili olarak şu sözleri söylemiş: " Ephe­ sus'u n yetişkin kişileri kendilerini assalar ve yerlerini, tüyü bitme­ dik gençlere bıraksalar iyi ederler. Çünkü, aralarında en iyi kişi olan H ermodoros'u "aramızda iyi insan istem iyoruz, eğer böyle biri varsa, bırakalım başkaları arasında olsun" diyerek kentten attılar."

Kendilerinden 'ö nce gelen ünlü kişilerin tümü için, biri dışında kötü düşünür Herakkitos: "Homeros, defterlerden çıkarılıp kamçılanma­ lı." " Düşüncclerirıi öğrendiğim kişiler içinde bilgeliğin bütün şeyler­ den ayrı olduğu anlayışına varan bir kişiye rastlamadım. " " Pek çok şeyin öğrenilmesi anlo.mayı öğretmez, yoksa Hesiodos, Pythagoras, Xenophanes ve Hekataeos öğretirdi onu.:' " Pythagoras . . . bilge oldu­ ğunu iddia etti. Fakat onun sahip olduğu, yalnız, pek çok şeyin bilgi­ siydi, kötü bir sanattı." Herakleitos' un suçlamaları dışında kalan tek kişi, öbürlerine bakıldığında, üzerinde daha çok durulması gere­ ken bir kişi olarak belirlediği Teutamos' tur. Bu övgünün nedenini araştırdığımızda, Teutamos' un " insanların çoğu kötüdür" demiş ol­ duğunu görürüz.

Herakleitos, insanlığı küçümsemesiyle, insanın, ancak zorla kendi iyiliği yolunda davranmaya yöneltilebileceği düşüncesine var­ dı: "Her hayvan, dövülerek götürülür çayıra." " Eşekler, altından çok saman ister." ·

Kendisinden beklendiği gibi, savaşa inanır: "Savaş, - der -, 146

her şeyin babası ve kralıdır. O bazısını tanrı, kimini insan, kimini tutsak, kimini özgür yapar. " "Homeros ' uyuşmazlık, tanrılar arasın­ da da insanlar arasında da ortadan kalksaydı keşke " demekle doğ­ · ru konuşmamış, evrenin ortadan kalkması için yakardığını ayırt ede� memiştir. Onun yakarışı kabul edilseydi ortadan kalkardı her şey."

"Savaşın bütün insanlara özgü ve uyuşmazlığın adalet ve bütün şey­ lerin uyuşmazlıkla var olup ortadan kalktığı nı b ilmeliyi z ."

Ahlakı, Nietzsche ahlakına b e nzerlikle onurlu bir tür çileci­ lik olan Herakleit os, tini, ateşle suyun karışımı olarak görür. Ateş soylu, su soysuzdur. En çok ateşe sahip olan şey kurudur. "Kuru olan en bilge ve en iyidir." "Tinler için n e m li olmak zevktir." "Kişi esrik olduğunda tüyü b i tmem i ş gençlerce yönetilir, sendeler, adım atamaz. Çünkü, tini nemlidir." "Tinl e r için su olmak ölümlüdür." " Kişinin gönlündeki istekle çarpışması, güçtür. Gönül, istediğini tin pahasına elde eder. İnsanın bütün istediğini elde e t m es i iyi değil­ dir." H erakleitos, kendine egemen olma yoluyla elde edilen güce değer verir, insanları kendi öz isteklerinden ayıracak tut kulardan nefret eder.

Zamanın dinlerine, bu arada Bakchos dinine karşı olan tutu­ mu düşmancadır. Bilimsel usçunun düşmanlığı değile.lir o. H c r a k le­ itos ayrı bir dine sahi p t ir, o dönemde geçe.rli olan tanrıbilimi, kıs­ men kendi öğretisine u yacak biçim de yorumlar, kısmen iyice redde­ der. Cornford, onu Bakchoscu, Pfieidercr gizem lerin yorumcusu saymıştır. Heraklcitos' un bu konudaki sözleri böyle bir görüşü kal­ dırmaz sanırım. Sözgelimi: " İ nsanlar arasında gizem ler, kutsal ol­ m ayan gizemlerdir" der. Bu, onun k a fasınd a , "kutsal dışı" olmayan, fakat var olanlardan tümüyle ayrı, olanaklı gizemlerin yer ald ığını anlatır. Halkı, düşüncelerin propaga n dası n a girişmeyecek ölçüde küçümsememiş olsaydı bir din reformcusu ölurdu.

Aşağıdakiler, H erakleitos'un dinbilime karşı tutumunu göste­ ren bize değin kalmış düşünceleridir: " Delphi kil.hinliğinin sahibi, anlatmak istediğini ne dile geti­ rir ne giz ler. İşaretle gösterir. " "Süssüz, kokular sürünmemiş Sibylle' nin sevinç verici olmı­ yan şeyler sayıklarken dudakları, bin yı l d an öteye uzanır sesi. Orda­ ki tanrıya şükürler o lsun."

"Tinler Hades'te kokar."

147

"Daha büyük ölümler daha büyük paylar kazanır. (O halde ölenler tanrı ol url a r. )" " Uyurgezerler, büyücüler, Bakchos rahipleri, şarap rahibele­ ri, gizem i şiyl e u ğ r aşa nlar , gizem alım satımı yap an l a rd ı r . "

"Onlar tanrıların ya da yi ği t l e r i n n e o l d uğun u b i lm e d en, san­ ki, bir a i l en i n b i r eyl e r i yl e ko n u ş u yo r m uş gibi o tasvirlere yakanr­ lar."

"Yaptıkları tören ve s ö yl e d i k ler i utanç ver i c i phallus ilahisi Dionysio� içi n olm asaydı çok utanç ver i c i bir. biçimde davranmış olacaklardı. Ancak, uğruna çılgına döndükleri ve şarap şöle ni dü­ z e n ledi k l e r i Dionysos'la Hadcs birdir."

"Onlar, çamura hal m ış bir kişinin aya k l arın ı çrim ur d a temiz­ lemesi gibi, kendilerini kirleterek, boşuna temizlen meye çalışırlar.

Böyle yapan birine deli denir ç e k inm e d e n . " A�eşin ana e l em e nt olduğu na inanmıştı. Her şey ateşten do­ ona göre. Okuyucu, T ha l c s ' i n suyu, Ana'<imenes' in havayı ana öge saydığını anım sıyacakıır. H erakleiıos, ateşi yeğlemişt i r. En sonunda Em pedokles, toprağa, h avaya, ateşe ve suya ana öğe niteli­ ği vererek di plomatça bir uzlaşım yolun<ı giı ı i . Eskilerin kim)·ası bu noktnda takılıp kal mıştır. Bu biçimde, İslam kimyacıları, yaşantı bengi-suyu nu (iksirini) ve m a denl e r i altına dönüşt ü r m e yöntemini araşt ırma çabasına girişene değin hiçbir ilerleme görülmedi. ğardı

H efiı kl c i h)s mcıaliı.iği, bu doyuracak ölçüde dinamiktir.

y<)ldaki en

h 1 1 l ı m odern kişi leri

" Herkes için aynı olan bu dünyayı, tanrılardan ya da insanlar­ dan hiçbi ri yapmış değildir. Tutuşma ve sönme nitelikleriyle sürekli bir alevdi o, şimdi de öyledir, ge l e c e k te de öyle olacaktır." ra,

" Denizler ateşin biçi m değişt irmesidir. Denizlerin yarısı ka­ yarısı esinti girdabıdır.

" Böyle bir d ü nyada , sürekli değişme, beklenir bir şeydir. H e­ r ak l e it o s da i n a n mışt ı r ona . " Bununla birlikte filosofum uz, üzerinde sürekli akıştan daha çok durduğu başka bir öğretiye de sahiptir: karşıtların karışması ko­ nusundaki öğreti: "İ nsanlar, değişik olanın, kendisiyle nasıl uyuştu­ ğunu bilmezler - diyor -. Karşıt geri l i m l e r in uyuşumudur o. Yayla lir'in uyuşması gibi" H erakleitos' un uyuşmazlığa olan inancı bu ku-

148

rama bağlantılı durumdadır. Çünkü uyuşmazlık durumunda karşıt­ lar, bir uyuşma olan deviniyi ortaya koymak için birleşirl er. Dünya­ da bir birlik vardır. Ayrılıktan doğma bir birlik " . " Çiftler tam şeylerdir. Şeyler tam değildir. Çiftler bir araya getirilmiş, şeyler ayrılmış olanlardır. Biri uyuşkun dur, öbürü değil.

Bir, bütün şeylerden yapılmıştır, bütün şeyler bir' den çıkar. " Herakleitos, bazen birlik ayrılı tan, daha temelmiş gibi konu­ şur: " İyi ve kötü birdir. " "Tanrı katında bütün şeyler h ş, iyi ve d oğrudur. Fakat in­ sanlar, kimi şeylerin doğru, kimi şeylerin yanlış olduğunu sanırlar." " Yukarı çıkan yolla, aşağı inen yol bir ve aynıı.lır."

"Tanrı gecedir ve gündüzdür, kıştır v e yazdır, savaş ve barış­ tır, tok ve açtır, değişik biçim ler alır. Ateşin değişik baharatla karış­ tırıldığında, o baharatın tadına gör e adlandırılması gibi.'' " Bununla birlikle, birleştirilecek karşıtlar olm asaydı birlik ol­ mazdı. Bizim için iyi olan karşıttır. " " Ö ğreti, karşıtların birleştir ilmesiyle gelişen Hcgel felsefesi­ nin özünü biçimler.

Herakleitos metafiziğine, Anaximander metafiziğinde oldu­ ğu gibi, karşıtların çatışmasında, ()nlardan herhangi birinin toplan başarıya ulaşmasını önleyen evren sel . adalet kavramı egemendir. (* )

t

- ·

" B ütün şeyler ateşin, ateş de bütün şeylerin yerini alır. Eşya­ nın altın, altının eşya yerine geçmesi gibi." " G üneş sınırlarını aşmayacaktır. Aşarsa, adaletin el ulağı (hizmetçisi) olan Erinnys icabına bakar onun."

"Savaşın h e rkese özgü ve uyuşmazlığın adalet olduğunu bil­ meliyiz.''

Tekrar tekrar, tanrılardan ayrı olan bir "Tanrı"dan söz edi­ yor Herakleitos : " İ nsanın yolu değil Tanrı'nın yoludur bilgeli olan . . Tanrı in­ sana "bebek" adını verir. İnsan bile " çocuk" der insan için . En bil­ ge insan, Tanrı'yla karşılaştırıldığında bir maymundur. En güzel maymunun bir insanla karşılaştırıldığında çirkin ol m ası gibi . . . " .

..

(*)

Herakleitos'un, ekolojik dengeyi dile getirdiği anlaşılıyor burada (Ç. N.)

149

Tanrı kuşkusuz, evrensel adaletin somutlaşmasıdır.

Her şeyin bir akış içinde olduğu öğretisi, Herakleitos kanıla­ rının en ünlüsü, Platon'un Theatetos'unda tanım landığı gibi, ardılla­ nnca, üzerinde en çok durulanıdır. ·

"Aynı ırrriağa, iki kez adım atamazsınız. Çünkü, taze sular akar üstünüzden." ("Aynı ırmağa hem girebilir hem giremeyiz.

Hem varız hem yokuz" tümcesiyle karşılaştırınız). " Her gün yenidir güneş. " Onun, evrensel değişmeye olan inancını " b ütün şeyler akı­ yor" söz öbeğinde dile getirdiği var sayılmıştır. Fakat bu, Washing­ ton' nun, " Baba yalan söyliyemem" ve Wellington' un, " Nöbetçiler hücum" sözleri gibi uydurma olabilir. Herakleitos' un yazdıkları, bü­ tün Sokrates öncesi fi losoflar gibi, Platon ya da Aristoteles' in yaptı­ ğı aktarım larla bilini r yalnız. Onlar da bir çürütme amacıyla yapıl­ mıştır. Yalnız bu yolla bilinmeleri durumunda, modern fılosofların hangi duruma düşecekleri gözönüne alındığında Sokrates öncesi fi­ losofların ne denli büyük ;:ıldukları görünür. Bildirileri, az çok ayrıy­ sa da Platon'la Aristoteles, Herakleitos' un, " H içbir Ş ey sürekli de­ ğildir" (Aristoteles) demek istediği konusunda anlaşıyor.

Bu öğretiye, onu çürütmek için çök çalışan Plalon' la bağlan­ tılı olarak yine döneceğim. Şimdilik onun hakkında felsefenin ne söylemek diırum u nda olduğunu değil, şairlerin ne duyduğunu ve b i ­ lim adamlarının ne düşündüğünü araştıracağım .

Sürekli bir şeyin araştırılması, insanları felsefeye götüren en derin içgüdülerden biridir. Barınak sevgisi ve sakıncalardan kurtara­ ca k bir sığınak elde etme isteğinden doğmuştur bu kuşkusuz. B u na göre biz böyle bir içgüdünün, yaşantıları t ehlikeye en çok açık bulu­ nan kişilerde çok tutkulu olduğunu görüyoruz. . İ ki kavramda süreklilik arar din: 1 . Tanrı .

2. Ö li.lmsüzlük.

Tanrı' da ne değişebilirlik, ne de değişmenin gölgesi vardır . . Ölümden sonraki yaşantı . sürekli ve değişmezdir, XIX. yüzyılın se­ vinci, insanları, bu durağan kavramların aleyhine çevirdi. Modern li­ beral tanrıbilim, gökte bir gelişme ve Tanrının kafasında bir olgun­ laşma olduğuna inanır. Bu kavramda bile sürekli bir şey vardır. Ge150

lişmenin kendisi ve onun evrenim her yanında bulunan amacı gibi.

Belirli ölçüdeki bir yıkım kişioğlunun umutlarını, onun eski, dün­ ya-üstü umutlarına geri götürür. Yeryüzündeki yaşantıdan umut ke­ silirse, yalnız gökte aranır dinginlik (huzur). Şairler, zamanın,' sevgilerine ilişkin her şeyi silip süpüren gücünden yakınmışlardır: Tazeliğini ha11çerler ge11çliğin, Kınştınr giizelliği11 alnım zaman, Hayra11 bırakan gerçekleriyle beslenir doğanın, Dunnadan.

Tırpa11mdan om111, Yoktur kurtula11.

ne:

G enellikle, kendi dizelerinin kalıcı olduğunu eklerler sözleriFakat Se11in giizelliği11i öven dizelerim Zalimliğine karşı zamanın Dayanacaktır ımıaı1nı..

Ancak bu, ge leneksel bir edebiyatın övgüsüdür sad e ce : Felsefe eğilimi olan gizemciler zaman içindeki her şeyin geçi­ ciliğini anımsıyamadıklanndan, bir ilksiz-sonsuzluk kavramı çıkardı­ lar ortaya. Bu, bitimsiz zaman b oyu nca bir kalımlılık değil, bütün zaman işl e m i dışında bir varlık kavramıdır bu. Birtakım tanrıbilim­ cilere, s özgc limi William Ralph Inge'ye göre, ilksiz sonsuz yaşantı, . gelecek zamanın her noktası boyunca bir va r lığı değil, içinde önce ve sonranın, sonuçta mantıksal değişme ol a n ağın ın bulunmadığı, za­ mandan bütünüyle bağımsız bir oluş biçi m idir: Bu görüş Vaugham yönünden, şiir diliyle şöyle anlatılmıştır: İlksiz-sonsıızlıığıı gördüm geçen gece Katıksız ve bitimsiz bir ışık halkası gibi Ses�iz mi sessiz her şey Pınl pınl gece.

Ve sadece zamanı gördüm. , Çevresinde ışık Jıalkasmuı

151

Uzayıp giden zamansızlıkta Gökler boyu.

Zanıa111 Koca bir gölge gibi yiin"iyen ...

Yeraldığı diinya111n Orlasmda Biitiin varlığıyle...

Değişik sayıda, ünlü felsefe s i st e mi , bir kuramı düzyazıyl a ci dd i a n l atm aya ve sabırla izlendiğinde hangi nedenin bizi ona inanmaya göt ür e c eği n i d i l e ge t i rmeye ç a l ı ş t ı .

D eği şm eye o l a n bütü n i na n c ına k arş ı n Her�kleitos da kalıcı birşey kabul e t m iş t i r . Bitimsiz s ür e ye kar�ıt o l a rak Per me ni <l e s ' t e o r taya ç ı k ı ş ı ilksiz-sonsuzluk k av r a m ı görülmez onda. Herakleitos felsefesinde merkezse! bir yer alan ateş hiç ölmez: Dünyiı sürekli bir ateşti. Şimdi de öy l e di r, ge l e c e k t e de öyle olacaktır. Sürekli ola­ rak değişen b i r ş eyd i r ateş. Onun k a l ı c ı l ı ğ ı , bir tözün kalı c ı l ı ğ ı ol­ m aktan çok, bir o l u ş u m u n k a lı c ıl ı ğ ıdır. Ancak Heraklcitos' a yüklcn­ ci dd i

m cıneli bu görüş.

Bilim <le fe lsefe gibi, de ği ş e n gö r üntü l er arasında, k a l ı c ı bir dayanak bularak sürekli akış öğ r e ti s ind e n kaçmaya çalıştı. K i mya bu i s teğ i doyurur göründü. Yakıp yıkar görünen ateşin, yalnız bi­ çim değiştirdiği or ta ya ç ı karı l d ı . Ana . öğelcr yen i d e n birleşt irildi.

Yanmadan önce var olan her atom, oluşum bitince yine vardı. So­ n ıİ ç ola r ak , ato mlar ı n or tad a n k alkm ı ya c ağ ı , ve fiziksel dünyadaki bütün değişmenin, yalnız s ür e k l i an a öğc l c r i n yeniden düzene gir­ m e s i demek old uğ u var s a yı ld ı . Radyoakt ivitenin b u l un Uş u n a deği n geçerli kaldı bu görüş. Radyoaktiviteyle, atomların dağı labil e ceği a n l aşı l d ı .

H içbir şey korku vermedi; fi z ikç i l e r , e lek t ron ve pr ot o n de­ n e n ve a t o m l ar ı biçimliyen ye n i ve daha küçük b i r i m l e r buldular.

Birkaç yıl, bu bi r i m l er i n , önceden at o m l a ra yüklenen o r t ad a n kal<lı­ rılmazlık özelliğine s a hi p olduğu düşünüldü: Fakat, protonlarla e l e ktronla r ın biraraya gelip pat l ad ığı ve yeni bir m adde değil, evr e n b oyun c a ışık hızıyla d ağ ı l a n bir e n e rji dalgası biçimle d iği gör ü ld ü .

E ne rji , sürekli şey olarak m addenin yerine geçmek zorundaydı. Fa­ kat o, "şey" hakkındaki sağduyu kavramının daha i n ce b i r bi ç i mi de­ ği l , yalnız, fiziksel oluşumların özelliğidir. M addeden ayrılır bu ba152

kımdan. Enerji, ancak imge gücünü zorlayarak b ir l eşt i r i lir Herakle­ itos' un Ateşiyle. Fakat o, yak a n değil bir yanıştır. " Yakan" modern fizikte ortadan kalkmıştır.

Küçükten büyüğe geçersek, gök b i l imin artık, gök cisimlerini sürekli saymamıza izin vermediğini görürüz. G ezegen l er gü n e ş ten kopm uş l a rdır . Güneş bir süreden b e ri bugünki durumundadır. Bir zaman daha böyle sürüp gid e ce k Ergeç, belki milyon kez m i lyon yılda patlıyacak ve bütün gezegenleri ortadan kaldıracak, yi n e geniş ölçüde dağılmış bir gaz d ur u m u na ge çe ce kt i r H iç değilse gökbilim­ ciler böyl e söyl üyor . Y azıt l anmış (m uk adder) gün yaklaştıkça hesap­ larında bir yan l ı ş bulurlar belki.

Sürekli atış öğr eti si Herakleitos yönünden öğretildiği biçim,iy­ le güçlük l er e uğramaktadı r bizi ve gö rdü ğü m ü z gi bi, bilim onu çü­ rütecek hi Çbir şey yapamamaktadır. Sonuçta filosofüır büyük bir di­ renişle, zaman imparatorluğuna bağl ı bulunrn ıyan birşcy araşt ırdı­ lar. B u araştırma Parmendcs' lc başlar. .

.

153

KONU V

ANAXAGORAS

Pythagoras, Herakleitos ya da Parmenides'e eş ölçüde değil­ se de, Anaxagoras'ın tarihsel önemi büyüktür. Ionya'ya, bilimsel (a­ kılcı) bir gelenek getirmiştir. Felsefeyi Atinalılara ilk sunan ve ilk kez, ergiyi (nous, zihi n) fiziksel dtğişmelerin baş nedeni yapan odur.

Anaxagoras, Ionya'da Clazomenae'da doğmuş (aşağı yukarı İ. Ö. 500), fakat yaşamının otuz yılını Atina' da geçirmiştir (yaklaşık olarak İ. Ö. 462 - 432). Belki kendi yurttaşlarını uygarlaştırmaya ça­ lışan Perikles yönünden getirilmiştir Atina'ya; belki de Milctos'tan gelen Aspasia, Perikles tanıştırmıştır onu. Plıaedros'ta şöyle konu­ şur Platon: "Bir bilim adamı olan, yüksekteki şeyler kuram ıyla uğraşmak­ tan hoşlanan, a nlığın ve aptallığın doğru yapısına ilişkin bilgiye eriş­ miş bulunan (Anaxagoras'ın tartıŞmaları tastamam bu konuydadı) Anaxagoras' tan Periklcs hoşlanmış ve kendisini konuşma sanatında · ilerletecek her şeyi ondan almış görünüyor. " Anaxagoras' ın Euripides' i d e etkilediği söylenir. Fakat bu, daha kuşkuludur.

Atina kentlileri, başka çağlardaki başka kıtalardaki kentliler gibi, alıştıkları kültür aşamasından daha yükseğini getirmeye çalı­ şanlara karşı belirli bir düşmanlık gösterdi: Periklcs yaşlanınca kar­ şıtları, arkadaşlarına saldırarak kendisine karşı bir kampanya açtı­ lar. Pheidias' ı, yontularında kullanacağı altınlardan bir bölümünü zimmetine geçirmekle suçladıl ar. Tapınmamayı (ibadet etme m e� ) "yüksekteki şeyler" ile ilgili kuramlar öğretmeyi yasaklayan bir yasa çıkardılar. Bu yasa uyarınca, güneşin sıcaklıktan kıpkırmızı kesil rn iş bir taş ve ayınsa toprak olduğunu öğretmekle suçlanan Anaxagoras mahkemeye verildi. (Aynı suçlama yüksekteki şeyler kuramlariyle modası geçmiş olduğu için alay eden Sokrates'ı dava edenler yönün155

den de yinelenmiştir.) Mahkemede, Anaxagoras' ın Atina'dan ayrıl­ mak zorunda kalması dışında ne olup bittiği açık değildir. Perikles, onun tutsaklar evinden çıkıp kaçmasını sağlamıştır belki. Nasıl olur­ sa olsun, Anaxagoras, İonya'ya dönmüş, orada bir okul kurmuş ve vasiyeti uyarınca, ölümünün yıldönümü tatil sayılmıştır.

HER ŞEY SONSUZ BÖLÜNEBİLİ R

Anaxagoras, her şeyin sonsuz ölçüde bölünebilir olduğunu, m addenin en küçük parçasının bile her elementten bir parça içerdi" ğini savunmuştur. Şeylerin, el} çok içe r d ikl e ri m addeden olu ş tuğu anlaşılıyor. Böylece, sö zgelimi her şey biraz ateş bulundurur içinde.

At eş ağır basarsa, biz o elemente ateş deriz. Anaxagoras, Em po­ d e kl c s gibi " su saati ya da şişirilmiş deri (tulum), hiçbir şey yokmuş gibi görünen yerde h ava bulunduğunu gösterir" d iye rek boşluğa kar­ şı kanıt getirir.

ZİHİN

Ergiyi (nous, zihin) canlı şeylerin yapısına giren b i r tür say­ ması ve canlı şeyleri ölü maddeden farklı kılmasıyla ayrılm ıştır ken­ dinden önce gelenlerden. " Her şeyde, zihin dışında her şeyden bir miktar vardır. Birtakım şeyler zihni de içerir. Zihnin, yaşantısı olan büt ün şeyler üzerinde gücü vardır. Sonsuzdur, kendi kendini yöne­ tir o. , Hiçbir şeyle k a r ı şmı ş değildir. Zihin dışında her şey, küçük de olsa, tüm karşı şeyl e rden bir şeyler içerir. Sıca k , soğu k; beyaz si­ yah gibi." Karın (kısmen) siyah olduğunu savu nmuştur o yü zd e n Anaxagoras.

Zihin, tüm d evin i min kaynağıdır. Gitgide dünyaya yayılan ve en hafif şeylerin çevreye, ağırların merk e ze gitmesine yol açan bir dönüşe neden , olur. O tek biçimdir ve insanlar için ol d uğu gibi, hay­ vanlar için de iyidir. İ n s anı n gö r ünüŞt c ki üst ünlüğü elleri olmasında­ dır. Anlığın, görünüşteki bütün ayrılıkları bedendeki ayrılıklar n e de ­ niyledir.

Aristoteles ve Sokratcs' i aktaran Platon , Anaxagoras' ın, zih­ ni ortaya attıktan sonra onu pek az kullanmasından yakınır. Aristo­ teles, Anaxagoras'ın zihni, yalnız, başka bir neden bilmediği yerde neden olarak ortaya attığına işaret eder. Yapabildiği yerde, meka­ nist açıklamaya baş vurmuştur Anaxagoras. Zorunluğun ve şansın, şeylerin kökenlerini verdiğini yadsımıştır; Bununla b irlikt e , onun ev156

renbiliminde (kozmoloj isinde) Tanrı'ya yer yok., Anaxagoras, din ve ahlak konusunda pek düşün m üş göz ük m üyor Belki de, kendini dava edenlerin ileri sürdüğü gibi bir t a n rı t a n ı m azd ı Pythagoras dı­ şında bütün kendinden öncekilerden etkilenmiştir. Anaxagoras'ın Parmenides'e e t kisi, Parm e n i d es ' i n Em pe d o klcs' e etkisini andırır.

Bilimde büyü k bir anlam a sahipti An axa go ras. Ayın yansıyan ışıkla par l adığını, P ar me n i d es'in, bu olayı bildiğini anlatan anlamı kapalı bir görüşü varsa da, onu aç ı k seçi k ilk usavuran Anaxago­ ras'tır. Güneş tutulmalarına i liş k i n doğ ru bir kuram ileri sürmüş, ayın, güneşin altında ol d uğu n u bilmiştir. G üneş ve y ıl dı zlar ona gö­ re k ı zg ı n taşlardır. Çok uzakta ol d u k l a rı için y ıl d ı zl a r ı n sıcaklığını hi sse t m e y iz . Güneş, P elo po nne so s t an ge n işti r Ayda d ağl a r ve yaşı­ yanl a r va r d ır Anaxagoras' ın A n ax i m en es okulundan olduğu s öyl en i r Ke­ s i n l i k le, İ o n yalıları n usçu ( a k ılcı) ve bilimsel ge l e neğin i yaşatm ıştır.

Pythagoras' tan Sokrates' e, Sokratcs'ten Platon'a geçerek Grek fcl­ sc fesinc e ngelleyici bir eği l i m aşıl ı yan dins e l ve ahlaksal dü şü n ce b u ­ lunmaz o n da Birinci sırada b ir filosof değildir. Fakat, felsefeyi Ati­ n a ya ilk get iren o lm a s ı ve Sokratcs' i ortaya koym aya yardım eden etk ileri yap a n l a r da n biri bulunması yönünden önemlidir. .

.

'

.

.

.

.

'

KONU VI

PARMENIDES

Kuramlarında ve edimlerinde ılımlılığa düşkün değildi G r� k­ ler. Herakleitos, her şeyin değiştiğini savunmuştu.' Parmcrlidcs, kar­ şılık olarak hiçbir şeyin değişmediğini ileri sürdü. G üney İ talya' da Sicilya' nın yerlisiydi. İ . ö. V. yüzyılın ilk yarısında yetişti. Platon' a göre, Sokrates gençliğinde (aşağı !yukarı İ . Ö. 450) o zaman yaşlı bir kişi olan Parmenides' le görüşmü§ ve ondan çok şey öğrenmiş.

Bu görüşmeden tarihsel olsun olmasın hiç değilse Platon' un Parme­ nides öğretileriyle etkilendiğini çıkarsıyabiliriz.. Burası açık. Güney İtalyalı ve Sicilya!'. filosoflar, mistikliğe ve dine, bütünüyle bilimsel ve kuşkucu olan Ionyalı filosoflardan daha çok eğitimliydi. Fakat, Pythagoras'ın etkisi altında, matematik, büyük Yunanistan'da, I on­ ya'da olduğundan daha çok gelişti. Bununla birlikte, o sırada mate­ matik, mistiHikle karışmıştı. Pythagoras, Parmenides' i etkilemiştir.

Fakat, bu etkinin uzanımı ölçümseldir (tahmini).

Parmenidcs' e tarih açısından önem kazandıran onun, H e­ gel'e kadar (Hegel dahil) uzanan metafizikçilerin Çoğunda şu ya da bu biçimde rastladığımız bir metafizik kanıt bulmuş olmasıdır. Çok kez, mantığı 'onun bulduğu söylenir. Fakat gerçekte bulmuş olduğu sadece, mantık temeline dayanmış bir metafiziktir.

Parmenidcs öğretisi Doğa Üzerine adlı bir şiirde ortaya ko-' nulmuştur. O, duyuları aldatıcı saymış ve duyulur şeylerin çokluğu­ nu salt bir görü sanrısı (illusion) kabul etm iştir. Tek gerçek, sonsuz ve bölünmez olan varlık " bir"dir. "Bir" Hcrakleitos'ta olduğu gibi, karşıtların birleşimi değildir. karşıtlar denen şeyler yoktur. "So­ ğuk"un "sıcak-değil", " karanlık"ın "ay<lınlık-dcğil" anlamına gckliği­ ni düşünmüş görünüyor. " Bir"i bizim Tanrı'yı kavradığımız gibi kav­ ramıyor. Maddi ve uzamlı 'olarak düşünüyor. Çünkü ondan bir küre olarak söz ediyor. Fakat " bir" bölünemez, çünkü bütün olarak her yerde bulunur.

159

Pa�menides, öğretisini, " d oğruluk yolu", "kanı yolu'' diye iki­ ye ayırır. i kinci bölüm üzerin de durmamız gerekmez. Doğruluk ko­ nQsunda söyledikleri ana çizgileriyle şunlar: " Bulunmıyanı bilem ezsin . Olanaksızdır bu. Dile de getire­ mezsin. Düşünülebile n ve olab ilen aynıdır çünkü. " " O halde var ola�ı , ge l e c e kte nasıl var olabiliyor ? Ya d a o na­ sıl var olabildi? Eğer geçmişte var olduysa yoktu. Gelecekte var ola­ ·· caksa da yoktu. Böyl ece var o l a n ortadan kalkmakta ve b ir daha işi­ t i lm e m e k üzere gözden yitip gitmekted ir." " Düşünülebilen ve uğruna düşüncenin var olduğu şey aynı" dır. Çünkü varölan ve h a k k ı n d a düşüncenin dile getirildiği birşey ol­ m a k s ı zı n d üş ü n c e o l a m az . " (Bu rn e' n i n notu: " Bunun a n l a mı sanı­ rız . . . herhangi bir gerçeğin adı olinayan bir ada karşılık h içbir dü­ şünce olamaz biçi m i n d e di r . " ) K anıtın özü şudur: D ü ş ün d ü ğü n ü zd e b i r ş e y konusunda düşü­ nürsünüz. Bir a d kullandığ ınızda, o b i r ş e yi n adı olmal ı . Bö ylece, d ü � şünce ve dil, kendikri dışı n<l,a nesneleri gerektirir. Herhangi bir za­ m a n d a, başka bir z a m a nd a old uğu ö l ç üd e düşün ebildiğiniz ya <la konuşabildiği nizden, dü şü n ü l m ü ş ya da k o n u ş u l mu ş olan her za­ m a n varol ınalı. Sonuç olar ak değişm e olam az. Çünkü d eği ş m e , or­ taya ç ı k an ve yok olan ş e y l e r d e b ı,ı l u n u r.

Felse fenin, bütün gen işliğiy le d ü n ya için, düşünce ve dilden gelen ilk kanıtıdır bu ve ge çe r l i s ayı la m ıya cak d oğ rul u k e l e m e nt i i ç e r ir . Ge ç e r s i z element in celenmeye değer.

Kanıtı şu biçimde aktarabiliriz: D il s a ç m a değilse sözcükler bir anlam taşımalı ve ge n e ll i k l e b a k a s özc ü k l e r i d e ği l , Ü ze r l e ri n d e k on u ş a l ı m k o n u ş m ayalı m var o l an şeyleri an latmalı. Sözgelimi Ge­ orge Washington' dan söz e tt iğ i m i zi var sayın. Bu a dı taşımı tarihsel bir kişi bulunmadıkça, adın anlamsız ve onu i çe re n cümlelerin saç­ ma olduğu gör ü l e c e k t i r . P ar m e n i d es , yalnız, George Washing­ ton' un geçmişte var olm ası gerektiğin i değil, o n u n adını şimdi de a n l am l ı olarak kullanabil diğim izden, şimdi de 'varolması ge r ektiği n i savunacaktır. Bunun doğru s ayı l am ı ya cağı ıı.çık. i ş i n içinden nasıl ç ı km a l ı?

H a yal i b ir k i ş i yi, sözgclimi Hamlet' i alal l m ele. "Hamlet Dani­ marka prensiydi" anlatım ını düşünün. Bir bakıma doğrudur bu. Fa­ kat, açık tarihsel anlamda değil. Doğru anlatım "Shak espeare, Ham, ·

160

let'in Danimarka prensi olduğunu söylüyor" ya da daha açık olarak "Shakespeare, 'Hamlet' adı verilen bir Danimarka prensi olduğunu söylüyor " biçimindedir. Burada, artık imgesel bir şey yoktur. Sha­ kespeare ve Danimarka sözcükleri ve "Hamlet" derken çıkan ses, . hep gerçektir. Fakat gerçekte "Hamlet" diye bir kimse bulunmadı­ ğından " Hamlet" sesi halis bir ad değildir. Eğer, "Hamlet' hayali bir kişinin adıdır" derseniz bunun doğruluğu kesin değildir. "Ham­ let'in gerçek bir kişinin adı olduğu hayal edilmiştir" demeliydiniz.

Hamlet, hayal edilmiş bir birey. Tek boynuzlular hayal edil­ miş bir tür. "Tek boynuzlu" sözcüğünün ortaya çıktığı birtakım tüm­ celer (cümleler) doğru, birtakımları yanlış. Fakat bu, dolaysız doğ­ ruluk ya da yanlışlık değil.

"Tek boynuzlunun tek boynuzu vardır" . " Bir ineğin çift boy­ nuzu vardır" 'tümcelerini (cümlelerini) göz önüne alalım. İkinci tüm­ ceyi kanıtlamak için bir ineğe bakmak zorundasınız. Kitapta inekle­ rin iki boynuzu olduğunun yazıldığını söylemek yeterli değildir. Fa­ kat tek boynuzluların bir boynuza sahip olduklarının kanıtı yalnız ki­ taplarda bulunabilir. Doğru anlatım gerçekte şudur: "Birtakım ki­ taplar 'tek boynuzlular' adı verilen tek boyµuzlu hayvan bulunduğu­ nu ileri sürmektedir. " Tek boynuzlular konusundaki bütün anlatım­ lar, gerçekte " tek boynuzlular" sözcük öbeği üzerindedir. Hamlet konusundaki bütün anlatımların, gerçekte H amlet sözcüğü konu­ sunda olması gibi.

Bununla birlikte çok kez, sözcükler değil, sözcüklerin anlamı konusunda ·konuştuğumuz açık. Bütün bunlar bizi Parmenides kanı­ tına götürür. Bu kamla göre, bir sözcük anlamlı kullanılacaksa, bir hiç değil herhangi bir' şey anlatmalı; böylece, sözcüğün anlam verdi­ ği, bir bakıma var olmalı.

O halde George Washington konusunda ne söylenebilir?

Yalnız iki seçeneğe sahip görünüyoruz: 1. George Washington henüz yaşamaktadır.

2. George Washington sözcüklerini kullandığımız zaman ger­ çekte bu adı taşıyan kişiden söz etmiyoruz.

Her iki seçenek de paradoks görünüyor. Fakat ikincisi daha az paradokstur. Onun doğru olduğu bir noktayı gostermeye çalışa­ cağım.

161

Parmenides, sözcüklerin değişmez bir anl a m a sahip olduğu­ nu d üşünmü ş tür. Bu, gerçekte onun tartışılmaz sayd ığı kanıtının te­ melidir. Sözlük ya da a nsiklopedi her ne denli sözcüğün resmi ve topl u m sa l a çıd a n kabul edilmiş anlamını verirse de, aynı sözcüğü kullanan iki kişi, zihnind e aynı düşünceye sahip değildir . . George Washington ' un kendisi, kendi adını ve "ben" sözcüğü­ nü eşanlamlı olarak k u l J a nabilm i ş ; kendi d ü ş ü n c e l e r i ni ve vücudu­ nun h ar e k e tl e r i n i ayırt edebilmiş, dolayısıyla kendi adını bir başkası için olanaklı o ld u ğun d an daha tam bi r anlamla taşıyabilmişt ir. Dost­ ları onun k arşısında, onun vücudunun har e k et le r i ni a y ı r t e de b ili r ve d ü ş ü ncel e ri n i çıkarsıyabilirlerdi. Onlar için"Georg Washington" adı, deneylerinde somut bir şeyi göstermiştir. Sonra kavramların yerine anıların konulması zorunl u ğu doğdu. " G e orge Was h in gt o n " adını kul­ lanan dostların zihinsel oluşumlarında bir zih insel tkvinm eyi i ç e r i r böylesi. Onu hiç t an ımaya n b i zl e r iç i n , zihinsel oluşum lar y i ne deği­ şiktir. G e orge Was h in gt o n ' un resmi üzerinde d ü ş ü n ü r ve " işte la ken­ disi" deriz. B i rl e şik Devletler'in ilk B aş k a n ı n ı d ü ş ün e bi li r iz . E ğe r çok b i l i s i zse k o bizim için yalnız "George Washinglon' un k e nd i s i ol­ mamalı. Ç ü n k ü biz onu hiç tanımadık. Tanıdığım ız, imdi duyumuz­ da, belleğim izde ya da d ü ş ü n ce m i zd e bulunan bir şey. B u du ru m , P a r m e n ide s k a n ı t ı n ı n ya n lı ş lığı n ı gö s t e r i r. Sôzcük anlamlarındaki bu · sürekli değişme, değişmenin, sözcüklerin ortaya çıktı kları önermele­ rin doğruluğu ya da yanlışlığı arasında ge nellikle bir ayrım yapmama­ sıyla gizlenm iştir. Eğer, iç in de "George Washingt on" adın ın görü n d ü ­ ğü herhangi bir doğru c ü m l eyi alırsanız ele, o bir kural ol a ra k ye r i ne " Bir l e ş ik Devletler' in ilk Başkanı" sözcük öb eğ i ni koyduğunuzda doğ­ r u kalacakt ı r. B u kuralın ayrılları (istisnaları) da vardır. Washing­ ton' un ilk Başkanı olacak " diyebilir fakat, özdeşlik yasasına doğal dı­ şı bir bağlılığı olmadıkça " B irl e ş i k Devletler'i n ilk Başkanı, B i rl e ş i k Devlctlcr'in ilk B aşkanı olacak" diyeme zd i . Bu ayrılsa) ( i st i s na ) du­ rumları dışarda bırakan bir kural getirmek kolay. Kural sınırına gi­ ren durum larda "Gcorgc Washington" yerine, yalnız o n a uygu la na n tan ı t layıcı bir sözcük öbeği konulabilir. Gcorge Was h i ngt on hakkın­ da bildiğim izi ancak bu tür sözcük ö bekler i yle b i l i ri z.

P a r m eni d e s , ge nel olarak geçmiş sayılanı bilebileceğim iz­ den, onun gerçekte . geçmiş olm adığını, bir bakıma imdi varolması ge rektiği ni ileri süter. Sonuçta, değişme diye bir şeyi kabul etmez.

162

George Washington konusunda söylediklerimizi bu kanıta yeterli bir yanıttır. Bir bakıma geçmişle ilgili bilgimiz bulunmadığı söylene­ bilir. Anımsadığımızda, anımsama imdi ortaya çıkar ve anımsanan olayla özdeş değildir, fakat geçmiş olayın bir tanımını verir. Pratik amaçlarda, çoğunlukla tanımla tanımlanan arasında bir ayrım yap­ mak gereksizdir. Bu kanıt bütünüyle dilden, metafizik sonuçlar çı­ karmanın ne denli kolay olduğunıu; ve bu tür yanlış kanıtlardan. sıy­ rılmanın tek yolunun nasıl dilin ıınantıksal ve psikolojik incelemesi­ ni, çok metafizikçinin götürdüğü noktadan daha öteye vardırmakla . olanak kazanacağını açığa koyar.

Fakat sanırım, Parmenides dirilip de benim söylediklerimi oku saydı onları yüzeysel bularak,. " Nereden biliyorsunuz? -diyecek­ ti- . George Washington hakkındaki anlatımlarınızın geçmişi ilgilen­ dirdiğini? Size göre, ancak imdi varolan nesnelere karşı bir dolay­ sız ilişkiden söz edilebilir. Anımsamanız, anımsadığınızı sandığınız an'a değil imdiye ilişkindir. Bellek bilginin kaynağı sayılırsa, zihnin karşısında geçmiş ' imdi' (hal-i hazırda) olmalı. Dolayısıyla, bir an­ lamda geçmiş, imdi var olmalı."

Bu kanıta karşılık vermeyıe çalışacak değilim. G üç bir konu olan, bellek tartışmasını içerir o. Felsefi kuramlar, eğer öncmliysc­ lcr, aslında dile getirdikleri temcll çürütüldükten sonra bile, yeni bir biçimde canlandırılabilirler. İ şte okuyucuya bu olguyu göstermek için yazıverdim o kanıtı. Kuramları çürütme çabalarının _nihai olan­ larına seyrek rastlanır. Onlar çok kez, işin inceliklerine varma, yo­ ltında atılan adımlardır.

Daha sonraki felsefenin; modern zamanlara değin Parmeni­ des' te kabul ettiği, çok güçlü bir paradoks olan, bütü.n dcğişplelcrin olanaksızlığı değil, tözün ortadan kaldırılamaz olduğudur. "Töz" sözcüğü, onu hemen izliyenlerde görülmez.· Fakat kavram olarak bulunmaktadır. Değişen yüklemlerde kalıcı olduğu var sayıldığı için . t ö z 2000 yıldan uzun bir zaman Jl'clsefe, psikoloji, fizik ve tanrıbili­ min temel kavramlarından biri duırum iı na girmiştir. İ lerde de konu­ ya eğilmek zorunda kalacağım . Ş imdilik, yalnız, onun Parmeni­ des' in kanıtlarını, açık olguları hayırlamaksızın (reddetmeksizin) haklı çık;ırmanın bir yolu olarak ortaya konulduğunu belirtmekle yetineceğim.

163

KON U Vll

EMPEDOKLES

Pythagoras'ta örneğini gördüğümüz fılosof, bilim adamı ve şarlatan karışımına eksiksiz olarak Empedokles'te rastlıyoruz. İ. Ö.

440 yıllarında yaşamıştır Empeklodes. Parmeni<lcs'in genç bir çağ­ daşı. Öğretisi kimi bakımlardan, Parmenides'i değil daha çok He­ rakleitos'u andırır. Sicilya'nın güney kıyılarındaki Akragas kentin­ den olan Empedokles demokrat bir politikacı. Tanrı olduğunu ileri sürüyor. Grek kentlerin�n çoğunda, özellikle Sicilya' da, demokrasiy­ le tiranlık arasında sürekli bir çatışma var. Yenilgiye uğrayan ya idam ediliyor, ya da sürgüne gönderiliyor. Sürgüne gönderilenler, Yunanistan'ın düşmanlarıyla görüşmeye girmekten çekinmiyorlar.

Bu düşmanlar, doğuda İran, batıda Kartaca. Empedokles sürgün­ den sonra, bilgece davranmayı, karışıklık çıkaran bir mülteci olma­ ya yeğ tutmuş anlaşılan. Gençliğinde az çok Orpheosçu olması bel­ kili (muhtemel). Sürgünden önceki denetimde politikayla bilimi bir­ leştirmişti. Ancak, sürgünde bir peygamber olup çıktı.

Efsanenin Empedokles içiri söyledikleri çoktuc Onun tansık­ lar (mucizeler) gösterdiği, ya da bazen büyüyle bazen de bilimsel bilgi yardımıyla tansık gibi görünen işler yaptığı var sayılmıştır. Rüz­ garları denetleyebildiği söyleniyor, Otuz gün ölü gibi görünen bir - kadının yaşama dönmesini sağlamış. Sonunda t�nrı olduğunu kanıtlamak için Etna yanardağının kraterine atılarak ölmüş. Şairin deyi­ şiyle:

-

Koca Enıpedok/es Bu ateşli Can Atılıp Etna )ıa Küle dönüştü.

Matthew Arnold bu konuda bir şiir yazmıştır. Bu şiir onun en kötü şiirlerinden biridir. Yukardaki beyit o şiirden değildir.

165

Parmenides gibi, Empedokles de şiir yazmıştır. Ondan etkile­ nen Lukretius, Empodekles'in şairliğini över. Kanılar ayrılır bu ko­ nuda. Çünkü yazılarından sadece parçalar kalmıştır. Şairlik artamı­ nın (meziyetinin) kuşkulu kalması gerekir.

Parmenides' in birbirleriyle tutarlı olmıyan bilim ve din görü­ şünü ayrı ayrı ele almalı. Önce bilim sonra felsefe, daha sonra din görüşünü ayrı ayrı inceliyeceğim.

Filosofum uzun, bilime en önemli katkısı, havanın ayrı bir töz olduğunu bulması. Bunu, bir kova ya da benzer herhangi bir kap, baş aşağı suya konulduğunda, suyun bu kaplara girmediğini gözleyerek kanıtlamıştır. Kendisi şöyle diyor: " Parlak, pirinçten yapılmış bir su saatiyle oynayan bir .kız ço­ cuğu düşünelim . Minik elini tüpün ağzına kapatıp, saati suyun içine daldırsın. İm di, içcrdeki h avanın kütlesi gözeneklere basınç yapa­ rak, suyun içeri sızmasına engel olur. Basınçlı akıntı tüpe sızdırılın­ ca, hava kaçar, su içeri dolar."

Bu parça, soluk almanın açkılanmasında görülüyor.

Empedokles, merkezkaç gücünün hiç değilse bir örneğini de bulmuştu. (Su dolu bir kabın bir ipe asılıp çevrildiğinde suyun dışarı a 'm adığı konusundaki örnek).

Bitkilerde cinsiyet olduğunu bilmekteydi. Epey hayali olduğu­ nun kabul edilmesi gereken bir evrim kuramıyla en uygun türün ya­ şaması � ı açıklamaya çalışmıştır. Kökence " her türlü biçime sahip ve seyri şaşkınlık veren sayısız yaratık oymakları sağa sola dağılmış­ tı. Boyunsuz başlar, om uzsuz kollar, alınsız gözler, başka bir organ­ la birleşmek isteyen tek tek organlar vardı. Bu nesnelerin her biri rasgele birleşti. Sayısız elleri, ayrı yönlere bakan yüzleri, göğüsleri ile vücutları öküz yüzleri i nsan, yüzleri öküz vücutları insan biçimin­ de acayip pek çok yaratık çıktı ortaya. Aralarında, erkek ve . kadın özelliğini taşıyan kısır hünsalar da bulunuyordu. Sonunda belirli bi­ çimler yaşadı yalnız. " Gökbilime gelince, Em pedokles, ayın yansıyan ışıkla parladı­ ğını bilmekteydi. G üneş için de doğruydu bu. Işığın, bir yerden bir yere gitmek için zamanı gerektirdiğini söylemiştir. Bu bizim gözlc­ yemeycceğimizi ölçüde küçük bir zamandı. G üneş tutulmalarına, ayın araya girmesinin yol açtığını da o ileri sürmüş. (Anaxagoras' tan öğrendiği anlaşılan bir olgu . ) İtalyan tıp okuluyla Platon ve Aris·

·

166

toteles'i etkileyen tıp okulunu kurmuştu. Burnet' e göre (s. 234) bü­ . tün bilimsel ve felsefi düşünce akımını etkilemiştir.

Zamanın Yunanistan'ında sonraları eşi görülmiyen bilimsel gücü gösterir bunlar. ·

İmdi, evrenbilimine ( cosmology) geiiyorum onun. " Element" sözcüğü her ne kadar onun yönünden kullanılmış değilse de, söyle­ diğimiz gibi, toprağı havayı, ateşi ve suyu dört element olarak orta­ ya o koymuştur. Elementlerden her biri süreklidir. Fakat aynı oran­ larda karışır. Böylece, dünyada gördüğümüz değişik karmaşık töz­ ler ortaya çıkmıştır. Sevgi kanalıyla birleşip, uyuşmazlık kanalıyla ayrılan. Sevgi ve uyuşmazlık, toprak, hava, ateş ve su ölçüsünde il­ kel tözlerdir. Sevginin arttığı, uyuşmazlığın azaldığı dönemler var­ dır. Sevginin bütünüyle utku (zafer) kazandığı bir Altın Çağ olmuş­ tur. O çağda insanlar yalriız .Kıbrıslı Aphrodite' e tapınmışlardır.

Dünyadaki değişmeler herhangi bir amaca göre değil, şans ve zo­ runlulukladır. Şöyle bir kısır döngü bulunmaktadır: Elementleri, sevgi birleştirir, uyuşmazlık ayırır, sevgi yavaş yavaş yeniden birleştirir. Böylece her bileşik töz geçicidir. Yalnız, elementler kalıcıdır sevgi ve uyuşmazlıkla birlikte.

Tüm yumuşak bir benzeyiş görüyoruz Heraklcitos' ta. Çün­ kü, yalnız uyuşmazlık değil, sevgiyle uyuşm azlık, ikisi birden değiş­ meyi ortaya koyuyor. Herakleitos ve Empedokles'i Sophist'te buluş­ t.urur Platon (s. 242). " İonyalı esin sahibi kişiler vardı. Son zamanlarda bunlara şöyle düşünen Sicilyalılarda eklendi: İ ki ilkeyi ('bir' ve ' çok' ilkesi) birleştirmek ve " oluş 'bir' ve 'çok'tur" demek daha iyi olacak. On­ lardan daha sert görüşlü olanlara göre, 'bir' ve ' çok' dostlukla birle­ şir, düŞmanlıkla ayrılır. Yumuşak görüşli! olanlarsa, sürekli kavga ve barış üzerinde direnmezler, ' bir've ' çok' un bir gevşeme ve nöbet­ lcşmesi kabul ederler. Bunlar için bazen Aphrodite' nin egemenliği altında barış, bazen de uyuşmazlık ilkesi uyarınca çokluk ve savaş söz konusudur."

Empedokles, üstün dünyanın bir küre biçim inde olduğunu ; Altın Çağ' da, uyuşmazlığın dışarda, çatışmanın içerde bulunduğu­ nu; .s onra giderek uyuşmazlığın galip gelip, sevginin geriye itildiği­ ni; bu işin sevgi büsbütün dışarda kalıncaya dek sürdüğünü; en fena durumun da bu olduğunu düşünmüştür. Sonra, neden olduğu belli 167

değilse de Altın Çağ geri dönene dek sonsuz olmayan bir karşı devi­ ni başlar, olanca dönüş yinelenir. Herhangi bir ucun durağan (stab­ le) olabileceği var sayılabilirdi. Fakat, Empedokles' in görüşü bu de­ ğildir. Deviniyi Parmenides'in kanıtları üzerinde kurarak açıklamak istemiştir o. Herhangi bir aşamada değişmiyen evrene ulaşmak gibi bir istek göstermez.

Din üzerine, ana çizgileriyle Pythagorasçı görüşe sahiptir.

Büyük bir olasılıkla Pythagoras'la ilgili bir parçada şöyle diyor: " Onlar arasında, az bulunur ölçüde bilgili, her türlü bilgelik­ le çok usta, en büyük bilgeliğe ulaşmış biri vardı. Bütün z i h niyle ça­ ba gösterdiğinde, insan yaşantısının on, hayır yirmi katı olan nesne­ lerin tümünü görmüştü."

Altın Çağ' da, söylendiği gibi, insanlar yalnız A ph rodite'ye ta­ pındılar. "Tapınma yeri (altar) katıksız boğa kanıyla lekelenmemiş­ ti. Yaşantıyı sona erdirerek, işe yarar organları yemek, insanlara nefret veriyordu. " Empedokles bir ara kendinin tanrı olduğundan söz açar, bol bol: " Ey sarı Akragas kayasından bakan büyük kentin tepesine ku­ rulmuş kalede oturan, yabancılar için onurlu bir limanı olan bu yer­ de iyi işlerle uğraşan, k ö tülük nedir bilmeyen dostlar! Hepinize merhaba! Aranızda ölümsüz bir tanrı olarak b u lunuyoru m . Ölümlü değilim artık. İçinizde, Iayık olduğum onura kavuşt um." " Kurdela ve çiçeklerin süslediği çel e nk te rl e t açlandım. Bütün bu s ü s l e rl e ardımda erkek ve kad ınlar onarlı (m lircffeh) kentlere girdiğimde bana karşı yalnız saygı gösterirler. İl işen kakışan sayısız insan izler beni. Gidilmesi gereken yolu sorarlar. Birtakım ı keha­ net ister, birtakımı uzun zaman her türlü sayrılığın korkunç acılarıy­ la kıvrandığı için şifa sorar. . . F akat, ölümlüleri, yok olup gidecek � !eri olanları aşmak işmiş gibi neden, bunlar üzerinde nefes tüketiyo­ rum sanki?"

Başka bir yerde günahkarlığı- dolayısıyla kehanet veren biri olarak gösterir kendini: "Tanrıların, büyük yeminlerle sıkı sıkıya m ü h ü rlenmiş, önce­ siz ve sonrasız eski bir buyruğu vardır: Bu buyruğa göre, payı, uzun güı:ıler olan şeytanlardan (daemon) biri elini kana bulayıp günaha girdiğinde ya da uyuşmazlığı izlediğinde ve boş yere yem in ettiğin­ de, kutlu kişilerin oturduğu yerden, zaman boyunca olanaklı her türlü ölümlü biçimde doğarak, yaşam yollarının birinden öbürüne 168

geçerek ü ç kez on bin yıl uzaklaşmalı. Güçlü hava o kişiyi denize atar, deniz kuru toprağa sürükler, toprak parlak güneşin ' ışınlarına çarpar, hepsi onu birbiri n e aktarır, geri iter. İ mdi o kişilerden biri de benim . Bir sürgünüm, tanrılardan ayrı düşmüş, bilinçsiz uyuş­ mazlığa güveniyorum bu yüzden."

G ünahı nedir bilmiyoruz. Belki de bizim çok ağır sayacağı­ mız' bir günah değildi o. Şu sözlere bakınız : "Yazıklar olsun bana. Ölümün acımasız günü, dudaklarımla işlediğim kötü işlerden önce yok etseydi beni keş ke ! " · " Defne yapraklarından kaçın. " "Aşağılık, son aşamada aşağılık yaratıklar, baklagillerden ka ­ çının."

Defne yaprağı çiğnemekten, baklagilleri yem e kt e n daha kö­ tü bir iş yapmış değildi belki.

Platon'un, bu dünyayı bir mağarayl a karşılaştırdığı, yuk a rıki ışıklı dünyada bulunan gerçeklerin bu dünyada yalnız gölgelerini gördüğümüzü söylediği ünlü parçayı E m p c d ok l e s , daha önce dile getirmiştir. Orpheus öğretisindedir kaynağı onun.

Tanrılar katında ölümsüz mutluluğa kavuşan birtakım kişiler vardır. Belki de pek çok cisimleşmeyle (incarna t ion) günahtan sıyrı­ lan kişiler. " Fakat sonra on lar (onların kim olduğu anl a şıl m ıyo r burada.

Arılığı koruyanlar oldukları ölçümlenebilir) ölüm lü kişiler arasında, pe ygamb e r, , b esteci, doktor, kral ol a rak görünür ve bu nedenle baş­ ka tanrıların ocağını, m asasını payl aşan, insansal acılardan kurtul­ muş, kaderden bağımsız, kötülüğe yet e neksi z, onurca yüce tanrılar olarak sivrilirler . " Bütün bunlarda, Orpheosçuluk ve Pyth ;:ıgorasçılığın kapsa­ madığı pek az şey bulunduğu görülece ktir .

Empedokles'in özgünlüğü, bilimse l özelliği dışında, dört ele­ ment öğretisinde ve değişmeyi açıklamak için sevgi ve uyuşmazlık (nefret) ilkelerini kullanm ı ş olması ndadır.

Birciliği reddetmiş, Doğanın amaçtan çok şans ve zorunlukla düzene ko,n duğunu savunmuştur. Bu bakımdan felsefesi, Parmeni­ des, Platon ve Aristoteles' ten daha bilimseldir. Başka bakımlardan, gününün boş inanlarına boyun eğdiği doğrudur. B unda da son ça­ ğın bilim adamlarından d aha kötü sayılmaz.

169

KON U Vlll

KÜLTÜR YÖNÜNDEN ATİNA

Atina'nın büyüklüğü iki Pers savaşı (İ. Ö. 49Ö ve 480 - 479) sırasında başlar. O ?'.amandan önce İonya ve Magna Graecia (Gü­ ney İtalya ve Sicilya'daki Grek kentleri) büyük adamlar yetiştirmiş­ ti. Atina'nın, Pers Kralı Darajawahusch' a (Darius' a) karşı M arat­ hon' daki zaferi (İ . Ö . 490) ve birleşik Grek donanmalarının Daraja­ wahusch'un oğlu ve izleyicisi Khschajarscha'ya (Serhas'a) (İ. Ö .

480) karşı Atina önderliğinde başarıya ulaşması Atina'ya büyük bir üstünlük sağladı. Adalarda ve Küçük Asya ana topraklarının bir bö­ lümünde yaşıyan İonyalılar Persler'e başkaldırdı. Onların bağımsız­ ' lığa kavuşması Pcrsle r asıl Yunanistan'dan çıkarıldıktan sonra, Atinalılar yönünden gerçekleştirildi. Yalnız kendi ülkelerini düşünen Spartalılar bu eyleme katılmadı. Böylece Atina, Perslcre karşı yapı­ lan anlaşmada egemen bir ortak oldu. Anlaşm aya göre herhangi bir kurucu devlet ya belirli sayıda gemi yada o sayıda geminin değe. ri ölçüsünde para verecekti. Çoğu ikinci öneriyi yeğledi. Sonuçta Atina, anlaşmaya girmiş öbür devletlerin yanında deniz üstünlüğü sağladı ve anlaşmayı yavaş yavaş emperyalistliğe dönüştürdü. Kentli­ lerin özgür seçimiy le i. Ö. 430'a değin aşağı yukarı 30 yıl yönetim­ de bulunan Perikles' in bilgece önderliği altında zengin oldu onata (refaha) kavuştu. Perikles çağı, Atina tarihinde en mutlu ve en par­ lak çağdır. Pers savaşlarında çarpışan Aeschilos, G rek acıklı oyunu­ nu (tragedia'sını) başlatmıştır. Onun acıklı oyunlarından biri olan Persae, Homerik konuların seçme geleneğinden ayrılarak Daraja­ wahusch'un yenilgisini ele alır. O n u, S ophoklcs, Sophokles' i Euripi­ des izler. Euripides, Perikles' in düşüşü ve ölümü ardından gelen Peloponnesos savaşının karanlık günlerine uzanır ve Perikles-sonra­ sı dönemin kuşkuculuğunu yansıtır. Çağdaşı komik şair Aristopha­ nes bütün " . . . izm" lerle sağlam ve sınırlı bir sağduyu açısından alay eder. Özellikle Sokrates'i aşağılamak için, onu Zeus' un varlığı­ nı yadsıyan ve bilimsel gizemlere (mystery) karışan biri olarak gös­ terir.

171

Atina Khschaj arscha (Serhas) tarafı ndan ele geçirilmiş ve Akropolis'teki tapınaklar ateşe verilip yıkılmıştı. Perikles kendini onların onarımına adadı. Yıkıntıları çağımızda bile hayranlık uyan­ dıran Parthenos (Parthenon) ve öbür tapınaklar onun yönünden yaptırılmıştır Yontucu Pheidias' a devlet yön ünden, tanrıların ve tan­ rıçaların büyük yontularını yapma görevi verildi. Bu dönemin so­ nunda Atina, Hellenci dünyanın en büyük ve en görkeml i ken t iydi.

Tarihin babası Herodotos, Küçük Asya' daki Halikarnas­ sos' un yerlisidir. Fakat, Atina' da yaşamış, Atina devletince 'destek görmüş, P c rs savaşlarını Atina açısından di .l e ge tirmiş t ir.

Pcrikles çağında Atina'nın başarılan belki bütün tarihin en şaşılacak işi. O zamana değin Atina pek çok G rek kentinden geride kalmıştı. E d ebiyat ve sanatta her şeyden önce bir yasa koyucu olan Solon' dan başka büyük bir adam yetiştirmiş değildir. Utku (Zafer), varlık ve yeniden kurulma gereğinin verdiği itilimle, günüm üze de­ ğin aşılamayan mimarlar, yont u cular ve d r amac ı la r , modern zaman­ lar dahil, gelecek çağları egemenliğine alan yapıtlar ortaya koydu­ lar. Atina nüfusunun azlığını düşünürsek, çok şaşırtıcıdır bu. Nü­ fus, en kalabalık olduğu zamanda bile (İ . Ö . 430 sıraları), köleler dahil, aşağı yukari 230.000 . olarak hesaplanmıştır. çevredeki ilkel Attika belki daha az nüfusluydu. Aynı orana yaklaşan herhangi bir kent topluluğu bu aşamada yüksek bir işe yetenekli olduğunu orta­ ya koym uş değildir.

Felsefede Aı ina, yalnız iki büyük ad koyar ortaya: Sokratcs ve Platon. Platon, biraz daha: sonraki dönemde yaşam ıştır. Fakat Sokrates' in gençliği ve ilk yetişkinlik yılları Perikles dönem indedir.

Atinalılar felsefeye, öbür kentlerden gelen öğreticileri istekle dinle­ yecek ölçüde ilgi duyuyordu. Sophistler, tartışma sanatını öğren­ mek isteyen gençler yönünden arandılar. " Protagoras diyalog" unda Sokrates' in ağzıyla konuşan Platon; Atina'ya uğrayan Protagoras'ın alaylı bir tanımını yapar. Göreceğimiz gibi Perikles, Anaxagoras' ı Atina'ya getirtmiş, Sokrates, zihnin yaratmadaki üstün rolünü on-· dan öğrendiğini açığa vurmuştur.

Platon'un tartışmalarından çoğu, Platon' ca, Perikles döne­ m inde geçmiş var sayılmıştır . Tartışmalar, zenginler arasındaki ya­ şantının hoş bir tablosunu çizer. Platon da soylu bir Atina ailesin­ dendir ve savaş öncesi geleneğinde yetişmiştir. Onun çalışmak zo­ r u nda olmayan gençleri, boş zamanlarından çoğunu, bilim, materria� 172 ·

tik ve felsefe uğraşısına ayırmıştır. Homeros'u aşağı yukarı ezber bi­ lir. Profesyonel şiir okuyucularının ortamlarını (meziyetlerini) eleşti- · ren yargıç dµrumundadır.

Tümdengelimsel usavurma yeni bulunmuş, bütün bilgi alanı­ na, doğru ya da yanlış, yeni kurumların heyecanını getirmiştir. B aş­ ka birkaç çağda görüldüğü gibi, hem zeki hem mutlu olmak, zeka · aracılığıyla mutlu olmak olanaklıdır.

Bu altın çağı yaratan güçler dengesi sallantılıydı. O dengeyi içerden çoğunluk yönetimi (demokrasi), dışardan Sparta tehdit edi­ yordu. Perikles'teiı sonra ne olduğunu anlamak için Attika' nın ilk tarihini kısaca gözden geçirelim.

ATIİ KA'NIN TARİHÇESİ

Tarihsel dönemin başlangıcında Attika, kendi kendine yeten küçük bir tarımsal bölgeydi. Başkent Atina geniş değildi. Ü rünleri­ ni dışarda satmak isteyen zanaatçılardan ve tarımcılardan kurulu bir nüfusa sahipti. Yavaş yavaş üzüm ve zeytin ekimi, tahıl ekimin­ den daha kazançlı bulundu. Tahıl, daha çok, Doğu Karadcniz' den satın alındi. Üzüm ve zeytin ekimi, tahıl ekimine göre daha çok pa­ ra gerektiriyordu. Küçük çiftçi borca girdi. Öbür Grek devletleri gi­ bi Attika Homerosçu çağda te� adam yönetimli (moriarşik) olmuş­ tu. Fakat kral, siyasal gücü bulunmayan bir din memuruydu. H ükü­ met, hem kentteki zanaatçılara hem köydeki çiftçilere baskı yapan kentsoylular sınıfının {aristokratia'nın) eline düştü. Çöğunluk yöne­ timi (demokratia) yönünde bir uzlaşma daha VI. yüzyılda Solon yö­ nünden gerçekleştirilmişti. Peisistratos ve oğullarının tiranlığı döne­ minde, Solon'ıin yapıtı büyük ölçüde yaşamıştır. Bu dönem sona erince, tiranlık karşıtları gibi kentsoylular da çoğunluk yönetimine alındı. Perikles düşene değin XIX. yüzyıl İ ngiltere' sinde olduğu gi­ bi çoğunluk yönetimiyle ilgili {demokratik) oluşumlar kcntsoyluluğa güç verdi ...__Perikles' in yaşamının sonuna doğru, Atina çoğunluk yö­ netiminin Ön derleri, siyasal güçten büyük pay istemeye başladı. Ay­ nı zamanda Periklesçe güdülen ve Atina' nın ekonomik onatınıri (re­ fahının) sıkı sıkıya bağlı bulunduğu emperyalist siyaset, Sparta' yla, artan bir çatışmaya; Atina' nın tüm yenilgisiyle biten �clopcnncsos savaşına (431-404) yol açti.

Atina'nın üstünlüğü politik çöküşe değin sürmüş ve aşağı yu­ karı bir yıl felsefe orada m erkezileşmiştir. Alexandreia, mateımıtik �

.

173

ve bilimde Atina'yı gölgede bırakmış; fakat, Platon ve Aristotelcs, kenti felsefe yönünden üstün duruma geçirmiştir. Platon'un ders verdiği · Akademeia, bütün öbür okullardan daha uzun bir yaşamı.ı sahip oldu ve bu yaşamı, Roma İm paratorluğunun Hristiyan olma­ sından sonra, iki yüz yıl için, bir pagancılık adası biçiminde sürdür­ dü. Sonunda (İ.S. 529' da), J uslinianus' un dinsel bağnazlığı yüzün­ den kapandı ve Avrupa'nın .ü stüne karanlık çağlar çöktü.

KONU

ı:x

ATOMCULAR

İki kişi kurmuştur ato m culuğıu : 1. Leukippos, 2. Demokri­ tos. Birlikte söz konusu edildiklerindlen, onları birbirinden ayırmak güç. Leukippos'un bir bölü m yapıtı,, anlaşıldığına göre, sonradan Demokritos' a yüklenmiş. İ .Ö . 440 yılında yetiştiği belirllenen Le uk i ppos (Cyril B a i l ey, Grek Atorncuları ve Epikuros adlı y4ipıtında, yetişme tarihini aşağı yukarı İ . Ö. 430 ya da biqız daha önccesi biçimimle saptar) M ilctos­ ludur ve o kentle ç ağrış t ırıl a n bilims;el; akılcı b i r felsefe izlemiştir.

Parmenides ve Zenon' un etkisinde kalan Leukipp bs ü ze rin e çok az şey bilmekteyiz. Dcmokritos' un izle;yicisi olan Epikuros bile onun var l ığı n ı yadsımaya gitmiş. Bununla birlikte Aristotelcs'le a r a sıra a d ı geçer. Yalnızca efs a n e olması d ıurum u n d a , birtakım metin ak� tarmaları da kapsayan bu değinmeleırin ortaya çıkmış olmasına ina­ nılamaz.

Demokritos daha belirgin bir lkişi. Trak ya' da A b d ai a ' n m yer­ lisi. Yaşadığı tarihe gelince, Anaxag<0ras yaşlı bir k i ş iyk e n , kendisi­ nin genç olduğunu söyler. Bu, aşağı 3'U k a r ı i. Ö. 432 tarihidir d e n e­ bilir. i. Ö. 420' de doğduğu kabul ed:ilen Demokritos bilgi arıyarak, Güney ve doğu ülkelerin i b üyük öl çü ı de dolaşmış; belkil i kl e (muhte­ melen) M ısır ;da uzunca bir zaman kalmış, İran' a kesinlikle uğra­ mış sonra Abdara'ya dönüp yerleşmii ş . Zellcr, b ilg i varlığı bakımın­ dan Demokritos'u, kendisinden eski ve onun çağdaşı olan fılosofla­ rın tüm ünden üstün sayar. Zeller' e göre, Demokritos' un düşünce­ sindeki keskinlik ve mantıksal doğrulluk bu filosoOarının çoğunu ge­ ride bırakmış.

Sokrates ve Sophistlerin çağd, a şı olan Demokritos' un krono­ lojik nedenle, tarihimizde daha sonır a ele alınması gerekirdi. An­ cak, düşünceler ön plana alındığında onu Leukippos'tan ayı rmak güç. Dolayısiyle Sokrates ve Sophisıtlerden önce inceliyorum. Hal175

buki felsefesinin bir bölümü, kentlisi ve Sophistlerin en ünlüsü Pro­ tagoras' a bir karşılık gibi tasarlanmış. Protagoras Atina'ya uğradı­ ğında heyecanla karşılanmıştı. " Ben gittim kimse tanımadı bile" di­ yor Demokritos. Uzun süre felsefesini Atina'da bilinmezlikten gel­ m işler. B urnet: " Platon'un Demokritos konusunda bir şey bildiği açık değildir. Öte yandan Aristoteles iyi tanır onu. Çünkü kendisi de İonya' nın kuzeyindedir" diyor (Thales' ten Platon' a, s. 193). Pla­ ton, diyaloglarında hiç sötünü etmez Demokritos' un. Platon'un De­ m okritos'tan, onun bütün yapıtlarını yakmayı isteyecek ölçüde nef­ ret ettiğini ileri sürmekte Diogenes Laertius. H ealh, büyük bir ma­ tematikçi olarak, ileri aşamada saygıyle söz etmekte. (Greknıatenıatikçileri, c.I, s. 176). ·

Leukippos ve Demokritos' un ortak felsefelerinin temel dü­ şünceleri, daha çok Leukippos'a ilişkin. Sonuç bakımından onları birbirinden ayırmak güç. "Amacımız için böyle bir girişim de önemli değil. Demokritos değilse bile Leukippos, Parmenides' in temsil etti­ ği bircilikle (monizm) Empodekles'in temsil ettiği çokçuluk (plura­ lizm) arasında bir tutumla atomculuğa varmıştır. Atomcuların görü­ şü, şaşkınlık verecek ölçüde modern bilimin görüşüne benzemekte.

Bunlar, G rek düşüncesinin eğilimli olduğu yanlışların çoğundan ka­ çınmış; her şeyin, geometrik olarak değil, fiziksel olarak bölünemi­ yen atomlardan kurulu olduğuna, atomlar arasında boş uzay bulun­ duğuna, atomlarını ortadan kaldırılmaz nitelikte ve sürekli devinim­ de olduklarına ve bu durumu sürdüreceklerine, sonsuz sayıda, daha­ sı sonsuz türde atom bulunduğuna; onların ayrılıklarının ancak bi­ çim ve hacim yönünden söz konusu edilebileceğine, inanmışlardı.

Aristoteles, atomculara göre, a_t omların sıcaklık ve ağırlık bakımın­ dan da ·ayrılık gösterdiklerini ileri surer (Türeme ve bozulma, 326 a). Ateşi biçimleyen küresel atomlar en sıcak atomlardır. Ağırlık konusundaysa Demokritos'un şöyle söylediğini . aktarıyor Aristote­ les: "Bölünemezlik arttıkça ağırlaşır atom." Fakat, atomcuların ku­ ramlarında, atomların kökence bir ağırlığa sahip olup olmadıkları tartışmalı.

Atomlap yorumlıyanlar bütün atomsa! köken devinimin özel­ liği konusunda onların ne söylediğini tam bildirmiyorlar. Zeller'e bakılırsa atomların sürekli biçimde düşmekte olduğunu, ağırlarının daha çabuk düştüğünü, hafiflere yetişince çarpıştıklarını bilardo top­ ları gibi yön değiştirdiğini .ileri sürmüşler. Aristoteles'in pek zekaya 176

dayanmıyan eleştirilerinden yararlanırken, öğretilerini çok yönden Demokritos'un öğretilerine dayandıran Epikuros'un yorumu bu as­ lında. Ağırlığın, Leukippos ve demokritos atomlarının asli özelliği olmadığını var saydıracak önemli bir neden var Leukippos'la De­ mokritos'un görüşünde� Atomların modern kinetik gaz teorisinde olduğu gibi, kökçe gelişigüzel devindikleri belkili (muhtem,el). De­ mokritos sonsuz boşlukta üst ve alt bulunmadığını söylemiş ve tin­ de atomların devinmesini, rüzgarsız havada güneş ışığı altındaki zer­ relerin devinimiyle karşılaştırmış. Epikuros'un görüşünden daha ze­ kice ve sanırım Leukippos'la Demokritos' a ilişkin sayabileceğim iz bir görüş bu. Yorum B urnet ve onu hiç değilse Leukippos'ca ilişkin sayan Bailcy yönünden benimsenmiştir. (Adı geçen yapıt, s. 83). Çarpışmalar sonucu, atom kümeleri çevrintiler biçimler. Ge­ risi, Anaxago r as' t a olduğu gibi gelir. ·Çevfintileri zihnin eyl e m i n e bağlamaktan çok mekanik olarak açıklama yolunda bir adımdır bu.

Eski dönemlerde, atomcuları, her şeyi şansa yükledikleri için kınama k çok olağandı. Onlar tersine h e r şey kesin doğa yasala­ rına göre olup bittiğine inanan kesin gerekimciydiler (determinist).

Demokritos, herhangi bir şeyin şansla olabileceğ i n i açıkça yadsım ış­ tır. (Bakınız, Bailcy, demokritos' un Gerekimciliği Ü zerine) ya şa d ı­ ğı kuşkuluysa da Leukippos'un şunu söylediği b ilinmektedir. h i çbi r şey hiçten çıkmaz. her şey bir ned e nd e n ve bir zorunluktan doğar."

Dünyanın kökçe, neden halen olduğu gibi olması gerektiği konusun­ da Leukippos' un bir neden vermediği doğrudur. Dünyanın şimdi o l­ duğu gibi olma gerektiği belki şansa yüklenebilirdi. Fak<;1t bir kez var olunca, onun sonraki gelişimi, değişmez biçimde mekanik ilkele- · riyle belirlenmiştir. Aristoteles ve başkaları, Leukippos ve Demokri­ tos' u atomların kök devinimini hesaba katmadıkları için kınamıştır.

Fakat burada atomcular, kendileri n i eleştirenlerden daha bilimsel­ dir. N edenleme bir şeyden başlamalı. Onun başladığı yerde; başlan­ gıç ve ri s i n e hiçbir neden yüklenemez. Dünya bir yaratıcıya yüklene­ bilir. O /a mandan sonra yaratıcının kendisi işin içinde değildir ar­ tık. Atomcu kuram, modern bilime, eski dönemlerde yayılan her­ hangi bir kuramdan çok daha yakındır. "

,

Atomcular Sokrates, Platon ve Aristoteles' e benzemeksizin, dünyayı, erek nedeni ya da son neden kavramını ortaya atmadan açıklamaya çalışmışlardır. Bir görünüşün son nedeni, onun, uğruna ortaya çıktığı gelecek bir olaydır. İnsansal işlere uygulanabilir bu

177

kavram. Fırıncı neden ekmek çıkarır? Çünkü, insanlar acıkır. Ne­ den demiryolları yapılır? Çünkü insanlar, yolculuk etmek ister. Bu gibi durumlarda şeyler, yaratıldıkları amaca göre açıklanır. Bir olay­ la ilgili olarak, "neden?" diye sorduğumuzda şu iki şeyden birini amaçlıyor olmalıyız: 1. Ol ay hangi am aca yar ad ı ?

2. Daha önceki hangi koşullar olaya yol açtı? Önceki sorunun karşılığı, e r ekbili msel (teleolojik) ya da son nedenlerle yapılan bir açıklama. İ kinci sorunun karşılığıysa meka­ nik. Bilimin bu sorul a r dan h angi s in i sorpıası gerektiğini, ikisini bir­ den sormasının ge r e k l i olup olm adığın ı önceden n as ıl bilebileceği­ mizi ke s tir e m i yo r u m . Deney, m ekan ist sorunun bilimsel bilgiye ge­ ri götürüldüğünü, erekbilimscl sorununsa b'ö yle bir bilgiye ge r i götü­ rülemediğini göster m i şt i r. Atomcular, mekan ist soruyu sorup me ka ­ nist bir karşılık verm i şlerd i r . Onların a rd ı l l a r ı rönesansa değin da­ ha ç ok erekhiliınsel soruyla ilgilenip çıkmaza soktu bilimi.

Her i k i soruyla ilgili olarak halk düşüncesinde ve felsefede sık sık gözd e n kaçırıhın bir sıfıır lama vardır. Sorulardan ikisi de Tanrı d a h i l, gerçeğin bütünüyle il g ili olarak, anlaşılır biçimde sor u­ lam az, ancak parçaları konusunda sorulabilir. Erekbilimsel açıkla­ ma, ç o k geçmeden erekleri d oğa n ı n akışı içine.le gerçekleştirilmiş bir Ta n r ı ' n ı n han gi e r e ğe ya r a dığ ı nı sorm ayı sü r<lürecek ölçü<le <li­ rençli bir erekbilimcinin <lin <lışına çıkmasına yol açar. S o r u , ayrıca, kendisini anlamlı kılmak için bize, Yaratıcı' nın, ereğine yarayan üs­ tün bir Yaratıcı yönüne.len y a radıl m ı ş o l <l uğu n u var say<lıracağın<lan a n la msızdı r . Dolayısiylc erek kavramı yalnız gerçeklik içinde uyg ul a­ nabilir, gerçekliğin bütününe u ygulanama z .

Y u karı d akin e ben zer bi r ka n ı t, mekanist açıklama için de ge­ çerl id i r . B i r ol ay a bir başka olay, o başka olaya da bir üçüncü olay ne<len olur v. ö. Fakat, bütünün n e d e n i ni araştırırsak, kendisi neden­ l c nm em i ş olması ge r e k e n bir Yaratıcıya varırız yi ne . B öyl e ce, bü� tün ne<lensel a çı kla mala r ı n , keyfi bir başlang ı cı olmalı: Atomcula­ nn kuram l a r ında , atomların kök <levinimlcrinin hesaba k at ılm a mı ş . . olması bu y ü ze.l e n bir eksiklik değild i r.

Onların, kuramları için ileri sür<lükleri ne<lenlerin, tümüyle görümsel (ampirik) olduğu var sayılmamalı. atomcu kuram, mo178

dem zamanlarda, kimya . olgullarmı açıklamak amacıyle canlandınl­ mıştır. Fakat Greklerce bu olgular bilinmiyordu. Eskiden görümsel gözlemle mantıksal kanıt arasıında belirgin hiçbir ayrım yoktu. Par­ menides'in, gözlenmiş olgulaırı küçümsiyerek ele aldığı doğrudur.

Fakat, Empodekles ve Anaxagoras, metafiziklerinin çoğunu, su sa­ atleri ve dönen kovalar üzeriindeki gözlemlerle birleştirmişlerdir.

Sophistlere değin hiçbir filosc:ıf eksiksiz bir metafizik ve evrcnbili­ min (cosmology) daha çok uısavutmayla biraz gözlemin birleşimi ürünü kurulabil�ccği konusumda kuşku duymuş görünmüyor. İyi bir şansla, atomcular, hakkında 21000 yıldan fazla bir zaman sonra bir­ takım kanıtlar bulunan bir varsayım üzerinde durmuşlardır. İ nançla­ rı, yaşadıkları günlerde, sağların herhangi bir temelden yoksundu fa­ kat (Atomcuların kuramlarına ilişkin matematik ve mantıksal temel­ ler için bkz. Gaston M ilhaud, Grek Filosof ve Geonıetlicileri Bölüm

iV).

Zamanının öbür filosofDarı gibi Leukippos, Parmenides' in ka­ nıtlarına açık devinim ve değişim olgusuyla bir uzlaştırma yolu bul­ mak için çaba gösterm iştir. Aristoteles'in Tiirenie ve Çöziilme'de (525 a) dediği gibi. ·

"Bu kanıtlar (Parmenidıes' in kanıtları) diyalektik bir tartışma­ dan mantıksal olarak çıkar gö.rünürse de, olgular dikkate alındığın­ da, onlara inanmak çılgınlıktnr. Gerçekte hiçbir aptal, ateş ve bu­ zun "bir" olduğunu varsayacak kadar duyularından sıyrılmış ola­ maz. Ancak birtakım kişiler dcoğru olanla, alışkanlık dolayısıyla doğ­ ru görünen arasında ayrım gözetecek denli çıldırmışlardır."

Bununla birlikte Leukippos, nesnelerin doğuşunu, yitimini ya da devinimleriTıi ve çoklukllarını ortadan kaldırmıyan, duyu algı­ sıyla uyuşumlu bir kurama sah.ip bulunduğunu düşündü. Algı olgula­ rına bu ayrıcalıkları o verdi. Öte yandan bircilerin (monist) boşluk olmadan devinim olmıyacağı görüşüne katıldı. Sonuç, Leukip­ pos'un şu biçimde dile getirdliği bir kuramdır: ''Boşluk bir ' olma­ yış' tır. Olanın hiçbir bölüm ü ' olmayış' değildir. Çünkü var olan şey, terim in kesin anlamıyla mutlak bir doluluktur. Bununla birlikte bu doluluk bir değil, tersine sayıca sonsuz ve hacimleri dolayısiylc gö­ rünemez olan ' çok' tur. Çok boşlukta devinir (bir boşluk vardır çün­ kü, bir araya gelmekle ' doğam'ı, çözüşmekle de ' ortadan kalkan'ı açığa çıkarırlar. Ayrıca ' bir' olmadıklarından birbirlerine dokunduk­ larında davranır ve devinirler. Biraraya gelerek birbirleri içine geçe179

rek çoğalırlar. Öbür yandan, gerçek 'bir' den çokluk; gerçek çokluk­ tan da 'bir' çıkmaz. Olanaksızdır böylesi."

Buraya değin herkesin uyuştuğu bir nokta olduğu görülecek­ tir: Dolulukta devinim olmıyacağı. Herkes yanılmıştır burada. Dolu­ luğun hep var olması koşuluyla dönel (cyclic) bir devinim bulunabi­ lir. Düşünce şuydu: Bir şey yalnız bir yerde devinebilir. Dolulukta boş yer bulunamaz. Belki, geçerli olarak, devinimin dolulukta asla başlıyamayacağı ileri sürülebilir, hiç görünmiyeceği söylenemez.

Greklere göre ya ,Parmenides'in görünmeyen dünyası kabul edilme­ . lidir ya da boşluk.

Parmenides' in, olmayış' a karşı kanıtları, boşluğun özellikleri

k a r ş ıs ın da çü rütü l em ez görünmüştür. O kanıt lar, h içbir şe y yokmuş gibi görünen yer d e hava bulunduğunun ortaya çıkarılm asıyla destek­ leniyordu ( Gözl e m ve mantığın ge n c i olar a k ya n lı ş k a r ı şım ı n a bir

örnektir bu.) P ar m e n i d e s ç i tulumu şöyle dile ge tirebil iri z: Boşlu­ ğun bulunduğunu söylüyorsunuz. Dolayısiyle, boşluk hi ç değildir.

Sonuçta o, b o şl u k d eğild ir.

Atomcular ın bu kanıta yanıl verdiği s ö yl e n em e z. Onlar yal­ nız, devinimin bir d e n e y olgu s u olması tem elinde bu kanıtı görmez­ likten ge lm e yi ileri sürdüklerini belirttiler. Böylece, kavramak ne de ıl i güç olur s a olsun bir b o şluk bulunmalıydı. Bail c y tersine (adı gt.;en yapıt, s. 75), Leukippos' un . " son a şam a d a ince" bir karşılık verdiğini savu nur. o karşı lık, cisimsel olm ıyan he r ha n gi b ir b o şlu­ ğun var l ığı n ı o n a yl a m ak t a n kuruludur kökçe. Ayn ı biçinıdL: B urnet, "genel olarak eskinin biiyiik matematikçi/eli sayılan atomculamı, pra­ tikte açık olarak bir şeyin madde olmadan da gerçek olabileceğini söyleme/eli tuhaf' diy o r . İ mdi sorunun daha so n r aki tarihini gözden geçirelim: M an­ · tıksal güçlükten kaçınmanın ilk ve açık yolu, m adde ve uzayı ayırt e d ebi lm ektir B u görü şe gör e uzay hi ç değil, maddeyle dolu verilen herhangi bir parçaya sahip ola.b ilen ya da o l m ıyabil c n bir kapsayıc ı kı:ırakterindedir. Aristoteles Plıysica d a (203, b) "boşluğım var oldu­ ı,Tı ı kuramı, 'yer'in vtirlığmı içeıir. Çiinkii boşluk maddeden bir 'yer' olarak tamlnlanabilir" demekte<lir. .

.

'

Bu görüş, m utlak uzayın varlığını ileri süren ve sonuçta m ut­ lak devinimi, göreli devinimden ayırt eden · Newton yö n ü n d en bü­ xü k , bir açıklıkla ortaya konmuştur. Çoppemicus uyuşmazhğında 180

her iki yan. da bu görüşe kapılmıştı. Çünkü onlar "gökler doğudan batıya doğn.ı döner" deme kle "yer batıdan doğuya doğn. ı döner" de­

mek arasında bir ayrım bulunduğunu düşünmüşler, fakat, yukarıki görüşe kapıldıklarının ayırdına pek az varmışlardı. Eğer bütün devi­ nim göreliyse, sözü edilen iki anlatım "Jolm, James'in babasıdır" ve "Janıes, Jolm 'm oğlııdıır" örneğindeki gibi aynı şeyi ayrı yollarda dile getirmektir . Tüm devinim göreliyse ve uzay tözsel (substantial) de­ ğilse, elimizde, boşluğa karşı Parinenides kanıtları kalır yaln ı zca.

Kanıtları, ilk Grek filosoflarıyla aynı türden olan Descartes, uzayın, maddenin özü olduğunu ve böylece maddenin her yerde bu­ l unduğunu söylemiştir. Onun için, uzanım yalın bir ad değil (sub­ stantive değil) bir sıfattır; yalın bir ad (substantive) olmaksızın var olamaz. Descartes'e göre, ·mutluluğu d uyan bir kişi olmaksızın var olan mutluluk ölçüsünde saçmadır boş uzay. Lcibnitz ai çok ayrı nedenlerle yine doluluğa inanmış, uzayın bir bağlantılar sistemi ol" duğunu, savunmuştu. Onunla Newton arasında ünlü çatışma vardır.

Newton' un yerini Clarke' ın aldığı bu çatışma, Einstein' e değin sü­ rüp gitmiştir.

Modern fizikçi, maddenin bir anlamda atomik olduğunu ka­ bul ederken uzaya inanmaz. M addenin bulunmadığı yerde bir şey vardır yine de: Işık dalgaları. M adde artık felsefede, Parm e nid e s ka­ nıtlarıyla eriştiği yüce yere sahip, d eği ş m i ye n bir töz değil, olayları sınıflamanın bir yoludur: Birtakım olaylar, maddi şeyler sayılabile­ cek sınıflara ilişkindir, ışık dalgaları türünden başka olaylarsa böyle öbeklere ilişkin sanılamaz. Dünyanın m addesi olaylardır. Her biri kısa bir süre içindir onların. Einsteip ve quantum kuram ına değin Parmenides' in yanında olan modern fizik, imdi Parmenides'c karşı ve Herakleitos' un yanındadır.

Uzaya gelince, modern-görüş, uzayı'n Newton'un savunduğu ve Leukippos' la Demokritos' un sandığı gibi, bir töz .(cevher) ve Descartes' in düşündüğü gibi, uzanımlı cisimlere ilişkin nite (sıfat) değil bağlantılar sistemi olduğudur. Bu görüşün, boşluğun varlığıyle uyuşkunluğu açık sayılmaz. Belki soyut m antık k onusu olarak, boş­ lukla bağdaştırılabilir. Herhangi iki şey arasında belirli bir daha bü­ yük ya da küçük uza k lık bulunduğunu söyl iyebiliri z. Bu uzaklık, ara­ cı şeylerin varlığını içermez. Bu tü r bir görüş noktasını yine de mo­ dern fızikte kullanmak · olanaksızdır. Einsteiri' dan beri uzaklık, şey­ ler değil olaylar arasındadır ve uzayı o lduğu ölçüde zamanı da kap181

sar. Kökçe, nedensel bir kavramdır. Modern fizikte uzaktan eyletn

yoktur. Bütün bunlar m antıksal olmaktan çok görümsel (ampirik)

temellere dayanır. Ayrıca modern görüş, ayrımsal (diferansiyel) denklemlerin terimleri dışında terimlerle dile getirilmez, dolayısiyle eski dönemin filosoflarınca anlaşılır değildir. ·

Atomcu görüşün mantıksal gelişimi, Newton' un, olmayış' a gerçeklik yükleminin güçlüğünü karşılayan mutlak uzay kuramıdır.

B u kurama m antıksal direnme yoktur. Bellibaşlı karşı duruş, mut­ lak uzayın mutlak olarak bilinemiycceği, sonuçta gö r ü m s e l bir bi­ limde zorunlu bir varsayım bulunamıyacağı konu s unda d ı r . Daha pra t ik ka r şı duruşsa, fiziğin, m utlak uzay olmak s ız m d a va r lı ğ ı nı sür­ d ü rc ceği d ir . At o mcul a r ın d ünya s ı, m antıksal olara:k o l a na k lı kalır ve gerçek dünyaya, eski filosofların herhangi bir in i n d ü nyas ı n d an daha çök yakın d ı r .

Demokritos, ku r aml a r ı n ı büyük ayrıntılarla işlemiştir. B u iş­ lemenin birtakımı ilginçtir. " her atom - d iy o r Demokritos- h i çb i r boşluk içe rm e diği n d e n nü fu z e d il e m e z ve bölünemczd i r . " Bir cima­ yı ke s m e k i ç i n b i r b ı ça k kullandığınızda, b ı ç a k iş li ye b i l cce ğ i boş yer­ ler bulmak zorundadır. Eğer elma hi çb ir bo şl u k içe rm i yo r s a, son­ suz ö l ç ü de sert ve fizi k se l olarak bölünc�ez o l a cak t ı r . H e r atom iç­ sel o l a ra k değişmezdir ve ge rç e k t e Parm enidcs atomudur. At o m u n yaptığı işler yalnızca, d evi n m e k, b ir bi r i n e çarp m ak , birbiri içine geç­ meye ye t en e k l i b i ç i m l ere sahip oldu k l a rı n d a arasıra birleşmektir.

H er biçimde ol ab i l i r o n l a r . A t e ş , küç ü k küresel atomlardan kuru­ lur, tin (ruh) da öyl e . ato mlar çar p ı şm ay l a maddeler ve sonunda d ü nyala r ortaya koyan çevr i nt il e r (gi rd ap la r) ya rat ı r . ( B unu n o lu p b i t t iği var s ayı l an yol için bkz. B a i l ey, adı geçen yapıt, s. 138 v. ö.)

Kim i b ü yüy e n, k i m i ç ö k üp giden pek çok dünya va r d ı r . K i m i hiçb ir güneşe ya da aya sah i p o l m ıya b i l i r , kiminin değişik sayıda g ü n e şi ya da ayı bulunabilir. Her d ü nya nın bir ba ş l a ngıcı ve b i r de sonu bu­ lun m akt a dı r . Bir dünya, daha bü yü k bi r dünya yl a çarpışm ası sonu­ cu orta d an kalkabilir. Bu evrenbilimi (cos'm o l ogy ) Shcllcy' nin sözleriyl e özetliyebiliriz. ·

Diinya yığılır Dünya iistüne Tüm.

Biri doğıı ştıır

182

Öbiin"i ölüm: Kabarcıklar önıeği Sıı lar üstünde Parlayıp sönen Ve İz bıraknııyan Ardmda

Yaşam, başlangıçtaki çamurdan gelişm iştir. Yaşayan bir vü­ cudun her yerinde biraz ateş vardır. Fakat beyinde ya da göğüste daha çoktur. (Uzmanlar ayrı lıyor bu konuda.) Düşünce bir tür devi­ nimdir. B öylece her yerde devinen, neden olma yeteneğindedir. Al­ gı ve düşünce fiziksel işlemlerdir. Algı iki türdür. Biri duyularla ilgi­ li d ir. Öbürü anlayışla. Anlayışla ilgili olan algılar yalnızca algılanan şeyl e re dayanır, birinci tür algı larsa duyumlarımıza. D ol ayı s ıyla bi­ rinci tür algılar aldatıcı olmaya yat k ı n d ı rlar. Demokritos, Locke gi­ bi, ılıklık, tat ve renk gibi niteliklerin gerçekte nesnede bulunmadı­ ğını, duyu organlarına bağlı ol d ukları n ı ; ağırlık, büyüklük, sertlik tü­ ri.i nden niteliklerinse gerçekte nesnede bulunduklarını söylemiştir.

Dcmokritos b aştan aşağı m ateryalistti. Ona göre yu k arıd a gördüğümüz gibi, tin atomlardan kuruluydu. · Düşünce fiziksel bir iş­ lwıdi. Evrende hiçbir amaç yok, yalnız mekanik yasa l arla yönct ilcıi atomlar vardı. Halk arası n da yaygın olan dine inanmazdı Demokri­ tos. Anaxagoras'ı n nous kavramına karşı kanıt ileri sürdü. Ahlakta, sevinçli olmayı, yaşamın amacı saydı. Ilımlılığı ve kültürü sevincin e n iyi aracı olarak gördü. Şiddetli ve tutkulu olan hiçbir şeyi beğen­ medi. Cinsiyeti (sex) onaylamadı . Ona gör e cinsiyet, bilincin zevk aracıl ı ğiyl c y eni lgiye uğramasını kapsıyordu . Dostluğa değer verir­ di. Kadınlar konusunda iyi düşünmezdi. Eğitim leri felsefeyi enge lle­ diğinden çocuk istemezdi. Bu konularda Jcremy B e n tha m ' a çok benziyordu. Greklerin demokrasi adını verdiği şeye k arşı sevgisinde de eş ölçüde böyleydi. ("Demokraside yoksul/ıı{;wı, despot lar yöneti­ nı indeki refah a, özgürlük köleliğe nasıl yeğlc11 iyoıw öyle yeğlenmesi gerekir" diyor.) Kanıma gö re , Demokritos, kendinden sonraki eski ve ortaçağ düşüncesini bozan bir yanl ı ş t a n arınmıştır en azından. �uraya değin ele aldığımız bütü n filosoflar dünyayı anlamak konu­ sunda çıkarsız bir çabaya girişmiş, dü n yayı anlamayı, ol duğundan kolay sanmıştı. Bu iyimserlik olmaksızın bir a dım a tmak yiği t liğine

183

sahip olamıyacaklardı; Davranışları, çağlarınm önyargılarını aktar­ madığında gerçekten bilimseldi. bu davranış yalnız bilimsel değil, imgeseldi, güç ve serüven zevkiyle doluydu. Etken bir zekayla ço­ cuksu bir çabayı birleştiren o dönem filosofları her şeyle ilgiliydi.

Gök taşları güneş ti.ıtulmaları, balıklar, kasırgalari din ve ahlak bun­ lar arasındadır. Önceki, eşi' görülmemiş başarıya karşın, bu noktada, çökü­ şün ilk tohumları atılmış, ardından, aşama aşama bir gerileme baş­ lamıştır. Demokritos'tan sonra, en iyi felsefede bile yanlış o l a n , in­ san üze r i nd e , onu evrenle karşılaŞtırarak gereksiz yere du rma k t ı r . Ö n ce , taze bilgi e ld e etme girişiminden çok, nasıl bi l diği mi zi incele­ meye varan S o p h i st le rl e b i r li k t e k u şk u culuk; ardından, sağtöre üze­ rinde duran Sokrates gelir. Platon' la, duyu dü iı yasının, kendi kendi­ ne doğmuş s<ilt düşünce dü n ya s ı adına yadsınmas.ı ; Aristoteles' lc, bi­ limde temel kavram o la r a k amaca inanç ortaya ç ı k a r . Pi at.on ve aris­ totclcs, dehalarına . karşın, sonsuz ölçüde zararlı okl u kları künıtla­ nan köt ülükler ge t i rm işl e rd i r fel s efeye . Kendilerinden sonra felsefe­ nin gücü çözülmüş, ha l k ı n boş i nanla rı yavaş yavaş geri ·gelm iştir.

Koyu katolikliğin zaferiyle kısmen ye n i bir görüş doğar. Rönesansa değin fe l s e fe , Sokrates' tcn önceki fılosofların özelliğini biçim leyen gücü ve bağımsızlığı kazanam az. ·'

184

KONU X

PROTAGORAS

Ele almış olduğumuz Sokrates öncesi sistemler V. yüzyılın ikinci yarısında kuşkucu bir devinimle karşılaştı. B u devinimde en önemli kişi, Sophistlerin başkanı Protagoras' tı. Kökence kötü bir anlam taşımaz "Sophist" sözcüğü. Olanakl� ölçüde, " profe s ör sözcü­ ğüyle amaçladığımızı anlatır. Sophist, ge Çimini ge nçlere, prat ik y;ı­ şam larında yararlı olacağı d üşünülen belirli şeyl er öğrçlmeklc sağlı­ yan adamdır. Bu tür bir eğitim için bir kamu olanağı b u l u n m adığı n ­ dan Sophistl c r ancak kendilerinfo ya da ailelerinin özel geliri olanla­ ra ders verirlerd!. Bu onlara, zamanın politi k koşu l l a rı n a göre ar­ _ tan belirli bir sınıf eğilimi vermiştir. Atina'da ve başka pek çok kentte demokrasi, politik olarak utkuluydu. Fakat, eski aristokrat ailelerin servetini azaltma yolunda hiçbir iş yapılmamıştı. Karşımı­ za, H cllenci kültür a<lıyle çıkan kültürü simgeliyen öğretim gürmüş, boş zamanı olan, yaptıkları yolculuklar gele n e ks e l önyargı\arını kö­ reltmiş, tartışmaya ayırdıkları zaman, zekalarını bilemiş işte bu zen­ ginlerdi. _Demokrasi adı verilen rejim, kölelik kurum unu küldırma­ dı. Zengine, özgür kentliyi baskı altında tutmaksızın varlığından ya­ rarlanma olanağı kazandırmıştır kölelik.

Bununla birlik t e bir çok kentte ve' özellikle Atina' <la yoksul kentliler zenginlere kıskançlık ve gelenekçilik dolayısıyla çift katlı düşmanlık besliyordu. Zenginlerin, eski inançları yıkıp bel k i demok­ rasiyi ortadan kaldırmaya çalıştıkları için çok. kez haklı olarak din­ si z ve ahlaksı z olduğu var sayılıyordu. Böylece kültürde yenilikçi ' olanlar, politikada gerici olmaya yönelirken politik demokrasi kül­ tür tutuculuğuyla birleştirildi. Aşağı olmaya yönelirken politik de­ mokrasi kült ür tutuculuğuyla birleştirildi. Aşağı yukarı aynı durum Amerika' da da görü l üyo r Daha çok Katolik bir kuruluş olan Tam­ many, gelen e k sel dinbilim ve sağtöre dogmalarını, aydınlanmanın Çıkışl a rı n a karşı korumakta. Ayd ı n l an mış olanlar plütokrasiyle bir­ leştiklerinden, güçleri, politik alanında dışına uzanıyor. Bunun bir"

.

185

likte Amerika' da plütokrasinin savunmasını yapan önemli ve çok ay­ dın bir sınıf vardır: Korporasyon avukatları sınıfı. Bazı bakımlardan Sophistlerin görevine benzer onların görevi.

Atina demokrasisi, köle ve kadınları bünyesine almamak gic bi ciddi bir sınırlamaya ka r ş ı n kimi ba k ı mlar dan, herhangi bir mo­ dern sistemden daha 'demokratikti. Y a rgı çl a r, yöneticile� in·çoğu ku­ rayla seçilir, kısa bir süre hizmet ederlerdi. Dolayısıyla onlar, bizim jüri üyeleri gibi normal yurtt aş la r d ı ; ve normal yurttaşlar gibi onyar­ gılara sahiptiler, meslek d e n ey iml e r in e sahip d eği ll e r d i Her· davaya çok sayıda yargıç bakardı. Davacı ve d aval ı , ya da savcı ve sanık, avukatlarla temsil e di l m ez, yargı yer i n e k e n d i ç ı k a rdı. Doğallıkla, baş a r ı ya da yenilgi, halkın önyargılarına hitap eden söylev gücüne dayan ı r d ı büyük ölç ü d e K i ş i k e n d i ko n uş m as ı n ı kendi yapmak zo­ ru n d a ys a da, o ko n u ş m ayı h az ı r l a ya c a k bir uzman t u tabi l i r , ya da ç o k k i ş i n i n yeğlediği gi b i , yargı y e r in d e b a ş a r ı i Ç in ge r e kl i olan sa ­ n a t l a r ı p a ray l a ders a l a r ak öğre n i r d i . Bu s a n a t l a r ı S o p hi s tle r i n öğ­ rett iğ i va r s ayı l m ı ş tı r . Alina tarihindeki Periklcs çağı, İ n gi l te r e tari­ hindeki Viktorya ç a ğı n a benzer. Atina ze n g i n ve güçlüydü o zam a n , sava ş l a rl a s a r s ı l m a m ıştı , ar i st o k rat l a r ı n y ö n e l l i ği demokratik bir dü­ zene s a h ip l i . A n axag o ra s böl ü m ü n d e görm üş o l du ğ u m uz gibi, Pe­ r i k l es e karşı girişilen m u h a l e fet yav<JŞ yavaş güç k a z an dı ve Perik­ les' in a rk a daş l a r ı n a birer birer saldırıldı. İ. Ö. 43 l ' de Pl e p on n e s os savaşları çıktı. ( İ. Ö . 40 4 ' t e A l ina' n ın t ü m ye n i lg i s i y l e so nu ç la nmış tır bu s avaş l a r . ) A t i n a daha pek çok yer l e b i r l i k t e ve b a s a l gı n ıyl a ,

.

'

�

,

yıprandı. Aşağı yukarı 230 bin kişi olan n ü fus büyük ölçiide azaldı ve bir daha önceki aşamaya y ü k s e l e m e di (Bury, Yunanistan Tarihi, c. l, s.444 ). Periklcs de 430 yı l ı nd a ım :vkiinden atıldı ve d evl e t akçe­ sini kötüye k u l l a n dı ğı için isoı · ya rgı ç t a n kur�ılu yargı ye r i n ce p a r a cezas ın a ç a r p t ı r ı ld ı . Perikles' in iki oğlu v e b a dan ölm üştü, kendi de m ç: v ki ind e n at ı l m asını i zl eye n yıl i ç i nd e ( İ . Ö . 429) göçtü. P h e i d i a s ve A n a xa go r a s mahkum oldu. Aspasia, d i n s i z l i k ve kötü bir eve s a ­ hip l i k ettiği s avıy l a ya r gıl an dı , fakat a k l a n d ı . .

Bir toplulukla, demokrat politi kacıların hışmına uğramaları olasılı k işilerin, yargı yeri n d e kon u ş m a u sta l ı ğ ı kazanmak istem eleri doğaldı. Yurttaşlarına politik ve dinsel n e d e n l er le daha çok eziyet etmişse de Atina, bir bakıma m odern Amcrika' dan daha liberaldi. Çünkü, dinsizlik ve gençleri baştan çıkarmakla suçlananların kendi savunm alarını yapması · olanaklıydı.

186

Sophistlerin halkın bir kesimince tutulmasını, bir kesiminde tutulmamasını açıklar bu. Onlar, zihinlerindeki kişisel olmayan amaçlar için çalışmışlardır. O amaçlardan pek çoğunun gerçekten felsefeyle ilgili olduğu açıktır. Platon, Sophistleri gülünç duruma dü­ şürmeye ve küçültm eye adamıştır kendini. Aiıcak, Platon'un pole­ m iğiyle yargıya varmamak gerek. Dionysodoros ve Euthydemos ad­ lı iki Sophistin, saf bir adam olan Clesippos' u şaşırtm aya çalıştıkları Euthydemos tartışmasından şöyle bir parça alalım (Platon'un Sop­ histler üzerine yine ne de ağır konuşmadığı bir yerdir burası). Di­ onysodoros şöyle işe girişir: - Bir köpeğin var demek?

- Ya afacan biri, dedi Clesippos.

- Encik/eli de

var

mı bari?

- Evet, hık demiş bıımwıdan diişnıiiş. ·

- İmdi, senin

köpek

babası mı onlamı ?

- Göz/elimle gördüm. Enciklerin anasıyle çiftleşiyordıı.

- O bir baba

ve

senin.

- Öyleyse o senin

baban, encikler

de kardeşlcfin,

. Platon'u n daha sert konuştuğu Sophist tart lşmasını alalım şimdi de: B u, tanım ı n mantıksal tartışımıdır ve Sophisl'i örnek ola­ rak kullanır. Şimdilik onun mantığıyla ilgili değiliz. Yalnızca, orada­ ki sön vargının sözünü etmek istiyorum: "Sophist'inki türünden bir sanat soyunu eylem olarak özle­ yen kişi, çelişmeye neden olan sinsi ya da bilinÇli bir sanata yönelik olduğundan gerçeğin taklitçisidir. Yaratımın daha ileri bölümüyle il­ gili hayal kurmanın bir dalı olan, tanrısal Ôcğil insansal böyle bir k i­ şi. Gerçek Sophist' i n bu soy ve kandan olduğunu söyleyen, doğruyu söylemiş olur."

Protagoras hakkında kuşkusuz uydurma olan v e Sophistlerin halk zihninde hukukla bağlantısını açıklıyan bir öykü anlatırlar: Pre­ tagoras gencin birine ders vermiş. Genç, ders ücretini, ilk davasını kazanınca verec�k, kazanmazsa vermeyecekmiş. Gencin ilk davası, Protagoras'ın ders ücretini alabilmek için açtığı dava olmuş.

Bu girişi bırakmak ve Protagoras hakkında gerçekten ne bi­ lindiğini görmek zamani gelmiştir: 187

Filosofumuz İ. Ö. 500 yıllarında Demokritos'un doğduğu Abdera'da dünyaya gelmiş, Ati İı a'yı iki kez zi yaret etmiştir. İkinci ziyaret İ. Ö. 432'd e n daha geç değil di r . 444 - 445 yıllarında bir ya­ saı ''code" u hazırlamıştır. Onun dinsizlikle suçlandığı yolunda gele­ neksel bir inanç vardır. Fakat bu "tanrılara gelince onlar. var mı yok mu, ya .da neye be n ze r le r bilemem. Onlar hakkındaki kesin bilgimi­ ze engel çok: Konunun karanlık oluşu, insan yaşamının kısalığın­ dan" gibi düşüncelerin ötesine geçmez.

Onun Atina'yı ikinci ziyareti; Platon' un Protagoras' ında ol­ dukça alaylı bir biçimde anlatılm ış ve öğretileri Theaetetos'ta ciddi biçimde lartışılmışlır. Daha çok "i11san biitii11 şeyleli11 'ötç·iisiidür.

Var o/aıı/amı var/ık/amım, var Q/nıayan/amı var olmayış/a1111111 " öğre­ tisiyle tanınır. Bu, her insanın bütün şeylerin ölçüsü okluğu; insan­ lar birbirlerinde n ayrıldıklarında kiminin haklı kiminin haksız oldu­ ğunu anlatacak nesnel bir doğruluk bulunmadığı biçiminde yorum­ lanır. Öğreti, kökçe kuşkucudur ve Olasılıkla duyuların aldatıcılığı­ na dayanır.

Pragm atizm in üç kurucusundan biri olan Schiller, kendini Protagoras' ı n ardılı sayardı. Bu, sanıyorum, Plalon' un Theaelc­ los' la, bir kanının daha doğru olmasa da bir başka kanıdan daha iyi olabileceğini, Protagoras' ın bir yorumu olarak ileri sürmesine daya­ nıyordu. Sözgclimi, bir adairnJa sarılık varsa sarı görünür her şey.

Nesnelerin ge rçekle sarı olmadığını söylemenin değil, sağlıklı bir adama �göründü kleri renkten süz etmenin anlaniı vardır. Bununla birlikte, sağlık sayrılıkları (hastalıktan) daha iyi olduğundan, sağlıklı bir adamın kanısı, sarılıklı bir adamın kanısından daha iyi olduğun­ dan, sağlıklı bir adamın kanısının sarılıklı bir adam ın kanısından da­ ha iyi olduğunu söyleyebiliriz. Bu görüş noktası, pragmatizme ben­ zer.

Nesnel doğruluğa karşı inançsızlık pratik amaçlar için, inanıl­ ması gerekenler konusunda çoğunluğu hakem yapar. Protagoras, yasanın, uzlaşımın ve geleneksel ahlakın savunmasına girer bura­ dan. Gördüğüm üz gibi, var olup olmadığını bilmediği halde tanrıla­ ra tapınmak gerektiğine em indir. Bi.ı görüş noktası, kuramsal kuş­ kuculuğu esaslı ve mantıksal olan bir adam için doğrudur.

Protagoras, yetişkinlik yaşamını, kentlerde '.' edimsel yetenek ve daha geniş zihinsel kültür isteyenlere" para karşılığı dersler vere­ rek yaptığı sürekli bir öğretim turuyla geçirdi (Zeller, s. 1299). Mo-

188

dern anlayışa göre oldukça züppeliğe kaçan bir biçi mde, sophistle­ rin ders vermek için para almalarını eleştirir. Platon yeterli varlığa sahipti ve görünüşe bakılırsa, kendisi gibi var l ık sahibi olmayanla­ rın gereksi nimleri n i anlayacak yetenekten yoksundu Fakat tuhaf olan, aylığını geri çevirecek hiçbir neden görmeyen günümüz profe­ sörlerince, Platon'un bu sert ele ş ti risinin sık sık yinelenmesidir. Ö te yandan, Sophistlerin çağdaş filosofların çoğundan ayrıldıc ğı bir nokta daha bulunmaktadır. Onlar dışında bir öğretici için, ki­ mi kardeşlik özelliklerine sah ip bir okul kurma iŞi yaygındı: O kullar ­ da, az çok ortak bir yaşam, manastır kuralına benzer bir kural ve herkese açıklanmayan gizli (esoterik) bir öğreti vardı. Fels e fe n i n Orpheusçuluktan doğduğu hıer yerde doğaldı bu. S o ph istl e r arasın­ da bunların hiçbirini göremiiyoruz. Onların öğretmek zorunda ol­ dukları, kendi zihinlerinde dim ya da erdemle bağlantılı değildi. Tar­ tışma sanatını öğretiyordu onlar. Bu sanal içiiı, o l a n a klı olduğunca çok bilgi yarar sağlıyacaktı. Daha açık konuşmak gerekirse onlar, günümüzün hukukçuları gibi bir kanının lehine ya da karşıtına nasıl kanıt gctircbileceğirıi göstermek konusunda hazırlıklı değillerdi.

Kendi yargıl a r ını savunmaya aldırış etmezlerdi. Felsefeyi dine sıkı sıkıya bağlı bir yaşam yolu alan kişiler, doğal olarak, bu durum kar­ şısında dehşete kapılmış, S o ph i st le ri a şağı lı k ve ahlaksız saymışl a r­ .

dı.

.

Hangi aşamaya değin olduğunu söylemek olanaksızdır, ama yanız halk değil, Platon ve daha so nra ki filosoflar yönünden de nef­ retle k arşıl an m a l a r ı, S o phist le ri n aydın kişiliklerinden il.e ri geliyordu.

Doğrunun izlenmesi, o işe bütün yü r ekle girişildiğinde, . ah­ laksal düşüpcclcri görmezlikten gelmeli. VcF·ilen bir toplum da, doğ­ ruluğ:un yükseltici sayılan bir bi çim e dönü1 eceği önced.c n biline­ mez. Sophistlcr bir kanıtı, o kanıt kendilerini nereye götürürse gö­ türsün izlem e ye hazırdı. Çok kez, kuşkuc u luğa çıkmıştır o yol. İ çle ­ rinden biri Go rgia s , hiçbir Şieyin var olmadığını, bi l in e meyeceğini; bir şey var da bi lin eb il iyorsa bile o bilginin başkasına aktarılamaya­ cağını savunmuştu. Gorgias'ıın kan ıtl a rı nı n ne olduğunu bilm iyoruz.

Fakat onların, Gorgias' a k aır şı çıka n la rı " ahlaka uygunluk" kalk anı ardına sığınmak zorunda bı r akaca k mantıksal güce sahip olduğunu düş ünebi l i rim Platon, süreklli olarak halka karşı kendisinin erdemli ·

.

189

sandığı görüşleri savu nmuştur ve anlıksal açıdan hiç de dürüst değil­ dir. Çünkü öğretileri, toplumsal sonuçlarına göre yargılamakta bir çekince bulmaz. Yargılamada da dürüst değildir. Çünkü, salt ku­ ramsal ölçütlere göre kanıtı izlediğini ve yargı verdiğini i le ri sürer, gerçekteyse, tartışmayı, kendisince erdemli bir sonuca yö nel t m e k te­ dir. P laton felsefeye o zamandan beri süregelen bu kötüluğü geti r­ miş kişi. Aytışımlarına geniş ölçüde bu özelliği veren, belki de Sop­ histlere karşı d üşmanlığı. O zamandan bu yana bütün fıloso11arıh eksikliği, sağt öre konusunda yapmış oldukları çalışmaların, varıla­ cak son ucun kendilerince zaten bilindiği varsayı mı temelinde geliş­ miş olmasıdır.

Beşinci yüzyılın sonhı.rına dogru Atina' d a o dönemin i nsanla­ rına ah lak dışı gelen ve günüm üzün demokrat u luslarına <la aynı bi­ çimde görünen p o litik öğretileri öğretmiş kişiler bulunduğu anlaşılı­ yor. Cumhuriyet' in ilk betiğinde Thrasymachos, güçlünün çıkarı dı­ şın<la hiçbir adalet bulunm adığını, yasaların yönet ieilcrce, güçlün ü n çıkarı i ç i n yapıldığı nı, g ü ç elde e t m e yolundaki çat�şmalarda yardı­ mı istenecek kişisel olmayan bir ayraç bulun mad ığın ı kanıtlam aya çalışır. Platon ' a göre Kalliklcs; benzer bir öğretiyi savu n m uş (Gor­ gias da belirt iyor bunu), doğa yasasının daha güçl ü olanın yasası ol­ duğu nu, insanların kendi yararları için, güçl üyü kısıtlayıcı kurum­ hır, ahlaksal ilkeler ort aya koym uş bulundukları n ı söylem iştir. B hy­ le öğretiler, gü n ü m üzde, eski dönem lerde olduğundan daha çok önaylan m aktadır. H akkımla düşünülen ne olursa olsun, o öğret iler Sophistkrin özell iği ni yansıt m az.

Beşinci yüzy·ıı boyu nca, Sophistlerin rol ü ne olursa olsun Ati. na' da sert püriten yal ınl ığından keskin zekalı, daha zali m bir sinikli­ ğe geçiş çarpar göze. B u si niklik, çökmekte olan koyu dindarlığın ki.it zekalı fakat aynı ôlçüde zali m savun usuyla çatışm a durum unday­ dı. Yüzyıl ın başlangıcında, Atina' nın Perslcre k arşı İ onya kentlerini haşarıya ulaşt ırması, M a rathon başarısı ( İ . Ö. 490), Atina' nın Pers­ lere karşı İ onya kent lerini başarıya ulaştırması, m' a ı:athon baş<irısı ( İ . Ö . 490), Atina' n ı n Sparta tarafından yenilmesi (İ . Ö . 404),. Sok­ ratcs' i n öldürül m esi ( İ . Ö . 399) gibi olaylarla karşılaşırız. Daha son­ ra Atina, politik yönden önemli olmaktan çıkmış, Hristiyanlığın ba­ şarısına denli su götürmez bir kültürel üst ünlük sağlamıştır. .

ha

Beşinci yüzyıl Atina t arihindeki kimi olaylar, Platon ' u ve da­ sonraki G rek düşüncesini anl a m aya temel oluşturur. Perslerle

190

savaşların ilkinde kesin Marathon başarısı dolayısıyla en büyük onu­ ru Atina elde etti. Atina denizde yi n e, Grek kentlerinin en üstünüy­ dü. Fakat karada başarı Hellenci dünyanın önderi sayılan Sparta s a­ yes i nde kazanıldı. Bununla b i r l i kte Sp artalı la r, dar bir bölgeci görü­ şe s ah ip t i ler, Persler avrupa Yunanistanından atılınca onlarla savaş­ maktan vazgeçtiler. Asyal ı Greklerin üstünlüğünü ve Pe rsl c r ce ele geçirilen adaların kurtarılışını Atina sağladı, önde gelen bir güç ol­ du, İ on ya adaları üzer i nde hatırı sayılır emperyalist bir denet im kur­ du. ılı m l ı bir demokrat ve ılımlı bir emperyalist olan Periklcs' in ön­ de r l iğin de onata (refaha) kavuştu. H alii Atina' nın övüncü olan bü­ yük t apın aklar Serhas' ın (Xerxes' in) yıktıklarının yerine, Perikles' in önayak olmasıyla yapılmış, kent varlık ve kültür yön ünden çabucak ge lişm iş ve böyl e zamanlarda, ö zel li k l e varlığın dış alım satım dola­ yısıyla artması durumunda hep görüldüğü gibi, geleneksel ahlak ye inançlar çözülmüştür.

O sı r a l a rd a Atina' dan olağanüstü bi r · çoklukta deha ada m ı çıkmıştır. Ü ç büyük dramit ist Aeschylos, Sophoklcs, Euripidcs - o yüzyıldandır. Aeschylos M arathon'da savaşmış, Salamis savaşını görm üşt ür. Sophokles hala koyu bir dindardır. Fakat Euripidcs, Protagoras' ın ve zamanının özgür düşüncesinin etkisi ah ında kal­ mış, efsanc:eri kuşkucu ve yıkıcı bir hava içinde dile getirm işt ir. Ko­ mik şair Aristophanes, Sokrates' le, Sophistlcrle ve fi losollarla eğ­ lenm iş, buna k arşın onların çevresine bağlı kalmıştır. P l a ton, Şöc J_e n'de onu, Sokrates' le çök iyi dost olduğu biçi m i nde anlatır. G ör­ düğümüz gibi, yon�ucu P h e i d i a s da Periklcs çevresinin adamıdır.

Bu dönemde A t i n a ' n ı n üstünlüğü, anlıksal olm aktan çok ar� tistikti. Beşinci yüzyılın büyük m atematikçilerinden ve Sokrates dı­ şında, lilosollarından hiçbiri atinalı değildir. sokrates de bir yazar değildir, kendini sö zl ü t a rt ışm aya a da m ıştı r .

İ . Ö. 43 1 ' de Pcloponnesos savaşının-- çıkışı ve Perikles' i n İ. Ö . 429'da ölümü, Atina tarihini daha karanlık bir döne me göt ürdü.

Atinalılar denizde üstündü, (kara üstünlüğü Spartalıl ardaydı), Spar­ talılar d ışı n da A ti ka ' yı bir çok kez işgal etmişlerdi. Sonra A t i n a ka­ labalıklaş rrİ ış, veb a dolayısıyle yukarda dendiği gibi, büyük yit i m e uğr am ışt ı r . İ. Ö. 4 1 4' de At i n a lı l a r, Sparta'yla birleşm iş olan, Sira­ ko u s ai ' yi elde etmek umuduyla Sicilya'ya büyük bir sefer açtı. Boşu­ n a çıktı bu girişim. savaş onları hırçın ve eziyetçi yaptı . İ . Ö. 416' da Atinalılar Melos adasını ele geçirince askerlik çağındaki bütün er-

191

kekleri öldürdü ve geri kalanları köleleştirdi. Euripides'in Truvalı Kadınlar'ı bu barbarlığa bir karşı duruştur. Sparta oligarşinin, Ati­ na demokrasinin önderi olduğundan, çatışmanın düşüncel (ideolo­ jik) bir yönü de vardır. Atinalılar, Aegöspotami deniz savaşındaki (İ. Ö . 405) son yenilgide rolü olduğunu düşündükleri kendi aristok­ ratlarının ihanetinden kuşkulanmakta haklıydı.

Savaşın sonunda Sp � r ta l ı lar Atina' da, "30 Tiranlar" adıyla ta­ nınan oligarşik bir · h ü k ü met kurdular. Şefleri Kritias dahil 30' lar­ dan birtakımı Sokratcs' e öğrencilik et m i ş l erd i. Onlar haklı olarak halk yö n ü nd e n sevilm iyordu, bir yıl iç i nd e devrildiler. Sparta' nın o nay ıy le demokrasi y e n i den kuruldu. Kuyruk acısı taşıyan bir de­ m okr a s i ydi bu. G enci a f gerçi onun düşmanlarından öç almasını ön­ l e mi şt i. Af ka psa m ı n a gi rmi ye n bir fırsat, sevinçle karşılandı. Sok ra­ t es' i n yarg ı l a nm a s ı ve ölümü (İ . Ö . 399) bu hava i çi nd e oldu.

192

!<ONU XI

SOKRATES

Tarihçi için çok güç bir konu Sokrates. Haklarında çok az şey bilindiği kesin olan pek çok insari vardır. Yine, haklarında çok şey bilindiği kesinlikten uzak olmayan pek çok kişi bulunur. Fakat, Sokrates'le ilgili olarak çok şey mi biliyoruz, az şey mi, doğrusu ke­ sinlik dışı. Sokrates'in orta halli bir Atina yurttaşı olduğu ve gençle­ re, SophistJcr gibi parasız dersler verdiği kuşkusuz; yargılanıp ölü­ me mahkum edildiği, İ. Ö . 399'da öldürüldüğü doğrudur. Atina'da tanınmış bir kişi oluşu da su götürmez. Aristophanes' in Bulutlar ad­ lı yapıtında gülünç bir kılıkta betimlediği kişi Sokrates'tir. İşte bu noktadan ötesi tartışmalı. Ö ğrencilerden ikisi Xenophon ve Platon, onun hakkında çok, fakat ayrı ayrı şeyler yazmışlardır. Burnet'ye göre Xenophon, Platon' u kopya etmektedir. Uzlaşmadıkları yerler­ deyse birtakım kişiler birine, birtakım kişiler öbürü ne inanır, bazısı da hiçbirine inanmaz. Böylesine tehlikeli bir tartışmada yan tutma­ ya girişmeyecek ve değişik görüş noktalarını kısaca ortaya koyacağım. ·

·

Zekası biraz kıt ve dünya görüşünde bütünüyle gelenekçi bir asker olan Xenophon'la başlıyalım işe: Sokrates' in tersine, dine say­ gılı olduğunu ve etkisi altına aldığı gençleri olumlu yönlere yöneltti­ ğini söyler. Xenophon'un düşünceleri kandırıcı olmaktan uzak, ya­ van ve sıradan görünüyor. Bu savunma, So�rates'e karşı gösterilen · düşmanlığı açıklamadığından, gerçek savun ni'a değil. Burnet'nin de­ diği gibi, ''Xenophön'un Sokrates'i savunması çok başarılıdır. Eğer durum Xenophon'un sözünü ettiği gibi olsaydı Sokrates, ölüme mahkum edilmezdi." (Tlıales 'ten P/aton ' a; s. 149) Doğru olmıyan herhangi bir şeyi düşünecek zekaya sahip bu­ lunmadığı Xenophon'urt her dediğini doğru saynia yolunda bir eği­ lim doğmuştur. Çok geçersiz bir kanıttır bu. Zeki bir adamın söyle­ dikleri konusunda aptal bir adamın anlattıkları hiç de kesin değil­ dir. Çünkü aptal adam, duyduğunu anlıyabileceğine, çevirir de söy193

!er. Filosoflar arasındaki can düşmanımın hakkımda konuşmasını, felsefeden habersiz bir dostumun konuşmasına yeğ tutarım. Dolayı. sıyla Xcnophon'un söylediklerini, ister içinde felsefeyle ilgili güç bir noktayı bulundursun, isterse, Sokrates'in haksız yargı giydiğini ka· nıtlamanın bir parçası olsun kabul edemeyiz.

Bununla birlikte, Xenophon'un anımsamalarından birtakımı çok kandırıcıdır. Onlardan biri, Sokrates'in, Platon gibi, yetenekli kişileri iktidar mevkilerine geçirme s o ru n u yla , sürekli olarak n asıl uğr aş t ı ğ ı n ı hi k ay e eder. Şu tür s o r u l a r sorarmış Sokrates: ,;Bir ayak­ kabmın onanlnıasmı istesem kime gidelim ?' - " A yak k a b ı cı ya " karşılı­ ğı ve r i rm i ş bir kıslll1 akıllı ge n ç l e r . Ardından Sokrates, m a r a n goz, demirci v.ö. k i ş i l e re k a d ar s o r u yu ge n işl e t ir ve en s o n r a , " Ya devlet gemisini kim onaracak ?" diye s o r ar m ı ş . Otuz Tiran l a a n l aş m a z l ı ğa düşü nce, t ir a n l a r ı n başı Kri t i a s , (Sokratcs'ten ders a lm ı şt ı . ) Sok ra­ tcs' i n d e r s v e r m e s i n e e n ge l olur: "Ayakkabıcılamıı, maraiigozları111, demircilerin i bir yan a bıraksan �Vİ eden·in. A dlarım çıkardı,�1 11 ir;in 011lm; ayaklar alımda ezilseler yeri var şimdi" (X e n o p h o n , Memorabi­ lia, Kitap 1, Biilü m 1 1 ) P e l opon n e s os savaşı sonunda Spart a l ı la rca

ku r u l a n kısa o l i ga r şi k yön e t i m sırasında olm uşt u r bu olay. H albuki Atina ç oğ u n l u k l a , ge n e r a ll e r i bile oyla y a da k u r ayl a seçecek ölçü­ de dem okrat i k t i . Sokrates . . general olmak isteven bir !!e nce rastla­ mış bir gün, ve o n u savaş �,;n a l ı ndan b a z ı şeyl�r bilme� i n iyi o l a c a ­ ğı kon usunda İnandırmış. Genç de gidip, t a k t i k dersi almış b i r s ü re , dönüp Sokrates'e g e lm i ş . Sokra t es, onu a l a y l ı bir biçi mde övm üş ve daha çok öğ r e n m e ye gö nd e r m iş (Xe nophon, ı\femorabi/i(ı , K it a p 1 1 1 ) B a ş k a bir ge n c i de m a l i ye i l kelerini öğre nmeye yöneltm iş. Aynı p la n ı , bir savaş bakanı dahil, çok kişi üze r i n d e d e n t.: m i ş . Fakat so­ nunda, k e nd i s i n i baldıran ot uyla susturmanın, onun yak ı ndığı kötü­ � l ü k k r i sa ğ a l t m a kt a n ( t e d avi d e n ) daha k ola y ol d u ğu a n l a ş ı l m ı ş .

Platon' un Sokrates hakkındaki sözleri sonucunda X e n o p ­ hon' daki d u rumdan t üm ü yl e ayrı bir g ü çl ü k l e karşı k ar ş ı y a kalırız.

Platon' un ne ö l ç ü ye d e ğ i n tarihsel Sokrates' i n portresini ç i z me k is­ tediği n i ve ne ölçüye de ği n , tartışmalarında "Sokrates" adını ve r d i ğ i kişi n in, salt kendi kanılarının sözcüsü o l m as ı n ı <l üşü n <lüğü n ü kestir­ mek güçt ür. Platon, fıloso fl u ğu n a ek olarak, b üy ük bir deha ve ç e k i ­ cili ğe sahip, hayal gücü geniş bir yazardı. Tartışmalarındaki k o nu ş ­ maların t a m y azı ld ı ğı gibi olduğunu kimse var sayamaz, kendisi <le böyle bir şeyi ciddilikle ileri sürmüş d eği l d ir . B u n u n la birlikte ilk tartışmalarda konuşmalar oldukça doğal ve karakterler bütünüyle

194

ikna edicidir. Onun tarihçiliğine kuşku katan, düzyazı yazarı olarak üstünlüğüdür. Sokrates, yaradılması, pek çok insanın gü cü nü aş�n doğal üstü ilginç bir karakter. Platon, yaratmış olabilir oiıu. Böyle bir durumun olup olmadığı, doğallıkla ayrı soru.

Genellikle tarihsel sayılan tartışma Savwıma' d ı r . Sokrates' in yargı yerindeki savunması olduğu ileri s ü r ülür bunun. Doğallıkla Sa­ vunma, stenografık bir not değil, o layd a n bilmem ne d e nl i yıl sonra Platon'un usuna kalmış olanların bir araya ge tir i lip edebi bir sanat­ la işlenmiş olanları. Platon <la yargı ye r i ndeydi. So kr a t e s ' i n n eyi söy­ l ed iğini anımsamışsa o ortaya konmuştur. N i ye t t a rihs e ldir aç ık ça .

Savı111ma bütün sı n ı rlam al a rı yl e , Sokrates'in karakterinin oldukça aydınlık bir b e timl e m es i n i vermeye ye t e r .

Sokrates' i n yargılanması nın ana olguları kuşkuya açık değil. İddia, "Sokrates' in, köt ülük işleyen, ye raltında v e gökyüzündeki şey­ leri araştıran, köt üyü iyiye neden gibi gösteren ve hüt ü n bunları baş­ kalarına öğreten acayip bir kişi" o ldu ğu suçlamasına dayanmaktay­ dı. Sok ra t es ' e karşı d u yul a n düşmanlığın gerçek temeli, hemen ke­ sinlikle, onun soyl ula r zümresiyle ilişkili olduğunun var sayı lmasıy­ dı. Ö ğrencilerinin çoğu siyas a l bir g r u pt a ndı. Ki m i mevkilerinde çok zararlı olduklarını kanıtlamış kişilerd i . Çıkarıl an bir ge nci af, sözünü ettiğim iz temeli açığa vuramadı. (Asıl zararlıl arın, o kişiler olduğun u halkın öğrenm esi engelledi. Ç . N . ) Çoğunluk Sokrates' i suçlu b u ld u. A t i n a yasa la rı n a göre, ölümden daha hafif hir ceza is­ teme yolu açıktı kendisi i çin, Yargıçlar, suçlanan kişiyi suçlu bulur­ larsa, iddia makamı yönünden istenen cezayla davalı yönünden ist e­ ne n ceza arasında bir seçim yapmak durumundaydılar. B u bak ı m ­ dan, ya rgı ye r ini n yeterli sayacağı b i r ceza ist e m e k Sokrat es' in çı ka ­ rına olacaktı. Fakat o, Platon d ah i l , <lostlarınd.an kiminin öd enm e s i ­ ne kefil olmak istedikleri otuz minalık bir ceza istedi. Bu, yargı k u­ rulunu kızdıracak denli k ü çü k bir cezaydı. Sokrates, k e nd i s ini suçlu bulanların üstünde bir çoğu n l u k kararıyla öl Ü me hüküm giyd i . Bu sonucu kuşkusuz önceden görmüştü. Suçu k abu l e t m i ş gi b i davrana­ rak vereceği ödünlerle ölüm cezasından kaçı n m ak düşüncesinde ol-

madığı açıktı. · Savcı durumundakiler, demokrat politikacı Anythos, "genç­ lik dolu, tanınmamış, saç ve sakalı seyrek, kanca burunlu" traga­ deia şairi Meletos ve tanınmayan retorikçi Lykon'dur (Burnet, Tlıa­ les 'ten Platon 'a, s. 100). Onlar, Sokptes' i, devletçe tanınan tanrıla­ ra tapınmadığı, yeni yeni tanrısal varlıklar ileri sürdüğü ve bu dü195

şü nceleri gençlere de öğreterek onların baştan çıkmalarına yol açtı­ ği için suçl u bul uyorlardı .

Platon'un Sokrates' inin, gerçek bir kişiye ilişkisi türünden çö­ zümlen e miye cek bir soruyla yorulmıyal ı m da, bu s u çlama karşısın. da Platon'un ona ne söylettiğime bakalım. ·

Sok r at es. kendisini 'suçlayanları güzel konuşmayla s u çlayarak

ve gü ze l konuşma suçunu, kendisin e uygu la na n biçimiyle hayırlaya­ rak (reddederek) işe girişir. Onun yetenekli o l d u ğu t e k gü ze l konuş­

ma, kendisine göre, d oğruluk konusundadır. Eğer, a lışk ı n olduğu gibi, "Söz ve söz öb e kl e riyle ger eğince süslenmemiş, dü zme olma­ yan " biçimde konuşursa k ı z mamalı savcılar . ( * ) Kendisi artık yetm i­ şinin üstündedir ve o za ma na değin yargı kurulu karşısına çıkma­ m ıştır. Yargı yerine uy.ıtun düşm iyecek konuşma biçiminin eksiğine bakmamak gere kir . -�

Sokratcs, kcndi:-.ini resmen su ç layanl a ra ek olarak; daha yar­ g ı çl a rın çocukluğunda, yukarki gökleri düşünm üş, ycraltım araştır� nuş, kötüyü iyi gibi gö st e rm iş bilge bi r Sokrates'ten söz ederek, " sağı solu dolaşan 'gayri resmi' bir suçlayıcılar takımının da bulunduğunu" belirterek sözlerini sürdürüyor. " Bu gibi kişilerin - der S o krat es - , tan­ rıların v a r l ığ ın a inanmadığı varsayı lı r" . Kamuoyunun bu eski suçla­ mtısı resmi suçlamadan daha .tehlikelidir. Çünkü, Aristophanes dışın­ da, o suçlamanın ge l d iği kişiler bilinmektedir. ( * * ) Eski suçlama te­ mellerine karşılık olarak Sokrates bilim adamı olmadığını (fiziksel düşüncelerle al ı şve rişi m yok" der) ve sözgclimi bir öğr e t m e n olm adı­ ğını, öğret i m için para alma d ığı n ı il.e ri sürer. Dü zenekçiierle (Sop­ h i s t ' l e rl e ) eğlenir, önlarin sahip olduklarını ileri sü r düğü bilgiye ken­ disi n i n sahip b ulunmad ı ğı n ı anlatır. O halde, "bana bilge· denmesi­ . nin, kötü bir ün yüklenmesinin nedeni nedir?'' diye s o rar.

Anlaşılan, Delphoi kahinine bir k ez, Sok r at e s' ten dah a bilge adam bulunup bulunmad ı ğı sorulmuş ve "yok tur" karşılığı alınmış.

Sokrates, çok şaşırdığını açığa vurur. Çünkü bir şey bilmemektedir.

Eh, bir t a n rı da ya lan s öyl eyecek değil ya. Filosofumuz b un un üzer i­ ne, tanrı y ı ya n l ışlık ya p makla suçlayı p s uçlayam ayacağını anlamak i.çin bilge olarak tanınmış kişileri dolaşmaya çıkar. Önce, " çok kişi­ nin bilge s<ı.nd ı ğı, k endisine göreyse daha da bilge olan" politikaqya (•)

-Platon'dan yaptığım aktam1alarda, Jowett'in çevirisini kullandım . .

(**) Bulutlar' da Sokrates, Zeus'un varlığını yadsır biçimde gösterilir.

196 '

gider. Onu hiç de bilge bulmaz ve bulmadığını da nazik fakat kesin bir dille anlatır. "Sonuç, omuı benden nefret etmesi oldıı" d iyor Sok­ rates. Sonra şairlere gidip, onlardan yazılarında olup bitenleri açık­ lamalarını ister. Şairler böyle bir işi başarainazlar_ " Onların şiirleri­ ni bilgelikle değil bir tür deha ve esinle yazdıklarını anladım," biçi­ minde konuşur. Ardından sanatçıları dolaşır, onları da eş ölçüde umut · kırıcı bulur. En sonra şunu söyle r : " Yalnızca, tannlar bilge olan. Benim bilge olııp olmadığım sonısıına verdiği karşılıkla, insan­ lamı bilgeliğinin ya çok az değerli oldıığıımı ya da lıiç değer taşımadı­ ğım göstemıek istemiştir. O Sokrates 't ef! söz etmiyor. Bellim adımı sa­ dece bir önıek vermiş olmak için kullanıyor, 'ey insanlw; Sokrates gi­ bi, bi/geliğinifl gerçekte beş para etmedi!,'ini bilen en bilge kişidir' di­ yor sanki." B i lge l iğe sahip ç ık a n l ar ı açığa vurmak S.okrates 'in bütün zamanını alır. Bu iş onu, ileri aşamada bir yo ks u l l u ğ a sürüklemiş­ tir. Fakat, kahini haklı çıkarmanın görevi olduğunu hisseder.

"Zengin sınıOarm gençlcri -diyor Sokrates-, yapacak pek bir şeyl e ri olmadığından benim, insanların içyüzünü nasıl açığa vardığı­ mı dinlemekle vakit geçiriyor ve aynı iş i yapmaya girişerek düş ma n­ larımın sayısını ar tt ı r ıyo r. Ç ü n k ü, i nsan l a r b i r şey bilmeyip . s a dece bilgi tas lad ı kl a r ı n ı n açığa vurulduğunu kabul e t me kt e n h o ş l a nm a z. " Birinci gr up suçlayıcılar için b u denli konuşmak yetiyor.

Sokrates daha sonra Mcletos' u incelemeye geçer. M eletos, kendine b ak ı lırs a , "ülkesini gerçekten seven, iyi bir addm" d!r. Sok­ ratcs, ona önce, gençkri eğitenin k im o l d uğ unu sorar. M cletos ön­ ce yargıçlardan s öz aç a r, s o nra S o k r at e s i n ağı r l ı ğıyl a adım a d ı m ge­ r i l iye re k , Sok rat c s dışı nd a ki her A t ina l ı nın gençleri eğittiğini söyle­ meye varır. Bunun üzerine S o k r a t e s kenti, şansı do l ayı sı y la kutlar. İyiler arasında yaş a ma n ı ri , herhalde k ö tü l er arasında yaşam ak t an daha iyi old uğu n u belirtir. Bu bak ı md a n, yurttaşlarını b i l e r e k baş­ tan ç �karacak kadar aptal d eğildir. Eğe r b i l m eyere k böylc bir davra­ nışta b ul un mu ş sa, Melctos' a Sokrates' i ayd ı n l a t m a k düşer, suçlam a k d eğ i l .

Suçlama, S o k r a t e s in yalnız tanrıları yadsımadığını, ayn ı za� manda onların yerine kendiliğinden başka tanrılar gc t i r d i ği'n i belge­ liyor Ö te yandan M e le t o s, S ok ra t e s 'in bü t ü n ü yle tanrıtanımaz oldu­ ğunu ileri sürmektedir. " G ün'eşin taş, ayın topr a k olduğunu söylü­ yor," der. Sokrates'se, "düşünceleri theatron'da (tiyatroda, olasılık­ la Euripides'in oyunlarında) bir drahmiye öğrenilecek Anaxagotas'ı .

'

,

·

'

.

197

suçlaçlığını sanıyor Meletos," karşılığını verir; ve doğal olarak, Melc­ tos' un tüm tanrıtanımazlık konusundaki bu yeni suçlamasının başka tanrılar ileri sürme yolundaki kök suçlamayla çe l işt iğin e i şa r e t ede­ rek daha genci düşüncelere geçer.

Kökçe dinsel bir hava taşımaktadır, Savwıma'nın geri kalan bö!Umü. Sokrates bir askerdir. Kendisine verilen buyruğa uyarak, mevkiini bırakmam ıştır. İmdi, "Tanrı bana kendimi ya da başkaları­ nı inceleme konusunda bir görev ve r m iş . Bir lilosofluk görevi . " Bu m evk ii bırakmak savaş alanındaki denli utanç verici olacak. Ö l ü m ­ den korkmak bi l ge l ik d eği l d i r. Kimse, ölümün d a h a iyi olup olm ıya­ c ağ ı n ı bilemez. O z a m a n a değin b ı r a k m a d ı ğ ı düşünceleri bırakması

koşuluyla yaşam ı bağışlanacak, söyliyeceği şunlar olacakt ır: "Ati nalı­ lar, sizi s aya r ı m ve s ever i m . Ancak Tanrı'ya sizden çok b a ş eğerim .

Yaşamım ve gücüm var o ldu k ç a fe ls e fey i uyg u la m a k ve iiğre t m ek­ ten; ra s t la dığ ı m k işil eri uyarm aktan vazgeçm eyeceği m . B u n u n Tan­ rı buyruğu olduğu n u ' bilirsiniz. Devlet içinde be n i m Tan r ı ' ya h i ı. m e ­ tim den daha i y i bir d<tvranış bulu nmadığı inan c ı n da yı m . " " D i ye c e kl e ri m var d a h a . Onları i ş i t i n ce be l k i sust u rm a k isı c r­ siniz beni. Sanırım, d i n l e r s e n i z iyi olur. S i z d e n d i l e ğ i m , he n i sust u r ­ m aya ç<; lışmaman ız. Ş u n u siiyle iıı e k i st e ri m : B l! n i m gibi b i r i n i i"ı ld ü ­ rü rscn i ı., daha çok k e n d i nize köt ü l ü k e t m i ş nlursun uz. H i çbir �ey ki' tülük ede mez bana. Ne M e l e t o s, ne A n yt o s . Ede m c ı . ç ü n k ü. kü­ li' bir adam ın, ken d i s i n d r n daha i y i ye küt ü l ü k e t m e s i n e i ı. i n \·e r i l ­ m e m i ş tir. Reddetm iyoru m , Anytos, b öy l e biri ni öld ü re bil ir, s ü rgü­ ne gönderebilir, u ygar haklarından yoksun e d e b i l i r, o n a b i r kiit ü l ü k yapt ı m sanabilir, b a ş k a l a rı d a ö yl e düşünebilir. İ �te bu n o k t a d a ayr ı ­ lır yo l l a r ı m ı z . çünkü A n yt n s' u n y a p m a k t a o l d uğu işi ya p m a n ın yan i ba ş k a s ı nın yaşa m ına son vermenin kö t ül üğü çok daha b ü y ü k .

Kendi adına değil; yargıçlar adına savu n ma yapt ığı nı söyl e r S o k r a t e s . Tanrı yönü n den devletin başına saklırtılmış b i r atsineği­ dir. Onun g i bi bir başkasını b u l m ak kol ay ol m a ya c a k t ır: " Ş u n u s öy­ lemek yiğit liğini göst erebiliri m : (Bird e n u yk u d a n uya n d ı r ı l nı ı) kişi­ ler gibi) ılımlığınızı yitirip; A nyt o s' u n sa lık ve r d iği b iç i m d e , beni bir v u r u ş l a öl d ü r eb i l c c e ğini z i d üşünebilirsiniz. Sonra Tanrı, sizi düşü­ nüp b i r at s ine ği gönderene d eğin , yaşam ınızın geri ka l an ı n ı u y k unu­ zu sürdürmekle g e ç ir irs ini z . "

Neden yalnızca özel konularda konuşmuş, k a m u i ş l e r i üzeri­ ne öğütler vermemiştir. Şöyle yanıtlıyor: "Değişik yerlerde, bence 19 8

bilinen ve Meletos'un suçla m asında alaya aldığı tanrısal bir varlık olan kahin ya da simgeden söz et l iğimi duymuşsunuzdur. Bir t ür ses olan bu simge, ben henüz çocukken kulağım a gelmeye başladı.

O, yapacağım bir şey k onus u nda bana buyruk vermez hiç, fakat be­ ni engeller. Politikacı olmamı da engell i ye n odur. " Sokrates, ardın­ dan, namuslu bir kişinin politikada uzun süre barınamayacağını söy­ le r . Kaçınılmazlıkla politikaya karıştığı iki örnek verir: Onlardan bi­ rincisi demokrasiye, ikincisiyse otuz tirana karşı direnişidir. H er iki durumda da yöneticiler yasadışı d avranmış l ar d ır .

Sokrates, yargı yerinde bulunanlar arasında eski öğr e nci l e rin " den pek çoğunun, onların babalarının ve erk e k kardeşlerinin yer al­ dığını ve ge nçl eri baştan çıkarması konusunda tanıklık etmeleri için, iddia makamınca hiçbirinin ya rgı çl ar kuru l u karş ı s ı na çıkarıl­ madığını anlatır. (Bu, Savunma'nın bir h u k ukçu tarafından onayla­ nabilecek hemen tek kanıtıdır. ) Sokrates, yargıçların yüreğini yumu­ şatm ak için ağlayan çocukların yargı ye r i n e getirilmesi geleneğini reddeder. Onun işi, ya rgıç l a r d a n lütuf istem e k değil, yargıçları ikna e t m e k t ir.

Karar veril d ik t en, 30 m i n al ı k karşı ceza i s t e ğ i reddedildikten . sonra son k o n u ş mas ını yapar (30 m inalık teza konusunda Sokrates, ' yargı ye r in de bulunan P l a t on ' u kefilleri arasında göstermişt i r . ) : " İ m di, e y b e ni mahkfım edenler. Size ge l ece k te n söz etmek i sterim. Yakında öleceğim çünkü. Ölüm saati gelip ç a t ın ca insan la­ ra gel e ceği bildirme gücü b ağ ı Ş l a nır. Kat illerim olan sizlere şun u bildirmek isterim: Çekilip gitmem den so n r a , beni u ğ r a t t ı ğı nı z ceza­ dan daha ağırı bekliyor sizleri . . . Eğer insanları öldürmekle bi rt a ­ kım kişileri, kötü yaşantılarınızı kına m ak t an alıkoyacağınızı san ıyor­ sanız aldanıyorsunuz. O lanaklı ya da onurlu bir kaçış yolu d e ğ i l d i r bu. En kolay ve en s oyl u yol, başkalarını yeteneksiz kılmak deği l, kendinizi düzeltmenizdir."

Sokrates ardından, suçsuzluğuna oy veren ya rgı ç l a ra döne­ rek, başka durumlarda kendisini sık sık söz o rtas ı n d a durduran ka­ hinin o gün yaptıklarının hiçbirine karşı d u r m a d ığı n ı bel irtir. " B u -der-, başıma gelenlerin iyi olduğunu ve ölümü k öt ü sananlarin ya­ n ıldığını ima eder. Çünkü ölüm ya düşsüz bir uykudur (açıkça iyidir böylesi), ya da tin öbür dünyaya göç eder. Eğer kişi, Orpheos, Mu-. saeos, Hesiodos ve Homer os' la görüşecekse neler vermez? Hayır, eğer doğruysa bu, bırakın tekrar . tekrar öleyim." Öbür dünyada o, 199

haksız yere ölüme katlanmış olanlarla buluşacak ve her şeyin üstün­ de bilgi araştırmasını sürdürecektir. " Öbür dünyıı.da, adamı, soru­ yor diye öldürmezler. Hem de kesinlikle öldürmezler. Bizden daha mutlu olmalarından ayn olarak, söylenen doğruysa ölümsüz olacak oradakiler çünkü:.. "

"Ayrılık saati gelip çattı. Yolcu yolurida gerek. ben ölmeye, sizler yaş a m aya: Hangisi iyi Tanrı bilir."

Savwınıa, belirli tipteki bir adamın betim ini verir: Kendine güvenen, benlikli, dünya n im e t in e aldırmaz, tanrısal bir sesle yöne­ tildiğine, duru d ü şün c e n in doğru yaşama için en önemli gereksinim olduğuna inanmış birinin. Son sözler hariç Hristiyan ş eh i d i n i ya da pürit eni a n d ırır Ölümü izleyen ş e yl e r i n ele alındığı son parçada So k r at es' i n ö l üms ü zl üğe sıkı s ı k ıya i n an d ı ğ ı n ı , ortaya at ı l a n kcsinsiz­ l i ği ns e y a l n ı z c a var sayıldığı n ı d u ym a m a k olanaksız. Hristiyanlar gi­ b i . zaman dışı bir azap k o r k u suyl a z i h n i n i bu l a nd ı r m ı ş deği l d i r . Ya­ şam ının, öbü r dü n ya d a m utlu bir yaşam ()]acağından kuşkusu yo k ­ tur. Plıaedo11 ' d a Sokrates d i l i y l e ko n u ş a n Platon ölümsüze i n a n ç ko­ n usund a nedenler verir. B u n ların, tarihsel Sokrates' i e t k i l cy e n nedenler olup olmadığını söyl e m e k o l a na k sı z dır . .

.

·

Tarihsel Sokrates' in, b i r k a h i n ya da daimon' ca yön e t i l d iği n i ileri sürdüğü kuşkusuzdur. Bu, bir Hristiyanın, vicdanın s e s i n e , onun diyeceğine benze � m i b e n ze me z m i, yok sa Sokrates' e ge r çe k · bir ses olarak ge l di m i gelmedi mi, bilemeyiz . .l canne d' Arc, de liliğin genci bir biçi m i olan sesler' den es i n l en m i ş t i Sokratcs' te ça kı lı p kalma (kataleptikos) biç i m i n d e kendinden geçme (trans) durum ları gör ülü rd ü . B Öy l c s i , düşünce hiç değilse, onun askerken ba ş ı n a gelen bir ol a yı n açıklanmasına yarar. / .. .

" Bir sabah, çözemediği bir konu ü ze r i n de d ü ş ü n ü p d u ruyo r ­ Ö ğl e ye değin d üş ün d ü. D üş ün c eye dalm ış olarak kım ıldamadan k a lak a l dı . Ö ğl e vakti dikkatler ona çevrildi ve şaşkın kalabalık ara­ sında, Sokrates' in gün doğuşundan beri aya k t a dikilip bir şey d ü ş ü n­ düğü söyl e n t i si dolaştı. Akşam yem eğin d en sonra birtakım İ onyalı­

du .

lar me.rak dolayısıyla şiltelerini alarak, Sokrates'in bütün gece öyle dikilir kalıp kalamayacağım gözlemek üzere açik h avad a u yu d u (O� !ayın, kışın değil yazın geçtiğini söylemeliyim.) Sokrates ertesi ,saba­ ha değin öylece kaldı. Gün , ışığıyla birlikte güneşe d u a ed i p gi tt i" (Şölen , 220). .

·

200

Bu tür bir şey daha az aşamada sık sık ortaya çıkıyordu Sok­ rates'te. Şölen 'in başlangıcında anlatıldığına göre, Sokrates'le Aris­ todemos bir yemeğe gitmek üzere 'birlikte yola çıkar. Fakat, Sokra­ tes bir soyutlaşma nöbetine yakalanarak geride kalır. Aristodemos geldiğinde ev sahibi Agatnon, sorar: -Sokrates hani? Aristodemos, Sokrates' i yanında görmeyince şaşalar; Gönderilen bir köle, onu komşu evin sundurmasında (porticus) bulur. Gelip haber verir. -O­ rada çakılıp kalmış, çağırsam kımıldamayacak bile. Sokrates'i tanı­ yanlar, onun herhangi bir yerde hiç neden yokken kendini yitirme huyu olduğunu belirterek işi açıklar, onu kendi haline bırakırlar.

Yemeğin yarısında çıkar1 gelir Sokrates.

SOKRATES'İN TİPİ

Sokrates' in çok çirkin olduğunda uzlaşır herkes. Basık bir burnu, iriyarı bir karnı varmış. Satirik dramlardaki seilenoslardan daha çirkinmiş (Şölen , Xenophon). Hep yırtık pırtık giysiler giyer, her yere çıplak ayakla gider; soğuğa sıcağa, açlığa, susuzluğa aldır­ maz, herkesi şaşırtırmış. Alkibiades, Şölen ' de Sokrates'in askerliği. ni anlatırken şunları söyler: "Levazımla bağlantımız kesilip yiyeceksiz yürümek zorunda kaldığımızda (sık sık görülürdü böylesi) dircrıci tam tamına olağan üstüydü. Bu gibi durumlarda yalnız benden değil hepimizden üst ün­ dü. Onunla boy ölçüşecek kimse yoktu . . . Soğuğa dayanıklığı da şaş­ kınlık vericiydi. O bölgede kışlar şiddetli olduğundan · keskin bir ayaz hüküm sürerdi. Ondan başka herkes ya içerde kalır, ya da dı­ şarı çıkanlar bir sürü örtüye sarınıp sarmalanır, ayakl a r i n a keçeler sarardı. Bunların arasında Sokrates, sırtıpda her zamanki giysisi, çıplak ayakla buzlar üzerinde, ayakları sarllıp sarmalanmış öbür as­ kerlerden daha iyi yürür, askerlerse ona .kızgın kızgın bakarlardı. Çünkü Sokrates küçümser görünürdü onları."

Sokrates' in vücut tutkularına egemen oluşu üz�rinde durulur hep. Çok seyrek şarap içer, ·içince de herkesten çok içerm iş. Ama hiç kimse sarhoşluğunu görmemiş. En aşıri çekiciliklerdcn - Pla� ton doğru söylüyorsa - etkilenmemiş. Sevgide platonik kalmış. Ek­ siksiz bir Orpheosçu azizmiş. Göğe ilişkin tin ve yeryüzüne ilişkin vücut ikiliğinde, tinin (ruhun) tüm üyle bedene egemen olmasını sağ­ lamış. Son anlarında ölümü um ursam azlığı bu egemenliğin en bü­ yük kanıtı. Koyu bir Orpheosçu değil. Orpheosçuluğun yalnızca te­ mel ilkelerini onaylar, boş inanlarını, arılama törenlerini değil.

201

Sokrates'in d i liyl e konuşan Platon, sundurmacıları ( s toi kl c ri) da, köpeksileri ,de (kynikosları da) ö n cel e m i ş t i r . Sundurmacılar en üstün iy i n i n erdem olduğunu, kişinin dış nedenlerle erdemden yok­ sun e d i l e m eye c e ği n i düşünmüş. Yargı l arı n ı n kendisine zarar vere­ m e ye ceği ni söyliyerek, · S okrat e s'in yargıçl ar a m eyd a n okumasında bu öğ r e t i i ç e r i l m i şt i r . Köpeksiler d ünyay a i l i ş ki n iyi l e r i küçük gör­ müş ve k üçümscmclerini u yg a r l ı ğı n r ah a t l ığı n ı çiğnemekle gö s t e r ­ m i ş t i. Sokratcs' i kötü gi ys i l er ve ç ı p l ak ayakla do l a ş t ır an i ş t e a y n ı gör üş t ür .

Onun u ğ r a ş ı l a rı n ı n bilimsel olmaktan çok, sağtöresel bir kı­ lık t a ş ı d ı ğı iyice kesin görünüyor. Gördüğümüz gibi " fiziksel d üşü n­ c e le r l e a l ışve ri şim yok" diyor. Saıwıma' da P l a t o n , t a r t ı ş m a la r ı n da en ç o k Sok r a t e s çi o ld u ğ u gen e ll i k l e va r s a y ı l an es k i l e r i , a h l a k s a l te­ r i m l e r i n t a n ı m l a r ın ı araşt ırır daha çok. Clı amı cides a l ı m l ı ya da öl­ çülü olmanın, Lysis dos t luğun , Laclıes b i lge l iğin L an ı m ı y lc uğ r a şı r .

H i ç b i r sonuca u l aşıl m az. Fakat Sok rates, bu t ü r soru l a r ı i n ce k m e ­ n i n ii m: m l i ol d u ğ u d üşün c e si ni açığa vuru r. S o k r a t cs' i n d i l iyle k o n u ­ ş a n Platon t utarlı ola rak, h i ç b i r şey bi l m e d i ğ i n i , b i l g i n i n e kle edil­ m e z · o l m a d ı ğ ı n ı savu n u r . B i lgi a raşt ı r m ası son aşa m ad a iinem ıaşır ona g ii r e . H i ç k i m s e b i l e r ek g ü n a h i ş l e m ez. bu b a k ı m d a n i n s a n l a r ı e k s i k s i z e r d e m l i k ı l m ak i ç i n ge r e k l i o l a n yal n ı zca h i l g i t�i r.

Erde m le bi lgi arası n d a k i y a k ın b a ğ l a n t ı S o k ra ı c s' l c P l a ­ t o n ' u n özel l i ği n i b i ç i m l e r . B u b a ğ l a n t ı be l i rl i bir a � a may a deği n , H ristiyanlıktaki b a ğ l a n ! ı y a k a r ş ıt olarak tü m (l rck d üşünn:sinde va rdır. H r i s t i ya n sağtörcsi n d c ( c ı h i ko s ) arı y ü r e k esası ı r . B i lgi l i d e okluğu i i lç ü d <.: b i lgi sizde de h u l u ıı a h i l i r u . ( l r e k v <.: H rist iyan �ağt ö­ resi arasındaki ayrı m gü n ü m üze değin sürm üştür.

D i ya l o g yö n t e m i , y a n i , soru v e k a r ş ı l ı k l a bi lgiyi a r a ş t ı rm a yönt e m i ( d i ya l ek t i k) , Sokratcs yön ü nden bulunmuş deği l d i r . · o n u n önce, Parm e n i dcs' i n ard ı l ı Zcnon yö n ü n d e n sistematik olarak i şl e n ­ diği anlaşılıyor. Parmcnides d i y al og u n d a Zc non, Sokratcs' li d i y al og işl e m i n i u yg u l ar . Fakat bu y ö n t e m i Sokrates' in kullandığını ve geliş­ t i r d i ğini var sa yd ı r aca k ge r e k l i bir neden v ar d ı r . G ö r d ü ğ ü m ü z g i bi Sokrates ölüme mahkum o l d u ğ u nd a, öbür d ün yad a hep soru sorma­ yı sürdüreceğini, ölümsüz olduğu için kendisini öldüremeyecekle ri­ ni m u t l u lu k l a düşünür. Eğer diyalog yö n t e m i n i Savwıma ' d a bet i m ­ le d i ği gi bi uyg ul a m ı ş sa ona ka rş ı gi ri ş il en d ü ş m anl ı k ko,layca açıkla­ n ı r . Atina' da ne k a da r d üzenbaz varsa ke n d i s i n e k a r ş ı çıkm ı ş ola­ cak.

202

Diyalog yöntemi birtakım sorulara uygun, birtakım sorular değildir. Belki bu, Platon'un büyük bölümüyle olanaklı soruşturma­ larının özçizgisini (k a rak t eri n i ) belirlemeğe ya rd ı m cı olmuştur. Pla­ ton' un etkisiyle daha sonraki felsefe büyük ölçüde onun yöntemle­ rinden çıkan sınırlamalarla çevrilmiştir.

Birtakım konuların bu yolda ele alınamayacağı a ç ı k t ır . Sözge­ liri1i görümsel (am pirik ) bilim. Ga l i l e o ' nu n , kuramlarını savunmak için diyalogu kul l a nd ığı doğrudur. Bu, yal n ızca ö ny a rgın ı n ye n ilm e ­ si i ç i ndi . G a l i l e o ' nun b ul uş l a r ı n ı n poziti f temeli büy ük bir yapmacı­ ğa k a p ıl m a k s ızı n d i ya l oga d ök ü l e m ez . Pla t o n ' u n yap ıt l a r ı nda Sokra­ tes, sorusunu yö n e lu i ği k i ş in i n , zaten sahip o l d u ğu b i l gi yi açığa koy­ d u ğ u n u ileri sürer. Bu bakımdan kendini bir eb eye benzetir. Plıae­ don ve Me11011 ' da, yö n t e m i n i geom e t ri k s o r u n l ara u yg ul ad ığı nd a , h e r ha n gi bir yargıcın izin vcrm i ye c eğ i şaşırtıcı s o r u l ar sormak zo­ rundadır. Yöntem, b i l gi m i z i daha ö n ce ki bir va r l ı k t a öğre ndiğim izi an ı m s a ya r a k e l d e e t t iği m i z i ileri süren anımsama öğ r e t i s i y l e uyu­ ş u m l u d u r . Bu gö r ü şe ka r ş ı t o l ara k , m ikroskop aracıl ığıyla ya p ı l a n h e r han g i bir buluşu, s özgc l i m i s ay r ı l ık l a r ı n bü k t e r i l c r y o l u y la yay ı l ­ m asını e l e alalım. Bu t ü r bir b il g iye daha önce bu konuda bilgisiz o l an b i r k i ş i yö n ü nd e n va r ı l a b i l e c eğ i ni savun m ak güçt ür.

Sokrates yö n t e m i n e uygun o l an k o n u l ar, t a m b i r vargıya va r ­ h ak l a r ı n d a zat e n yete rli bir bi l g i ye s a h i p b u l u n d u ğu m u z , fakat d ü ş ü n c e n i n k a r ı ş m a sı , çö z ü m l e m e n i n eksik kal ışı yü z ü n d e n, b i l diği m izi m an t ık s a l açıdan e n iyi biçi m d e k u l l a n m a k l a ba � arıs ı z k a l d ığ ı m ı z k o n ula r d ı r . ·· Atbkı 111.: d i r ? " gibi h i r s o ru . b i r P l ato n diya­ logunJa s n n aş a m a da uygu ndur. "ı\dalcı li" ve " ad a l e t s i z" siizc ü k k ri ­ ni bağıms ı zca k ullanır v e o n l a r ı k u l l a n d ığı m ı z yo l l an in c c l i ye r e k , ı ü ­ m evarım sal o l a ra k , kuli<ınımla en çok uyuşan t a n ı m a varırız. B ü t ü n gere kli olan, sorudaki sözcüklerin n a s ı l k u l l a nı ld ı ğ ı . Araştırmamız bir so nu c a va r dığı nd a, s ağtö r esc l d e ğ i l yal n ı zca d i lb i l i ınscl b i r b u l u ş yapmış oluruz. Bununla bidiktc yö n tem i o l duk ç a kesin duru m lar sı­ nıfına yararlı biçimde uygu lı y a b i l ir i z . T ar t ı ş ı l a n ı n , olgusal o l m a k ta n çok m antıksal biçi m ka za n d ı ğ ı yerde, tartışma, doğ r u l u ğu açı k l ı ğa çıkarmanın en i y i yöntem idir. Sözgelimi biri, demok rasinin iyiliğini, fa k a t belirli kanı l ar a sahip k i ş i l e re oy hakkı verilmemesi ge r e k ti ğini savunuyor var s aya l ı m . Böyle bir k i ş i yi tu t a r sı zlı k l a s uç l aya b i l i r ve ona i k i savından en aş ağı birinin yanlış olması ge r e k t iğ i n i k a n ıt l aya ­ biliriz. Sanıyorum, mantıksal yanlışlar çok k i ş i n i n sandığından daha m a k için,

203

büyük bir önem taşımaktadır. Bu yanlışlar, kendilerini işleyenlere her konuda işlerine gelen kanıyı tutma yeteneği sağlar. Mantıksal olarak tutarlı öğreti kümesinin kısmen sıkıntı verdiği ve gündelik yargılara karşı bulunduğu kesindir. Diyalog yöntemi ya da daha ge­ nel olarak, kısıntısız tartışma' alışkanlığı mantıksal tutarlığı geliştir­ meye yönelir ve bu yolda yararlıdır. · Fakat bu amaç yeni olgular bul­ mak olduğunda bütünüyle elverişsizdir. Felsefe belki Platon yönte­ miyle izlenebilecek araştırmaların tümüdür. Eğer bu tanım uygunsa o uygunluk, Platon' un daha sonraki fılosoflar üzerine olan etkisi do­ layısıyladır.

KONIU Xll

SPARTA'NIN ETKiSi .

Platon'u ve gerçekte, sonıraki filosofların çoğunu anlamak için, Sparfa , konusunda bir şeyler bilmek gerekir. Sparta' nın Grek düşüncesine, biri t a rihsel gerçekli:k, öbürüyse efsane aç!sından çift katlı bir etkisi Vardır. Bu etkjlerin ikisi de önemlidir. Gerçeklik Spartalılara, Atinalıları savaşta yenme olanağı vermiş. Efsaneyse, Platon' un ve daha sonraki sayı�ız y:azarların siyasal kuramlarını etki­ lemiştir. Plutarchos yönünden ya:zılan Lykurgos'un Yaşantısı adlı yapıtta efsane, gelişmiş biçimiyle yer almaktadır. Bu yapıtın arka çık�ığı düşünceler, Roussc eau'nuiı,, Nietsche' nin ve ulusal toplumcu­ · luğun (nasyonal sosyalizmin) öğnçtilerini biçimlemekte büyük rol oynamıştır. (Dr. Thomas Arnold'un ve paralı İngiliz okullarının sö­ zünü etmiyorum. ) Tarihsel açıdan� daha da önemlidir efsan�. Yine de biz, . efsaneye etkinin kaynağı olduğu için gerçekliğe etkiden gire­ ceğiz söze.

Sparta' nın başkenti Lakonike ya da Lakedacm on, Pelopon­ nesos' un güneydoğusunu kaplamalktaydı. Yönetici ırk olan Spartalı­ lar ülkeyi, Doristilerin kuzeyden gelen istilası sırasında ele geçirmiş­ ler ve oradaki halkı serf yetiştirmişlerdi. Helios (helot) adı verilirdi serflere. Tarihsel dönemlerde bütiün toprak Spartalılara ait olmuş­ tur. Fakat toprağı işlemek, yasa ve gelenekçe yasaklanmıştı onlara.

Böyle bir iş küçültücüydü. askeri görev için özgur kalınmalıydı. Serf­ ler alınıp satılamazd ı. Toprağa bağlıydılar. Y.eıişkin her erkek Spar­ talıya verilmek üzere bölümlere ayrılmıştı toprak. Bu bölümler de helioslar gibi alınıp satılamazdı, yasa gereği babadan oğuliı geçe­ mezdi. (Yine de bir başkasına vasiyetle bırakılabilirdi.) Toprak sahi­ bi, toprağı işleyenden kendisi için 70 medimnos (aşağı yukarı 3786 litre), karısı için 12 medimnos tahıl ve ayrıca belirli ölçüde şarap ve meyve alırdı . . (Bury, Yıı11a11ista11 Tarihi, 1, s. 138. Spartalı erkekle­ rin eşlerine göre altı kez çok yiyip içtikleri anlaşılıyor.) Bu tutarın ötesinde kalanlar heliosun malıydı. Spartalılar gibi, helioslar da Grekti ve köleliklerine acı acı içleniyo:dardı. Ellerine olanak geçtik·

205

çe başkaldırdılar. Spartalıların, bu t ehli ke yi savuşturacak bir gizl i po l is düzeni vardı. Buna ek olarak, başka bir önlem de a lm ı şlard ı .

Yılda bir kez h�lioslara savaş açarlar ve genç Spartalılar, baş eğ­ m ez gö r ü ne n ler i öldürür, suçlu da tutu l m a zlardı . H e liosl a rı, efendi­ leri değil, devlet özgür bırakabilirdi ancak. ,Savaşta o l ağa n ü s t ü bir yiğitlik göstermeleri durumunda o l ab i l i rd i böylesi. İ. Ö . VI l l . y ü zyı l ­ da S p ar t al ıl ar bir süre için ko m ş u M cssene ü l k es i ni ele ge çi rm iş ve orada oturanların çoğu n u hclios yapmıştı. Yaşam alanı kıttı. Fakat ü l ke d e k i düzen b u durumu bir süre için gidermişti.

Top r ağı n bölünmesi, Sparta' nın genci s i s t c m i y�l i . Soylu k i ş i ­ l e r i n , kendi m al ikaneleri b u l u n m a kt ayd ı . T o p r a k p a rç a l a rıys a , dev­ l e t ç e belirlenen ortak t oprağın biilüm lcriydiler.

Lakonike' nin öbür yanlarında o t u r an ve. " p e ri o e k ı.: n " adı veri­ .len özgür k i ş i l e r siyasal güce sahip değillerdi.

Spartalı yurttaşın tek işi, doğuştan başl ıyarak al ıştırıldığı sa­ v1,ı şt ı. Sayrılı çocuklar, o ym ak başların ı n dene t l c mesi ndcri sonra, ko­ runm asız savun m asız bir k öş e ye at ıl ırdı. Ancak sağlam o l d u ğ u n a ka­ rar ve rilenlerin yet işmesine izin çıkardı. 20 yaşına deği n, bütün e r ­ kek çocuklar, büyük bir okulda eğit i l i rdi. Eği t i m i n a m ac ı , acıya aldı­ rış e t m eyen sert insan yet işt i r m e k t i . Kültürel ya da bili msel eğit im­ de saç m a bir y a n yok t u . . . Tek a m aç, kendini bütünüyle devlete ada­ mış iyi aske rler ye tiştirmekti.

Askeri görev bilfiil 20 yaşında başlardı. Yir m i yaşını a ş a n , ev­ lenm eye hak k a zan ı rdı . Fakat, erkek, o t u z yaşı n a kadar '' e r k e k ler evi" nde yaşamak; evl i ys e bile, evl iliğini yasa dışı ve gizl i bi.r iş ola­ rak sürdürmek zorundaydı. Otuz yaşından son ra art ı k yetişkin bir yurtt aş duru m u n a gel irdi. Her bir Spurlalının bi rl i k t e yiyi p içt iği kü­ çük bir t o pl u l u k bulunm aktaydı. Toprağının ürün ünden, her Spa r t a ­ lı, gr u p u n a ayn i bir yardı m da bu l u n m a k zorundaydı. Devletin k u r a ­ mı, hiçbir ke n t l i n i n yo k s u l l uğ a dü ş m e m e s i , hiçbiri nin zengin o l m a­ masıydı. Her bir yurttaştan, b ağı şt a n b a ş k a bir yo l l a başkasına akta­ ramadığı toprağın ı n ürü n ü yl e ge çi n m es i iste n m iştir. Ki mseni n · a l t ın v e gü m ü ş edinmesine izin ve r i l m ez d i Para, dem ir.d endi. Sparta sa­ de l iği , atasözlerine geç m iş t ir .

KADINLARIN DURUMU

Yunanistan' ın başka yerlerinde gö rü ld üğü gi bi ya l ı t ı l m ı ş ol­ mıyan kadınlar ın durumuysa şaşılacak gibid ir. Kız çocuğuna, erkek 206

çocuklarına uygulanan eği t i m uygullanırdı. Dikkate d eğen husus, kız ve erkek çocukların b i r l i kt e jimnastLik yapm a la r ı dır. " Genç kızlar koşarak, güreşerek demir ve mızr ak atarak sert­ leştirmeli vücutlarını. J imnastik yıapıp g ü ç le n d i k çe çocuk dünyaya ge t irmenin acılarına daha kolay k att lanaca k l ar . Doğacak meyve sağ­ lam ve gü rb üz bir vücuttan bcslemerek d a ha i yi gelişecektir. Genç kızlar herkesin içinde çırılçıplak görünürler ama, gör ü l e n ya da ya­ pılmak istenen ahlak dışı bir iş yoık tu r . Bu sporlar bütünüyle oy u n ve eğlence dolu, art niyet ve bilinıçsizlikten u zak t ı r. (Lykıırgos' tan al ın m ıştır b u p a r ç a ) Evlenmiyen erkekler yasa dtışı davranmış sayılıp, soğuk ha va­ . da çıplak olarak, gençlerin j i mnas'.lik yaptıkları, dans ellikleri yerle­ ·rin dışında dolaşmaya zo r u n l u tutıulmuşlardır.

Kadınların, devlete yararı olmayan bir duyguyu açığa vurma­ tarı yasaklan m ış, korkağı küçümsemeleri istenmiş: Bir kadın kor­ kak olan oğl unu küçümsediğinde övgüye değer bul u n m uşt ur. Yeni . doğmuş çocuğu, güçsüzl üğü n e d e n i y l e ölüme m a h k u m edil irse y a da oğl u savaşta ölürse üzülnieyecıektir anne. Öbür G rekler, Spart alı kadınları apayrı bir iffetle gö rm iü ş l c r d ir . A y n ı zamanda, çocuksuz evli bir kadın, eğer i.l evlct ona, bir başka erkeğin ye ni yurllaşlar dünyaya ge t i rm e k t e kocasından daha başarılı olup olm ayacağı nı araştırmayı buyurursa karşı durmayacaktır. Çocuk doğum u yasayla desteklenmiştir. A r i s t o t e l c s e gör·e, ü ç çocuk bahası askerlik görevi­ nin d ö rt çocuk babasıyla tüm <levkt görevlerinin dışındaydı . " Spart � n ın yapısı karm aşıktı. İ ki ayrı aileye ilişk in, yönetimi, kalıtım yoluyla e lde bulunduran iki kral vardı başta. Ord uyu savaş za m a n ı n d a krallardan biri yönet irdi. Barış zamanında güçleri sınır­ l ı yd ı onların. Yalnız, ortak şölenlerde, ,bir başkasının yediğinin iki katını yer l e r d i İ çl e r inde n b i r i ö l d ü ğ ü nd e genci yas tutulurdu. kendi­ l er iyl e birlikte 30 k işi y i bulan yaş.lılar k u r u l u n u n da üyesiydi bu kral­ lar. Yaşları 60' ın üstünde olan öbür 28 üye bütün yurllaşlarca bir yaşam boyu için se ç i l i r l er d i Adaım öldürme daval a r ı na bu kurul ba­ kar ve kamutay önüne gelecek soru n l ar ı bu kurul hazırlardı. Kam u­ tay, tüm kentlilerden kuruluydu. tek başına bir i şe gi r i ş em e z, ancak k arş ısın a get i r i l e n iş l e r e '' evet'l ya da "hayır" diyebilirdi. H içb i r ya­ sa, kamutay o n ayında n geçmeksi zin yü r ü rl ü ğe gi r i m e zd i . Bu onay zorunluysa da ye t e rli d eği l d i. Geçerli olmadan önce yaş l ılar ve yasa işleri ni yü rüten gö revliler (magistratus'lar) kariıutay kararını halka resmen bildirmeliydi. "

.

'

'

,

.

.

207

Krallar, Yaşlılar kurulu ve Kamutay' a ek olarak, yönetimin Sparta'ya özgü dördüncü bir kolu da vardı: Beş ephoros. Bütün kentlilerce, Aristoteles'in "Çok çocuksu", Bury'nin "gizil olarak (bil­ kuvve) kura yöntemi" dediği bir yöntemle seçilirdi epheroslar. Dev­ let düzeninde, krallara karşı dengeyi sağlamak üzere düşünülmüş demokratik ögelerdi. (Demokratik ögelerden söz ederken yurttaşla­ rın, helioslara ·büyük acı çektiren ve perioeki'ye hiçbir hak tanıma­ yan yönetici sınıftan ibaret olduğu anımsanmalı. ) Her ay, krallar, devlet düzenini sürdürmek; epheroslarsa, kralları, onların andları­ . na bağlı hldıkları sürece destekleme k konusunda and içerlerdi.

Krallardan biri savaş için yola çıkınca, davranışını gözlemek için, onunla birlikte giderdi iki epheros. Yüksek hukuk mahkemesi cphe­ roslardan kurulurdu. Onların krallara karşı ağır suç davalarına bak­ mak yetkileri de bulunmaktaydı.

Sparta düzeninin; eski çağların ileri yıllarında, Lykurgos adı verilen ve yasaların İ. Ö. 885'te düzenlediği söylenen bir yasa koyu­ cudan geldiği varsayılır. Gerçekteyse Sparta sistemi yavaş yavaş ge­ lişmiştir. Lykurgos gizemsel bir kişi ve kökence bir tanrıdır. . Adı "kurt kaçıran" anlamına gelir ve kökü Arkadia'ya uzanır.

G rekler · arasında bir hayranlık yaratmıştır Sparta. Oldukça şaşırtıcıdır bu. Çünkü Sparta, başlangıçta öbür Grek kentleri karşı­ sında, sonraları olduğundan çok daha az ayrılık göstermiş; ayrıca, başka yerde olduğu ölçüde iyi şairler ve sanatçılar da yetiştirmemiş­ tir. Fakat aşağı yukarı İ. Ö. · de iyi şairler vç sanatçılar da yetiştirme­ miştir. Fakat aşağı İ. Ö . YIL yüzyılda, ya da olasılıkla daha sonra yanlış olarak Lykurgos' a yüklenen Sparta düzeni, bizim şimdi ele al­ makta olduğumuz biçimde billurlaşmıştır. Her şey savaştaki başarı­ ya feda edilmiş, Sparta, Yunanistan' ın dünya uygarlığına yaptığı yar­ dıma katılmaz olmuştur. Bu devlet bize, Nazilerin utku (zafer) ka­ zanmaları durumunda kuracakları devletin minyatür bir modeli gibi görünüyor. Bury şöyle demektedir: " İ. Ö. ·V. yüzyılda Atinalı ya da M iletoslu bir yabancı, duvar­ sız ve iddiasız Sparta'yı biçimleyen dağınık köylere uğradığında çok uzakta kalan bir çağa geri gitmiş olmalı. İnsanların daha yiğit, daha iyi, daha sade olduğu, servetin etkisiyle bozulmadığı ve düşünceler­ le rahatsız edilmediği bir çağa. Platon gibi, siyasal bilim üzerinde düşünen bir filosofa Sparta devleti kendi ülkesine en çok yaklaşan bir devlet olarak görünmüştür. Sıradan bir Grek, Sparta')'ı sert ve basit güzelliğe sahip, kendi yaşadıği yerden çlaha yüce, fakat içinde 208

bulunmanın hiç de rahatlık verici olmadığı bir Doris kenti ve gör­ kemli bir Doris tapınağı olarak görmüştür."

Sparta'ya karşı öbür Grek kentlerinde duyulan hayranlığı n bir nedeni, onun durağan oluşudur. Öbür bütün Grek kentleri dev­ rimler geçirmiş; fakat, Sparta düzeni yüzyıllarca sarsılmamış; yal­ nız, epherosların gücü yavaş yavaş artmış; bu da zorla değil, yasayla gerçekleşmiştir.

S PARTA YİGİTLİG İ

Spartalıların yenilmez bir savaşçılar ırkı yaratmak konusun­ daki ana amaçlarında uzun süre başarı sağladıkları yadsınamaz.

Thermoplyae savaşı ( İ . Ö . 480) teknik olarak bir yenilgiyle sonuç­ lanmışsa da Sparta yiğitliğinin en iyi örneğini vermiştir. Thermopl­ yae, dağlar arasında dar bir geçitti. Pars ordusunun orada durduru­ lacağı umuluyordu. müttefikleriyle birlikte 3000 Spartalı, cepheden gelen büt ün saldırıları püskürttü. Fakat sonunda İ ranlılar tepeler arasında buldukları bir arka yolu kullanarak Greklere karşı iki cep­ heden saldırıya geçtiler. Her Spartalı, bultınduğu yerde ve görevi başında öldü. İki kişi hemen hemen geçici bir körlüğe varan göz sayrılığı dolayısıyla izinliydi. Onlardan biri Belios' unun eşliğinde sa­ vaşa girmek konusunda direndi ve savaş alanında öldü. Aristode­ mos adlı öbür izinli askerse, savaşamayacak denli sayrı olduğuna ka­ rar verdi. Spartaya döndüğünde kimse konuşmadı onunla. " Korkak Aristodemos" dediler. Aristodemos, bir yıl sonra, Sparta' nın kazan­ dığı Plataea savaşında yiğitçe çarpışıp ölerek onursuzluk lekesini sil­ di.

Savaştan sonra, S partalılar, Thermopylae savaş alanına bir anıt diktiler. Yalnız şunlar yazılıydı anıtın üzerinde: "Yabancı! La� kadaemon'lulara söyle; B urada, onların buyruklarına uyarak yatıyo­ ruz! " Uzun bir süre, Spartalılar, karada yenilmez olduklarını orta­ ya koydu. üstünlüklerini İ. Ö. 371 yılına değin korumuşlardır. O yıl, Leuctra savaşında Thebae' lılara yenilmişler ve bu, askeri üstün­ lüklerinin sonu olmuştur.

OLUMSUZ YÖNLER

Savaştan ayrı olarak, Sparta gerçekliği hiç de tümüyle, kura­ mın aynı değildir. Ohun büyük döneminde yaşamış olan Heredo� 209

tos, hiçbir Spartalının rüşvete karşı duramadığı yolunda bir düşün­ ce ileri sürer. Zenginlerin küçümsenmesine; sade yaşantının, Spar­ ta eğitiminde aşılanan belli başlı ilkelerden biri olmasına karşın böy­ leymiş bu. Sparta kadınlarının iffetli oldukları söylenir. Yine de ta­ nınmış bir krallık varisinin, annesinin ko c asından gelme oğlu olma­ dığı için kral yapılmadığı yinel enir (tekrarlanır) çok kez. Spartalıla­ rın, şaşmaz biçimde yurtsever oldukları anlatılır. Ö te yandan Pla­ taea galibi kral Pausanias, parayla Kh shasars c ha (Serhas) adına ça­ lışan bir hain ol a rak bitirmiştir görevini. Bu aşırı noktalar bir yana Sparta politikası daima küçük ve b ö lgesel kalmıştır, Atina küçük Asia G reklerini ·ve küçük Asia'ya komşu adaları kurtardığında, Sparta bir yana çekilmişti. Pcloponnessos, güvende sayıldığı sürece, soydaşlarının yazıtı aldırma zlık konusuydu onun için. Hellen dünya­ sının, konfederasyon yolunda her çabası, Sparta' nın ayrıc ılı ğı yüzün­ den sonuca ulaşamamıştıi".

Sparta' nın yıldı zı söndükten sonra yaşamış olan Aristoteles, onun düzeni konusunda dostça konuşmaz ("Politeia, c. 1 1, 9" 1269 b 70 a). Onun, aynı kentten söz ettiğine inanmak güçtür adeta. Söz­ gelimi " yasa koyucu, tüm devleti sert, ılımsız yapmak istem iş, erkek­ ler için bunu gerçekleştirm iş; fakat her tür ılımsızlık ve lüks içinde yüzen kadınları boşlam ıştır. Sonuç, böyle bir devlette, özellikle, sa­ vaşçı ul usların çoğunda göze çarptığı gibi yurttaşlar, eşlerinin ege­ menliğine düştüğünde devlete verilen değerin büyük ölçüde artması­ dır . . . Dahası, gündelik yaşantıda, hiçbir yararı bulunmayan, yalnız savaş için gerekli olan yiğit lik konusunda Lacadacmon kadınları Z<İ­ rarlı olmuşlardır . . . Onların bu özelliği, çok eski dönem lerden kal­ mıştır. Zaten başkası da beklenemezdi . . . söylediğine göre Lykur' gos, kadınlari yasaların buyruğu altına almak istemiş, kadınlar karşı durunca o da vazgeçmiş." (*) -

Aristotelcs Spartalıları, para tutkusuyla suçlayarak sürdürür sözlcrini,.,ve bunu, servetin eşit olmıyan dağılımına yükler. Ona gö­ re, toprak satılamazsa da bağışlanabilir ya da vasiyetle başkasına bı­ rakı labilir. Bütün toprağın 2/5'si kadınhira aittir. Bu durum, yurt­ taş sayısının büyük ölçüde azalmasıyla sonuçlanmıştır. Yurttaş sayı­ sının bir zam anlar 10.000' ken Thcbae yenilgisi sonucunda lOOO' in altına düştüğü söylenir. ( *)

"Kadınlar yasa buyruğuna, zorla da olsa girmemiş. Onların yiğitlikleri. eği ­ tim yoluyle gerçekleşmiş. insan yapısına aykı rı bu d urum da ilk fı rsatla ortadan kalkmış demek istiyor Aristoteles (Ç.N.) ·

210

Sparta düzeninin her noktasını eleştirmiş Aristoteles.

Epherosların çok kez yoksul olduklarını, do l ayıs ıyl a onlara rüşvet vermenin kol a yl ığı n ı anlatır. Epherosların gücü çok yüksektir. Kral­ lar bile hoş geç inm ek zorundadır onlarla. Böylece demokrasiye dö­ n ü şmü ş t ür düzen. Epherosları n büyük yetkisi ol duğu ve devlet düze­ ninin ruhuna ayk ı rı bir yaşantı içi n de bulundukları anlatılır. Gerçek­ teyse, sıradan yurttaşlara bakıldığında, bağlar ı dayanılmaz öl ç ü d e sı­ kıdır onların. Bu bakımdan onlar, yasa dışı, · gizli, duyumsal- (sensu� al ) zevklere dalmakta bulmuşlardır kurtuluşu.

Sparta çözüşme dönemindeyken yazmıştır Aristoteles y azı l a­

rını. Fakat belirli noktalarda; sözünü et t i ği kötülüğün e s k i dönem­ lerden k aldığıni söyler açık açık. S öyl e yiş tonu a çı k ve ge rçe k çidir . bu bakımdan, ona inanm a m ak e l d e n g e l m ez . Yasalarda aş ı rı sert li­

ğin yarattığı sonuçlarla ilgi li m o d e r n deneylerle aynı doğrultudadır Sparta'da olup bitenler. Fakat i ns a nları n i mgesinde yaşıyım, A ri st o­ t c les' in d eği l , Plutarchos' un e fsane dolu Spartas ı dır. Platon ' u n , Cıımlıııriyet' tc ortaya koyduğu, Sparta' nın fclscli açıdan ülk ü l c n m iş b i çi m i yd i . Y üzy ıl l ar c a ve yüzyıllarca gençler Plutarchos ve Pla­ ton' u n yapıtlarını oku yup bir Lyku rgos ya <la fılosof - kral olmak is­ tedi. S o n u çt a ülkücülük ve g ü ç sevgisi, insanları gitgide yanlış y ö nle ­ re çe k t i . ·Günümüzde de aynı işi yapmakta.

Orta ve m o d e r n çağ q k u yu c u la r ı için, özellikle Plutar c hos yö­ nünden belirlenm iştir Sparta efsanesi. Plutarchos yazdığında, Spar­ t a romantik bir geçm işi ya şıyord u. onun büyük çağı Colombo' nun (Kol uınbus' un) bizden u za k t a kalması gibi · geçmiş gitm i ş t i .

Plut ar chos' u n s öyledi ğin i k u r uml ar t ari h i n i ya zaca klar , ihtiyatla ele almalı. Efsane t ar i h i için büyük önem t a ş ı r onlar. Y u nan is ta n dün­ yayı, insanların i m ge l e r i, ülküleri, umutlari üzerine yapt ığıyla etkile­ miştir, s iyas al güç üzerine yaptığı et ki yle d eğ i L ' Roma, hala var olan yollar yapm ış, pek çok m odern yasa dizisine (co<le) k ay n a k lık eden yasalar düzenlemiştir. Bu n l a r ı önemli kılan Roma ordularıdır, G re k l e r , hayranlık d u yu la ca k s avaş ç ı l a r oldukları halde, askeri güç­ lerini birbirleri için harcadıklarından fethe girişmem işlerdir. Hcllen­ ci l i ği O r t a D oğu' <l a yay mak ve Grek dilini M ısır' <la, S u ri ye ' <l e ve küçük Asia' nın içlerinde edebiyat dili yapmak, barbar Alexan<lros' a d üşm üştü r . G rekler, askeri gücün eksikliği d o l ayı sıyl a değil, s i ya s al birlik konusundaki yetersizlikleri do l ayısıyl a hiçbir zaman başarama­ mışlardı bu işi. H e ll e n c i l i ği siyasal yönden yayan, daima h e ll e n c i l i k

dışındaki etkenler olmuştur. Ancak, yabancı uluslara esin veren,

211

Grek dehasıydı. B u esinlenme dolayısiyle Grek kültürünü, Grek ül­ kelerini ele geçiren uluslar yaymışlardır.

Dünya tarihçisi için önemli olan, Grek kentleri arasındaki küçük savaşlar ya da bir zümrenin iş başına geçmesiyle ilgili olarak söylenen kötü laflar değil, kendi içinde bütün olan ve büyük bir dö­ nemin parçasını biçimleyen dönemler sona erdiğinde insanların bel­ leğinde kalan anılardır. Bir dağcının esintili ve karlı bir günde çaba­ larken, pırıl pırıl bir alp güneşini anımsaması gibi. Bu anılar, yavaş yavaş solup giderlerken, sabahın ilk ışıklarıyla tuhaf bir parlaklığa bürünen ve bulutlar arkasında her an ortaya çıkabilecek bir görke­ min hfı.la yaşadığı inancını canlı tutan dorukların, imgelerini bırakır­ lar zihinde. Bu imgelerden olan Platon il k H ristiyanlıkta, Aristote­ les' se o r t a çağ H rist iyanlığında çok önem · k aza n m ış tı . Rönesanstan sonra insanlar politik ö zgü rl üğe değer vermeye başladı. H erkesten ön ce P l ut arc h o s ' a d ö n dürdü le r y ü z l e ri ni . X V l l I . yü zy ı l ın İ ngi liz ve Fransız liberallerini, A m er i k a Bi r l e şi k Devletleri' nin ku rucularını, Alman rom antik akımını etki li ye n ve daha çok dolaylı kanallarla, gü nüm üze değin Alman düşüncesini e tk i lemeyi sürdüren Plutarc­ hos' tur. Bazı bakımlardan et kisi i yi di r onun, bazı bakım lardan da kö t ü , Lykurgos ve Sparla açısından k ö tüydü s özgc l i m i.

Plu l a rchos' u n Ly k u r gos üzerine söylcdiklcri öm : m l idir . Yineleme pahasına da olsa kısa b ir ö zet in i ve receğim on la r ın .

Lykurgos, Sparta için yasa ya pma ya kara r ve r i n ce , değişik kuru mları incelemek amaciylc yola Çıktı. " Çok doğr u ve sert o l a n Giril yasalarını beğe n d i , fazlalıklar ve boŞ şeylerle dol u " İ onya yasa­ la r ı n ı beğe n m ed i. M ı sır' da aske r l er i halktan ayırmanın üst ünlüğünü öğrenmiş ve yolculuktan döndüğün, " b u tür b i r yönetimi Sparta' da uygulam aya girişm işt i. Tüccarlara, el sanat çıl a rın a ve i şçi l ere yer ve­ ren, çoğunluk yö n e t i min e ( demokratia'ya) yakın, soylu bir uluslar topluluğu kurdu. Ticari iflası, kıskançlığı, çekemezliği, lüksü, zen­ ginliği ve yo ks u ll u ğu önlemek amacıyla t op rağı bütün yurt t a şla r ara­ sı nda böldü. A ltın ve güm üş parayı yasakladı. Yalnız, çok büyük d e ­ ğer taşıyan, 1 0 minası, bir evin anbarını do l d ur m a ya yeterli tahıl sa­ tın alma gücüne sahip demir paraya izin verdi. G e r e ks i z ve kazanç­ sız uğraşıları ortadan kaldırmıştı. . Onlarla uğraşanlara ödenecek pa­ ra yo kt u . Aynı yasayla bütün dış ticareti olanaks_ı z kıldı. Belagatçi­ lcr, para karşılığı başkasının zevkini tatmin yolunda çalışanlar, mü­ cevherciler, demir parayı beğenmediğinden yüz çevirdi Sparta' dan.

Sonra Lyku rgos, bütün kentlilerin birlik olmalarını ve aynı yemeği yemelerini buyurdu.

212

Öbür reformcular gibi Lykurgos, çocuk eğitiminin, bir yasa reformcusunun ortaya koyacağı "en belli başlı ve en büyük sorun" olduğunu düşünmüştür. Askeri gücü amaç sayanların hepsi gibi, do­ ğum oranını korumak konusunda titizdi. Sporlar, oyunlar, genç kız­ ların, genç erkekler önünde çıplak olarak yaptıkları danslar, genç erkekleri evliliğe çekmek ve zorlamak için yapılan kışkırtmalardı.

Gençler, Platon' un da dediği gibi, geometrik nedenlerle değil, beğe­ niyle, sevgiyle çekiliyordu evliliğe. "Evliliği, ilk bir kaç yıl, sanki giz­ li bir işmiş gibi karşılamak alışkanl ığı" çiftlerde ateşli bir sevginin, karşılıklı bir isteyişin sürmesini sağlamıştır.'' (Bu, hiç değilse, Plu­ tarchos' ın düşüncesidir.) Plutarchos, karısı genç olan yaşlı çocuksuz bir kişinin, karısına, başka bir genç erkekten çocuk sahibi olması yolunda izin vermesinin kınamayacağını söyler. Başkasının karısını seven namuslu bir adam için, kadının kocasını, karısının o adamla yatmasına katlanması konusunda zor.lamak da yasaya uygundur.

Böylece yabancı erkek, bu verimli tarlayı sürüp, biçimli çocukların tohumunu ekebilccekti. "Aptalca kıskançlığa yer yokt ur." Çünkü Ly­ kurgos, çocukların herhangi bir kişiye özgü olmasını istememişti.

Kamu yararına ortak olacaktı çocuklar. "Şunun bunun değil, nam us­ lu kişilerin çocuğu olmalıydılar." Plutarchos, bunun çiftçilerce hay­ vanlara uygulanan bir ilke olduğun u belirtir.

Bir çocuk doğunca, baba onu muayene için, ailenin yaşlıları önüne getirir. Eğer çocuk sağlıklıysa yetiştirilmek üzere babasına bı­ rakılır, değilse derin bir su çukuruna atılırdı. İlk yaşlardan başlaya­ rak, sıkı bir sertleştirme işlemine bağlı tutulurdu çocuklar. Kimi ba� kımlardan iyiydi bu. Sözgclimi kundaklanmaz, yedi yaşında evden alınıp yatılı bir okula verilir; orada bölüklere ayrılır, sağlam yargılı ve yiğit olmaları dolayısıyla seçilen kişilerin buyruğunda yaşarlardı. " Etkili bir öğrenimden geçerler, geri kalan zamanlardaysa, baş eğ­ meyi, acıya katlanmayı, ses etmeden çalışmayı, dövüşte yenmeyi öğ­ renirlerdi." Zamanın çoğunu hep birlikte, çıplak olarak oynamakla geçirirler, 12 yaşından sonra ceket giymezler, daima "kirli ve pasak­ lı" gezerler, yılın belirli günleri dışında yıkanmazlar, kışın pamukla karıştırılmış hasır yataklarda yatarlardı. çalmayı öğrenirler, yakala­ nırlarsa, çaldıkları için değil, yakalandıkları için ceza görürlerdi. Ka­ dınlar ve erkekler arasında eşcinsel (homoseksüel) sevgi yaygındı.

Yetişkin çocukların eğitiminde payı vardı bu sevginin. Bir çocuğun sevgilisi, onun davranışları dolayısıyla iyi ya da kötü not alırdı. Plu­ tarchos bir kez, dövüşte yaralanan bir çocuk, haykırdığı için, bu kor213

kaklık dolayısıyla çocuğun sevgilisinin para cezasına çarpt ı rıld ığını anlatır.

Bir Spartalı, yaşamının herhangi bir döneminde pek az öz­ gürdü.

"Yaşantılarının disiplin ve düzeni, tüm anlam ı yl a ye tiştik t en sonra bile sürerdi. Çünkü, herhangi bir kişi için kendi gönlünce ya­ şamak, yasaya uygun değildi. Spartalı yurttaş, kenti içinde, hangi ge­ li r le yaşaya c ağın ı ve h a ng i işi yapacağını bildiği bir kampta yaşar gi� biydi. Sözün kısası, tüm yurttaşlar, kendilerine d e ğ il ülkelerine hiz­ met et m e k iç i n doğm uş ol d u k l a r ı düşüncesine sahiplerdi . . . Lykur­ gos'un, kentine sağladığı en iyi ve en m utlu ş eyl er de n biri kötü, aşa­ ğılık işlerle uğraşmamaları koşuluyla yurttaşlarına bıraktığı dinlen­ me zam a n ı ve boş zamandı. M a l ı n k a za nç s ağla m a dı ğ ı ve d e ğe r li <le sayı l m a d ığ ı bir yerde çok para kazanmak konusunda çaba gö s t e r ­ mek ye rs i z d i (,'i'ı iı k ü, s a v a ş l a r sonucunda k ö l e l e ş t i r i l e n hclioslar, Spartal ı l : ı ı ı ı ı J ı ı ı ı ı , , •; r ı sürer ve onlara her y ı l be l i r l i b i r ge l i r s ağ l a r ­ ,

.

dı."

· ı c ı ı ı i ıelliği dolayısıyla s u ç l a n a n bir Atinalının öykü sü n ü i ş i­ ten bir Spartalının " Y ü c e biçi mde ve efendice yaş a d ı ğı için s u ç l a n an adam ı göst e rin bana! " diye bağırdığını a n l a t ı r , Plutarchos. �öy l e sürdürür s ö z l e r i n i : " Lykurgos, yur t t a ş l ar ı nı n e yal n ı z yaşıyan ne de yaşabilccek k i şi l e r o l m aya a lı ş t ı rd ı . B i rbir l e r i y l e a l ı ş­ ve rişi olan, hep bir a ra d a bulunan kişilerdi onlar. Arıyla k r a l i çe. arı gibi. " Yolculuk ya pm a l a r ı n a izin verilmezdi S p a rt a l ı l a rın . Yabancı­ lar <la Sp�rta'ya kabul edi lm ez l e r di Y a b a n cı a lı ş k a n l ı k l ar ı n Lakeda­ c m o n erdemini bozacağından korkulurdu.

Plutarchos, yasan ın, canları istediği zaman S par t a lı l a r a heli­ osları öl d ürm e i z n i n i ve rd iğ i ni söyler. Fakat, böy le i ğ re n ç bir kar a­ r i n Lyk u rgo s a a i t o l d u ğ u n a inanmayı r e d dede r . " Lykurgos' un, böy­ lesine k ö t ü, b öyl e s i n e a ş ağı lık b i r devi n i m i o rt aya k o yd uğ u ya da uy­ gulamaya geçirdiği kanısında değilim . Onun öbür i ş l e ri n d e baş vur­ duğunu gördüğümüz adaleti ve yu m uş a kl ığı nede ni yl e , i n ce ve acı­ ma l ı bir yapİya s a h i p bulunduğunu sanıyoru m. " " B u konu dışında Plutarchos, Sparta düzenini öğ m e kten baş k a b i r i ş ya p m az .

,

.

'

."

Sparta' nın imdi, ayrıca e l e alacağımız Platon üzerindeki etki­ si, Platon'un bir sonraki b ö lü m de i n celiye eeğimi z U t o p ia' s ı nd a açı­ ğa çı ka c akt ı r .

214

KONU Xlll

PLATON'UN DÜŞÜNCE KAYNAKLARI

Eski, orta ve yeni çagda yaşayan bütün filosofların en etkili­ si, Platon'la Aristoteles'tir. :sonraki çağlar üzerine Platon' un etkisi şu iki nedenle daha büyük ollrriuştur: 1 - Aristoteles' i yetiştiiren Platon'dur.

2 - H ristiyan Tannbiliim ve felsefesi XJ I I . yüzyıla değin, aşa­ m ası ne olursa olsun, Aristoıtelesçi olmaktan çok Platoncu<lur. Do­ layısıyla bir felsefe tarihinde Platon' a ve daha küçük ölçütle <le olsa Aristoteles'e ayrılan yerin, onların öncülerine ve ar<lıHarına ayrıla­ cak yerden daha büyük olmaısı gerekir.

Platon felsefesinin en önemli konuları şunlardır: 1 - B u yoldaki uzun dizinin ilki olan U topia, 2 - G ünümüzde <le çözülmeyen tümeller sorununu ele al­ ma yolundaki ilk girişim olan düşünler (idealar) kura­ mı.

3 - Ölümsüzlük yolundaki kanıtlar.

4

-

Evrenbilim (kosmogo�ia).

5 - Algılamadan çok anımsama biçimindeki bilgi görüşü.

Bu konulardan herhangi birini ele almadan önce, Platon' un yaşantı koşullarıyla siyasal ve felsefi kanılarını belirleyen etkiler üze­ rinde durmak istiyorum: Peloponnessos savaşlarının ilk döneminde dünyaya gelen (İ. Ö. 428 - 427) Platon, hali vakti yerinde bir soyluydu ve 30 tiran yönetiminde bulunan değişik kişilerle akrabaydı. Atina'nın yenilgisi sı� rasında gençti henüz. Yenilgiyi, büyük bir olasılıkla, aile ilişkileri ve toplumsal m akariıı dolayısıyla küçük gördüğü hal k yönetiminden (demokrasiden) bilmiş o lab i l ir. Hocası olan Sokrates'e büyük bir sevgi ve saygı duym uştur. Sokrates'i ölüme m ahkum edense halk 215

·

yönetimiydi. Dolayısıyla Platon'un kendi ideal devletinin sınırlarını çizmek için Sparta'ya yönelmesini doğal saymak gerekir. Liberal ol­ mıyan düşünceleri enikonu allayıp pullamıştır. Böylece daha sonra­ ki yüzyıllarda insanlar, önerileri altında ne l er ya ptığı nı bilmeden Cıımlıııriyet'e hayran olmuşlardır. Her zaman Platon'u övmek doğ­ ru sayılmıştır, anlamak değil. Zaten bütün büyük adamların ortak yazıtı budur. Bense Platon'u anlamak ve t ot al i ter l iği savunması du­ rumunda herhangi pir İngiliz ya da Amerikalıya göstereceğim saygı denli küçük bir s aygı yla ele almak ist i yorum . ·

Salt felsefi e t kil er de Platon' u, Sparta'ya yöneltecek biçimde hazırlamışlardı. Daha açı k konuşursak, bunların Pythagoras, Par­ me n i d es ve H er a kl c i tos etkileri olduğunu söylcyebiliriı..

Pythagoras' tan Sokrates a r a cı l ığıy l a olsun olmasın, fclscfesi­ nin O r ph e os çu ögelerini almıştır. Dinsel eğilim, ö lüm s üz l üğe inanç, öbür dünyacılık, öğütçü din adam ı tutumu, mağara ist iaresi, matematiğe saygı, anlıkla (intellect) gizemciliğin kaynaşması hep bu ögeler arasında sayılabilir.

Parmenides aracılığıyla Platon, gerçekliğin ilksiz-sonsuz ve zamansız o lduğu , bütün değişmelerin mantıksal bakımdan a l da t ı c ı s ay ı lm as ı ge re ktiği inancına vardı.

H eraklcitos' tansa, bunun tersi . olanı, yani, dünyada değiş­ mez hiçbir şey bulunmadığı konusundaki öğret iyi aldı.

H er a kl c i to s t an al d ığı y l e Parmenidcs öğrqisini birleştirerek, '

bilginin duyular aracılığıyla türetilmeyeceği, zekayla elde edilebile­ ceği sonucuna vardı. Bu da Pyt h agora sçı l ı ğa uygundur.

Sağtörc sor u nl a r ı yl a u ğr aşm ayı ve d ü n yanı n mekanik olm ak­ tan ç ok erekbilimscl (teleojik) açıklamasını araştırma eğilimini bcl­ kilikle ( mu hte m el e n) Sokrates' ten öğrenmiştir. " İyi" ka,'ram ı Pla­ ton d üş ü ncesi ne, Sokrates öncesi fılosollardan daha çok ege men ol­ muştur. Bu olguyu, Sokrates e tki s ine yü k l e m e m ek gü ç .

Bütün bunlar siyasette dediğim dcdiklc (otoriterlikle) n as ı l bağdaşabilir? a. Önce, iyilik ve ger çeklik ilksiz ve sonsuz olduğundan en iyi devlet, gökl erde k i modeli yakından kopya eden, en az d eği şm e ve en büyük durağan (statik) yetkinlik olanağına sahip; yöneticileri, ilksiz ve sonsuz iyiyi en iyi anlamış olan devlettir. b. Sonra Platon inançları, bütün gizemcilerde olduğu gibi, 216

bir yaşantı yolu dışında gerçekte n akttarılmaz olan bir kesinlik yo­ ğunlaşması içerir. Gizemciliğe başlıyamlar için bir kural koymaya ça­ lışmıştı Pythagorasçılar. Platon'un da isteği, kökçe buydu. Bir kişi, iyi devlet adamı . olacaksa iyi'yi bilmeli · dir. Bu, anlıksal (intellectual) ve ahlaksal disiplinlerin birleşmesiyle başarılır ancak. Böyle bir eği­ timden geçmemiş kişilere, yönetimdenı pay verilirse onİar bunu kaçı­ nılmaz olarak kötüye kullanacaktır. c. Platon ilk�lerine göre iyi bir yönetici yetiştirmek için es as­ lı bir öğrenim gerekmekted i r. Platon' · u n , S irac u s a e (Si r aku za ) tira­ nı genç Dionysios' u iyi bir kral yapmak için ona ge o m et r i öğ re tm ek­ te direnmesi bize bilgelik dışı gör ü n ün-. Platon açısından, te m el bir nokta bu. Gerçek bilgeliğe matematik: öğrenmeden varılam ayacağı­ na inanacak denli Pythagorasçıdır o. Bl öyl e bir görüş, azınlık yöneti­ mini ( oli gar chi a 'yı) içerir. d. Platon, öbür pek çok Gre k lilosofu gibi, bilgelik için boş zaman gerek t iğ i kanısındadır. Boş· zamansa, yaşamlarını kazanmak için çalışmak zorunda olanlar arasın<lla · değil, ayrı geçin a raçl ar ı na sah ip ya da geçi mlerini devlet aracılığ;ıyla sağlam ış olanlar arasında bulunur. (Tümüyle aristokratik bir göır ü ş.)

Modern d ü ş ü nceler ışığında incelersek Platon'u, i k i ge nci sorunla karşılaşırız: 1 - "Bilgelik" diye bir şey var mıdır' 2 - Varsa, ona siyasal güç verecek bir yapı kurulabilir mi?

Amaçl_anan anlamda b i l gelik, sözge l i m i bir ayakkabıcının, bir doktorun, bir askeri takti k çinin saıh i p olduğu gibi, u z m anla ş m ı ş bir ustalık türü değiJ dir. Bundan dahaı genci bir şey o l m al ı . Çünkü, bilgeliğe sahip olmak, varsayıldığına göre kişiYi bilg el ik l e yönetime yetenekli kılıyor. Kanımca, Platon, b ü lgcliğ in, " iyi" kavramında yer aldığını söylemiş ve bu tanıma, Sokraıtes'i n , " ki m se ist eye re k günah işlemez" öğretisini eklemiş olacaktır. B undan da, "iyi olanın doğru olanı yaptığı" sonucu çıkar. Böyle bir görüş, gerçeklikten uzak görü­ nüyor bize. Daha doğal olarak, " ayrı çıkarlar vardır, devlet adamı, olanaklı, en iyi uzlaşıma varacaktır" dliye c eğiz. Bir ulusun ya da bir sınıfın üyeleri ortak çıkara sahip bulumabilir. Kolaylıkla� başka sınıf­ ların ya da ulusların çıkarlarına çatışkılı duruma gelebilecektir o.

Kuşkusuz, bütün insanlık için ortak birtakım çıkar lar bulunmakta. Şimdilik, siyasal eyle mi belirlem eye yetm iyor onlar. Belki ilerde ye­ tecek. Egemen devlet bulu ndukça yettmeyeceği kesin. Genel çıkarı 217

izlemenin en güç yanı birbiriyle çatışan karşılıklı özel çıkarlar ara­ sında uyuşuma varmak olacak o zaman bile.

B ilgelik diye bir şey bulunduğunu varsaysak bile, yönetimi bilgelere teslim edecek bir düzen var m ı acaba? Genel kamutaylar gibi, çoğunluğun da yanılabileceği ve yanıldığı açık. Soylular yöneti­ mi (aristokrasiler) her zaman bilgeli değildir. Krallar aptal olur çok kez. Papalar yanlış iş görmekten münezzeh tutulmuşlarsa da kor­ kunç ya nlış l ı k l a r yapmışlardır. Biri kalkıp, yönetimi, üniversite me­ zunlarına ya da tanrıbilim doktorlarına, ya da yoksulken zengin ol­ muş kişilere aktarm ayı istemeli mi? Yasal olarak tanımlanabilir yöntemde seçilecek yur ttaşla rın pratikle yurttaşların bütününden hiç de daha bilge olm ayacağı belli sayılır.

Uygun bir eğit imden sonra i nsanlara siyasal bilgelik aşılana­

bileceği söylenebilir. Fakat, şöyle bir soru çıkacaktır ortaya: Nedir uygun eğit im? Bunun bir topluluk sorunu okluğu anlaşılır, düşünülürse.

Bilge kişiler bulup, yönetimi onlara aktarma sorunu; dolayı­ sıyla çözülemeyecek bir sorun. H alk yönetiminin en son nedeni de budur. ·

218

KONU XIV

PLATON'UN UTOPYASI

Platon'un en önemli diyaloğu olan Cumhuriyet belli başlı üç bölüme ayrılır. Beşinci k itabın aşağı yukarı sonuna değin süren bi­ rinci bölüm, ideal bir yönetim biçimini anlatır. Orada anlatılanlar, Utopiaların ilkini biçimler.

Bu Utopia' nın vardığı ilk sonuç, yöneticilerin filosollar ara­ sından seçilmesi gerektiği olmuştur.

Altıncı ve yedinci kitaplar " filosol" sözcüğünü tanı m lamak is­ ter. İ kinci bölüm işte bu tanımlamadır. Üçüncü bölümdeyse edimsel (aktuel) yönetim biçim leri ar' tanı (meziyet) ve eksiklikleriyle anlatılır.

Nonıinal olarak Cıımlııır�ret' i n amacı, adaleti tanım lamakt ır.

Her şey geniş bir alanda, küçük bir alamla olduğundan daha kolay göze çarptığından, adil bir devletin nasıl olduğun u araştırmak, adil bir kişinin nasıl olduğunu araştırmaktan daha kolaydır. Adalet, en eksiksiz, imgesel devletin yüklemleri arasına girdiğinden, önce böy­ le bir devletin çizgileri çizilir. Sonra, onun hangi eksiksiz yanına adalet adı verileceği karara bağlanır. Şimdi Platon' un Utopyasını genişçe bir biçimde ele alalım ve bu yolda ortaya çıkan ôğekri göz­ den geçirelim: Platon, yurttaşların, halk, askerler ve koruyucular diye ilçe ayrıldığını kabul ederek girişir işe. Siyasette söz, öbtir sınıflara göre hayli azınlıkta olan üçüncu sınıfın. Anlaşıldığın a göre, onlar önce yasa koyucu yönünden seçilm iş, sonradan, kalıtım yöntemiyle bu vasfı taşır olm uşlardır. Fakat, ayrıcalıklı duru m larda, umut verici, yetenekli bir çocuk, aşağı sınıflardan kurtarılabilir. Koruyucuların yeteneksiz- bir çocuğu ya da genci aşağı sınıflara indirilebilir.

Platon' un kavradığı biçimiyle ana sorun, koruyucularca, yasa koyucunun isteklerinin uygulanmasını sağlamaktır. Bu a'm açla Pla­ ton, eğitim, ekonomi, yaşambilim (biyoloji) ve dine ilişkin öneriler

219

yapar. Ö nerilerin, koruyuculardan başka sınıfları ne aş am ad a ilgi­ lendirdiği her zaman açık değil. Kiminin aske r sınıfı için olduğu an­ laşılıyor. Asıl koruyucular üzerinde durmuş. Platon'a göre koruyu­ cular, eski Praguay jesuitlerine, 1870'e değin süren kilise-devletler­ deki din adamlarına ve günümüzdeki Rus komünist partisi üyeleri­ ne benzer ayrı bir sınıf olmalı. İ lk ele alırian öneri eğitim. Moıısike (müzik) ve gynınastikos diye ikiye ayrılır eğitim. İkisi de bugünkünden daha geniş bir anlam taşır. Moıısike'nin afanına esin perilerine ilişkin her şey girer. Gynı ­ nastikos' a gelince p , vücudun cğitihnesi, düzene sokulmasıyla ilgili çalışmaların tümünü kapsar. Mousike, aşağı yukarı, kültür adını \1e­ . reccğimiz şey ölçüsünde, gymnastikos'sa bütün atletik sporları için­ de bulunduracak ölçüde geniş.

Kültür, büyük ölçüde " gentlcman" yaratmaya ayrılmıştır. Pla­ ton dönemindeki At.i na, XIX . . yüzyıl İ ngilteresine benzer bir bakı­ ma. İ kisinde de, servet ve toplumsal ayrıcalığın sarasını süren ve hiçbir siyasal güçü tekelinde bulundurmayan bir soylular sınıfı var­ dır. İkisinde de soylular sınıfı, izlenim yaratıcı davranışlarla olanak­ lı ölçüde güç sağlamak zorundaydı. Bununla birlikte, Platon Utop­ yasında soylular, bir engele uğramaksızın sürdürür egemenliklerini.

Ağırbaşlılık, terbiye ve yiğitlik, eğitimde geliştirilecek belli başlı nitelikler sayılmıştır. Gençlerin okuyacağı yapıtlar, küçük yaş­ lardan başlayarak, sıkı sıkı sans !r edilmiştir. Anneler ve dadılar, an­ cak anlatılmasına izin ver:Ien öyküleri anlatabi lir. Homeros ve H esi� odos da, değişik nedenlerle yasaklanmıştır.- Bu nedenler şunlardır: 1 - Onlar tanrıları, sırasında kötü davranır biçimde gösterir­ ler. Eğitici değildir böylesi. Gcnçkre, kötül üklerin hiçbir zaman tanrılardan gelmiyeceği anlatılmalıdır. Çünkü tanrı her şeyin değil yalnızca iyinin nedenidir.

2 - Homeros' la Hesiodos' ta, okuyucuları ölümden korkutma ereğine yönelik parçalar yer almakta. Oysa, gençleri savaşta ölme isteğiyle donatacak her şey yapılmalıdır eğitimde. Ç oc uk l ar ı m ı z, kö­ leliği ölümden beter saymalı. Dolayısıyle, a rk ad a şların ı n ölüm ü için olsa·bile, ağlayıp dövünen iyi insanların öykülerini okumamalı.

3 - Terbiye, çocukların yüksek sesle gülmemeleri gerektirir.

Oysa Homeros, " m utlu tanrılar arasındaki bastı9lmaz kahkahalar­ dan" söz etmektedir. Çocuklar bu söz edişi ileri sürerse, öğretmen kahkahayı etkili biçimde nasıl kınayabilir?

220

4 - Gösterişli şölenleri öven, tanrıların cinsel tutkularını anla­ tan, tutumlu ve ılımlı olmaya engel bölümler bulunuyor Home­ ros'ta. Gerçek bir Platoncu olan Dean İ nge, tanınmış bir ilahinin bir dizesine bu yüzden karşı durmuştur. Cennet zevklerini anlatan o dize şudur: "Haykırışı utku, şarkısı şölen onların." Günah İ şleyen­ lerin mutlu, işlemeyenlerin mutsuz olduğunu anlatan öyküler kaldı­ rılmalı. Körpe zihinlere başarısız etkiler yapabilir onlar. B ütün bu öğeler nedeniyle kınanacaktır şairler.

Platon daha sonra, tiyatro konusunda tuhaf bir kanıt ileri sü­ rer: " İ yi insan -der-, kötüye öykünme isteği (taklit arzusu) göster­ memeli." Oyunların _çoğundaysa kötüler yer alır. Dolayısıyla tiyatro yazarı, kötü kişi rolündeki aktör değişik suçlarla suçlanmış o lan l a rı taklit zorundadır. Yalnız suçlular değil, kadınlar, köleler ve genci­ . likle aşağı tabaka, üstün insanlarca öykünülmemeli (taklit edilmemeli), (Elizabeth döneu1i İngilteresindeki gibi, eski Yunanistan' da da kadın rollerini erkekler oynardı. ) eğer oyunlara izin ve ri l e ce k se, onlar yüksek sınıftan ve lekesiz erkek kahramanlar dışın d a hiçbir karakteri içermemeli. Bunun olanaksızlığı, Platon' un, kentinden tüm oyuncuları atmaya götürecek ölçüde açıktır: " Herhangi bir şeyi öykünecek (taklit edecek) denli zeki, pan­ domimci beylerden biri gelip şiirini ve ustalığını ortaya dökmeyi önerdiğinde, diz çöküp tatlı kutsal ve olağanü s t ü bir yaratıkmış gibi ululayacağız onu, sonra şöyle diyeceğiz: " devletim izde sizin gibil e re yer yok. Yasalarımız s i ze hak ta n ı m ıyor . Ardından, hu beyi, Ye­ men zamkına bulayıp, yünden çelenklerle bezeyip başka bir kente uğur lıyacağız." ''

Gelelim müzik (modern anlamıyla kullanıyorum bu s ö zc üğ ü ) sansürüne: Lidia ve İ onya ezgileri, üzün t üyü dile ge t ir ip gevşeklik verdiğinden yasaklanmıştır. Yiğitlik kazandıran Doria m üziğiyle, ılımlılık kazandıran Frigia müziğine izi n ve rilm iş t i r. Se çil en müzik parçaları yalın olmalı, yiğitliği, derli toplu (arm on i l i ) bir yaşantıyı di­ le get i r m e l i .

Vücut, sert koşullarla eğitilecektir. Balık ve et hoş l an a r a k ye­ necektir. Salça ve şekerleme yasaktır. " B u rej i m i sürdüren - d er Pla­ ton-, doktor gereksinmez."

Gençler, belirli bir yaşa değin, hiçbir çirkin ve kötülüğü gör­ miyecek; uygun bir anda, korku verici ve kötü zevkler verici aldatıcı 221

şeyl erl e karşılaşacaktır. G ençlerin, birinci tür şeyler karşısında çeki­ nip telaşa kapılmaması, ikinci tür şeyler karşısındaysa aldanmaması gerekir. Onla r, bu denemelerden geçtikten sonra koruyucu olmaya uygun duruma gelirler. ·

Ol gunl aş m ad an önce savaşmayacaklarsa da savaşı görecektir gen ç l er .

EKONOM İ K ÖNERİ

Ekonomik öneriye gel ince: Platon, koruyucular ve sa n ıyo­ rum çok açık değilse de askerler için iler_i aşamada bir komünizm düşünür. Koruyucuları n evleri küçük, yiyecekleri sade ve yaşadıkla­ rı yer, topluca .yemek yenecek bir kam p yeri olacak, onlar mutlak gerekl i olanlar dışında özel mülk . edinemeyecektir. Altın v e gümüş yasaktır. Zengin değilseler bilC, mutlu olmamaları için bir neden yoktur. Fakat, kentin amacı, bir sınıfı n değil bütününün mutluluğu­ dur. Servet de yoksulluk da zararlıdır. H içbiri olamaz Platon' u n kentinde. Savaş konusunda ilginç b i r k a n ı t ileri sürülür: İ deal kent utku (zafer) ganimetinden pay istem eyeceğine göre onun (müııe­ fık) bulması kolay olacakt ır.

Sokrates' in ağzından konuşan Platon, yapımı bir İsteksizlikle komünizm i aileye uygulamaya girişir. Kadınlar ve çocuklar dahil, ar­ kadaşların her şeyi ortaktır. Sokrates, bu işin zorluk çıkaracağını, fakat onların aşılmaz olmadığını ekler. Önce, kızlar erkeklerle aynı eğitimi görmeli, müzik, j i m nastik ve savaş sanatını erkeklerle birlik­ te öğre nmeli, kadın erkek her bakımdan aynı hakka sahip olmalı­ dır. " Erkeği iyi bir koruyucu yapan bu eğit im, kadını da iyi hir koru­ yucu yapacaktır. Çünkü, kadınla erkeğin yapısı kökçe aynıdır. " Er­ kek ve kadı n arasında, kuşkusuz, ayrılıklar vardır. Fakat onlar, poli­ tika alanına gi recek ayrılıklar değildir. K i m i kadınlar felsefe bilir, koruyuculuğa hak kazanır. Kim isi savaş oyunundan anlar, iyi asker olur.

Yasa koyucu, erkek ve kadınların bir bölümünü koruyucu olarak belirleyince, onların, evleri ve yiyecekleri paylaşmalarını bu­ yuracaktır. Gördüğümüz gibi, evlilik si�temi de kökten değişmekte­ di r . ( * ) Nüfusu değişmez tutmak için gereken sayıda gelin ve güve(*)

222

Ilu kad ınlar ist isnasız o erkeklerin ortak karısı olacak ve .hiç kimseni n kendi karısı bulunmayacakt ı r.

yilerin, belirli şölenlerde kura yöntemiyle birleşmeleri istenecek ve onların, kuraya inanmaları sağlanacak; fakat, gerçekte cşlendirme­ yi, soyu arındırma ilkelerine göre kent yöneticileri düzenleyecektir.

Yöneticilerin görevi, en eksiksiz erkeğe en çok çocuğu kazandır­ maktır. Tüm çocuklar, doğduklarında, anne ve babalarından alına­ cak; anne ve babaların çocukları, çocukların anne ve babaları tanı­ . mamalarına dikkat edilecektir. Biçimsiz doğanlarla aşağı tabakanın çocukları, kendilerine layık olan, bulunmaz, gizli bir yere bırakıla­ caktır. Devletin doğru bulmadığı birleşmelerden doğan çocuklar ya­ sa dışıdır. Anne yirmiyle kırk, baba yirm ibeşle ellibeş yaşları arasın­ da olacaktır. Bu yaşlar dışında cinsel ilişki serbesttir. Fakat, o kişi­ ler için çocuk düşürme ya da öldürme zorunludur. Devlet eliyle dü­ zenlenen evliliklerde, ilgili kişilerin oyuna baş 'ıurulmaz. Onlar dev­ let' e karşı görev düşüncesiyle davranmalıdırlar, kentten kovulm uş şairlerin kutladığı alelade heyecanlarla değil.

Kimse, babasını, annesini; kardeşini tanım adığından, herkes babası yaşındakilere baba, annesi yaşındakilere anne ve kardeşi ya- _ Şındakilere kardeş diyecektir. (Bu birtakım ilkeller arasında da gö­ rülür ve misyonerleri şaşırtırdı . ) Baba - kız, anm: - oğul arasında cinsel ilişki olmayacaktır( *). Kardeşlerin evlenmesi, m utlak olarak değil, genci olarak engellenmiştir. (Platon, dikkatle düşünseydi, kendisinin seyrek seçenekler saydlğı kardeş evliliği dışında, bütün cinsel ilintileri yasakladığını ayırt edecekti. ) (* * ) Baba, anne, oğul, kız sözcüklerine bugün bağlı olan duygu­ lar, sonraki Platon'ca düşüncelerde de geçerli. Sözgc limi, bir genç, yaşlı bir kişiye el kaldırmayacaktır. Babasına el kaldırmış olabilir.

Aranan yarar, doğal, sahip olma duygularıyla ilgili özel heye­ canları azaltmak, kam usal tinin egemenliğine ve m ülkün yokluğuna razı olmaya çıkan yoldaki engelleri kaldırmaktır." D i n ada mlarını be­ kar kalmaya yönclıenlcr <le büyük ölçüde, benzer itkiler olmuştur.

Son olarak, Ü ıopya'nın tanrıbilimsel yönüne geliyoruz.

Tanrıbilimle., kabul edilen Grek tanrılarını değil, yönet imin yurt­ taşlarına kabul eııirdiği birtakım efsaneleri anlatmak istiyorum. (*) I3aba-anne tanın madığina göre geçersiz bu yaş_ak (Çcv.) (**) Cinsel iliş.k ide bulu nacaklar. çok kez kardeş yaşında olduğundan: bunlar bir­ birlerine kardeş diyeceklerinden (Çev. )

223

Platon, yalan söylemenin yönetime ilişkin bir ayrıcalı k olduğunu açıkça belirtmiştir. İlaç yazma ayrıcalığının doktorlara verilişi gibi.

Yönetimin, evlenmeleri kura yöntemiyle düzene soktuğunu iddia ederek h alkı aldattığını görmüştük. Fakat, dinsel bir konu değildir ' bu.

Filosofum uzı.ın yöneticileri aldatabileceğini umduğu "şahane bir yalan" vardır. Ayrıntılı biçimde açıklanan bu "yalan", kentte geri kalanları haydi haydi aldatacaktır ve Tanrı'nın üç sınıf insan ya rat t ı ­ ğı dogmasına dayanır. Eksiksiz kişilerden kurulu birinci sınıf, altın­ dan, daha az eksikli ikinci sınıf gümüşten, sıradan sürüyse demir ve pirinçten yapılm ıştır. E n iyiler koruyucu, ötekiler sırasıyla asker ve el işçisi olabilirler. Daima değilse genellikle çocuklar, ana ve baba­ l arın ı n bulundukları aşamadadırlar. O aşamada değillerse, d u ru ma göre, daha �st ya da d a h a alt aşamaya alınm alıdırlar. O zamanki h al k ı bu efsaneye inandırmanın çok güç olanaklı olduğu: fa k a t gele­ cek kuşakların böyle bir du r u m d a n ku ş kul a n m ı yaca k la r ı yolda eğili­ lebi l e c eği düşünülür.

Platon, bu efsaneye olan inancin iki kuşakta yerleşeceğini dü­ şünmekte haklıdır. Jap() nlara 1868'den beri Mik ad o nun g ü n e ş t a n ­ rı çası n d a n ge l d iği ve dünyanın öbür bölüm lerinden önce Japonya'­ nın yara t ı ldığı öğretilm işt i. H e r h a ngi bir ün ive rsite profesörü, b il i n i­ sel bir y ap ıt l a bile o l s a, bu dog m al ar a kuşku katacak olsa, J aponluk dJşı çalışmalara gi rd i diye üniversiteden kovulur. Platon böyle efsa­ neleri zorunlukla onamanın (kabul etmenin) fe lsefeye yaraşm ayaca­ ğını ve zekayı körleşti receğini a n la mı ş gözükmüyor. '

ADALET

Tartışmanın nominal amacı olan ad a l et i n tanımına lV. k i t ap ­ ta ulaşılmaktadır. S ö y l e n d iğ i n e göre, kendi işini gören ve başkası­ mn işine burnunu s ok m aya n her kişide içkindir adalet. Tüccar, yar­ dımcı ve ko r u y u cu , başka sınıfa karışmadan kendi işini görüyorsa,

devlet adaletlidir.

Herkesin kendi işiyle uğraşması, kuşkusuz saygı duyulacak bir ahlaksal kural. Fakat, doğall ı kla, gün ü m üz insanının "adalet" adını vereceği şeye karşılık değil pek. "Adalet" diye çevrilen Grekçe sözcük, G rek düşüncesinde önemli yer tutan bir kavrama karşılık olmaktaydı. İ ngilizcede tam bir karşılığı yoktur onun . . İmdi Anaxi­ mandros'un sözlerini anımsamak doğru olacaktır:

224

"Şeyler, yazıtlanmış olduğu gibi, doğdukları biçime bir kez daha dönerler. Zamanın düzenleyişi dolayısiyle yaptıkları adaletsiz­ liği giderir ve birbirlerinin gönlünü alırlar böylece."

Felsefe başlamadan önce Greklerin evr�n konusunda dinsel ve sağtöresel (ethikos) diyebileceğimiz bir görüşü vardı. Bu kurama ' göre her kişi, her şey, belirli bir yere ve göreve sahipti. Böyle bir durum Zeus'un buyruğuna dayanamaz. Çünkü Zeus de başkalarını yöneten yasanın aynına bağlıdır. Kuram, yazı ve zorunluluk düşü­ nüyle (ideasıyla) bağlantılıdır, özellikle gök cisimlerine uygulanır.

Zorbalık olan her yerde, adil sınırları aşma çabası, dolayısiyle çatış­ ma görülür. Kişisel olmayan, Olympos üstü bir yasa, taşkınlığı ceza­ landırır, saldırganın bozmak istediği d üzeni korur. Kökçe, belki pek az bilinç havası taşıyan bu görüş, felsefeye geçmiştir. H eraklei­ tos ve Empedokles gibi, çatışma evrcnbilimleri (kosmogoniaları) ile­ ri sürenlerle, Parmenides gibi birci (monist) öğretil e r ileri sürenler­ de karşımıza çıkar. Doğa ve insan yasasına olan inancın kaynağı, Platon' un adalet düşüncesinin temelidir.

Bugün hukukta kullanılan "adalet" sözcüğü, siyaset oyunların­ daki anlamından çok, Platon'daki anlama yaklaşır. Demokratik ku­ · ramı n etkisi altında, adaleti eşitlikle bir tut uyoruz. Platon'da onun böyle bir içeriği yoktu. Bu kavram hemen hem e n bizim, örneğin " a­ d � let yargı yerleri" (adalet mahkemeleri) d e diğimizde beliren "ya­ sa" kavramıyla eş anlamlı olması anlamında daha çok, eşitlikle bağ­ lantısı bulunmayan mülkiyet haklarına ilişkindir. "Adalet"in Cıınılııı­ riyet' in başlangıcında ileri sürülen ilk tanımı, borçların ödenmesini kapsar. Gerçi bu tanım yetersiz sayılarak bir yana bırakılmışsa da geride birşeyler kalmıştır ondan.

Platon'un tanımıyla ilgili birkaç noktanı n)Jelirlenmesi gereki­ yor: O tanım, adaletsiz olmaksızın güç eşitsizliğini ve ayrıcalığı ola­ naklı kılmakta. Koruyucular, topluluğun (community) en bilge üye­ leri olduklarından bütün güce sahip bulunacaklardır. Adaletsizlik, yalnızca, öbür sınıflarda koruyuculardan daha bilge olanların varlığı durumunda ortaya çıkar. İ şte, doğum ve eğitimin çift katlı olanağıy­ la, ' ç ok durumlarda, koruyucu çocuklarının, öbür sınıfların çocµkla­ rına üstün olacağını onamasına karşın Platon'un, yurttaşlara yüksel­ me ve alçalma şansı tanımasının nedçni budur. Daha kesin bir yö­ netim bilimi ve kesinlikle bu yönetim biliminin buyruklarını izleyen­ ler bulunsaydı, Platon sistemi konusunda daha çok konuşabilirdik.

225

Kimse, en iyi oyuncuların aynı takıma konulmasını ada,let dışı say­ maz. Takım o yüzden büyük başarılar sağlasa bile. Futbol, Atina öl­ çüsünde demokrasiyle yönetilseydi, üniversite takımlarında oynaya­ cak öğrencilerin kurayla seçilmesi gerekirdi. Yönetim işlerinde ki­ min daha usta olduğunu bilmek güçtür ve bir politikacının ustalığı� nı kendisinin, partisinin ya da ilişkin olduğu sınıfın çıkarından çok, kamu yararına kullanacağı kesinlikten uzaktır.

SA(;TÖRE ÜLKÜSÜ

Belirlenecek ikinci nokta, Platon'un adalet tanımında, ya ge­ leneksel çi zgi l e r üzerinde ö rgenleş mi ş ya da, ken d isini nk i gibi, .bü­ tünlüğü içinde bir sağt ö r e ülküsünü gerçekleştirmek için kurulmuş bu devleti va r s ayd ı ğı d ı r . "Adalet, k e n d i işini gören her kişide bulu­ nur" deniyor. Fakat, nedir, kişinin işi? Eski M ısır ya da İ nca krallı­ ğı gil:i i bir devlette, işler k uşa k t an kuşağa değişmeksizin aktarılı �, ki­ şinin işi, babasının i ş i d ir, · hiçbir sorun çıkmaz ort aya. Fa k at Platon devletinde kimsenin yasal babası bulunmadığmdan, işler ya ki ş inin beğenilerine ya da onun, nitelikleri ka rş ıs ı nda devletçe · verilecek yargıya göre be l i r len ir İ kinci durum, açıkça P l a ton ' un yeğlediği du­ rumdur. Fakat, ustalık istemesine karşın birtakım işler zararlı bulu­ nabilir. Platon, şiir için böyle düşünmektedir. Bense, Napoleon' t\n i ş l e ri için öyle d ü ş ü n üyor um . Yönetimin amacı, yurtta ş ın işinin ne olduğunu belirlemede esas oluyor. Bütün yöneticilerin filosof olma­ ları isteniyorsa da, yeniliklere ye r verilmiyor. Bir filosofun, · daima Platon'u anlıyan ve onunla u yu ş a n adan1 olması ge reki yo r .

.

Platon cu m h u ri yetin in neyi b a şa rac ağını sorarsak, karşılık pek de iç açıcı olmaz. O devlet, kabaca eşit toplumlara karşı savaş­ l a r da başarı kazanacak; sadece bir avuç insana geçim sağlıyacak; sertliği, ku r ul u ş u yüzünden bilim ve sanat ürününe sahip olam ıya­ cak, başka bakı m l a rdan olduğu gibi bu bakımdan da Spa rt a ya ben­ ziyecektir. Bütün güzel laflara karşın, savaşta ust a l ığı n ve yeteri n ce yiyecek s a ğl a m a n ın dışına çıkmıyan bir başarı bu. Platon, Atina'nın ye n ilgi ve kıtlık yıllarını görmüş ve belki de bilinçaltında devlet adam lığının başaracağı en iyi işin, bu sıkıntıdan sıyrılmak olduğunu düşünmüştür. '

Bir ütopya, bu konudaki davranış ciddiyse, yaratıcısının ülkü­ lerini somutlaştırmalı. "Ülküler"le neyi amaçlayabileceğim izi düşü­ nelim bir an. Onlar,. önce, kendilerine inananlarca istenir. Bu istek, 226

hiç de, yeme içme barınma türünden kişisel rahatlığı istemeye ben­ zer bir yolda değildir. " Ü lkü" yle sıradan bir istek nesnesi arasındaki ayrımı yaratan, öncekinin kişisel olmayışıdır. Ülkü, arzuyu duyan ki­ şinin benliğiyle hiç değilse görünüşte herhangi bir ilintiye sahip de­ ğildir. Kuramsal olarak, herhangi biri tarafından arzulanmaya açık­ tır. Böylece, ülkü merkezi benlikte olm ıyan bir şey olarak tanımla­ · nabilir. Onu benimsiyen başkalarının da benimsemesini ister. İnsan­ ların yeter ölçüde yiyecek bulmasını birbirlerine nazik davranmaları­ nı v.ö. ülkü olarak benimsiyebilir kişi . . Bu tür isteğim başkalarınca da paylaşılmasını istediğimde, kişi dışi gibi duran bir sağtöre kurabi­ lir. O sağtöre, gerçekte, isteklerimin kişisel temeline dayanır. Çün­ kü, arzulananın benimle ilgisi bulunmadığında bile arzu benimdir.

Sözgelimi, biri kalkıp, herkesin bilimi anlamasını, öbürüyse sanatı beğenmesini isteyebilir. Bu kişilerin arzuları arasındaki ayrımı yaratan, kişisel ayrılıktır. ·

·

Uyuşmazlık söz konusu olur olmaz, kişisel öğe açığa çıkar.

Birinin şöyle konuştuğunu varsayalım: " Herkesin mutluluğunu iste­ mekl d yanılıyorsunuz. Almanları� mutluluğunu, öteki u lusların mut­ suzluğunu istemelisiniz gerçekte." Burada " . . . melisiniz" zorlaması, konuşmacının, bana istetmek istediği şeyi anlatıyor denebilir. "Al­ man olmadığımdan, bütün Alrrıan olmayanların mutsuzluğunu iste­ mek tinbilimsel açıdan olanaksızdır benim için" biçiminde açık ve kesin ancak yetersiz görünüşte bir karşılık verebilirim.

Salt kişi dışı olan ülküler arasın.da <la çatışmalar görülebilir.

Sözgelimi, Nietzsche' nin kahramanı bir H ristiyan azizinden başka­ dır. Birini Nietzscheciler, öbürünüyse Hristiyanlar beğenir. Her iki ülkü arasında, isteklerimizin aracılığı dışında bir seçim yapma ola­ nağı var mıdır? Eğer, daha ötede bir şey yoksa, sağtöresel bir uyuş­ mazl�k; sadece heyecanlara baş vurmakla ya da son çözge (çare) olarak savaşa varan zor yoluyla bir karara bağlanacaktır. Olgu so­ runlarında bilime ve bilimsel gözlem yöntemlerine baş vurulur. Sağ­ törenin bitimsel (ultimate) sorunlarında, buna benzer bir durumun bulunmadığı görülüyor. Gerçekten bilime ve bilimsel gözlem yön· temlerine baş vurulsa da, sağtöresel çatışmalar yine güç (propagan­ da gücü dahil) edinm e çatışmalarına dönüşecektir.

Bu görüş, kabaca, Platon'un öbür bütün kişileri gibi gerçek bir kişi olan Thrasymachos yönünden Cwnlıııriyet'in birinci kitabın227

da ileri sürülüyor. Aristophanes'in ilk komedisinde rastladığımız (İ.Ö. 427), ünlü bir saçmacı (sofist) ünlü bir retorik öğreticisi Th­ rasymachos üzerine şu anlatılır: Sokrates, Kephalos adlı yaşlı bir adam ve Platon'un ağabeyleri, Glaukos ve Adeimantos'la adalet üzerine dostça tartışırken, onları artan bir sabırsızlıkla dinleyen Th­ rasymachos sert bir biçimde söze karışır, "Adalet, güçlünün çıkarın­ dan başka bir şey değildir" der.

STANDART İYİ VE KÖTÜ

Thrasymachos' un görüşü Sokrates' i n dolambaçlı sözleriyle çürütülmeye çalışılır. Fakat hiç de açık açık tartışılmış değildir. Bu sorun, sağtöre ve siyasette şu temel soruna yol açmıştır: Kişisel is­ tekler dışında, ölçüt (standart) iyi ve kötü var mıdır? Eğer yoksa, · Thrasy mach o s un vardığı sonuçlardan çoğu kaçınılmazdır. Böyle bir ölçütün varlığını -n;�-,ı l ileri s ü receği z ?

B u alanda dinin, ilk bakışta yalın bir karşılığı var. Neyin iyi, neyin kötü o l d u ğ u n u tanrı belirler. istemi, Tanrı' nın istemiyle u yu­ şan kişi iyidir. Tüm sofuca (sünni) bir karşılık değil bu. Tanrıbilim­ c i ler " tanrı iyidir" derler. Tanrı isteminden bağımsız iyilik ölçütü (standardı) olduğu anlam ına. Dolayısiyle, şu soruya bir karşılık bul­ mak zorundayız: " Beğeni iyidir" gibi bir anlatımda, " kar beyazdır" anlaLım ındaki n e s n e l doğruluk ya da ya nl ış l ık var m ıdır?

Bu sorunun karşılığı uzun bir tartışmayı gerektirir. Birtakım kişiler pratik amaçlarla, temel sorunu hir yana bırakabileceğimizi ileri sürüp " nesnel doğrulukla neyin anlatılmak istendiğini bilmiyo­ rum, bir anlallmı inceleyen düşünülebilir bütün kişiler onu onaylı­ yorsa o anlatıma ' doğru' <lerim" biçiminde konuşabilir. Karın beyaz olduğu, Caesar' ın öldürüldüğü, suyun hi dr oj e n ve oksijenden oluş­ tuğu, bu anlamda ' doğru' dur. Sonra karşımıza bir olgu sorunu çıkı­ yor: Sağtörede <le uzlaşdığımız a nl a tım l a r var mı? Varsa, onlar hem özel d a vr a n ış kurallarının hem de siyaset kuramının temeli du­ rumuna ge ti r e b il ir Yoksa, felsefi doğruluk ne olursa olsun, pratik­ te güç sahibi g r u p la r uz�aşamayınca, güçün ya da propagandanın ya da her ikisinin yer aldığı bir çatışmaya sürükleniriz.

Platon için böyle bir sorun yoktur. Onun dramatik anlayışı Thrasymachos durum.u nu ister istemez ortaya koymasına yol açarsa da Platon, Thrasymachos'çu görüşün gücünden tümüyle habersiz­ dir ve ona karşı durmakla büyük haksızlık eder. " İyi"nin var olduğu'

.

·

228

na ve yapısının açıklanabileceğine inanmıştı Platon. Bu konuda bir anlaşmazlık çıktığında hiç değilse bir kişi anlıksal (intellectual) yan­ lışlığa düşmüştür. Durum, olgular üzerindeki bilimsel anlaşmazlığa benzemektedir.

Platon'la Thrasymachos arasındaki ayrılık çok önemlidir. Fa­ kat, felsefe tarihçisinin yapacağı iş, onu bir sonuca vardırmak değil, sadece belirtmektir. Platon, ülküsel cumhuriyetin iyiliğini, sa!;,ıtöre­ nin nesnelliğini kabul eden bir demokratsa, o cumhuriyetin kötülü­ ğünü kanıtlayabileceğini düşünebilir. Thrasymachos' la uyuşan bir kişiyse " kanıtlama, kanıtlamama sorunu yok, Platon'un istediği dev­ leti beğenip beğenmeme sorunu var. Beğeniyorsanız o devlet sizin için iyi, beğenmiyorsanız kötüdür. Pek çok kişi beğenir, pek çok ki­ şi beğenmezse karara usla değil açık ya da kapalı bir zorlamayla va­ rılır" diyebilir. Felsefenin henüz tartışıma açık bir sorunudur bu.

Her iki yanda da saygı uyandıran kişiler yer almakta. Platon' un ka­ nısı, uzun süre tartışmasız onanmış.

1

Nesnel bir ölçüt (standardın) yerine kanıların oy çokluğuyla onanmasını geçiren görüşün, çok az kişinin onayabilcceği sonuçlara yol açtığı görülür. Üzerinde pek az kişinin anlaştığı, fakat sonradan hemen herkesin desteğini kazanan bir kanıyı savunm uş olan G a li ­ leo gibi bilimsel yenilikçilere ne diyeceğiz? Bilim alanında yenilik yapanlar bu işi, heyecanlara, devlet propagandasına ya da zora de­ ğil, kanıtlamalara baş vurarak yaparlar. Durum, genel kanıdan baş­ ka bir ayraç içerir. Sağtöresel konularda, büyük din öğreticilerinin durumuna benzer bir durum var. İsa, haftanın yedinci günü buğday başağını koparmanın değil, düşmanınızdan nefret etmenin ya nlış ol­ duğunu öğretmiştir. B öyle töresel yenilik, açıkça, çoğunluğun kabul ettiği kanıdan başka bir ölçüt (standart) içerir. ·Fakat ne olursa ol­ sun, bu ölçüt, bilimsel bir sorudaki gibi nesnel bir ölçüt değildir.

Bu sorun, kolay kolay çözülemez. Ben de çözdüğünü söyliyemem. İyisi mi, belirtmiş olmakla yetineyim . . Platon' un Cıınılıııriyet' i belki gerçekten kurulmak istenmiş­ tir. Modern ütopyalara benzemez bu bakımdan. Rahatlıkla anlaşıla­ bilir. Pek de kurgusal ve gerçek dışı değildir. Uygulanamaz sandık­ larımız dahil, pek çok koşulları Sparta' da gerçekleşmiştir nitekim .

Filosofların yönetici olmasına ilk kez Pythagoras çalışmıştı. Platon, Sicilya ve Güney İtalya'yı ziyaret ettiğinde Pythagorasçı Archytas, Taras'ta (bugünkü Taranto), siyasal yönden etkili bir kişiydi. Kentli229

!erin, yasalarını düzenleme işinde bilge kişilere baş vurmaları genel­ di. bu işi Atina için Solon, Thurii içinse Protagoras yapmıştı. O gün� !erde koloniler, ana kentlerin denetiminden tümüyle bağımsızdı.

Bir Platoncu grup İspanya ya da Gaul kıyılarında rahatlıkla kurabi­ lirdi cumhuriyeti. Ancak kötü bir rastlantı Platon' u Kartha-hadat­ ha'yl a (Kartaca) amansız savaşlara girişmiş bir ticaret kentine, Syra­ cusae'ya (Sirakuza'ya) götürdü. Böyle bir atmosferde hiçbir fılosof başarı sağlıyamazdı. Bir sonraki kuşakta, Make<lonya'nın yükselişi, bütün küçük kentlerin' modasının geçmesine neden oldu ve bütün küçük siyasal deneyimlerin boşluğunu açığa koydu:

KONl) XV

·

DÜŞÜNLER (İDEALAR) KURAMI

Beşinci kitabın sonlarından yedinci kitabın başlarına değin, Cumhuriyet aytışımının (dialogiasının) ortalarında, siyasete karşıt olarak, salt felsefe ele aiınır. Sorunlar oldukça keskin bir biçi m d e dile getirilir. ''Filosoflar kral oluncaya, ya da bu dünyanın kralları ve prensleri felsefe gücü ve tini edininceye, işi gücü başkasının kuyusu­ nu kazmak olan ayaktakım ı bir yana çekilme zorunda . bırakılıncaya değin ne kentler kötülüklerden kurtulacak, ne de insan soyu. Son­ ra, sadece bizim devletimiz yaşama hakkına sahip olacak, gün ışığı­ na erecek."

Eğer doğruysa bı:ı, önce bir fil ozofun ne olduğunu ve felsefe (" philosophia" ) sözcüğünden ne an ladığımı zı belirlememiz gerekir.

B u sorunlardan doğan tartışma Cıınılıııriyet ' in en ünlü, belki de en çok etki yapmış sayfalarıdır. Kısmen, doğal üstü bir edebiyat güzel­ liğine sahip o, sayfalarda söylenenleri, benim gibi, doğru saym ayabi ­ lir okuyucu. Ancak, etkili bulmaması da elde değildir.

Platon' un felsefesi, gerçekle görünüş arasındaki ayrıma daya­ nır. Bu ayrım ilk kez Parmenides tarafından ortaya atılmıştı. İmdi ele alacağımız tartışmada, Parmenides'in deyim ve kanıtları sık sık çıkar karşımıza. B ununla birlikte, Platon' da; gerçek konusunda Par­ menidesçi olmaktan çok Pythagorasçı, dinsel bir hava; daha çok, Pythagoras ardıllarına geri götürebileceğim iz müzik ve matematik ilişir göze. Parmenides m antığının, Pythagoras' ın ve Orpheosçula­ rın öbür dünya cılığıyle birleşmesi, mantığı da, dinsel heyecanları da doyuran bir kurama yol açmıştır. Sonuç, ayrı değişmelerle, H egel' e değin büyük filosofların çoğunu �tkileyen güçlü bir sentezdir. Pla­ ton' dan kalan yalnız filosofların çoğunu etkileyen güçlü bir sentez­ dir. Platon' dan etkilenen yalnız filosoflar değildir. Püritenler, m üzi­ ğe, resme, Katolik Kilisesi'nin gösterişli törenlerine neden karşıdır231

lar? Sorunun karşılığı, Cıımlıııriyet'in onuncu kitabındadır. çocuklar okulda neden aritmetik öğrenmek zorundadırlar? Sorunun karşılığı, yedinci kitaptadır.

Aşağıdaki paragraflar, Platon'un düşünler (idealar) kuramı­ nı özetler: Sorunumuz şu: Filosof nedir? Birinci karşılık kökbilim (ety­ molegia) yönünden verilebilir. fılosof bilge-sever' dir. Fakat, bilgi-se­ ver' le aynı değildir " b ilge seve r" . meraklı bir kişinin de bilgiyi sevdi­ ği söylenebilir. Kaba bir ilgi filozof yapmaz adamı. Dolayısıyla bic raz değişiyor tanım. Filozof doğruluk görü'sünü seven adamdır. Ne­ dir bu görü? ·

-

Yeni tiyatro oyu nlarını, ye ni film leri izlem eye, yeni müzik parçalarını dinlem e ye can atan, gü ze llik düşkünü bir adam düşüne­ lim. Böyle bir adam fil ozof değildir. Çünkü o, sadece güzel şeyleri, filosofsa, güzelliğin kendini sever. Güzel şeyleri seven, düş görmek­ tedir. Mutlak güzelliği sevense uyanıktır. Birincisi sadece kanı sahi­ bidir, ikincisiyle bilgi.

BİLG İ VE KAN I

" Bilgi"yle " kanı" arasındaki ayrım nedir? Bilgi sahibi herhan­ gi bir şeyin bilgisine sahiptir. Sözgelimi var olan bir şeyin bilgisine.

Var olmıyan zaten hiçtir. (Parmeni<les' i anımsatıyor burası. ) Bilgi yanılmaz sonuçta. Onun · yanılması lojik olarak olanaksızdır. Fakat, kanı yanılabilir. Bu mı sıl olur? Olmayan bir şeyin kanısı olmaz. (.)la­ maz. Olan bir şeyin kanısı <la olamaz. Böylesi de bilgi olur. Dolayı­ siyle kanı, hem olan hem olmayan bir şeyle ilgili olmalıdır.

Nasıl olanaklı olur bu? Sorunun karşılığı, tek tek şeylerin da­ ima, karşıt öz çizgiler yüklcnmesindedir. Sözgelimi, güzel olan, bi r bakıma güzel olmıyan, adil olan bir bakıma adil olmıyandır. Pla­ ton'un savma göre, tek tek bütün şeyler çelişmeli karakterlere sa­ hip, olanla olmayan arasında ve kanı şeyleri değil, bilgi şeyleri olma­ ya elverişli. Fakat, m u t lakı, zamansızı ve başkalaşmıyanı gören kişi­ lerin, kanıya sahip olduğu değil, bir şeyi bildiği söylenir." "

Böylece, kanının, duyu larım ı za açık dünyayla ilgili olduğu so­ nucuna varırız. Ge r çekteyse bilgi, duyuüstü, zamansız bir dünyaya ilişkindir. Sözgelimi kanı, tek tek güzel şeyler le, bilgi güze lliğin ken­ disiyle ilintilidir.

232

Geliştirilen tek kanıt, bir şeyin hem güzel hem güzel olmı­ yan, hem· adil hem adil olmıyan olduğunu var saymakla çelişmeye düşüleceği; yine de çelişmeli karakterleri içinde bulundurur görün­ düğü; tek tek şeylerin gerçek olm adığı konusundadır. Herakleitos şöyle demişti: "Aynı ırmağa hem girebiliriz hem giremeyiz. Varız ve var değiliz." Bu kanıyı Parmenides'in kanısıyla birleştirirsek Pla­ ton'un varmış olduğu sonuca varırız.

KURAM DA MANTIKSAL VE METAFİZİK BÖLÜM a. Mantıksa/ Böliim

Bununla birlikte, Platon' un, öğretisinde kendinden öncekiler­ de rastlamadığımız önemli bir özellik bulunmaktadır: Kısmen man­ tıksal, kısmen de metafizik İdealar ya da biçim ler kuramı. Mantık­ sal bölüm, genel sözcüklerin anlamıyla ilgilidir. Doğru ol a rak " bu kedidir" diyebileceğimiz pek çok hayvan vardır. " Kedi" sözcüğüyle neyi amaçlıyoruz? O açıkça, her özel kediden ayrı bir şeydir. Bir hayvan, bütün kedilere özgü olan genel yapıyı taşıdığı için kedidir.

Dil, " kedi" gibi genel sözcükler olmaksızın edemez. Bu tür sözcükle­ rin anlamsız olmadığı açıktır. Eğer " kedi" sözcüğü herhangi bir şeyi anlatıyorsa bu, herhangi bir kedi değif, evrensel k e d i l i k tir. O, t e k bir kedi dogduğu zaman doğmaz. · Tek bir kedi ölünce de ölmez.

Uzay ya da zaman içinde bir yer de kaplamaz. Zamansızdır. Öğr e t i­ nin mantıksal bölümü bu. Onun adına olan kanıtlar, sonuçla geçer­ li olsun olmasın güçlüdür ve öğretinin metafizik bölümünden tü­ müyle bağımsızdır. b. Metafizik Bölüm

Öğretinin metafizik bölümüne göre " kc .di" sözcüğü, beli rli, ideal bir kediyi, Tanrı'nın yarattığı tek bir kediyi dile getirir. Tek tek kediler ideal kediyle ortak bir yapıya sahiptirler. Az ya da çok eksiktir bu ortaklık. Çok sayıda kedi vardır. İ deal kedi gerçektir. tek tek kedilerse görüntüsel.

Devlet' in son kitabında, ressamları kınayışa bir giriş olmak üzere idealar ya da biçimler öğretisinin açık bir dökümü yer alıyor.

Burada Platon, bir bölük bireyin ortak ada sahip olması durumun� da, ortak idea ya da biçimden olduklarını anlatır. Sözgclimi, pek çok yatak olmasına karşın tek bir yatak ideası ya da biçimi bulun-

233

maktadır. Bir yatağın aynadaki yansısı nasıl gerçek değil, görünü­ şünden ibaretse, değişik tek tek yataklar da idea'nın kopyası olduk­ larından gerçek değillerdir. Yatak ideası tek tek gerçek yataktır, Tanrı yönünden yapılmıştır. Tanrı'nın yaptığı yatak konusunda "bil­ gi" , marangozların yaptığı yatak konusunda " kanı"ya sahip olabili­ riz. Filosof, sadece ideal yatakla ilgilenecektir; duyulur dünyanın pek çok yatağıyla değil. Ayrıca, gündelik dünya işlerine ilgisiz kala­ caktır. " Zihni bunca yüce olan, bütün zamanı ve bütün varlığı gözle­ yen kişi, insan yaşantısını nasıl düşünebilir? " Filosof olmaya yete­ nekli genç, arkadaşları arasında doğru, nazik, öğrenmekten hoşla­ nan, güçlü bir belleğe ve öğelcri uyuşümlu bir zihne sahip olmakla kendini gösterecektir . Böyle biri, filosof ve koruyucu olması yolun­ . da eğitilecektir. · Ac.leimantos bu noktada bir karşı duruşla söze karışır. Sokra­ tes'le tartışmaya çalışırken her ac.lımda şaşırc.lığını duyar. Tartışma sona erdiğinde önceki bütün c.lüşüncelerinin tersine döndüğünü an­ lar. Sokrates ne derse desin felsefeye dalan kişiler, acayip yaratık­ lar olup çıkıyor anlaşılan. En iyileri bile gereksizleşiyor.

Sokrates, böyle bir durumun, içi n de bulunduğumuz dünya için doğru olc.luğunu söyler. Fakat, ayıplanacak olan, filosoOar dışın­ daki ,kişilerdir. akıllı bir toplulukta, aptal sayılmayacaktır filosonar.

Bilge kişiler, yalnız aptallar arasınc.la, bilgelikten yo�sun sayılırlar.

Ne yapacağız bu ikilem karşısında? Devletin kurulması için iki yol var: 1

- FilosoOarın yönet ici olması

2

-

Yöneticilerin filosof olması

. Başlangıç olarak birinci yol olanaksız gibi. Çünkü, felsefeye kulak asmayan bir kentte ·halk, filosöOarı tutmuyor demektir. Fa­ kat, yönetici olarak doğmuş biri filosof olabilir. " Böyle, bir tek kişi­ nin çıkması yeter. kendi istemine uyan bir kente sahip tek adam, kimselerin inanmadığı ideal politikayı gerçekleştirebilir." Platon, Su, rakousai (Sirakuza) tiranı genç Dionusios'ta böyle bir yönetici bul­ duğunu sandı. Ancak boşa çıktı .umutları. '

Devlet' in VI ve Yii . kitaplarında Platon, belli başlı iki sorun­ la uğraşır: ı

234

-

Felsefe nedir?

2

-

. Uygun yaradılıştaki bir genç erkek ya da kadın filosof­ luk eğitiminden nasıl geçirilebilir?

Platon içiri tek felsefe, bir tür görü, " doğruluk görüsü"dür.

Salt zeka, salt bilgelik işi değil, bilgelik sevgisidir. Spinoza' daki tan­ rı'yı zekayla sevmek kavramı, düşünce ve duygunun aynı biçimde iç­ len birleşmesidir. Yaratıcı iş gören herkes, uzun bir emekten son­ ra, doğruluk ya da güzelliğin ani bir parlayış ya da görkem içinde göründüğü ya da görünür gibi olduğu zihin durumunu az çok yaşa­ mıştır. Bu durum, küçük bir konuda da, evren konusunda da çıkabi­ lir ortaya. O anda, sözü edil e n yaşayış çok kandırıcıdır. Sonradan kuşku gelebilir. Fakat, ilk anda yüksek bir kesinlik vardır. Sanırım, sanatta, bilimde, edebiyatta, felsefede en . iyi yar a t ı cı yapı t, böyle bir anın sonucu olan yapıttır. Başkalarında da olur mu bilmem? Kendi adıma, ne zaman bir kitap yazmaya kalksam, önce konunun ayrı ay­ rı parçalarını tanıyacak ölçüde ayrıntılara inmem gerekir. Sonra, eğer şanslıysam, bir gün, parçalarıyla gereğince bağlaşmış o l a rak ya­ kalarım bütünü. İindi iş, gördüğü m ü yazmaya kalmıştır. Sislerle kaplı dağ yolunda yürüyen bi r adam düşünün. Adam önce, her ya­ macı, patikayı, yaylayı ayrı ayrı tanır. Sisler dağılınca, bütün dağı uzaktan bütünlükle ve parlak gün ışığı altında görür. İ yi bir yaratıcı yapıt için, sanırım gereklidir bu yaşantı. Fa­ kat,. yeter değildir. Onun getirdiği öznel kesinlik, gerçekte, büyük ölçüde yanıltıcı olabilir. William James, gülme etkisi uyandıran gaz­ la böyle bir yaşantıya ulaşan adamın öyküsünü anlatıyor. O kişi, ga­ zın etkisind e yken evrenin gizemini bilirim san ır. Fakat bu etki ge­ çince gizemin ' ne olduğunu unuturmuş. Bir gün, aşırı bir çabayla, görü yitip gitmeden yazmış onu. Gazın etkisinden sıyrılınca hemen okumaya girişmiş yazdığını. Şuymuş yazdığı: "Jı er yerde petrol koku­ su." Dolayısıyla ani bir iç görü'sü yanıltıcı olabilir, tanrısal esriklik geçince ayık ka fayl a denetlenmelidir o. .

Platon'un Devlet' i ya zdığı sırada güvendiği görü'sü, yapıtının okuyucu yönünd e n daha iyi a n l aş ıl m ası içiiı bir istiareyi gerektirir en sonunda : mağara istiaresini. Okuyucuya, idea' lar dünyasının ge­ reksinimini göstere cek biçimde tasarlanmış değişik ön ta r tışmalarla varılır ona. Ö nce, ze k a dünyası, algılanır dünyad an ayrıdır. sonra, zeka ve algı kavramı da ikiye ayrılır. Algı kavramının tür le ri bizi ilgilen dirmiyor burada. Zeka kavramının türlerine gelince, onlar " us" ve ­

235

" anlayış" tır. Bunlardan us daha yüksektir. Salt idealarla ilgilidir.

Yöntemi diyalektiktir. Anlayışsa, matematikte kullanılan bir zeka türüdür, ustan aşağıdadır. Dcnetliyemediği varsayımlarda usa baş­ vurur. Sözgelimi geometride "ABC'nin gerçekten doğru çizgili bir üçgen olup olmadığını sormak k urallara aykırıdır yine de. Aynı bi­ çimde, matematik bize, neyin var olduğun u değil, şöyle şöyle koşul­ lar altında neyin var olacağını söyler. Duyulur dünyada doğru çizgi yoktur. Böylece m atematiğin varsayımsal doğruluktan daha çoğuna sahip olması isteniyorsa duyulurüstü dünyada duyulurüstü çizgilerin varlığına kanıt bu lm al ıyı z Bu, Platon'göre, anlayışla değil, usla ya­ pılır. Us, gökte, geometrik önermelerin varsayımsal değil, kesin ol­ d u ğu doğru ç i zgil i bir üçgen bulunduğunu gösterir.

B u noktada Platon' un gözünden kaç an, mödern idealist filo­ soflar için açık bu güçlük var. Tanrı' nın tek bir yatak ya ptığı n ı gör­ m üştük. Onun tek bir doğru ç i zgi � i zdi ğin i kabul etmek de doğal­ dır. Fakat eğer gökte bir üçge n varsa t an rı üç tan.e doğru çizgi ç i z­ miş olmalı. Geometri nesneleri ideasal ols a bile pek ço k örneklere sahip bulunm alılar . . . sözgelimi, ke si ş e n iki çember istiyebiliriz. Bu, Platon kuramınthi, geometrinin, son doğ r ul u ğa yetenekli olmadığı­ nı görüntüyü ele alan ça l ışma n ın bir bölümü olarak kınanması ge­ rektiğini anla t ır. Söz konusu n o k tayı bir yana bırakacağız yine de.

Platon, açık anlıksal görüyle, karmaşık, duyu algısı görü'sü a r a s ı nd a k i ayrımı, görn1 e duyu s u nd a n yaptığı bir benzetme y ar dı ­ mıyla açıklamaya çalışır. " G örme - der-, yalnız gözü ve nesneyi de­ ğil ışığı da ge rektirmesi bakımından öbür duyulara benzemez. Nes­ n e ler i, güneş ışığında apaçık, alaca karanlıkta yarım yamalak görü­ rüz, zifiri karanlıktaysa hiç görmeyiz. İdea' lar dünyası, nesnenin gü­ neşle aydınlanması sırasında gördüğüm üz dünyadır." Göz tine (ru­ ha), ışık kaynağı olarak güneş doğ r ulu ğa ya da iyiliğe k a rş ılıktı r .

"Ruh, bir göz gibidir. Doğruluk ve aydınlığın parladığı nesn e ye yönelince kavrar ve anlar, ze kayl a ışıklanm ıştır o anda. Oluş ve boz u l u ş u n u n egemen olduğu alaca karanlıktaysa sadece kanıya sa­ hiptir. Orada bakar durur h e p Bazen şu, b a zen de bu kanıya s ah ip olur. Zekaya sahip değilmiş gibi görünür. . . "bilinene doğruluk nite­ s ini, (vasfını), bilene bilme gücünü veren şeye, iyi ideası diye c eği m ve siz o na bilimin nedeni diye bakacaksınız." Ü nlü m ağara ist iaresine götürür b u b i z i . İ st ia r eye göre, felse­ feden yoksun olanlar, bir m ağarada ancak bir yön e bakacak biçim­ de bağlanmış tutuklulara benzer. Arkalarında ateş yanar. Ö nlerin.

­

.

.

236

de duvar vardır. Kendileriyle duvar arasında hiçbir nesne yoktur.

Gördükleri, arkalarındaki nesnelerin ateş aracılığıyle duvara yansı­ yan gölgelerinden ibarettir. Kaçınılmaz olarak, bu bölgeleri gerçek sayarlar. Onların asıl bağlı bulunduğu nesnelerle ilgili bir kavrama sahip değillerdir. Sonunda tutuklulardan biri mağaradan kaçarak gün ışığına çıkar, ilk kez gerçek nesneleri görür. O zamana değin gölgelerle aldatılmış olduğunu anlar. Eğer kurtulan, koruyucu olma­ ya değer, filosof yapılı bir kişiyse, eski tutukluluk arkadaşlarına du­ rumu anlatmayı görev sayar. Ancak onlar doğruya inanmakta güçlü­ ğe uğrıyacaktır. Çünkü, gün ışığında mağaraya girince, gölgeleri, öbür tutuklulara bakıldığında, daha az belirgin .bulacak ve arkadaş­ larını kurtuluştan önceki zamana bakıldıkça daha aptal sayacaklar­ dır. (*) . İYİ'NİN DURUMU

İyi' nin durumu ilginç! "Bilim ve doğruluk -der Platon-, iyi gi­ bidir. Fakat, iyinin makamı daha yüksektir. i yi, öz değildir. Yücelik ve güç bakımından aşar özü" Diyalog, m utlak iyinin alg ı l a n ması nda anlıksal (intellectual) dünyanın sonuna götürür bizi ve matematikçi­ nin varsayımlarını, iyinin yardımıyla b ir yana bırakabilir. B u n u n te­ melindeki düşünce, gerçeğin, görünüşe karşıt olarak e ks i ks i z ve tam iyi olduğudur. Böylece, iyiyi algılamak, gerçekliği algılamak olur, Platon felsefesinde baştan başa Pyt h ago r as felsefesinde oklu­ ğu gi bi zekayla gizemciliğin kaynaşmış olması dikkati çekiyor. İ yi hususunda gizemcilik ağır basıyor. İ DEALAR ÖGRETİSİNİN YANLIŞLARI

Birtakım açık yanlışlar içerir idealar öğretisi. Felsefede bü­ yük bir aşamadır yine de, günümüze değin değişik biçimlerle gelen tümeller sorununa ağırlık vermiş ilk öğreti Q.lması nedeniyle. Baş­ langıçlar üstünkörü olmaya açıktır. Üstünkörü diyerek idealar öğre­ tisinin özgünlüğünü görmezlikten gel e mey iz Tüm zo run l u doğrula­ malar yapıldıktan sonra bile kimi şeyler kalır ge ri d e G eride k a l a n larda n kesinlikle en küçüğü, Platon ' a en çok karşıt olanların b i l e ka­ bul edeceği şu gerçektir: Tüm özel adlardan k ur u l u bir d i ll e konuşa­ mayız. "Adam", " kedi", " k öpek" türünden genci sözcüklerle "ben.

.

(* )

­

Pla.t on'dan alınan ve mağara istiaresini anlatan bi-r böl iim. yinelemeden (tekrardan) kaçınmak için dilimize çevrilmemiştir. (Çev.)

237

zer" , " önce" türünden bağlantı sözcükleri de gereklidir. Anlamsız gü r ültüler değildir o sözcükler. Dünyanın bütünüyle tek tek ş eyler­ den kurulu olması durumunda adı geçen sözcüklerin, özel adların gösterdiği türden bir anlama nasıl sahip olacağını kestirmek güç. İlk bakışta tümeller adına çalışan bu' kanıttan kurtulmanın yolları vardır. Geçici olarak, bir aşamaya değin geçerli sayacağım . onu. Fa­ kat, bu denli geçe f likten hiç de Platon'un dedikleri çıkmaz. Ö nce Platon, felsefe söz dizimini anlamış değildir . . . Sokra­ tes insandır, Platon insandır v.ö. diyebilirim . B ütün bu anlatımlar­ da "insan" sözcüğünün aynı anlama sahip olduğu düşünülebilir. " İ n­ · san" sözcüğü ne anlat l rsa anlatsın, Sokratcs' le Platon' un ve insan soyunu biçimleyen öbür büt Ü n bireylerin aynı olmayan bir şeydir bu sözcük. " İ nsan," sıfattır. " İ nsan i_n sandır" demek saçma olur. Platon, böyle bir saçmalığa düşmektedir. Güzelliğin güzel, " insan" ın Tanrı tarafından yaratılmış bir örnek-insan' ın adı, edimdeki (actı.ıal) insa­ nın, asıl örneğin eksikli ve gerçek dışı bir kopyası olduğunu düşü­ nür. Ayrıca, tümellerle ·tikeller arasında nasıl bir boşluk bulunduğu­ nu anlayamamıştır. Onun. ideaları, sağtöresel (ethic) ve estetik ola­ rak, sıradan tikellcre üst ün başka tikellcrdir gerçekte, Kendisi de daha sonra bu güçlüğü görmeye başlam ışt ır. Parmenidcs diyalogu, bir filozofun kendini eleştirmesinin en güzel örneği ni verir.

Parmenidcs' in, A n tiphonos (Plaıon' un üvey kardeşi) tarafın­ dan öykülendiği varsayılır. Söyleşiyi anımsayan yalnız oym uş: Sonra­ dan bu tür sorunları bırakıp atlatla uğraşmaya başlamış. kendisini elinde bir dizginle bulmuşlar ve Parmenides - Zenon - Sokrates ara­ sında geçen üçlü tartışmayı anlaım�sı konusunda zar zor kandırmış­ lar. Söylendiğine göre, bu tartışma sırasında, Parmcnides yaşlı (aşa­ ğı yukarı 65 yaşında), Zcnon orta yaşlı (40 yaşlarında), Sokrates'se oldukça gençmiş. Sokrates burada, idealar kuramını. açıklar. Ben­ zerlik, güzellik, adalet ve iyilik ideaları bulunduğundan em in, insan ideası bulunduğundan emin değildir. kıl, çamur, pislik gibi nesnele­ rin ideası bulunduğu yolundaki öneriyi küçümsiyerek hayı rlar (red­ deder). "Arada ideasız bir şey bulunmadığını düşündüğüm olur" der. Dipsiz saçmalık çukuruna düşmekten korktuğu için bu görüş­ ten kaçınır. " Evet Sokrates -dedi Parmenides-, şimdi gençsin. zaman ge­ lecek, felsefeyi daha iyi kavradığında, yanılmıyorsam, en aşağılık nesneleri bile küçümsemiyeceksin' ."

238

Sokrates, kendi görüşüne göre, "öbür bütün şeylerin paylaştı­ ğı belirli idealar bulunduğunu, bütün şeylerin, adlarını bu belirli ide­ alardan aldığını; sözgelimi, benzerlerin benzerlikten pay aldıkları için benzer; büyük nesnelerin büyüklükten pay aldıkları içiiı büyük; adil ve güzel nesnelerin adalet ve güzellikten pay aldıkları için adil ve güzel olduklarını" kabul eder.

G üçlük çıkarmaya çalışır Parmenides: a. Birey, ideanın bütününü mü yoksa bir parçasın ı mı payla� şır. Her iki görüşe de itiraz edilebilir. Ö nceki doğruysa bir nesne aynı anda değişik yerdedir. İkinci doğruysa idea bölünebilir, küçük­ lüğün bir parçasına sahip olan nesne mutlak küçüklükten daha da küçük olur. Bu da saçmadır. b. Bir birey bir ideayı paylaşıyorsa birey ve idea benzerdir.

Dolayısıyle, tikellerlc köken ideayı içine alan bir b a ş k a idea bulmak gerekecek, iş sonsuza deği n gi d e cektir. Sonuçta, her idea tek olaca­ ğına; sonsuz idealar dizisi bulunacaktır (Aristotelcs' in, " üçüncü ki­ şi" kanıtının aynıdır. bu.) , c. "b" deki nedenle, kendilerini paylaşan ti k e llere benzemez idealar. d. Sokrates, tek düşüncelerin, belki de idealar olduğunu a n l a ­ tır. P,armenidcs' e gelince o, d üş ün ce le rin herhangi bir şey konusun­ da olması gerektiğini ileri sürer. e. Eğer varsa, bilgimiz mutlak olm a dığınd a n , ideaların bizce bili.iı memesi gerekir. f. Tanrı'mn bilgisi mutlaksa, bizi bilmeyecek, dolayısıyla yönetemeyecektir (*) ·

Yine de büsbütün bırakılmış değildir idealar kuramı. " İdea­ lar bulunmaksızın, zihnin dayanağı olamaz, böylece usavurma yıkı­ lır" diyor Sokrates. Parmenides de güçlüğü, S Ökrates'in eğitiminde­ ki eksikliğine bağlıyor. Belirli hiçbir sonuca varıla!Ilıyor.

Platon' un, duyulur tikellerin gerçekliğine yönelttiği karşı du­ ruşlar, sanırım, ince elemeye gelmez. · Sözgelimi o, güzel 9lanın bir bakıma çirkin, çift olanın bir bakıma yarım olacağını söyler. Fakat örnegin, bir sanat yapıtının bir bakıma güzel, bir bakıma çirkin ol­ duğunu söylediğimizde, çözümleme, hiç değilse, kuramsal olarak (*) Tikel, tümeli paylaşamıyacağından (Çev.)

239

"bu yan ya da görünüş güzel ; bu yan ya da görünüş çirkin" dememi­ ze daima elverecektir. " Çi ft" ya da " yarım" sözcükleri de göreli te-. rimlerdir. İ kinin, birin iki katı, dördün yarısı olması çelişmeli değil­ dir. Platon, göreli terimleri anlamamış olmanın güçlüğünü çekmiş­ tir. A, B'den büyük, C'den küçükse, onun hem büyük hem küçük olması çelişmeli geliyordu Platon' a. Böyle güçlükler, artık felsefe­ nin çocukluk sayrılıklarıdır.

Gerçekle görünüş arasındaki ayrım, ona Parmenides, Platon ve Hegcl yönünden yüklenmiş sonuçlara sahip olamaz. Eğer görü­ nüş gerçekten görünüyorsa, o bir hiç değil, gerçeğin bir parçasıdır.

Tam Parmenides biçimi bir kanıt bu. Görünüş gerçekten görünmü­ yorsa neden kafamızı yoralım ? Biri çıkı p , gerçeğin gerçekten görün­ mediğini, görünür göründüğünü ileri sürebilir. İ şe yar ama z bu yine de. Çünkü "o gerçekten görünür m ü görünüyor, yoksa görünürden mi görünür görünüyor?" biçiminde bir soru sorabil_i riz. Görünüş eğer, görünür görünüyorsa bile ergeç, gerçe k t e n görünen bir şeye· ulaş m amı z gerekir. Tanrı yönünden yaradılmış tek bir gerçek yata­ ğa karşın pek çok yatak bulunduğunu n · göründüğünü yadsımayı usundan bile geçirmem iştir Platon. Pek çok görünüş ol du ğu olgusu­ nun iç e ri m lerini dü ş ün m ü ş görün m üyo r. Sözü edilen çokluk gerçe­ ğin bir parçasıdır. Dünyayı, biri öbüründen daha ge rçe k iki b öl ü m e ayırma çabası başarısızlığa mahkumdur.

.

Bu no k tayla bağlantılı olarak, b a ş k a bir görü ş ü daha var Pla­ ton' un: Bilgi ve kanının ayn ö znel e r e ilişkin olması görüşü: Kar ya­ ğacağını sanıyorsam bu bir kanı, kar yağdığını görüyorsam bu bir bi lgidir. B ilgi kesin ve yanılmazdır. Ka nıys a yanı l ır olmakla kalmaz, ya n l ıştır da zorunlukla. Çünkü, Platon, yalnız, görün iİ şün gerçekliği­ ni varsayar. Bütün bunlar, Parmenides' i yinelemekten öteye geç­ me z .

Platon metafiziğinin . Parmenides'ten ayrıldığı bir nokta söz konusu: Parmenides için yalnız bir i d e a var. Platon içinse pek çok idealar. Yalnız, güzellik, doğruluk, iyilik değil, gördüğümüz gibi, "Tanrı yönünden yaradılmış, yatak, insan, kedi, k ö pek , Nuh'un ge­ misini d oldu r acak daha pek çok yaratık ideası yer al m a ktad ı r gök­ te. Bununla birlikte Devlet'te bütün bunlar henüz düşünülüp taşınıl­ mış görünmüyor. Düşüncenin nesnesi olabilirse de biçim ya da idea bir düşünce değildir. Tanrı'nın, onu nasıl yaratabilmiş olduğunu an­ lamak güç. İ deanın varlığı zaman dışı. Tanrı, ancak düşüncesinde 240

bir yatak yaratmaya karar vermiş olabilirdi. Karar verince de, o dü­ şüncenin nesnesi olarak, bize kendisi yönünden yaratıldığı bildirilen Platon-yatağı'�ı ortaya koymuş olacak. Zamansız olan, yaratılma­ mış olmalıdır gerçekte. Burada, pek çok filozof-tanrıbilimciyi sıkın­ tıya sokan bir güçlükle karşılaşıyoruz. Yaratılan dünya zorunsuz; bi­ zimki gibi, kötü olarak kınanan sıradan bir dünyadır. Yaratıcı'nın, sadece yanılgıyı ve kötülüğü yaratmış olduğu anlaşılıyor. Kimi Gnos­ tik'lerin tutarlı olmak için onaylıyacağı bu görüş, Platon'un başka yapıtlarında olduğunca, Devlet' le · de yüzeye çıkmamış.

Koruyucu olacak filosof, Platon' a göre, mağaraya dönmeli ve doğruluk güneşini görmemiş olanlar arasında yaşamalı. Tanrı da yarattığını düzeltmek istiyorsa, ·aynı biçimde davranmalı. Bir Hristi­ yan Platon' cusu, "incarnation" u(*) böyle yorumlayabilirdi. Fakat, Tanrının idealar dünyasından memnun olmayışının nedenini açıkla­ mak tümüyle olanaksız kalıyor. Filosof mağarayı yaratılmış bulur, Tanrı kayrasiyle (lütfuyla) oraya döner. Fakat, yaratıcı eğer her şe­ yi kendi yaratmışsa, "mağarayı" yaratmıyabilirdi biçiminde düşünen­ ler çıkabilir.

Güçlük belki de Hristiyanlığın Tanrı anlayışından doğduğu için, Platon'a yüklenemez. Çünkü filosofum uz, Tanrı' nıil her şeyi değil, sadece iyiyi yarattığını söylemiştir. Duyulur dünyadaki çokc luk, onun görüşüne göre, Tanrı' dan başka bir kavrama ilişkin ola­ caktır. Belki de idealar, Tanrı'nın özünü yapan öğcler ölçüsünde, Tanrı yönünden "yaratılmış" değildir. Sonuçta, ideaların çokluğu, bi­ limsel (nihai) durum değildir. Bilimsel durumda sadece, Tanrı ya da iyi bulunur. İdealar ona sıfat olarak verilir. Her halde, Pla­ ton' un olanaklı yorumu budur.

Platon daha sonra, koruyu olacak bir gencin eğitimi konusun­ da ilginç bir tasariyle çıkar karşım ıza. Böyle bir gencin anlıksal (in­ tellectual), ahlaksal (moral) nitelikleri dolayısıyla, böyle bir onur için, seçildiğini öğrenmiştik. O, doğru ve nazik olmalı, iyi bir belle­ ğe, uyuşkun bir zihne sahip bulunmalı, öğrenmekten hoşlanmalıydı.

Anılan artamlar dolayısıyle seçilen genç, 20 - 30 yaş arasını şu dört Pythagorasçı bilimi öğrenmekle geçirecektir: Aritmetik, düzlem ve katı cisimler geometrisi; gökbilim, müzik. B u çalışmalar, çıkarcı bir (* )

Tanrı'nın oğl u sayılan İsa'nın, insan biçim ve yapısını alması. Başka türlü söylenirse, Tanrısal ve insansal niteliklerin bir insanda cisimlenmesi.

241

tinle izlenmiyecek, genCin zihnini zamansız şeylerin görü' süne hazır­ lıyacaktır. S özgelimi, gökbilimde edimsel (actual)gök cisimlerinin öğrenme sıkıntısına girilmeyecek, ideal gök cisimlerinin hareketiyle ilgili matematik ele alınacaktır Size saçma gelir bu. Fakat "yararlı olmuştur" dersem şaşmayın. Böyle bir durumun ortaya çıkması il­ ginçt ir. Anlatalım: Gezegenlerin görünen devinimleri, onlar, inceden i nceye çö­ zümlenene değin, Pythagoras' ın yaratıcısının istemiş olacağı gibi de­ ğil, düzensiz ve karmaşık bulunur. Her G rek'in, gökl e rde, matema­ tik güzelliğin bir örneğini gördüğü açık. Böylesi ancak, gezegenle­ rin çemberler çizerek devinmesiyle olanaklıydı. İ yi kavramı üzerin­ de durmasına bakılırsa, özellikle aynı kanıyı benimsemiş olacaktır Platon. Sonuçta şu sorun çıkar ortaya: Gezegen devinilerinin görü­ nüşteki düzensizliğini, düzen, güzellik ve yalınlığa indirgeyecek her­ hangi bir varsayım var mıdır? Eğer varsa, iyi ideası bu varsayım ı ile­ ri sürmeyi yerinde bulduracaktır. Samoslu Aristarchos şöyle bir var­ sayım buldu: Yeryüzü dahil bütün gezegenler, güneşin çevresinde çember çizerek dolanırlar. Bu görüş, kısmen, " Pythagorasçılar" ı o görüşe benzer bir varsayımın sahibi sayan Aristoteles' in (De coelo, 293 a) üstün etkisi dolayısıyla 2000 yıl hayırlanmış (reddedilm iş), ancak Koppernicus yönünden canlandırılmıştır. Onun başarısı, Pla­ ton' un gökbilime karşı estetik eğilimini haklı buldurabilirdi " Maalc­ ser· Kepler, gezegenlerin çember değil elips çizdiğini, güneşin mer­ kezde değil odakta bulunduğunu lrnnıtladı. Sonra Newton, yörünge­ lerin tam elips olmadığını ortaya koydu. Böylece Platon' un aradığı ve anlaşıldığına göre Aristarchos' un bulduğu geometrik yalınlığın sanrısal (illusory) olduğu anlaşıldı.

SAÇ MA DA YARARLI DIR

Böyle bir durum şu ilkeyi kanıtlar bilim tarihinde. Saçma da olsa, herhangi bir varsayım, bir bulucuya konuları yeni bir yolda dü­ şündürüyorsa yararlı olabilir. Rastlantısal olarak, böyle bir ereğe ya­ rıyan bir varsayımın gelişmeye engel olması <la olasıdır. Dünyayı bi­ limsel yönden anlamanın anahtarı olarak iyiye inanç, belirli bir dö­ nemde gökbilime yararlı, belirli bir dönemde zararlı olmuştur. Pla­ ton' un sağtöresel ve estetik eğilimi, Aristotelcs' in bu konuda- da h a da ileri gitmesi, Grek bilimini öldürmüştür.

242

MODERN PLATONCULARIN ÖZELLİGİ

Platon' un aritmetik ve geometri üzerinde bunca önemle dur­ masına karşın, modern Platoncuların hemen ayrılsız (istisnasız) ma­ tematik bilgisinden yoksun olması dikkati çekiyor. hem · bu kişiler, felsefeler üzerinde çok daha etki yapmışlardır. uzmanlaşmanın kö­ tülüklerinden biridir bu: Adamlar kalkmış gençliklerinin büyük bir bölümünü G rek dili öğrenmeye harcamış, Platon kon usunda yazıp çizebilmek için, Platon'un önemli saydığı bilimleri öğrenecek vakit bulamamış.

243

KONU XVI

PLATON'UN ÖLÜMSÜZLÜK KURAMI

Plıaedon adı verilen diyalog, · değişik yönlerden ilginç. Sokra­ tes'in son anlarını dile getiriyor. Yani baldıran otu içmeden az c� n­ ceki zamanla, içtikten, bilincini yitirene değin geçen zam an arasın­ daki söyleşileri. Platon'un, en yüksek aşamada bilge ve iyi olan ve ölümden hiç çekin m iyen ideal insanına ilişkin bir tablo bu. Platon yönünden betimlenen Sokrates, eski ve yeni zamanlarda sağtöresel (ethic) bakımdan önem kazanmışt.ır. İncil' deki, İ sa' nın acısına (Pas­ sion) ve çarmıha gerilmesine ilişkin öykü bir H ristiyan için neyse, Tanrıtanımaz ya da özgür bir filosof için Plıaedon oydu. * Sokra­ tes'in, son anındaki sarsılmazlığı, ölümsüzlük inancına sıkı sıkıya bağlıdır. Plıaeodan yalnız bir şehidik olayını değil, daha sonra H ris­ tiyanlığa geçen pek çok öğretiyi dile getirmesi bakımından önemli­ dir. St. Paulus ve Kilise babalarının din bilimi, dolaylı ve dolaysız, geniş ölçüde ondan türemişti. O dinbilim, Platon bilinmezse güç anlaşılır.

Daha önce yazılan Kriton diyaloğu, Sökrates' in kimi ardıl ve arkadaşları yönünden Thessalia'ya kaçırılması için bir plan düzen­ lendiğini açıklamaktadır. Sokrates kaçsaydı belki Atina makamları epey sevinecekti. İ leri sürülen planın başarıya ulaşma olasılığı ol­ dukça yüksekti denilebilir. Fakat, plana aldırmadı Sokratcs. Kurala uygun yasa işlemiyle suçlandığını, cezadan kaçarak yasa dışı iş gör­ menin doğru olmıyacağını belirtti. Sokrates, . bizim, İ sa'nın Dağ Ö ğütü'yle çağrıştırdığımız ilkeyi ortaya atar. H avarilerine verdiği o öğütte, "kötüye, ondan ne denli kötülük görürsek görelim, kötülük­ le karşılık vermemeliyiz." diyordu İ sa. Sokratcs daha sonra, Atina yasalarıyla söyleştiğini imgelem ekte (hayal etmekte). O söyleşide ·

(*)

Dahası (hatta) pek çok Hristiyan için, İsa' nın ölümünden sonra .Sokrates'in ölümü gelir: "Eski ya da modern herhangi bir trajedide, şiirde ya da tarih­ te, bir tek istisnayla (doğallıkla İsa.' nın ölümü kastediliyor) Sokrates'in son saatlerine benzer hiçbir olay yoktur." Rahip Benjamin Joweıt'in sözleri bun­ lar.

245

yasalar, Sokrates'i n kendilerine, bir oğulun babaya, bir kölenin efendisine göstereceği türden, hatta daha da aşırı bir saygı göster­ m esi gerektiğini ve her Atina yu rttaşının, Atina devletini beğenme­ mesi durumunda başka yere göçmekte bağımsız olduğu n u anlatır ve uzun b i r bir söylevi şöyle bitirir: "Şimdi dinle bizi Sokrates. Seni kim yetiştirdi? Ö nce yaşantı­ nı ve çocuklarını, sonra adaleti değil; önce adaleti, sonra yaşantını ve çocuklarını düşün. Düşün ki yeraltının egemen kişileri önünde h aklı çıkasın. Eğer Kriton' un ö ne rdiği gibi ·davranırsan, sen ve sana bağlı o la n la r bu d ü n yad a <la öteki dü n ya d a da; daha mutlu daha kutsal, daha doğru olamaz. Şimdi, suçsuz ve acı ç e k m i ş, kötülük yapmamış, yas a lara d e ğil , insanlara kurban olmuş biri olarak ayr ı l ı­ yorsun bu dünyadan. İ leri g id e r, bizimle yapm ış olduğun sözl e ş m e ve a nl aş m ayı bozarak, e n doğru biçimde davra nm a n ı n ge r ekli oldu­ ğu k e ndine , dost ları n a . ü l ke n e ve bize k a r ş ı ya nlı ş davranıp kötülü­ ğe k ö tül ü k, fenalığa fe nalı k yap ars a n , yaş a d ığın sürece g ü c e n i riz sa­ na. Y e nİ l t ı dünyasında b u lunan yasa kardeşlerim iz de bir d ü ş m a n olarak karşılar seni. B izi yı k ma k i ç in elinden geleni yapmış olduğu­ nu b i lirl e r çünkü." " Ku laklarımda bir gi ze m c i nin (mystic) kulaklarındaki flüt se­ s i n e benzer, m ırıltı i şi t i r gibiyim" der Sokrates. Sonra k a lıp, ölüm yargısına katlanm anın, gö re v i olduğu sonucuna va r ı r.

Son saa t i gel m iştir, z in c i r l e ri çözülür, dostlarını ka r ş ı sı na alıp k o n u şn1 a s ına izin ve rilir. Ağlıyail karısıı;ıın üzüntüsü, konu ş ma­ sını kesmesin diye onu dışarı yôllar. ·

·

ÖLÜ M Ü SEV İ NÇLE KARŞ ILAMAK

Sokrates, şu kanıyı savunarak girişir iş e: Felsefe tini taşıyan h er ha ngi biri, ölümden korkm ıya cak ve onu sevinçle k arşılıya ca k s a d a , yasa dışı o l d uğundan, kendi yaşamını kendi eliyle sona erdirıni­ yece ktir. Dostları, kendini ö ld ür m e n i n neden yas a dışı olduğun u so­ rar. Sokrates' i n Orpheosçu öğre tiye uyan karşılığı, tam bir H rıstiya­ nın verebileceği karşılıktır: " Gizlice fısıldanan bir öğreti, insanın bir t u t u k l u olduğun u v e kapıyı açıp kaçma hakkına sahip bulunmadığı­ nı a n l atı r . Bu benim bütünüyle anlıyamadığım büyük bir gizemdir."

Sokrates, insanın Tanrı'ya olan bağlantısını, sığırın sahibine olan bağlantısıyla karşılaştırır. " Ö küzünüz yoldan çıkıp özgürlüğü seçer­ se kızarsınız. Dolayısıyla ' insan beklesin, Tanrı, şimdi beni° Çağırdı-

246

ğı gibi kendisini çağırana değin yaşantısına · son vermesin' demek usa uygun ve yerinde bulunabilir. " Ö lüme üzülmüyordu Sokrates. Şöyle düşünüyordu: "Bilge ve iyi olan tanrılarla birlikte olacağım (bu tür konuların herhangi birinden emin olduğum ölçüde eminim bundan), sonra (inancım o ölçüde güç1ü olmamakla birlikte) ben­ den önce göçmüş ardımda bıraktıklarımdan daha iyi kişilerle bulu­ şacağım. Ölülere bir şey, iyi kişiye ise kötüye olduğundan daha iyi bir şey kaldığı konusundaki umudum yüksektir." Ölüm Sokrates'e göre, tinle bedenin ayrılmasıdır. Burada, Platon' un gerçek-görünüş, idealar-duyulur nesneler, us-duyu algıla­ ması, tin-beden ikilikleriyle karşılaşıyoruz. Bu çiftler bağlamlıdır. her çiftin birinci ögesi ikinciye gerçeklik ve iyilik bakımından üstün­ dür. Bu ikiliğin sonucu, çileci (zühdi) bir ahlaktı. H rıstiyanlık sade­ ce kısmen al m ı ştır onu. Onun bütünüyl e alınmasını en gelleye n iki neden vardı: 1) Platon haklı olsaydı, görünür dünyanın yaradılması koyu (sünni) Hristiyanlık t a kötü bir iş olacaktı. Yaratıcı i yi olamaz sonuçta. 2) B e karlığı daha y ü ce tutmuşsa da evliliği hiçbir zaman kı­ namamıştır Platon. Manichaeus d i nine bağlı olanlar her iki bakım­ dan da daha tutarlıydı.

Fel s efede, bilimde ve gündelik düşü n cede sık sık sözü edi­ len, ilkin tin beden ayrımı biçiminde ortaya çıkan zihin ve madde ayrımı dinsel bir kökene sahiptir. Ö nce de gördüğümüz gibi bir Orpheos, kendini, yeryüzüyle yıldı z lı göğün çocuğu sayar. Onun be­ deni yeryüzünden, tini gökten gelm iştiL Felsefe dilince an latmak is­ tediği kuram işte budur Platon' un (ya da Plat on'un Sokrates'inin Ç.N.) -

ÇİLECİ YÖNLER

Sokrates, Plıaedo11 ' da öğretisinin çileci ( asceti c, zühdi) içe­ rimlerini geliştirmek ister. Ilımlı ve e fendicedir onun çileciliği. Filo­ sofun gündelik beğenilerden bütünüyle kaçınması gerektiği değil sa­ dece o tür beğenilerin kölesi olmam ası gerektiği kanısındadır o. Fi­ losof, yiyip içmeye aldırış etmeyecek, gerekli ölçüde yiyip içecektir.

Oruçla ilgili bir öneri yoktur. Sokrates'in içkiye ilgisiz olduğu, fakat gereğinde, esrikleşmeksizin, herhangi bir kişiden daha çok içtiği söylenir. onun kınadığı içme değil, içmede beğeni bulmaktır. Aynı biçimde fılosof, sevginin beğenisine, pahalı giysilere, sandallara, 247

süslere aldırış etmemeli. Onun alışverişi bedenle d eğil, tinledir. Fi� losof " b edenden olabil diği n ce kaçıp, tine dönmek ist eye cektir , " Anılan öğretinin; yayg ın biçimiyle çil eci ol acağı açıktır. Fa­ kat o bu n i yet l e ileri sürülmüş deği l d ir. Duyu b eğe nil e r i nd e n k a çın ­ ma çabasında b ul un m ayacak, b aşk a ş eyl e r de d ü ş ün e ce k t ir fılosof.

Yemek yemeyi unutan, yediği sırada d a ki tap la r a dalan pek çok fılo­ sof tanıdım. Platon'un i s t ed iği biçim d e davranıyordu onlar. Moral bir ç ab ayl a boğazlarını d ü ş ü n m e m e ye çalışmıyor, am a başka konu­ lara daha çok ilgi gösteriyorlardı; Bir fılosof, görünüşte evl i b arkl ı , çoluk ço cu k sahibi o la c ak t ı r. Ama yine aynı dal gı n l ı k içinde. Kadın­ lar bağı m sı zl ı k kazanalı beri güçleşti bu iş. Xantippe' nin şi r ret l i ğin e şaşm a mal ı .

Sokrates' e, göre, filosoOar, tini bedenle birlikte olmaktan kurtarmaya çalışırlar. H a l k s a, "hiçbir b eğe n i duygusu ve beden be­ ğenilerinden hiçbir payı olmayan" kişi, i ç i n yaşamın yaşam aya değer yanı olmadığını i l e r i sürer. Bu n o k t a da Platon, belki de bilmeyerek bir bölüm ahlak�1nın görüşünü evetlcmiş olmaktadır. D uyu be ğen i­ lerini araınıyan kişinin, bütün beğenileri ortadan kaldırmış ve er­ demli b iç imd e yaşıyor olması gerek ti ğini kabul eder o ahlakçılar.

Sözü ed i lmem i ş bir zarara neden olan bir yanlıştır bu. Zihin ve be­ denin ayrılığı kabul edildiği sürece en iyisi ölçüsünde en kötü beğe­ niler de (kıskançlık, zalimlik, zorbalık gibi) zih insel demektir. M il­ ton' un şeytanı, fi z i k s e l e zi ye t te üstünlük kazanır, k e nd i n i tüm yıkım işine adar. B undan da z i h i ns e l bir be ğe n i duyar. Tanınmış pek çok din adamı duyu b e ğe niler ini kınadığından öbür b cğc nil e r d e n koru­ nacak durumda da olm adığından, sözde din adına, kor k un ç zulüm ve eziyete Yaran bir güç sevgisinin ege menl i ği alıma girm i şt i r . H it­ lcr, bu tipin bir ö r n eğ i di r . Duyu b eğenil e ri onda pek küçük önem taşır. Bedenin t ir a nl ığınd a n kurtulmak, büyüklüğe yardımcı olur.

Erdeme o lduğu ölçüde günaha da uzanan bir büyükl üktür bu.

D İ N İ N ANLIKSAL YAN I

Dinin, doğru ya da yanlış olarak, Platon yönünd e n Sokra­ t es ' e yüklenen a n l ı k sal yanına varmış o lu yor uz şimdi. "Beden, bilgi k a zanmaya e ngeld ir, görme, işi t m e, doğru konuşmayan tan ık l ar d ır " d en i yor . Gerçek varlık tine açılmışsa eğer , duygud a d e ği l , d ü ş ü n c e de olmuştur bu. Bir a n için bu öğr et i n i n içeri m l e rin i alalım ele. Ta­ rih ve coğrafya dahil, görümsel (ampirik) bilgi nin t üm ü yle yadsı n ­

248

masını içeriyor o. Dolayısıyla biz, Atina gibi bir yeri, Sohates gibi bir insanı, bu insanın ölüşünü, ölürken gösterdiği yiğitliği, görüntü dünyasma ilişkin ölarak, sadece görme ve işitme yoluyla biliriz. Ger­ çek bir fılosofsa görme ve işitmeyi bir yana bırakır. Ya ne kalıyor ona? Önce mantık ve matematilk. Onlar da varsayımsaldır ve ger­ çek dünya konusunda kesin savlar ileri sürmez. Bir sonraki adım (can alıcı adım) iyi düşün' üne (ideasına) dayanır. Bu ideaya ulaşın­ ca fılosofun, iyi olanın gerçek old uğunu bildiği, böylece, d üşünler (i­ dealar) dünyasırtıri gerçek dünya olduğunu çıkarımlıyabileceği varsa­ yılır. Daha sonra filosoflar, gerçekle iyinin özdeşl iğini sürm üşlerdir ileri. Platon, bu özdeşliğin apaçı klığını önceden varsaym ış görünü­ yor. Onu anlamak istiyorsak, varsayımsal olarak, bu varsayımız ye­ rin deliğini onaylamalıyız.

Zihin kendi içi n e k a p a nd ı ğı n da , ses l e r l e , g örm e l erl e , acıylc, beğeniyle rahatsız ed il m e d iğ in d e , bedenle ilişiğini k es ip ge r çe k var­ l ı ğı özlediğinde beliren düşünce en iyi düşüncedir, der S o kr ate s . " O a n da fılosof, bedeni onurlamaz olur." Bu noktadan Sokrates, idea­ larya da biçimler ya da özlere geçer. Göze görünm iyen m utlak ada­ let, mutlak güzellik, mutlak iyilik vardır. "Yalnız saydıklarımdan de­ ğil, mutlak güçlen, her ş ey i n görülebilen gerçek yapısından ya da özünden söz ed i yoru m . " B ü tün bu nl a r, yalnız anlıksal g ö rü l eb ili r ­ ler. Böylece biz bedendeyken, tin b e de n i n kötül üklerine b ul a n mış ­ ken, doğruluk yolundaki arzumuz doyu r u l m ıya c a k t ı r .

Bu görüş, bilimsel gözlem ve den e y i, bilgiye varma yöntemi olmaktan ç ı k a rı yor. D eneycini n zihni, kemli i çi n e kapanmış, sesler­ den ve görüşlerden kaçmaya yön elmiş değ il d i r. Platon' un bğü t le di ­ ği yöntemle iz l e n ebi l e c e k i ki zi hi n s e l i ş l evl i k türü, m at e m a t i k ve gi� zemci iç görülcrdir. Bu iki işlevli k türünün Platon ve Pythagoras' ta nasıl içlen birleştiği açıklanır böylece.

Görüm cü (ampirik) için beden, dış gerçekliği olan dünyayla ' ilişki kurmamızı sağlar. Platon' a göre o, iki kat l ı kö tü d ür:

1 - Dünyayı bir cam arkasından bakar gibi karanlık görmemi­ ze yol açan yanıltıcı bir ortam olarak; 2 - Bizi bilgi uğraşısindan, doğruluk görü' sünden uzaklaştı­ ran arzuların kaynağı olarak. Şu aktarımlar daha iyi açıklar durumu: ..

249

BEDEN İN KÖTÜLÜGÜ

" Beden, sadece yiyecek gereksinimi yüzünden bile, sonsuz üzüntü kaynağı bize. Ayrıca bizi uğraştıran, gerçek varlığı araştır­ mamıza engel olan sayrılıklara da açık. Her tür sevgi, istek, korku, gelip geçici boş imgeler ve bitimsiz aptallıklarfa doldurur içimizi.

G er çekten, dendiği gib i, olanca düşünme gücümüzü alıp götürür.

Savaşlar, dövüşler, anlaşmazlıklar, çatışmalar nereden doğar? Be­ denden ve bedenin isteklerinden değil mi? Para sevgisinden çıkar savaşlar. Paranın beden uğruna ve bedenin işine yaraması i ç in e l d e e d ilm e s i ger e k i r . Bütün bu engeller nedeniyle, felsefeye ayıracak za­ manımız kalmaz. En sonu ve en k ö t üs ü, kendim i zi dü ş ü nceye vere­ cek zamanımız olsa bile, beden daima b aşımı za çö rekl e nir, araştır­ malarımızda sıkıntı ve k arışık l ığa yol açar. Şaşırı r , doğruyu göreme­ y i z . H e r h a ngi bir şeyin doğru bilg i s i n e s a hi p ol m ayı ist ed i ği m i zd e, bedenden sıyrılmak gerektiği d eneyl e kanıtlan mıştır. Tin, kendi için­ de, iç l eri n d e n kavram al ı şeyl eri. O halde, istediğimiz, sevdiğimizi s öyl e di ğ i m i z bilgeliğe, y aş a rken değ i l, öldükten sonra kavuşacağız d e m ekt ir. Çünkü, bedenle b ir l i k t e yk e n t in s a lt bi lgiye varam ıyorsa, b i lgi ye ölümden sonra varılacaktır, eğer varılacaksa. " ,

Böyl e ce , bedenin a pt all ık lar ı nda n çılgı n l ık la r ı nd an k u rt u­ l u nc a a r ıl a n ac ağı z ve a rı y l a içli d1şlı ol a c a ğı z doğruluk ışığından başka bir şey olm ıyan aydınlık ışığını her ye rd e kendiliğimizden b il e ­ ceğiz . . Arılık tinin bedenden ayrı lmasın d a n başka nedir? . . Tinin bu ayr ıl ı ş ve k u rt uluş u na ölüm denir. Gerçek fil os otl ar, sadece on­ lar ö l ü m ü ararlar daim a." "

,

.

.

" Bütün şeyl er i n k en dis iyle değiştirilebileceği tek bir ge çe r ak­ çe vardır: Bil ge l ik " .

" G izemlerin kurucuları b ir gerçeği anlatmak istemiş olmalı.

Onlar, ge r e k li yüküm ve işlemi yerine getirmeksizin yeraltı dünyası­ na ge çen l er i n, çam urlar içinde yatacağını; gerekli işlem ve arılanma­ dan sonra ge çe nl c ri nse tanrılarla birlikte olacağını bu denli eskiden anlatırlarken saçmal ıyor değillerdi. Çünkü gizemlerde söylendiği gi­ bi i ns a nl a rın çoğu thyrsos(*) taşıyı cıd ı r ve pek azı gizemcidir. Daha doğrusu, benim yorumumla, pek azı gerçek filosoftur." (gizemci: mist ik ) (*)

250

Çam kozalağı. bazen de asma yaprağı ve sarmaşıklarla süslenen bir sopa.

Satyroslar ve Dionysos taşırmış bunu. (çev.)

Burada bütün dil gizemcidir ve gizemlerden türemiştir. "Arı­ lık" her şeyden önce törensel (ritual) bir anlamı olan Orpheosçu bir kavram. Platon için, bedene kölelik etmekten ve bedenin isteklerin­ den kurtuluş. Savaşların para sevgisinden doğduğunu, paranın sade­ ce beden için gerekli bulunduğunu söylemesi ilginç Platon'un. Bu kanının ilk yarısına Marx da katılır. Fakat ikinci yarısı çok ayrı bir görüşle ilişkinlidir. Platon, bir kişinin, gereksinimlerini en düşük aşam aya indirdikten sonra çok az bir parayla yaşıyabileceğini düşü­ nür. Kuşkusuz, doğrudur bu. Fakat o, aynı zamanda bir fi loso fu n e l uğraşısından bağışlı (muaf) tutulmasını da savunur. Böylece filosof, başkalarının kazandığı parayla geçinecektir. Dolayısıyla çok yoksul bir devlette filosof olmaması akla yakındır : Atin a felsefe çalışmaları­ na, Perikles dönemindeki emperyalizm yol açmışt ır. Daha geniş ko­ nuşursak, anlıksal ürünler, daha maddi ürünler ölçüsünde pahalıdır ve ekonomik koşullardan o ölçüde. az bağı m sı zd ı r. Bilim, kitaplık, laborat'uvar, teleskop, mikroskop, v. ö' ni · gerektirir. Bilim adamı başkasının emeğiyle desteklenmelidir. Gizemci için bütün bunlar aptallıktır. Hindistan ya da Tibet' te kutsal bir kişi, hiçbir bir aygıt gereksinimini duymaz, ketenden bir giysi giyer, sadece pirinç yer.

Kendisini bilge sa nı p beş on kuruş sadaka da verirler. Onunla geçi­ nir gider. Platon' un görüşünün mantıksal gelişimi budur.

RUHUN ÖLÜMSÜZLÜGÜ Yine Plıacdon ' a dönelim: Kebes, tinin ölümden sonra yaşa­ yıp yaşamadığı konusunda kuşkuya düş e r . Kanıt vermesi için zorlar Sokratcs'i. Sokrates de verir. Fakat, kanıtlarının çok güçsüz olduğu­ nu belirtmek gerek.

İlk kanıt, karşıtı olan şeylerin, karşıtlarından t ürediğidir. B u an l atım, Anmcimandros' un evrensel adaletini anımsatır. Yaşam ve ölüm karşıttır. Dolayısiyle o n la r ın birbi rini türetmesi gerekir. B �ıra­ dan, ölü tinlerinin herhangi bir yerde var old uğu sonucu çıkar. St. Paul' un deyimiyle "Tohum ölmeyince can l anmaz. " B u an l a t ı m, böy­ le bir kurama ilişk i n görülüyor. İkinci kanıt, bilginin anımsama olduğu, sonuçta tinin, doğum­ dan önce bulunduğudur. Bilginin bir anımsama olduğu k u r a mı , de­ neyden türetilemeyen tam, eşit gibi düşünlere (idealara) sahip ol­ mamızla desteklenir. Yaklaşık eşitliğe varabiliyoruz. Gerçi, mutlak

251

eşitlik, duyulur şeyler arasında bulunmuyor. Ama onunla ne demek istediğimizi biliyoruz yine de. Böyle bir şeyi yaşayarak öğrenmediği­ mizden bu konudaki bilgimizi d�ha önceki bir varlıktan getirm iş ol­ malıyız. Platon, benzer bir kanıtın öteki bütün düşünlere (idealara) uygulanacağı kanısında. Boylece, bütün özlerin varlığı ve bizim on­ ları ıanlama yeteneğimiz, tinin daha önceden var olduğunu ve bilgi­ ye sahip bulunduğunu kanıtlamakta.

Bütün bilginin bir anımsama olduğu savı daha geniş olarak Menon ' da (s. 82 ve öl e si) ele alınm ıştır. Orada Sokrates, bilgi konu­ sunda öğr e tm e n in değil anımsamanın ı;öz konusu olduğunu söyler.

Görüşünü kanıtlamak için, M enon' un bir köle çocuk çağırmasını is­ ter ve çağr ı lan çocuğa geometri soruları sormaya g iri ş i r . Kölenin, vereceği karşılıklarla, geo m et r iyi gerçekten bi ldiği ni o rt aya k o ya ca­ ğı varsayılır. Çocuk o zamana değin far k edememiştir geometri bildi­ ğini. Plıaedon ' da olduğu gibi Menon ' da da aynı yargıya . ulaşılır: Tin, bilgiyi daha önceki bir varlıktan getirir.

Kanıtın gö rüm s c l (am pirik) bilgiye hiç de uygulanamıyacağı­ nı gözlemek kolay. Sözgelimi köle çoc u k , p i ramitl e r in ne zaman ya­ pıldığını, Troia (Truva) kuşatmasının gerçekten olup olm adığını bu olaylarda hazır bul unmadıkça anımsamıyacak. Sadece, a pliori adı verilen, özellikle mantıksal ve m atematik bilginin, herkeste, deney­ den bağımsız var okluğu ileri sürülebilir. Gerçekte bu, Platon'un gerçek bilgi saydığı gizemci iç görüden ayrı tek bilgi t ür ü Kanıtın matematik karşısındaki durumunu göre l i m : Eşitlik kavramını gözden ge ç i r e l i m : Duyulur şeyler arasında, tam eşitlik kon usunda bir den c yl cmc miz bulunmadığını kabul etme­ liyiz. Dencylcmesine ( cx p c rie n c c ) sahip olduğumuz, sadece yakla­ şık eş i tl i kt ir. Bu durumda, mutlak eş it l ik düşününe (i de a sına ) nasıl ulaşıyoruz? Böyle bir d ü ş üne s a h i p d eği l m i yi z yok sa ?

Somut bir durumu alalım .ele: Metre, Paris' te b ulu n a n belirli bir çubuğun b e l i r l i bir s ı c ak lıkt a k i _uzunluğu diye tanımlanır. Başka bir çubuk için de, "tam bir metre" dediğimizde ne anlatmak isteriz?

Her hangi bir şey anlatmak istediğimizi sanmıyorum. G ünüm üzde : bilinen en kesin ölçme işlemi bile, çubuğumuzun, Paris' teki stan­ dart metreden daha uzun ya da daha kısa olduğunu göstermiyecek­ tir. Aceleci davranışla, ölçme tekniğinde ortaya çıkacak gelişimle­ .

rin, bu sonucu değişlirmiyeceğini önceden bildirebilirdik. Bir belge­ nin he�hangi bir anda çürütülebileceği anlamında görümsel (ampi-

252

rik) bir anlatımdır bu. Mutlak eşitlik düşününe sahip olduğumuzu sanmam . Öyle sanmıştı Platon.

Böyle bir düşüne sahipsek bile, belirli bir yaşa ulaşana değin hiçbir çocuğun ona ulaşamayacağı, bu düşünün deneylemeyle (expe­ rience) doğrudan doğruya türetilmiyorsa bile deneylemeyle ışığa ka­ vuştuğıı açık. Ayrıca, doğuştan önceki. varlığımız, ken d i s i bir duyu algılaması olmadıkça, mutlak eşitlik düşününü de yaratmada yete­ neksiz kalacaktı, yaşantımızın yeteneksiz kalması gibi. Daha önceki varlığımız, kısmen duyulur üsl ü sayıl ı yo rsa, aynı varsayımı neden şim d i k i varlığımız konu.s unda da ileri sürmiyelim? Nereden bakılır­ sa bakılsın, tutacak yanı bulunmaz böyle bi r k an ı tın . . TİNİN ÖLÜMDEN SONRA YAŞAMAS I

Kebes, anımsama öğreti s i n i n kurulduğunu varsayarak ş unla­ rı söyler: "Gerekenin aşağı yukarı yarısı kanıtlandı. Tinlcrimizin, biz doğmadan var oldukları a n la şıl ıyor . onların, ölümden sonra da yaşıyacağı, soru.nu n kanıtlanması ger e k en ikinci yar ı s ı d ı r. " İstenen kanıtlamaya girişir Sokrates. Ka rşıt ı nd a n doğan her şeyle il g i li ola­ r ak söyknenden çıkar kanıt. Buna göre, ·yaşamın ö l ü m e yol açması gibi, ölüm de yaşama yol açmalıdır. Felsefede daha uzun bir geçmi­ şi ol a n başka bir kanıt da ekler: Yalnız, karmaşık olan çözüşür. Tin basittir. Parçalardan kurulu d eğ i ldir. Bas i t o l an, b a ş l ı ya m az , bite­ mez, değişemez. O halde özler değişmez. Sözgelimi mutlak güzel­ lik daima aynıdır. Güzel n esn ele rse sürekli olarak değişir. Bu b a­ kımdan, görünen şeyler geçici, görünmiyen şe yl e r ilksiz-sonsuzdur.

Sonuçla tin, ilksiz - sonsuz şeyler arasında sayılabilir. İ l k s i z - son­ suz olduğundan, sonsuz şeyleri, yani özleri düşünür. Duyu algı s ınd a olduğu gibi, değişen şeyler dünyasını d ü şü ndü m ü şaşırır, yönünü yi­ tirir.

"Vücudu algı aygıtı olarak kullandığında, yan i , gö r m e işitme ya da b aş k a bi r d u yu y u k u ll a n d ığında (vücu1 a rac ıl ı ğ ı yla algılama, d uyu aracılığıyla algılamadır) . . . de ğişe b i li rle r bö lge s i ne sür üklenir vücut yönünden, başı boş dolaşır, şaşal ar bocalar.· Dünya çevr es i n­ de döner durur, bir sarhoş gibidir d eğiş i ml e ilinti kurunca . . . Kendi­ ne gelince düşünür tin, sonra başka dünyaya geçe r. Arılık, ilksiz­ scmsuzl uk, ölümsüzlük, değişmezlik bö lge s i n e . Tinin yab a nc ı sı d e ğ i l ­ dir onlar. Kendi başına kaldığında tin, engele k ös teğe uğram adığı n­ da onlarla yaş�r, sapıklığı bırakır. Değişmiycnle birlikte o l du ğu için değişmiyendir. Tinin bu ôurumuna bilgelik denir."

253

Yaşamında vücudun köl e l iği n den kurtulmuş gerçek filosofun tini, ölümünden sonra, tanrılar kurulunda rahmetle yaşamak üzere, görünmez dünyaya geçecektir. Vücudu seven anlaşmamış tin, meza­ rın çevresinde dönen bir hayalet olacak ya . da karakte�ine göre eşek, kurt, şahin gibi hayvanların vücuduna girecektir. Filosof olma­ d ığı halde erdemli olan b iri yse , · bir arı ya eşek arısı ya karınca ya da sürü durumunda top l uc a yaşıyan hayvanlardan birinin kılığını ala­ ca k t ır.

Ö ldüğünde göğe çıkacak olan sadece gerçek filosoflur. Felse­ fe ç alış m a mış , tüm arı olmayanlardan hiçbiri tanrılara eşlik ede­ mez. Sadece bil ge s cve r l c r o hakka kavuşabilir. Felsefeye gerçekten sarılanların, bedenle ilgili bcğcnilcrden kaçma nedeni budur. Yok­ sulluktan ya da küçümscnmckten çekindikleri için mi böyle davr a­ nırlar? Hayır. " Onlar tinin vücuda yapıştığını, sarıldığını, felsefeye katılana değin, gerçek varlığı, kendi kendine, kendi içinden değil, bir tutuklular evinin demir parm aklıkları arasından gö zl e d iği ni bilir­ ler . . . Aşırı arzusu yüzünden, kendi tutsaklığının başlıca sorumlusu­ dur tin." Filosofılımlı olacaktır. Çünkü "her beğeni ya da acı, tini vücuda bağlıyan bir çivi ya da perçindir. Sonunda tin beden gibi olur. Bedenin doğru dediğinin doğruluğuna inanır."

Bu noktada Simm ias, tinin bir ezgi (harmony) olduğu konu­ sundaki Pythagorasçı kanıyı ileri sürer, " Lir kırılırsa ezgi kalır mı?" d iye sorar. Sokrates, ezginin karmaşık, tininse, yalın olduğu yanıtı­ nı verir. Ayrıca, tinin bir ezgi olduğu görüşünün, onun anımsama öğretisiyle saptanan önceki varlığıyla uyuşumlu sayı lamayacağını, çünkü, ezginin li r d e n önce var ol madığını ekler sözlerine.

Sonra felsefesini anlatmaya girişir Sokrates. İ lginçtir bu. Fa­ kat asıl kanıtla köklü bir bağlantısı yoktur. Ardından, düşünler (i d e­ alar) vardır, " başka şeyler onları paylaşır, adlarını onlardan alır" vargısına ulaşan düşünler öğretisini ve tinlerin ölümden sonraki yaz­ gılarını dile getirir. İyi cennete, kötü cehenneme gidecek, iyiyle kö­ tü arasındakiler de a r aft a kalacaklardır.

SOKRATES'İN KARAKTERİ

Sokrates'in ölüm ü ve esenl eş m e leri de yer alır Menon ' da.

Son sözleri, " Kriton, Askelipos' a bir horoz borçluyum, ödeyiver" bi­ ÇilT'indedir. Askelipos' a bir horoz verildi. (S ayrıl ıkt an k urt u l ma k

254

için horoz adanırdı Askelipos' a Ç.N.) Yaşantı hummasından kurtuluyordu S okrates.

Plıaedon' da şu sonuca varılır: " Zamanın en bilge, en doğru, e n i yi kişisiydi." Plat o n'un dilinden dinlediğimiz Sokrates, yüzyıllar­ ca fılosoflara örnek olmuştur. Sağtöresel açıdan ne diyebiliriz onun için? (Sadece, Platon' un çizdiği portreyi alıyorum ele.) Erdemleri (Meziyetleri) açıktır. Dünya nimetlerine boş vermiştir. Son anında şakacı, terbiyeli, sakin kalacak ölçüde sıyrılmıştır korkudan. Her­ hangi bir şeyden çok, doğruluğuna inandığı şey ü zer inde direnmek­ tedir. Yine de büyük eksikleri vardır. Her kanıtlamasında . doğruluk dışı ve düzenci 'gibi (sophistesçe, sofistçe) davranır. Özel dü ş ün c e­ sinde, kendi işine gelen vargıları kanıtlamak için yansız bilgi araşt ır­ ması nda n çok, zekayı kullanır. Onda, kötü bir din adamını andıran '

·

bir rahatlık, bir aldırm azlık vardır. Eğer tanrılar katında sonsuz rah­ mete ereceğine inanmadan ölüme karşı aynı yiğitl iği gösterebilsey­ di, kuşkusuz, çok daha büyük sayardık onu. Kendinden önce gelen­ lerin bir böl üğ ünden, düşüncesinde bilimsel olm ayışı ve kendi sağt ö­ resel (standartlarına) uygun evr e n i kutsallaştırma çabasıyle ayrılır.

Böylesi, d oğ rul uğa ihanet ve felsefi günahların en büyüğüdür. H er­ hangi bi r kişi olarak, azizler öbeğine katıldığına; fakat, bir lilosof olarak, b il im ;el arafta uzun süre kalması gerektiğine inanabiliriz Sokrates' in.

KONU XVll

PLATON'A GÖRE EVRENİN DOGUŞU (KOSMOGONIA)

Evrenin doğuşu öğretisini, Timaeos diyalogunda ortaya koy­ muştur Platon. Bu diyalog, Cicero yönünden Latinceye çevrildiğin­ den, Platon' un orta çağlarda tanınan tek yapılı olmuş. Gerek o çağ­ larda gerekse daha önce yeni Plaıonculukıa, Plato!J, en çok bu yapı, tıyla etki yapmıştır. Böyle bir durum çok şaşırtıcıdır. Çünkü Timae­ os, öbür diyaloglara bakıldığında, daha çok saçma bulunabilecek ögeler içerir. Felsefe yönünden önemsizdir. Yalnız; tarihsel etkisi açısından az çok ayrıntılı olarak ele alınmayı gerektirir. Ö nceki diyaloglarda Sokrates'in aldığı yeri burada bir Pytha­ gorasçı alır ve bu okulun, dünyayi sayıyla açıklayan görüş dahil, gö­ rüşleri esas olarak kabul edilir. Cunılıuriyet' in ilk beş yapıtının özeti veı:ilir önce. Sonra Cebcl-i Tarık'tan dışarda; yüz ölçümü Asya ve Libya' nın yüzölç�mü toplamından geniş Aılanıis adasının efsanesi anlatılır. Pythagorasçı bir gökbilim . ustası olan Timaeos, dünyanın insan yaradılana değin geçen tarihini öyküler. Ö zetle şöyle söyler: Degişmez olan zeka ve usla (akılla), değişense kanıyla kavra­ nır. Dünya duyulur olduğundan ilksiz - sonsuz olamaz, T anrı yönün­ den yaratılmış olmalıdır. Tanrı iyi olduğu için, dünyaya ilksiz - son­ suzu örnek alarak vücut vermiş; kıskanç olmadığı içinse, her şeyin olanaklı ölçüde k endine benzemesini istem iştir. " Tüm görünür gök­ 1 leri, dinginlikte değil, düz.e nsiz ve ·karmaşık biçimde devinirken bul� du. Düzensizlikten düzen yarattı." (Platon' ufı Tanrısı, İbrani ve H ristiyan Tanrısına benzemiyor. Dünyayı hiçten yaratmıyor. Daha önce var olan özdeği (material) yeniden düzene koyuyor. ) Tanrı, ti­ ne zekayı vermiş, bedene tini yerleştirmiştir. Dünyayı bütün olarak, tin ve zeka sahibi, yaşayan bir yaratık yap mıştır. � ek .çok değil, deği­ şik Sokrates öncesi fılosofların üzerinde durduğu gibi, tek bir dün­ ya vardır. Birden çok dünya olamaz. Çünkü o Tanrıca, olanaklı öl­ çüde kavranan, ilksiz. - sonsuz kökenle (orijinalle) uyuşacak biçim­ de tasarlanarak yaratılmış bir kopyadır. . Bütünlüğü içinde dünya, 257

bütün öbür hayvanları içinde bulunduran gÖ runur bir hayvandır.

Küre biçimindedir. Çünkü, benzer benzemezden h oştu r . Her nokta­ sında benzer olansa sadece küredir. Dünya döner, çünkü en yetkin devinim dönmektir. Çünkü, .eli ayağı olmıyan için tek devinim yolu odur.

Dört ana element, yani ateş, s u , hava ve yer bir sayıyla tem­ sil edilir. O nlar sürekli bir orantı içindedir. Tanrı düriyayı yaparken bütün e l e m e nt le ri kullanmıştır. Dolayısıyla dünya yet ki n d i r , yaşlan­ maz, s ayrılı ğ a yak a la n m az. Orantıyla uyuşumlu olması sonucu dost­ luk tinine sahiptir. Bu bakımdan an cak, Tanrı' nın i st e m i yl e çözü­ şür.

Tanrı önce, tini, sonra bedeni yaratmıştır. Tin, bö l ü n m e.z ve değişmez olanla, bölünebilir ve değişebilir ol a n d an kurulmuştur, üçüncü aracı bir özdür.

ZAMANIN KÖKEN İ S o nra, gezege nler konusunda Pythagorasçı görüşle karşılaşı­

yonız. B u görüş, zamanı n kökenini ( orij inini) de açıkl a maya varı­

yor.

" Baba ve yaratıcı olan, ilksiz - sonsuz tanrıların yarat ılmış im­ gesi niteliğindeki varlığın devindiği ni ve ya şad ı ğını görünce sevindi.

B u sevinçle, on u n kökene daha çok b e nziye n bir kopyasını yapma­ ya kara r ve rdi. Köken ilksiz - sonsuz o ld u ğundan , evrenin de ola­ nak ölçüsünde ilksiz - sonsuz olmasını diledi. Artık, ideal varlığın yapısı s o nra s ı z ol muş t u . Ancak bir yaratığa, bunu olanca bütünlü­ ğü y l e y üklemek olanaksızdı. Bu bakımdan Tanrı, devin e n bir ilksiz -sonsuzlu k im ge si yaratmaya karar verdi. Göğü düzene koyunca, b u imge yi ilksiz - sonsuz, fakat sayıya göre devinir kıldı. Beri yan­ dan, ilksiz - s o ns u zl u ğun kendisi birlik için d edir . Bu imgeye zaman diyorı:ız biz." ( * ) ·

Daha önce günler ve gecel e r yoktu. İ lksiz - sonsuz özün var olnııış oldıığıınu ya da olacağım söyliycmcyiz. Onu n sadece şu anda

var olduğunu söylemek doğrudur. "Devinen ilksiz - sonsuzlu k imge­ si" d eyimind e , ilksiz - sonsuz özün var olmuş olduğunu ve var olaca­ ğını söyleminin doğruluğu içerilir. ( *)

258

Vaughan, "ilksiz-sonsuzluğu gördüm geçen gece " dizesiyle başlayan şiiri yaz­ dığında bu parçayı yorumluyor olmalı.

Zaman ve gökler aynı anda var olmuşlardır. Tanrı, hayvan­ lar aritmetiği öğrenebilsinler diye yaratm ıştır güneşi. G ünler gece­ ler birbirini izlemesiydi, sayıları düşünemezdik. G ünün, gece n i n, ay­ ların ve y ı lları n ortaya çı kışı sayı bilgisini yarattı ve bize zam an kav­ ramını ge t irdi. Görme'ye borçlu olduğumuz en büyük bağıştır bu . .

Bütün olarak dünyadan ayrı dört hayvan türü vardır: T a n r ı ­ lar, kuşlar, balıklar ve kara hayvanları. Tanrılar daha çok at eş t i r , durağan yıldızlarsa tanrısal ve ilksiz - sonsuz hayvan. Yaratıcı, tan r ı ­ lara, onları yok edebileceğini ancak bunu yapm ıyacağın ı bildirJi. Öbür bütün h ayvanl arı n, tanrısal ve ölümsüz ya n lar ı n ı y a r a tt ık t a n sonra, ölümlü ya n la rını yaratm a işi ni tanrılara bıraktı. " Bunlar, Pla­ ton' un tanrılarla ilgili öbür dü ş ünc e l e r i gibi belki ciddiye al ı n a ca k d ü ş ü nce le r d eğil l e r dir . Timaeos baş la ngı çt a , sadece olasılığı araştır­ dığını hiçbir ş ey d e n emin olamadığını s öyl e r. Bu çok ayrıntılar açık­ ça i mgeseldir, sözel olarak (litcrally) amaçlanmam ıştır."

Timacos, yaratıcının her yıldız için bir tin yarattığını söyler.

Bu t inler, duyum, sevgi, k o r k u v e k ı zg ı n l ı ğ a sahiptir. Onları yenebi­ li r le rse suç işlemeksizin yaşıyabilir. Yenemezlerse y a ş ı ya m az . K i ş i­ oğl u d oğr u yaşarsa, öldükten sonra yaşantısındiı kadın olacak\lr.

Eğer o ( e r k e k ya da kadın) kötülük yapmayı sürdürüyorsa, va hş i bir yarat ık olacak, us (akıl) başarı k a z a n a .n a deği n biçim d e ği ş t i r i p duracaktır. Tanrı, b i r t a kım tinleri yeryüzüne, birtakımını aya, birta­ kımınıysa ge ;.;c ge n e ve yıl d ı z la r a göndermiş ve o nl a r ı n vücudunu yapma işini tanrılara b ı rak m ı ş t ı r . İ ki tür neden vardır: 1 ) Zekaya bağlı olanlar. 2) Başka n e ­ denlerle ortaya çıka r ı l dıkları için başka ' n e d e n l er i ortaya ç ı k a r m a k zorunda o la n l ar . Z e k ay a bağlı nedenlere zih i n b ağ ı ş l a n m ı ş t ı r .

B u n l ar iyi ve ho ş şeylere, ikinci tür nedenlerse, belirli bir dü­ ze n ve tasıma b a ğl ı bulunmaksızın rastlan t ı son uç l a r ı na yol a çar l a r .

Yaratım, her iki nedenin, zorunluğun ve zihni n "karışı mından yapıl­ mış olduğu için bu n ed e n l erin her ikisini de ele almak gerekir. (Zo­ runluğun Tanrı gücüne bağlı bulu n m a d ı ğı aşağıda or t a ya çı kacak_. t ı r . ) S o nr a, Ti m a e os , yara t ı lışı n zorunlukla ilgili bölümünü ele a l ı r .

Yer, hava, ateş ve su, ilk ilkeler ya da harfler ya da ana öge­

ler (elementler) ; dahası heceler, ya da ilk bileşenler bile d eğ i ld i r.

Sözge l imi ateşe "bu" d ememeli , "böyle" demelidir. Yani ateş bir töz deği l bir töz durumudur. Bu noktada şöyle bir sorun çı ka r karşımı­ za: anlaş ılı r özler sadece adlar mıdır? Karşılık, Platon'a göre, zih­ nin doğru kanıyle aynı olup olmamasına d ayanır . Zihin, doğru kanı-

259

nın aynı değilse bilgi , özler i n bi lgi s i olm alı d ı r ; do l ayı sıyla özl er , ya l nızca adlar ol am az. İmdi, zihin ve doğru kanı, kesinlikle birbirlerin­ d e n ayrı dı r . Birincisi öğre t im , ikincisi kandırımla yet enekl i d i r. Birin­ cisine gerçek u s eş l i k eder. İ ki n ci s i n e etmez. B üt ü n insanlar doğru kanıyı p a ylaşı r . A nca k zih i n , tanrıların ve p e k az insanın yü k l e m i ­ dir. ­

İ Kİ DÜNYA

Bu d u ru m öz dünyası yla , geçi ci duy u lur nesneler d ü nya sı ara­ sında kalan acayip bir uzay kuram ına götürür.

" Daima aynı, yarat ılmış olmıyan, ortadan kaldırılamıyan, dı­ şardan h e rhang i bi r ş e yi kendi içine a l am ıya n , d ı ş ınd a bul.unan her­ ha ngi bir nesneye geçmiyen, h e r han gi bir du yu n u n gözleyip ayırt e de m e yec e ği , zeküya sadece d üş ü n c e si ve rilm i ş olan bir t ü r varlık vardır. Bu varlıkla aynı adı taşıyan, y i-n e ona benzer duyuyla algıla­ n abil e n , yarı.ı t ı l m ış, sürekli devinim d u rum unda, bir ye rde olan, son� ra o yerden ayrılan, sadece kanı ve duyuyla, kavranan başka bir var-. lık daha vardır. Uzaysal ve ilksiz - so n s u z olan , o rtad a n k aldırı l a mı­ yan, b üt ün yaratıklar için bir sıği nak sağlıyan, duyunun yardımı ol­ m aksızın ve arı ol maya n bir usla kavranan, çok güç gerçe k olabilen üçüncü bir varlıktan daha söz edi l chi lir . Bu sonuncuyu düşteym iş gi­ bi kavrıyarak büt ün varlık konusu nda. varlığı n zo runl u k.la bir yerd e bulunm ası ve bir yer ka p l a m a s ı gerekt iğini, gö k t e ve ye r de bulunmı­ yan şeyin varlığı olmadığını söyle r i z . "

Bütünüyle anl a dı ğım ı söyleye m eyeceği m çok güç bir parça bu. Dile getirilen kuram , sanıyorum, arit m e t ik gibi, salt us konusu görünen, yine de duyulur dünyanın bir görünüşü olan uzayla i l i n t i l i ge o m e tr i üzerinde düşünmekten doğm u ş t u r . ·

Daha sonraki fı l o s ofl a r da aynı görüşü bulmak h ayal .

Kant ' ı n, kendi uzay d üşünc e s i n e yaklaşık böyle bir görüşten hoşlan­ mış olması gcre kti ğ.i ni düşünmemek de gelmiyor elden.

DÜNYA GEOMETRİ KTİR Ö zd e ks e l (m a t e r i al ) dünyan ı n ger çek a n a ögeleri (elem en tl e ­ r i) , Timacos' a göre, yer, hava, atcŞ ve su de ği l, biri bir kar e n i n öb ü ­ r üys e e şk e n a r ü çgeni n yarısı olan i k i d i k ü çge nd ir . Aslında her şey bi r k a r ı ş ı k lı k i çind e yd i. " Deği ş i k a na ö gel e r (elementler), evreni bi­ çimlemek üzere bir a r a ya getirilmezden ön ce ayrı ayrı ye rl e r e sahip­ ti." Sonra, Tanrı onları biçi m ve s ayıy la süslemiş, "hoş ol m ıyan, iyi

260

olmıyan nesnelerden, olabildiğince hoş ve iyi nesneler yaratmıştır."

Bu iki tür üçgenin en güzel bi ç i mler olduğu, d ol ayısıyla Tılnrı' nın m add eyi yaratırken o üçgenleri kullandığı kabul edilir. Beş eşkenar cisimden dördünü bu üçgenler aracılığıyla kurmak olanaklıdır.

Dört ana öğenin (elementin) her atomu eşkenar bir cisimdir. Top­ r ağ ı n atomları altı yü zl ü, ateşin dört yü zl ü , havanın sekiz yüzlü, su­ yun yirmi yü zl ü ' dür. (Aşağıda oniki yüzlü cisimden söz edeceğim . ) Eukleides XI II. yap ı tın d a ortaya atılmış olan düzenli katılar PlatOf! zamanında ye n i bir b u l u şt u. Bu buluş, k e nd i adı­ n ı taşı ya n d iyal ogd a çok genç o l du ğu n u a nl a d ığımı z Theaetelos' ç a bü t ü n l enm i şt i r . Gel e neğe göre sadece beş düzenli katı olduğunu saptayan, se ki zge n le o n i k i gen ' i bulan Thcaetctös' tur. (* ) Eşkenar dört-yüzlü, se k iz-yü zl ü ve yirm i-yüzlü'nün yü zl e r i eşkenar üçgenler­ dir. Oniki-yüzlünün yü zl e r iyse beş- köşedir. S on u çt a Platon' un iki üçgenini vermezler. Bu yüzden, oniki-yüzlüyü kullanmam ıştır, dö r t ana öge n in ya p ıs ı n d a Plat o n.

ge o m e t r i s i ,

Oniki-yüzlü konusunda Platon, " tanrı'nın evrçnin çizgilerini çizmekte kullandığı beşinci bir birleşim de vardır" der sadece. Ka­ ranlıktır bu tümce. Evrenin bir oniki-yüzlü olduğu kanısını uyandı­ rır. Fakat başka yerde, " evren bir küredir" deniyor. Büyüde çok kul­ lanılan beş köşeli yıldız, b u özelliğini, onda bu sağaltım öze lliği bu­ la n ve ta ri kat kardeşlerini b i r b ir in e tanıtan simgeye dönüştümiüş Pythagorasçılara b o rç l u d u r . (* * ) O n i k i - yü z l ü n ü n, beş köşe y üz l e r e ve bir b ak ı ma evreni betimliyen özelliğe sahip olması; beş - ç i zg i ye bu nitelikleri bağ ı şl amış görünüyor. Konu ilgi çekici. Onun, belir­ gin us a ya k ı n bir yanını bulm aksa güç. İ K İ TİN

Bir d uyu m tartışmasından sonra Ti m ae o s insanda, biri Tan­ rı, öb ü r üys e tanrılarca yar�tılmış, sırasıyla ölümsüz ve ölümlü iki ti­ nin bulunduğunu a n l a tır . Olümlü tin " önce kdlülüğe doğru kışkırtı­ cı olan beğeniye ( ze vke ) , s o n r a iyi li k ten a lı koya n acıya tinin i k i ap­ tal danışmanı olan korku ve a tı lga n l ığa , yat ı şt ırı l m a s ı güç kızgınlı­ ğa, k olaylı k l a ya n l ı ş yö n e gidebilen, umut gib i d aya nı l maz ve kor­ kunç n ite l i k l e r e açıktır. Tanrılar bu n i te li k l e ri zorunlu yasalara gö­ re, us dışı duyu ve her şeye ka rş ı koyan gözü kapalı bir sevgiyle k a­ rı ş tı r ı p k i ş i oğl u n u b i çim l c d il c r . " . Ö lümsüz tin başt a, ölü m l üs ü göğü sted i r . (*) l lcaıh. G re k :vtaıcmaı iği. c.I, s. (**) Age., s. 16L

159, 161,

294 - 296.

261

FİZYOLOJ İ GÖRÜŞÜ Platon' un fizyoloj i görüşü de şaşılacak gibi. Ona göre, bar­ sakların ereği, yiyeceği vücutta tutarak oburluğu önlemek. Kanının başkaca dile getirilmesine de �anıklık ediyoruz. Korkak ve doğru ol­ m aya n kişiler öbür yanda kadın olacaklar. G ökbil i m i n y ıld ı zl ar a ba­ karak matematik bilgisi olmaksızın öğrenilebileceği kanısındaki suç­ suz (masum) fakat hatif düşüncelilcrse kuş biçimine dönüşecek. Fel­ sefesi olm ayanlar, vahşi kara yaratıklarına, en aptal kişilerse balığa.

D iyalogun son paragrafı şöyle: "Ş!mdi, evrenin yapısı konusundaki tartışmam ızın bir sonu ol­ duğunu söyleyebiliriz. Ö lümlü ölümsüz hayvanlar geldi dü nyaya.

Dünya onlarla bütünle ndi ve görü neni iÇeren gör ü n ü r bir hayvan ol­ du. G örüneni, yani anlıksal en iyiyi, en büyük, en hoş, en yetkin ola­ nın imgesi niteliğindeki duyulur Tanrı'yı, göğü tek yaradanı içere n . " Ti m aeos' t a neyi ciddiye alacağım ızı, neyi b i r sanrı (hayal) oyunu sayacağı m ızı kestirmek güç. Yaratılışın kaostan düzen çıkar­ ma biçim inde dile get iril mesi bütün üyle ciddiye alı nabilir sanırım.

Dört a n a öge a r as ın d a ki oranıı, onların d üzenli k a t ı l ara ve kendile­ rini k u ran üçgenlere bağlantısı da, böyledir. Za man ve uzay konu­ sun daki anlat ı m , yaratılmış dünyanın ilksiz sonsuz ana t i pe (ar :hytype) ilişkin bir kopya olması,. tam Platon inancını di k geti­ rir. Dünyada, zorun luğun v e ereğin birbirine karışmış okl uğu, edim­ sel olarak (pract ical ly) bütün G reklere özgü bir inançt ır ve fel s efe ­ nin çıkışından önceye rastlar. Platon l�u inancı kabul e t m i ş dolayı­ sıyla H ristiyan tanrıbi l i m i n i uğraştıra n " kötü" soru nundan kaçınm ış­ tır. D ünyayı hayvan sayan kanı, ciddilikle ileri sürülmüştür sanırı m .

Fakat, b i ç i m değişt irme konusundaki ayrıntılar ve tanrılarla ilgili bölümler, esasa ilişkin olm ıyan başka konular, olanaklı bir som ut­ luk için sisteme kat ılmıştır görüşündeyi m . Yukarıda da belirt m iş ol­ duğu gibi, eski çağla orta çağın dü ş ü n c e s i n e yaptığı etki yön ü nden, büt ünüyle üzerinde du r maya değe r bir eytişim (diyalog) Tim acos.

Bu etki, anılan çağların, boş inansal yönüne de bağl ı kal m ı ş değil ayrıca.

-

,

262

KON U XVlll

PLATON'DA BİLGİ VE ALGI

G ünümüzde çok kişi, görümsel (ampirik) bil gi ni n , a lgı ya da­ yandığını ya da algıdan türediğini kanıtsız kabul etmektedir. Bunun­ la birlikte Platon' da ve birtakım başka okulların filosofları arasın­ da, " bilgi" adı verilmeye değer hiçbir şeyin duyulardan t ür etil c m iye ­ ceğine; tek gerçek bilginin kavramlarla ilgili olduğuna varan bir öğ­ reti göze çarpar. Bu görüşe göre "2 + 2 = 4" ger ç ek bilgidir. " Kar be­ yazdır" türünden bir anlatımsa çift an l aml ı l ı k ve b el i rs i zli k dolu ol­ duğundan filosofun doğrular öbeğine (c o rp us) g irm e z.

Belki Parmenides' e geri götürülebilecek bu görüşü, felsefe dünyası açık biçim iyle Platon' a borçludur. Ş i md i , Plaı on' un bilgiyi algıyla bir tutan görüşe karşı yaptığı e l eş t i r iyi ele alacağım. Bu eleş­ tiri, Tlıeatetos'un ilk yarısındadır.

Tlıeatetos'ta "bilgi" nin bir tanımı aranır, diyalog olumsuz bir vargıyla kapanır, Değişik tanımlar ileri sürülür ve yadsınır. H içbir doyurucu tanım yapılm az.

Bunlardan ilki ve benim de üzerinde duracağım t e k tanımı Tlıeaetotos şöyle dile getirir.

"Bir şeyi bilen kişi, bildiği şeyi algılıyor gi bi geliyor bana. Şimdi görebildiğim kadarıyla bilgi algıdan başka bir şey değil." İ NSAN HER ŞEYİN ÖLÇÜSÜ

Sokrates bu öğretiyi, Pratagoras'ın ,; irisan her şeyin ölçüsü­ dür" , yani verHen herhangi bir şey bana, bana gö r ü n düğü gibi; s i zey­ se size göründüğü gibidir" öğretisiyle özleştirmektedir. O ha l d e al� gı tüm var olan bir şeydir. Bilgi olduğu için de şaşm az" tümcelerini ekler Sokrates. ·

"

Daha sonraki tartışma büyük ölçüde, algının öz çizgilerini be­ lirtmeye ayrılmıştır. Böyle bir tartışmanın sonunda, algı gibi bir şe­ yin bilgi olmadığından ortaya çıktığını kanıtlamak uzun sürmez.

263

Sokra t es, Protagoras' ın öğreti si ne, Herakleitos'un, her şeyin tüm (daima) değiştiği yani, "var d e m e k ten hoşlandığımız her nesne­ nin gerçekte, olup sürecinde bu l und uğu" öğre t i s i n i katar. Platon, bu öğretinin, duyu nesneleri için doğru, gerçek bilgi nesneleri için yanlış olduğuna inanır. Fakat, diyal og boyunca, onun olumlu (pozi­ tif) öğr e til eri arka planda k alır.

Sadece duyu şeylerine uygu lanabi lir olsa bile H erakleitos'un

öğretisiyle, bilginin algı biçimindeki tanımını birlikte ele alırsak, bil­ ginin olan d eğ i l olmakta olan k o n u s u n d a olduğunu anlarız.

BAGLANTISAL ÖNERM ELER

Bı.i n o ktada çok ilkel n i t e l ikte çözülmezler çıkar k a r şı mı z a : 6'.nın, 4' ten bü yü k , 12'dcn k üçük, d olayısı yl e hem büyük hem kü­ çü k olduğu söylenir. Çclişmcdir bu. Aynı biçimde, Sokratcs, henüz genç ve ye t e r i n c e bü y üm e m iş olan Thcaetetos' tan şimdi daha uzun­ d ur , - fakat birkaç yıl. sonra Thcaete tos' tan daha kısa olacaktır. Bu bakımdan Sokratcs hem uzundur hem kısa. B ağla nt ı s al önerme dü­ şüncesi P l a t o n ' u ya n ıl t m. ı ş anlaşılan. Hegcl'e değin (Hegel dahil) pe k çok lilosof aynı durumda. Sözü edilen türden çözülmezler, t a r ­ tışmayla yakın ilgileri bulunmadığından bir yana bıra k ıl a b i l i r .

Tlıcactctos ' t a al g ı, n e sn e y l e duyu organı arasında karşılıklı bir etki gibi görüşm üşt ür. Nesne ve duyu organı H e raklcitos' a gö­ re, s ürek li biçimde d eğiş m e k t e ve de ğişi r k e n algılayışı da değiştir­ mektedir. Sokı:ates, s ağl ık l ı yk e n şarabı tatlı, sayrı y k c n acı bul du ğ u­ na işaret ed e r. Algılayandaki d eğişm e , a l gı l ayı şın d e ği şi m i ne neden o l mu ştu r .

HAYVAN. H E R Ş EYİ N ÖLÇÜSÜ

Bu diyalogla Protagoras' ın öğre t i s i n e çeşitli itirazlar ileri sü­ rülmüş, sonra bunlar g e r i al ı n m ışt ı r . Pro tagor a s' ın domuzları ve m aym u n l a rı da tüm şeylerin ölçüsü sayması ge re k t i ği söy len ir. Onc lar da a lgı lı yü n varlı klardır çünkü. Ö te yan d an düş ve d c l il i k t c k i al­ gıların geç e rl i ği üzerine s o ru n la r ç ı k a r ı lır ortaya. Protagoras' ın hak­ lı o lm a s ı yl a , hiç kimsenin bir b a ş k ası nd a n daha ço k şey bilcm iycce­ ği an l a t ı lır : P r o tagor as sadece, ta n rıla r ö l çü s ü n d e bilge olmakla kal­ mıyor, daha kötüsü a p t a l d a n daha bilge olmuyor. Ayrıca, bir kişi­ nin yargıları öbürünün ya rg ı l ar ı ö lçü s ü n d e d oğr uysa, P r ot agor a s ' ı n yanıld ığını ileri sürenler onun haklı bu lun d uğu nedenin aynıyla haklı olacaklardır. ·

264

Sokrates kendini o an Protagoras'ın yerine koyarak, bu karşı çıkışların çoğun u yanıtlamaya çalışır. Düşlerdeki algılar algı olarak doğrudur. domuzlar ve maymunlarla ilgili kanıtıysa kaba bir küçüm­ seme olduğundan bir yana bırakır. İ nsanın her şeye ölçü olması du­ rumunda, bir kişinin başkası ölçüsünde bilge olacağı kanıtınaysa, yi­ ne Protagoras adına ilginç bir karşılık bulur: Bir yargı başka bir yar­ gıdan daha doğnı olmadığı halde, daha iyi sonuçlara sahip olabilmc­ si anlamında dalıa iyi olabilir. Pragmacılığı anımsatıyor bu. (*) Sokrates bu karşılığı verir. Yine de yetinmez, şunları ekler: Bir doktor sayrılığımın gidişini önceden bildirdiğinde, geleceğim i benden daha çok biliyor demektir. Yurttaşla r devletin neyi buyur­ ması gerektiği konusunda anlaşamıyorsa, birtakım insanlar, gelece­ ği başkaların d a n daha çok biliyor demektir. Böylece, bilge kişinin, şeylerin ölçüsü olmaya, . bir aptaldan daha layık olduğu sonucu kaçı­ nılmazdır.

Bütün bunlar her insanın b ü tün şeylerin ölçüsü olduğu öğre­ tisine karşı duruşlardır. Bilginin algı a n la m ına geldiği konusundaki öğretiyi birinciye yol açtığı ölçüde dolaylı olarak ilgilenc.lirirler. Algı ­ ya olduğu kadar, b e ll e ğe de (hafızaya da) yer vermek gerektiğini öne süren dolaysız bir kanıt bulunmaktadır ayrıca. Bu k�ınıt bbul edilir, ileri sürülen tanım, o uzanımda değiştirilir.

HE�AKLEITOS'UN ELEŞTİ RİSİ

Şimdi Heraklcitos öğretisinin elc'ştirilerine geliyoruz: söylen­ diğine göre bu öğreti önce, Heraklcitos' un, Ephesoslu yetenekli gençler arasındaki ardıllarınca (tilmizlerince) : : eri uçlara vardırıl­ m ış. Bir şey, ya yerini ya da niteliğini de ğ i ş t ire r e k değişir. Sür e kl i akış öğretisi, şeylerin tüm (daima) her iki bakımdan da değişmekte olduğunu s avu nuyor . Ona bakılırsa, şeyler sac.leçe birtakım nitelikle­ rini değil bütün niteliklerini değiştirmektedir. Yetenekli gençler böyle düşünmüşler. (* * ) Bu kariı çapraşık sonuçlara varır. "Bu be(*) F.C.S. S lı i l le r i n P rotago ras·a h ayran olmasına ilk kez yol aça n. h erha lde Theaetctos'taki bu parça. ( **) Aşı rıcı 1 l c ra k l e i t os öğret isindekine benze r yer değişt i rmenin o l a n akl ı olm ı­ yacağı n ı . Platon da Ephesos' u n dinamik genç l er i de göremem iş. Devinim. a gibi h e rhan gi b i r nesnen i n , ş im di buradayken b i razdan orada ol ma s ı n ı de­ vi ni rken aynı nesne kalmasını gerektirir onlara göre. P l a ton un ele ald ığı öğ­ retide. n i t e l i k ve yc,r değiştirme va rd ı r. töz değ i şt irm e yok t u r Bu bakımdan modern quantum fiziği. aşırı J kra k lei t os ardılları n ın. P l a t o n zaiıı a n ı n d a vardıkları u ç t a n daha öteye varmıştır. Platon töz değişt i rmenin. bilim için yaşamsal önemi o l d uğu n u san m ış olacak. Gerçek h i ç de öyle çı k m ad ı '

.

.

'

.

.

.

265

yazdır" diyemeyiz sözgelimi. Konuşmaya başladığım ız an o nesne beya z olsa bile, tümcemizi b i t i rm e d e n değişmiştir. B ir nesneyi gör­ d üğü mü zü s öyliye m e yi z . Görme, kesiksiz olarak görmeyiş' e dönüş­ mektedir. Her şey her yolda değişiyorsa, görme'ye görmeyiş' ten al­ gılayışa algılanm ayış' an daha başka bir an l a m vermeye ha k k ı m ız yoktur. "Algı bilgidir" dediği m iz ölçüde " algı bilgi değildir" de diye­

biliriz.

SÖZCÜK AN LAM LARI DE(; İŞMEZ

Yukarıki kanıtların vardığı sonuç, sürekli akışta olan ne olur­ sa olsun, sözcük anlamlarının hiç değilse bir an d e ğişmed e n kalma­ sı ge r ekt i ğidi r . Yoksa, hi çb ir sav (assertion) belirli o lamaz, hiçbir savın doğru luğu, yanlışlığından daha güçlü biçimde savunulamaz.

Tartışma ve bilginin olanaklı olması isteniyorsa, d e ğ i şme z olan bir şey bulunmalı. Sanırım kabul etmek gerekir bunu. B üyü k ölçüde bir a kış, sözü geçen kabule uysu ndur.

B u noktada Parmenides, çok büyük v e ulu bulunduğundan tart ış ma konusu yapılmaz. " S aygıdeğe r , yüce v e SO)�U bir d e ri nliğe sahip bir kişi o. he rkesten çok sayarım onu." B u gö rüşler i yle Plac ton, durağan (statik) bir evrene karşı sem pat isini, tan ışma amacıy­ la kabul etmiş olduğu Herakleit ({s ' u n sürekli akış öğret isine karşı da antipatisini göstermiş olur . Böyle yücel e yi c i sözlerden sonra Par­ menides, seçeneğini He raklcitos seçeneğine yaklaştırmaktan kaçı­ nır.

BİLG İ ALG I ÖZDEŞLİ(;i

Gelelim Platon' un, P rot ago r asçı . bilgiyi-algı özdeşliği çabası­ na karşı tutumuna. Gözlerimiz kulaklarım ızla olmaktan çok, gözle­ rimiz ve kulaklarımız aracılığıyla algıladığım ızı anlatarak girişir işe Plat o n. Bir bölüm b i lgi m i z i n herhangi bir duyu organına ilişkin bu­ lunm adığını belirtir sonra. Sözgelimi, her ikisini birde n algılıyan du­ yu orga nı bulun m adığı halde se sl e r i n ve renklerin benze m ezliğini bi­ liriz. " Varlık, varlık olmayış, benzerlik, benzerlik olm ayış, aynılık ve ayrılıklar, birlik ve genellikle sayılar" için bel irli bir duyu organı­ m ız yoktur. Ayn ı usavurma, saygı d eğe r , s ayg ı d eğe r olm ı y an iyi ve köt ü kavramları için de yapılabilir. " Zi h i n k i m i ş eyler i k e n d i ara c ılı­ ğıyl c , b aş k a şey l e r i yse vücut yetenekleri aracılığıylc düşünür." Serti ve yu m u şağı dok u n m akla anlarız. Fakat onların var ve k a rş ıt olduk-

266

larını zihin belirler. Va rlığa ul aşan , sadece zihindir. Varlığa ulaş­ mazsak doğruluğa da ulaşamayız. Bundan, şeyleri sadece, duyular aracılığıyla bil e m i yeceğ im iz sonucu çıkar. Çünkü sadece duyularla, nesnelerin var olduğunu bilemeyiz. Dolayısıyla bilgi, izlenimlerde <lcğil, düşüncede yer alır. Algı, varlığı ve sonuçta, d oğrul uğu kavra­ mada hiçbir payı olm adığı için bilgi değildir.

B i lgi n i n a lgıyl a özleştirilmesine karşı ö n e sürülen bu kanıtta kabul edilebilecek olanı kabul edilmemesi gerekenden ayırmak güç. Platon'un ta r tı ş t ığı , birbi riyle bağlantılı ü ç tez var:

1

-

Bilgi algı<lır.

2 - İ nsan her şeyin ölçüsüdür.

3

-

Her

ş ey akış durum unda<lır.

Kanıtın öncelikle işlediği birinci tez, bizim az önce ele aldığı­ m ız son parça dışında başlı başın a tartışılmış değildir pek. O rada karşılaşt ırma, varlığın bilgisi ve sayının anlaşılmasının bi lgiye esas ol<luğu, fakat buı11arın, herhangi b i r duyu organıyle ortaya koyulma­ dığından, algı<la içerilem eyeceği ileri sürülmüştür. O nlarla ilgili ola­ rak söylenenler değişiktir. Benzerlik ve benzemezl ikle başlıyalım: BENZERL İ K � BENZEM EZLİ K Bir rengin, görmekte olduğum, ayrı koyulukta iki parçasının, duruma göre benzer. ya da benze m ez olduğu nu kendi adıma " algıla­ yış" değil " algı yargısı" saym ak i s t e r i m . Bir algılayış bilgi değil, orta­ ya çıkan (vuku bulan) bir şeydir ve eş ölçü<le fizik ve psikoloj i dün­ yasına ilişkindir. Doğallıkla, Plat o n ' u n yaptığı gibi, algıyı algılıyanla bir nesne arasındaki i l i ş k i olarak düşünürüz. "bir masa görüyorum" deriz sözgelimi. B urada " ben'' ve " m asa" mantıksal kuruluşlardır.

Kaba görünüşün özü sadece b elirli renk 'p arça İarıdır. Bu renk par­ çaları, dokunma imgeleriyle çağrışım yapar; sözcüklere . neden ve bir an ılar kaynağı olabilirler. Dokunma imgeleriyle bütünlenen algı­ . layış, fiziksel olduğu varsayılan bir "nesne" olur. Sözcük ler ve anılar­ la bütünlenen algı layış, özne nin bir parçası olan ve zihinsel sayılan bir algı durumuna geçer. B irincisi sadece bir görünüşt ür. Ne doğru­ dur ne de yanlış. Sözcüklerle bütünlendiğinde yargı olur ve doğrulü­ ğa yanlışlığa el verir. Bu yargıya ben " algı yargısı" diyorum. " B ilgi al­ gıdır" önermesi " bilgi algı yargısıdır" biçiminde yorumlanabilir. Sa­ dece bu bi çi m d e, gramer yönünden doğrulanmaya yatkın olur.

267

Benzerlik ve benzemezliğe dönelim: İk i rengi aynı anda gö­ rüp, yine aynı anda algıladığımda, benzerlik ya da bcnzemezliğin, ver i ni n parçası olm ası ve algı yargısı nd a ileri sürülmesi tüm o l a n a k lıdır. Platon'un, benzerlik ve benzemezliğin algılanmasına yarayan hi çb i r duyu organına sahip olmadığımız yolundaki kanılı beyin ka­ buğunu hesaba katma?'. ve b ü tü n duyu organlarının vücut yüzeyinde o lduğunu va rs ay a r. "

Benzerlik ve benzemezliğin, olanaklı, algısal veriler olarak

işin içine katılması yolundaki kanıt şudur: Ayrı koyulukla A ve B gi­ bi renk gö rd üğü m ü zü ve "A, B'ye benziyor" yargısını ve rdiğim izi dü­

şünelim. Daha ileri giderek, Platon' un yapt ığı gibi, böyle bi r yargı­ nın, genellikle doğru ve bizim ele aldığımız durumdaysa özellikle doğru ·olduğunu d üş ü n e lim Öyleyse, A ile B arasında, sadece, bi­ zim açım ızdan benzerliği ileri süren bir yargı değil, bir be nze rlik bağlantısı (rclation) bulunmaktadır. Salı bizim yargımız bulunsaydı ortada, d oğrul u k ve yanlışlığa el vermeyen keyli bir yargı olacaktı o. Doğruluk ve yanlışlığa el verdiğinden A ile B arasındaki be nzer­ lik, bizden ayrı olarak da vardır, sah zihinsel olam az. "A, B'ye ben­ ziyor" yargısı d oğru ys a , "A kırmızıdır" , "A yuvarlakt ır" yargı ları öl­ çüsünde " olanak" açısından doğrudur. Benzerl ik algısında zihin, renk algısında olduğundan daha çok işe karışıyor değildir. .

VARLI K

Platon'un, üzerinde çok durduğu "varlık"a geliyorum şimdi.

Ona göre, s es ve rengin ikisini birden içeren bir düşünceye sahibiz.

Yani o ses ve ren k vardır. Yarlık h e r şeye ilişkindh v e zihnin kendi

başına kavradığı şeyk:r arasındadır. Yarlığa ulaşm adan doğrul uğa ulaşmak olanaksızdır.

Burada, Platon'a karşı kanıt, benzerlik ve benzemezlik duru­ m undaki kanıttan bütünüyle ayrıdır. Yeni kanıt, Plaıon' un varlık ko­ nusunda söylediği sözlerin, k ü t ü bir gramer ya da söz dizimi (syn­ ıax) olduğudur. Böyle bir duru m , sadece Platon için· değil, Tanrı . varlığıyla ilgili o n t o l oj ik kanıl türünden sorunlar için <le önem lidir.

Bir çocuğa " arslan vardır, tek boynuzlu al yoktur" dediğinizi düşünün. arslanlar konusundaki görüşünüzü, ço cuğu hayvanat bah­ çesine götürüp, " bak, işte bir arslan" diyerek kanıtlayabilir, lilosof değilseniz, " işte onun var ol d uğu n u görüyorsun artık" tümcesini ek­ lersiniz. Filosof olarak böyle bir tümce k u llanırsan ı z saçmalıyorsu268

nuz demektir. "Arslan vardır" demek, "arsla� bulunmaktadır" , yani, x bir arslandır, uygun bir arslan için doğrudur" demektir. O Uygun x için "vardır" d i yemeyi z. sadece, vardır fiilini, tam olan ya da olma­ yan bir tanıta (description) yükliyebiliriz. "Arslan" pek çok şeye uy­ gulandığı için tam olmayan bir tanı ttır (description) "Hayvanat bah­ çesindeki en büyük arslan"sa tam bir tanıttır. Çünkü tek bir nesne­ ye uygulanmiştır. Şimdi, açık kırm ızı- bir renk parças ı na baktığımızı düşüne­ lim. "Bu benim şimdiki algımdır" diyeb i l i ri m . Aynı zamanda şimdi­ ki algım vardır" tümcesini kullanabilirim. Ancak "bu vardır" d iye ­ mem. çünkü "vardır", sadece bir ad a karşıt olarak bir ta n ı l a uygu­ landığında anlamlıdır. Böylece varlık, zih n i n , nesneler yol uy l a öğ­ �end iği şeylerden biri olmak durumundan çıkar.

Sayıların anlaşılmasına ge li nc e, burada göz önüne al ın ac a k çok ayrı iki şey bulunuyor: 1 - A r it m eti k ön e rm el er i , 2 - Görümsel (ampirik) sayma önermeleri.

"2 + 2 = 4" b i rinci , " on parmağım var" ikinci türden önerme l e r ­ dir.

Aritmetiğin ve genellikle salt m atematiğin a lgı d a n türemedi­ ği konusunda Platon'la uzlaşiyorum . Salt m a t e mati k, " i nsanlar in­ sandır" türünden, fakat, genellikle daha karmaşık totolojilerden ku­ ruludur. Matematik bir önermenin doğruluğunu bilmek için. dünya­ yı değil, simgelerin anlam ını incelemek zo r u nday ı z. Amacı sadece kısaltma olan tanımları bir yana bı r akı r s a k s i mge l e r, "ya da", " de­ ği l'' , "bütün", " kimi" sözcükleridir . . Bunlar, " So k ra t es" sözcüğünde olduğu gibi, gü ncel dünyadaki h e r ha n gi bir . nesneye karşılık değil ler­ dir: Bir matematik denklemi, iki öbek sim genin aynı a n l a ma sahip bulunduğunu ileri sürer. Salt mate m at iğe bağlı ka lm adı kç a bu an­ lam, algılanabile cek konusunda herhangi bir şe yi bilmeksizin a nlaş ı ­ labilir bir an lam olmalıdır. Sonuçta m atematik doğruluk, Pbton' un belirttiği gibi, algıdan bağımsız, sadece s im ge l e re ilişkin özel bir doğruluk. "

ALGI DAN TÜREM EM iŞ BİLGİ TÜ RLERİ

.

"On parmağım var" türünden sayma işlem ine ilişkin önerme­ ter, tümüyle ayrı dizgedendir {kategoridendir). H iç değilse, ' fiilscl 269

olarak algıya dayanır. " Parmak" kavramının algıdan soyutlandığı açıktır. Fakat " on" kavramı nereden çıkmıştır? Burada ge rçe k bir tümele ya da bir Platon ideasına varıyor gibi görünebiliriz. "On" un algıdan soyutlandığını söyliyemeyiz. Çünkü, bir nesne konusunda " o" olarak görünen bir algılayış 'eş ölçüde başka türlü de görülebi­ lir. Bir elin bütün parmaklarına hep birlikte " parmak" adı verdiğim i düşüneli m . B u durumda " iki parmağım var" diyebilirim . Böylesi, da­ ha önce on sayısı yardımıyla betimlediğim algı olgusunun aynını ta­ nıtlar. Dolayısıyla " on parmağım va(' anlatımında algı, "bu kırmızı­ dır" anlat ı m ı nda okluğundan daha küçük; kavramsa yine birinci an­ latım da, i kincisinden daha büyük bir pay alır. Sorun, bir aşama so­ runudur.

"On" sözcüğü nün ortaya çıktığı önermeler konusunda dene­ cek şudur: Bu önermeler, doğru bir biçimde çözüm lcndiklcrinde " on" sözcüğüne karşılık o lacak hiçbir kök öge içermezler. Durumu " on" gibi büyük bir sayıda açıklamak, işi karıştırır. i yisi m i, " on par­ mağım var" t ü m cesi yerine, " iki elim var" t ümcesini koyalım . " B ir a vardır bir de b. a ve b özdeş değildir. x ne ol ursa ol­ sun ' x elim dir' anlat ı m ı yalnız ve yalnız x' in a ya da b olması duru­ mumla doğrudur." " i ki" sözcüğü görülm üyor burada. a ve b harllerinin görüldü­ ğü doğru. Onların iki olduğunu, beyaz, siyah ya da herhangi bir renkte olduklarını bilme gereksini m i nden daha büyük bir gereksi­ nimle b i l m e k zorunda deği liz.

Dolayısıyla sayılar, belirli kesin bir a n lamda biçimseldir. De­ ğişi k derlemelerden her birinin, iki üyeye sahip olduğunu ileri sü­ ren değişik öne rmeleri doğrular olgular, ortak bir kök ögeye deği l ortak bir biçime sahiptirler. Bu b ak ım <l an onlar, Özgürlük Heykeli, ay, Georgc Washington konusundaki uzay - . zamanın belirli bir par­ çasına ilişkin önermelerden ayrıdırlar. Özgürl ü k H eykeli konusun­ da ileri sürülebilecek bütün anlatımlar arasında ortak olan, işte bu, uzay - zaman parçasına ilişkinliktir. " İ ki tane şu ya da bu vardır" tü­ ründen önermeler arasındaysa biçim dışında ortak hiçbir şey yok­ tur. " İki" simgesinin, için<le yer aldığı önermenin anlamına olan bağlantısı; kırm ızı simgesinin, içinde yer aldığı önermeye olan bağ­ lantısından çok daha karmaşıktır. Belirli bir anlamda, " iki"nin hiç­ bir anlamı bulunmadığını söyleyebiliriz. Çünkü o, doğru; bir anla­ tımda ortaya çıktığı zaman, anlatımın anlamı içinde "iki"ye karşılık

270

hiçbir kök öge yoktur. Eğer istersek, sayıların bitimsiz değişmez v. ö. olduğunu söyliyebiliriz. Ancak sözlerimize, onların mantıksal uydurular o l dukl ar ı nı da eklemeliyiz.

Dahası var: ses ve rengi amaçlayarak Platon, " ikisi birlikte ikidir, her biri birdir" diyor. "İ ki"yi gözden geçirmiştik, şimdi de "bir" i alalım ele. Varhk konusunda düşülen yanlışa benzer bir yanlı­ şa düşülüyor burada. " Bir" yüklem i nesnelere değil, birim sınıflara yüklenir. " Yerin bir uydusu var" d iyebiliriz. Fakat "ay birdir" de­ mek, söz<lizimsel (syntactical) yanlışlığa düşmektir. Böyle bir sav (as s e rti o n) ne anlatır? Aynı biçi m d e , ayın çeşitli bölümleri olduğun­ dan " ay çokt ur" <la diyebilirsiniz. " yerin bir u yd us u vardır" demek, "yerin uydusu" kavrariunın bir özelliğini, ya n i şu öze l l iği d i l e get ir­ mek demektir: " x ye rin bir uydu s udur ön e rmesinin ğunda doğru olduğu bir c vardır."

y a l n ı z v e ya l n ı z

·x,

c oldu­

Gökbilimscl (astronomik) bir doğrul uktur bu. Fa k a t , " y er i n uydusu" yerine "ay" ı ya da başka bir özel adı k oya r s a n ı z s o n u ç ya an l a m sı zd ı r, ya da totoloji. " On" un " p a rm a ğ ı m " kavramının bir özel­ liği olması gibi, belirli kavramları n özelliğidir " b ir " . " Ye r i n b i r uydu­ su vardır. Bu da aydır. Dolayısıyla ay birdir" savı (asse rtion), " h ava­ riler 1 2 ' dir. ·Peter de bir havar i yd i . D o layısıyla Peter 12' <lir" s avı öl­ çüsünde kötüdür. İkinci savda, 12 yerine "beyaz" ı koysaydık, sonuç ·geçerli olurdu.

Yukarki düşünceler Şunu göst e riyo r : M antık ve m a tematik gibi, algıdan türememiş biçimsel bilgi türleri bulunduğundan, Pla­ ton' un bütün öbür bilgilerle ilgili kanıtlan ya nl ı ş t ı r . Doğallı kla, onun vargısının yanlışlığını değil, o vargı n ın doğruluğunu var s ayd ı ­ racak geçerli bir neden bulunmadığını kanıtlar bu.

H ER ŞEYİN ÖLÇÜSÜ

" İ nsan her şeyin ölçüsüdür" ya da kendisinin yo ru m uyla düşü­ nürsek, " her insan her şeyin ölçüsüdür" diyen Protagoras' ın duru­ muna göz attığımızda, tartışmanın gelişeceği düzeyi belirlemenin esas olduğunu görürüz. B aşlangıçta, algılayışlarla çıkarımları ayırt etmek gerektiği açıktır. Algılayışlar arasında her insan, kaçınılmaz olarak kendi algılayışıyla sınırlıdır. Başkasının algılayışları konusun­ daki bilgisini, okum a k ve işitmekle·sağl a dı. Düş görenlerin ve delile-

271

rin algılayışları, algılayış olarak, tümüyle, başkalarının algılayışları ölçüsünde geçerlidir. Onl a r a k a r şı tek itiraz, alışılm adık bağlamları dolayısıyla, yanlış çıkarımlara yol açmaya yatkın oluşları biçiminde­ dir.

Çıkarımlar konusunda ne diyebiliriz? Onlar da eş ölçüde kişi­ özel m idir? Bir. bakıma, durumun böyl e old u ğ u n u kabul e t ­ meliyiz. İnandığım şeye, beni çeken bir neden olduğu için inanmalı­ yım. O ne de n bir başkasının savı (assertion) olabilir. Sözgelimi, ka­ nıtlan gözd en geçi re n bir yargıçsam yete r bir n e d e n sayılabilir bu.

Aynca, bir Protagorasçı olabilirim. B a ş la ngı çta kendisiyle uyuşma­ sam da, küçük bir dikkat sonucu haklı çıktığını gör m üş o l d uğu m bir m u h a seb e cin i n bir' sayı dizisi konusundaki kanısını benimkine üstün tutarak kabullenmem usa yatkındır. Bu a n l a m d a bir b aşk as ı ­ · nın benden bilge okluğu n u düşünebilirim . Doğru yor u m l a ndığınd a, hiçbir yanlış yapmadığımı değil, yanlışlarıma ilişkin kanıtın bence açık olması gerekt iği n i içerir Protagorasçı tutum. Geçm işteki benle ilgili olarak, başka biri konusunda verilircesine yargı verilmesi ola­ naklıdır. Algılüra karşıt olarak çıkarımlarla ilgili, k i şi s e l olmayan d oğruluk ölçüt ü bulunduğunu var saydırır böylesini. Yaptığım her­ hangi bir çıkarım, bir başkası 6 lçüsünde doğruysa, P lat o n ' u n Prota­ goras' ta bulduğu anlıksal (in te ll e ctu a l) karga ş a gerçekten var de­ mektir. Önem taşıyan bu noktada, Platon haklı görünüyor. Algıla ­ r ı n görü m sc l özdekteki (m atcrial) çıkarımın doğruluğu için yapılan denetleme olduğunu söyleyecektir bir görümcü (e m p i r ik). sel

v�

EVRENSEL AKIŞ Evrensel akış öğretisini Platon alaya al m ı ş tı r . Bu konuyu sa­ vunmuş olan herkesin onu, Platon' un ona kaz andır d ığı aşırı biçim­ de görmüş olacağını sanm ıyorum. Sözgclimi, gördüğüm ü z renkle­ rin sürekli olarak değiştiğini varsayalım. " K ır m ız ı " gibi , bir sözcük, ayrı koyu lu k ta pek çok renge uygulanır. " Kırmızıyı görüyorum" de­ d iğim i zd e , bu sözleri kullanmak için geçen zaman boy u nc a, tümce­ nin doğr u kaimaması için b ir neden yoktur. Pla t o n , va rgı l ar ı n ı , a l gı � lama, a lgıl am a m a , bilme, bil m e m e türünden mantıksal k a rşı t la r ı , sü rek li d eğ i ş m e süreçlerine uygulıyarak elde eder� Ama, bu gibi karşıtlar, böyle s ü r e çl e r i b et iml e m eye e lve r i ş l i değ i ld i r . Sisli bir gün­ de, önünüzde y ü rüye n bir adam düşünün. adam gittikçe sislere bü­ rünür. Sonunda onu hiç görmediğinizden emin bulunduğunuz bi r 272

an gelir. Arada bir kuşku zamanı vrardır. Mantıksal karşıtlar kolay­ lık olsun diye yaratılmışlardır. Süre�kli değişme, olanağını Platon' uıi bilmezlikten geldiği nicel bir aygıt i:ster. Platon' un bu konuda söyle­ dikleri büyük ölçüde konu dışıdır.

Aynı zamanda, sözcüklerin: bir aşamaya değin kesin anlamı bulunmadıkça, tartışmanın olanakln olmadığı kabul edilmelidir. Bu­ rada aşırı mutlak olmak kolaydır. · S ö zcük l e r anlamlarını değiştirir.

S özge l im i " idea" sözcüğünü alalım.. Platon' un ona verdiği anlamı öğ­ rcncbiliri.z . Ancak en iko nu bir.öğrenim süreciyle. Sözcüklerdeki an­

lam değişmelerinin, sözcüklerin betimlediği nesnelerdeki değişme­ lerden daha yavaş olması zorunluı<lur. Sözcük anlamların<la hiçbir değişme olmaması zorunlu değil. IBclki mantık ve matematiğin so­ yut sözcüklerine uygulanmaz bu. Böyle sözcüklerin, önermelerin ma<ldcsine <leğil, yaln ı zca biçim ine: uygulandığını görr:n üştük. B u ra­ <la <la mantık ve m at e m at iği ken<ll i ne özgü bulmaktayız yine. Pla­ ton, Pyt hagorasçıların e tk i s i altın<l:a, b a ş k a bilgileri e peyce matema� · t i k l e kaynaştırm ış. Bu ya n l ış ı en büyük lilosolların çoğuyla · payhtşc m ış tı r. Fakat, ne o!Sa yanlış yanl ışll ı r .

KON U XIX

ARİSTOTELES METAFİZİGİ

Herhangi bir önemli filosofu, özellikle Aristotcles' i inceler­ ken, onu, 1 - Kendinden önce gelenlerle; 2 - Kendinden sonra gelenlerle ilişkisi yönünden ele almak gereklidir. Birinci yönden Aristotelcs' in art amları (meziyetleri), ikinci yönden eksikleri büyüktür. Bununla birlikte, eksiklikleri koriu­ sunda kendinden sonra gelenler çabuk sorumludurlar.

Yaratıcı Grek düşüncesinin sonuna yetişen Aristoteles' in ölü­ m ünden sonra, dünyanın eş büyüklUkte bir filosof yetiştirmesi için 2000 yıl geçmesi gerekmiştir. Bu uzun çağın s Ô nuna doğru, onun otoritesi hemen hemen kilisenin otoritesi ölçüsünde tartışmasızdı ve bilimde, felsefedeki gibi ilerlemeye ciddi bir engel olm uşt u.

XVJ I . yüzyılın başlangıcından beri hemen her ciddi anlıksal ilerle­ me, bir Aristoteles öğretisine karşı girişilen saldı rıyla başarıya 'ulaş­ mıştır. Mantıkta bu, günümüz için de doğrudur. Fakat, ondan önce gelen filosoflardan, belki Demokritos dışında herhangi biri, eş oto­ riteye sahip olsaydı, durum eş ölçüde yıkımlı olacakt ı. H aksızlık et­ memek için, Aristoteles'in ölümünden sonraki ününü ve aşırı biçim­ de kınanmasını unutmalıyız.

Aristoteles, yaklaşık İ . Ö. 384 yılında ·Trakya' nın (Thracia) Stageiros kentinde doğmuştu. Makedonia krallığının aile doktorlu­ ğunu kalıtım yoluyla devralan birinin oğlu olarak Aristoteles 18 ya­ şında Atina'ya gelen Platon' un öğre ncisi olmuş, öğretmeninin İ.Ö.348 - 7'de ölümüne değin hemen 20 yıl Akademia'da kalm ış, sonra yolculuklar etmiş, H ermias adlı bir tiran ın yeğeni ya da kız kardeşiyle evlenmiştir. (Karısı için Hermias' ın kızıdır; denir. Hermi­ as' ın odalığı olduğu konusunda kötü bir söylenti de vardır. Tiranın iğdiş olması olgusuyla çürütülür bu düşünceler). İ. Ö. 343'te 13 ya­ şındaki Alexandros' a (İsken der) öğretmen olan Aristoteles, öğrenci275

si 1 6 yaşına varana değin görevinde kalmıştır. Bu yaşta Alexand­ ros'un babası, oğlunun yetiştiğine karar vererek onu naip yapmıştı.

Aristoteles' lc Alcxandros' un ilişkileri konusunda sorulacak her so­ runun karşılığı karanlıktır. Konuyla ilgili e fsane l e r de uydurulduğun­ dan karanlık olma özelliği daha da artar. Birbirlerine yazdıkları, ge­ İı.elliklc u yd u r m a olduğu varsayılan mektuplar bulunmaktadır. Her ikisine de hayran olanlar, öğret m enin öğr e n ci y i etkilediğini s ôyl c r­ lcr. H egel, "Alcxandros, felsefenin uygulanımsal yararını gösterm iş­ tir" der. A. W. Benn şunları söylüyor: " Eğer felsefe k e n d i si için Alc­ xandros' un karakterinden daha iyi bir tanık gösteremiyorsa b u bir şanşsızlıktır. . . Ş ı m a r ık , sarhoş, ez i ye tç i , k indar, boş <lüşünceli, Skoı.t ( İ skoç) oym ak b a ş l a r ı n ı n k ö tü l ü k l e rini b i r D oğ u d espo tun u n ç ı l g ı n l ı ğ ın d a t o p l a m ı şı n ıekiy<li Alexandros;" (Grek Filozoflan , c . I , s . 285 ).

Kentli adı m a Alc xa n <l ros u n ki şi l i ği ko n us u n d a u z l a ş ırım B c nn l c . Y a l n ı z o n u n y a p t ığı n ı n b üyü k ölçüde ön c m l i , b üy ü k ö l ç ü ­ de yararlı olduğun u d üş ü n ü r ü m . Çünkü, onsuz, bütün H e l l c n uygar­ lığı d a r m a d ağ ın olabilir<li. Arisıoteles' in Alexandros üzerindeki etki­ si konusunda b i ze a k ıl c ı gör ü ne n h e r ş e yi tah m i n etmekte bağımsı­ zı, . B e n n ' e aşırı gibi gelen etkiyi sıfır sayıyoru m . A l c x a n d ro s , istek­ li ıc t u tku l u b ir ç ocu k t u . B ab a s ı y la geçi n c m i yo r<l u ve o l a s ı l ı k la öğre­ niminde sabı rsızdı da. A risıoıelcs h i çb i r dc\:lc ı i n 1000 <len çok yu rt ­ taşa sahip o l m a m a s ı ge rektiğin i d ü ş ü n m ü ş ve al t ı n orta öğ r e t i si n i öğütlemişti (Etlıika, 1 1 70 b ). Öğrencisinin onu, babası yönümlcn kendini yaramazlıktan a l ı koym a k için gö n de ri l m i ş sıkıcı, yaşlı b i r u kaladan ba ş k a b i r i s a yd ı ğ ı n ı düşünemiyorum. A l cxa n d r os' u n, Aıi� na uyga r l ı ğ ın a züppece bir saygı duyduğu doğrudur. Bar b ar olm adı­ ğını k a n ı tl a m a k İsleye n, b ü t ü n Alcxandros soyu na özgü bir tutum­ du bu ve XIX. y ü zyı l R\.)s s oyl u l a r ı n ı n Paris' e gösterdikleri saygı ya benziyordu. Sonuçla, böyle b i r d u r u m u , A ristoteles e t k i s i n e bağlıya­ nı ayız. Al c xa n d ro s' ta b u ka yn a k t a n ge l m e o lanağı n a sahip başka bir ö ze l l ik gör e m i yo r u m '

'

,

.

Siyaset ü z e rin d e k i düşünceleri, kent devletleri d ö n e m inin , ar­ tık im paratorl uklar dönemine dönüşt üğü olgusunu h a lifç e u n u t ur gö r ü n e n Aristotelcs üzerine Alcxandros'un bu denli az etkide bu­ lunması daha çok şaşırtıcıdır. Aristoteles' in, so n un a değin Alcxan<l­ ros' u, felsefeden anlaın ıyan, te m be l ve d i k başlı bir çocuk o l ar a k düşündüğü n ü sanırım. Bu iki büyük a d amı n bağlantısı, bütünüyle ayrı dünyalarda yaşamışlar gibi ve r i m si z olmuştur.

276

İ.Ö. 335'ten i. Ö . 323'e (Alexandros' un öldüğü yıl) değin Ati­ na' da yaşamış olan Aristoteles, işte bu 12 yıl içinde, okulunu kurmuş ve yapıtlarını yazmıştır. Alexandros' un ölümü ardından At i n a lıla r başkaldırmış ve Aristoteles dahil onun dostlarına karşı çıkmışlardır.

Dinsizlikle suçlanan Aristoteles, Sokrates gi bi davranmayıp, cezadan kurtulmayı kaçmakta bulm uş, bir yıl sonra da ölmüştür (İ. Ö. 322).

Bir filosof olarak Aristoteles, kendinden öncekilerden pek çok yönüyle ayrılır. İlk kez bir öğr e tici gibi yazan odur. D e n emel e r i sistematiktir, mantıksal tartışmalar içerir b a şlıkl ar la bölünmüştür.

M esleği öğr et m e k olan bir k iş id i r o, es in l en m iş bir peygamber de­ ğil. E le şt i r e l öze n l i ve kuru, B akch os taşkınlıklarından iz ta ş ıma­ 1 yan y<ipıtlar yazmıştı r . P l at o n ' d ak i O r p h e os öge le r i Ar istot c l c s ' t e çözü ş müş ve güçlü bir sağduyuyla k a rışmı ş t ı r . Onun Platoncu oldu ­ ğu ye r d e , doğal yapısının, b ağlı bulunduğu öğretinin b a s k ı s ı altına girdiği duyulur. Tutkulu, ya da d e ri n bir anlamda d ins el d eğ i l dir . . Kendinden önce gelenlerin ya n lışla r ı , ge nçl i ği n , olanaksızı cl<le et­ meye ç ab a l ıya n gö r kem li ya n lış l arı türündendir. Aristoteks' in yan­ lı ş l a rıys a , ke nd i s i alı ş ılmı ş ö n ya rgıl a rd an ku r t ara m aya n bir yaşın yanlı ş l ar ıdı r. Ayr ı n t ıl a ra i n m e kt e ve eleştiride çok iyidir o. Fakat te­ mel a ç ıklık t an ve t i tan i k bi r at e şt e n yo ksu n o l d uğu i ç i n b üyük bir ya­ pı kuramamı ş t ı r (*).

TÜM ELLER ö(; RETİSİ

Aristoteles metaphysika'sına hangi noktadan b a ş l a n mas ı ge­ r e kt iğini kestirmek güç. H e r h alde en iyi nokta onun düşünler (idea­ lar) ku r amı n ı eleştirdiği ve buna k a rş ı l ık ke ndi tümeller öğretisini ileri sürdü ğü nokta olmalı. Düşün'lere karşı, çoğu Pl a to n ' u n Panne­ nides' inde yer alan iyi kanıtlar çıkarır ort aya . �n g üç l üsü " üçüncü kişi" kanıtıdır: E ğe r kişi, (ideasal) k i ş iye benzediği i çin kişiyse, dü­ ş ü n s e l kişinin d e , sı ra d a n k i ş i n i n de be n zed iği da h a dü ş üns e l bir ki­ şi olmalı. Ayrıca, Sokrutes hem i n sandı r hem hayvan. Dolayısıyla düşünsel k i ş i n in ele düşü n se l hayvan olup olm a d ı ğı konusunda bir soru sorulabilir. E ğe r düşünsel kişi düşünsel h ayva n s a , hayvan türle­ ri ölçüsünde düşünsel hayvanlar bulunmalı. Kon u yu sürdürmek ge­ reksiz. Aris t otel es bir miktar bireyin bu yüklemi paylaşması duru( *)

Russelrın bu kanısını büyük kuşkuyle karşılamak gerek. Aristoteles'in sa­ vunmak. doğallıkla konu dışı şimdilik (Ç.N.)

277

munda bu paylaşm an ı n , b i r eyle r i n ken d il er i yl e aynı türden olan şe­ . ye değil, daha d üşü nsel bir şeye ilişk i n olm a sınd an doğa cağ ı n ı aç ık ­ lar. Belkili (muhtemel) sayı l abili r daha çok bu. Ancak a çık l ı k t an yok su n o lduğu i çi n orta çağl a r da adçılarla (no minal i s tl e rle) gerçek­ çil e r (realistler) ar as ı n d ak i uzlaşmazlığa yol açmıştır (Aristoleles'in öğr eti s i ) Aristotelcs mctaphysika'sı, kabaca, kamu duyusunda eritil­ miş Platon metaphysika'sı olarak t a nı m l a n abil i r. Aristotcles' i anla­ mak güçtür. Çünkü, Platon'la k a m u d u yus u k o layca bir araya ge l e ­ mez. A ristoteles' i anlam aya kalk a n l ar , b i r sü r e o n u n P lat o n cu l uğ u yeni bir sözlükle dile geti rdiğini düşü n ü r ler. Aristoteles' in tek bir yapıtı üzerinde d u rmakla ye ti nm e m e l i . Bir ya pı t ı öbürünü düzeltir ya da bütü n l e r . Onun hem t ümeller hem de madde ve biçim kura­ mını anlamanın en kolay yo l u , önce görüşünün yarısı olan kamu d u ­ yu s u öğr e t i s ini i n c e l e m e k , so n r a b u öğr e t i ye get i rdiği P l a t on c u de­ ğişmeler ü zeri n de d ur m a k tı r. ÖZEL ADLAR VE S I FATLAR

Belirli bir n o kt a ya d e ği n tümeller öğretisi çok yalındır. D i l ­ de, özel adlar ve sıfat lar bulunmaktadır. Özel adlar " şeyler"e ya <la "ki ş il e r " e uyg ula nır . Bu " ş ey" l e r ya d a " k i şi le r " in her biri, söz konu­ su adın u yg ul a n dı ğı tek şey ya da tek kişidir. G üneş, Ay, Fransa, N a p o le o n tektir. bu adların uygulandığı şeyleri n çok sayıda örneği yoktur. Öbür yandan " kedi" , " köpek" , " insan" , " yuvarlak" v. ö . t ü r ün ­ d e n sı fat lar çok cismin anlamlarıyla i lgilidir. Aristoteles " t ü m e l " söz­ cüğüyle pek çok iiz n eye yüklenebilecek yapıda o l a n ı ve ' b ir eys e l ' sözcüğüyle de b öyl e bir yapıya sahip olm ayanı a m a ç l ı yo r um" diyor. !feri Hemıenias (De lnteıpreıaıione), 17 a. j Özel adla anlatılan " töz"dür (cevherdir). " İ n s a n ya <la "kişi" türünden bir sıfat ya da sın ıf adıyla anlatıhınsa " t ü m c l"dir (kül l idir) .

Töz "bu", tümel "bu gibi" dir. Tüniel bir şey türünü göstesir, g ün ec i bir özel şeyi değil. Bir töz değildir tümel. Çünkü o, b ir "b u " d eğ il ­ d i r : (P l at on ' u n gökte ki ya t a ğı , onu k avray a n l a r için <le '' bu" olacak. tır. Aristotcles' i n. P la ton ' l a uyuşmadığı nokta düze nitelendirmeli burasını. ) "H erhangi bir tümel terimin bir tözün adı olması olanak­ sız görünür. Çünkü . . . h e r şeyin tözü ona özgüdür. Başka bir şeye i l i şk i n olamaz. Tümel ortakt ır. Çünkü bir şeyden d ah a çoğ u n a iliş. k i n o l a n , tümel adın ı alır" . B uraya değin sorunun özü, tümelin ken­ di başına d eği l özel şeylerde varol<luğudur.

278

FUTBOLCU ÖRNEGİ

Yüzeyden, Aristoteles öğretisi yeter ölçüde basittir. "Futbol oyunu diye bir şey vardır" dediğimi varsayalım. Çok kişi bunu, bey­ lik bir doğruluğun dile getirilmesi olarak görecektir. Fakat, futbo­ lun, oyuncular olmadan var olduğunu öne sürsem, haklı olarak, saç­ maladığım söylenecektir. Aynı biçimde, yalnızca, anne ve babalar olduğu için annelik ve babalık diye bir şey; yalnızca tatlı şeyler bu­ lunduğu için tatlılık diye bir şey, yalnızca kırmızı şeyler bulunduğu için kırmızılık diye bir şey olduğu savunulur. Bu bağımlığın (ilişki­ nin) karşılıklı olmadığı varsayılır. Futbol oynayan kişiler hiç futbol oynamasa da var olacaklardır. Tatlı olanJar, acıya dönüşebilir. Ge­ nellikle kırmızı olan yüzüm, benim yüzüm olmayı sürdürdüğü h a lde solabilir. Bu yolda, bir sıfatla amaçlananın, varlığı için, özel bir ad­ la amaçlanan şeye bağlı bulunduğu; tersine, özel bir adla amaçlana­ nın, varlığı için b i r s ı fata bağlı bu l u n ma dığı sonucuna varılır. Sanı­ rım Aristoteles' in söylemek istediği bu. Ö ğretisi bu noktada, başka pek çok noktada olduğu gibi, sudan ayrıntılar üzerinde bile özenle duran ve öğretici bir hava içinde ileri s ü r ül en bir kamu duyusu ön­ yargısıdır.

Kurama kesinlik vermek kolay değil. Futbolun, futbol oynı­ yanlar olmaksızın var ol m ayac ağı onaylansa bi l e , şu ya da bu futbol­ cu olmaksızın yine de var olabilirdi futbol. B u kişinin fut bol oyna­ madan da yaşıyacaği onaylansa bile, he r h a ngi bir iş ya pm ak s ı zı n var olacağı d ü şünü l e m e z Kırm ızılık, herhangi bir özne olmaksızın vat olamazsa da, şu ya da bu özne olmaksızın olabilir. Aynı biçim­ de bir özne herhangi bir n itelik olmaksızın varolamaz, şu ya da bu n itelik olmaksızın var olabilir. Ş eyl e rle nitelikler arasındaki ayrılık konusunda varsayılan temel, sanal (illusory) görünüyor. .

YAPMA DİL

Ayrılığın temeli, gerçekte dilseldir, söz dizininden türem iş­ tir. Dilde özel adlar, sıfatlar, bağlantı sözcükleri vardır. "John, Ja­ mes'ten daha uzun" diyebiliriz. Burada "John" , "James" özel ad, "bilge", " aptal" sıfat, " d a h a uzun" bağlantı sözcüğüdür. Aristoteles' ­ ten beri m etafizikçiler, bu sözdiziinsel ayrılıkları metafizik olarak yorumlamışlardır. Onlara göre John ve Jaınes töz, bilgelik ve aptal­ lık tümeldir. (Bağlantı sözcükleri bir yana bırakılmış ya da yanlış yo­ rumlanmıştır.) Yeterli bir özenle metafizik ayrımlar, sözdizimsel ay279

ım l arl a ili şkili bulunabilir. Eğer, böyle Oir d u rum doğa ca ksa o, ile­ neksel ( a r izi) olarak yapma bir felsefe c.lili yaratımını içeren uzun bir işlem sonucu doğacaktır. Bu yapma dilde, "John" , "James" gibi hiçbir ad, "bilge" , " aptal" gibi hiçbir sıfat bulunmıyacak; güne.lelik di­ lin bütün sözcükleri çözümlenip daha az karmaşık anlamlı sözcük­ lerle yer c.lcğiştirccek. Bu iş yapılana c.leğin, özeller ve tümeller soru­ nu ye t e r ölçüc.lc tartışılamaz. Sonunc.la bu sorunu tarlışamacağım ız r

noktaya varınca, tartıştığımızın, başlangıçta sanc.lığım ızc.lan tümüyle ayrı olc.luğunu gön:ccğiz.

Böylece, Aristotcles' in tümeller öğretisini açıkla yam adımsa bu, yineliyorum, o öğret inin açık olmaması yönünden. Fakat onun, düşünler (idealar) öğretisinde bir adım okluğu, gerçek ve çok önem­ li bir sorunu ele aldığı kesin .

Aristotelcs' ıe ve o n u n skolastik ardıllarında öne m li olan baş­ ka bir terim daha bulu n m akta: hiç de, tümelle e ş anlamlı ol mıyan " öz" terimi. " Yapınız ge reği ne iseniz özü n ü z ,ud u r . " Onun, kendi­ niz olmayı bir yana bırakmadan, yitircmiyccl·['.i ııiz öze lliği niz ol d u­ ğu söylenebilir. Sac.lece bir bireyin değil, bir t ürün de özü vardır.

"Aristoteles Mani ığı" nı incelerken öz kavramına döneceğim yine. �imdilik oıüın kesinl iğe yetene ksiz saçma bir kavram gibi göründü­ ğünü belirteyi m .

MADDE V E B İ Ç İ M Arisı oıclcs metaphysika'sında bir sonra ki nokta, biçimle m :ıddenin ayrım ıdır. (" Biçim"in karşılı olarak "madde" nin, "zihin"in k:ıPrl'I ı olarak " m adc.le"den ayrı olduğu .a nlaşılmalıdır önce . ) Burac.la, bir kam u c.luyusu göze çarpıyor. ancak Platoncu de­ ğişimler t ümeller durum unda olduğundan daha çok önemli. Bir merme�· yontuyla girebili riz konuya. Burada mermer m addedir.

Yontucunun verdiği kı lıksa biçim. Aristoı cles' in örneğini de alabili­ riz: Pirinç küre yapabilir biri. Pirinç m addedir, küresell iksc biçi m .

A ristotclcs, m adc.lenin biçim aracılığiyle belirli herhangi bir şey olduğunu anlatarak sürdürür sözlerini. Bu belirli şey özdür.

Amaçlanan kanıu duygusudur, c.liipedüz. Bir "şey" sınırlanmış olma­ lı. Onun sınırı, biçimini çıkarır ortaya. B e l l i hacimde su alalım söz­ . gclimi. Bu hacmin herhangi bir bölümü, geri kalandan bir kap içi­ ne konulmakla ayrılabilir. Ayrılan bölüm bir "şey" olur. Parça, bir

280

kökten olan (homojen) kütlenin geri kalanından ayrılmadıkça bir "şey" değildir. Bir heykel pir "şey"dir. Onu yapan mermer, bir bakı­ ma, büyük bir taş parçası olduğu zamanki ya da taş ocağındaki yapı­ sını değiştirmemiştir. Doğal olarak, t ö zs ell i ği verenin biçim olduğu­ nu söyliye m eyi z. Atomcu varsayımın imgemize yerleşmesindeki ne­ den budur. Bununla birlikte eğer her atom bir şeyse, başka atomlar­ dan ayrılması, sonuçta.l:>ir anlamda " b i ç im e " sühip olması a ç ıs ı n d a n böyledir bu. · i İ lk bakışta güç görünen yeni bir anlatıma geliyoruz şimdi: Tinin, vücudun biçimi olduğu söy l e niyor. B ura d a b i ç i m i n k ı l ı k a n la m ı n a ge l me d iğ i açıktır. Sonra ti ni n , vücudun biçi111 i o ld u ğ u k o n u su n ­ . d a k i an l a yışa d ön e ceği m yine. Şi m d i l i k A r i s t ot e l e s s i ste m i n d e b e d e­ ni , amaç bi r l i ği n e ve " o rgan i zma" s özcü ğü yle çağrıştmlığımız özel­ li k ler e s a h i p bir şey yapanın tin o l d uğ u n u belirt m e kle yetineceğim.

O sistemde göz ü n ama cı görme k tir . Fakat o , b Ô d e n d e n ayr ı l d ı ğı an görmez. G e r ç e k t e gö r e n t i n d ir . " B iç i m " in m adde parçasına birlik veren şey olduğu, birliğin sürekli kalmasının ge ne ll i kle e re kb i l i m ( t el e ol oj i ) a ç ı s ı n d a n söz k o ­ nusu edilebileceği görü l e cek ti r . BiÇi m i n bundari daha çok özellikler i çe r d iği ortada. " Daha ço k " sözcüğü, güçlüğü anlam ı n a gelir i ş in . .

Bi r ş e y i n biçimi, s öy l e n diği ne göre, onun özüdür \'C ilk töz­ dür. biçimler tözseldir, tümeller değildir. Bir k i ş i p i r in çt e n bir küre ya pt ığı n da , madde ve bi ç i m önceden <le var d ı r . Kişi n i n b üt ü n yaptı­ ğı onları bir araya get ir m e k tir . Biçim i, k ü r eyi ort aya koym aktan da­ ha ç o k b e l i r liyo r d eğ i l d ir . M a dd eye sahip değildir h e r şey. Başlan­ giç ve bi t i m s i z şeyler vardır. U zay i ç i rid e devineb i l i r olanlar d ı ş ı n­ da, maddesi yo k t u r o n l a r ı n ( D o l ayıs ı yl c , b i çi m i ortaya konamaz on­ ların Ç.N.) Şeyler p r at i kte biçim edinerek çoğalır, biçimi ol m aya n m ad d e gi z il d i r (bilk uwe bulunan b i r ş e yd i r . ç.N.. ) ­

B İ Ç İ M KAVRAM I N I ELEŞTİ Rİ

B i ç i m l e r i n or taya ç ı k tı kl a r ı ma d d e den bağı m � ız olarak töz ol­ · dukları görüşü, Aristotelcs'i Platon idealarına karşıt kanıtlara gö t ür­ müş gibidir. Tümelden bü t ün ü yl e ayr ı bi r b i ç i m d üşü nm üş t ür Aris­ toteles. O biçim tümelle çok yönden aynı özelliğe sahiptir. B i çi m i n , , maddeden daha gerçek olduğu söylenir. Tek gerçek olan, ideaların anımsamasıdır bu. Aristoteles' in, Platon metafiziğinde yaptığı değiş­ me, kendisinin ileri sürdüğünden daha az görünüyor. Zeller tarafın281

dan da onaylanmıştır bu görüş. Madde ve biçim sorununda şunları söyler Zeller: "Aristoteles'in bu konuya açıklık gerektirmesinin son a ç ı k l a­ nımı, Platon'un ayrı bir töz saydığı idealarına olan eğil i m ind e n , gö­ r e ceğim iz gibi, kendini ancak yarı yarıya kurtarmış olmasındadır.

B i ç im ler Platon' un idealarında da olduğu gib i, tüm bireysel şeyleri ko ş u ll ayıcı olarak kendi metafizik varlıklarına sa hi p ti . Şöyle desek az çok doğru konuşmuş oluruz: A r ist otel e s id e al ar ın de n ey le m e so­ nucu b c l i r l c m is i ni istekle kabul ettiğinde, onların en sonra, deneyle­ me ve doğrudan doğruya a l gı d a n en çok uzaklaştıkları noktada, in­

san düşüncesinin mantıksal ürünü olmaktan, duyulur üstü bir dün­ yanın dolaysız önduyusuna ve anlıksal sezginin bu anlamdaki nesne­ sine doğru biçim değiştirdikleri va r saymıştır. " (A ristoteles, c. 1 , s.

204).

Arislotelcs' i n bu eleşti riye bir ka r şıl ı k vereceğini sanm am. İ mgcliyebildiğim tek karşılık, hiçbir iki şeyin aynı biçime sahip olım­ yacağı konusund·a olabilirdi. Bir kişi iki pirinç küre yapsa (böyle d ü­ şi.\nınem ize engel yok) onlardan her biri tözsel, özel, tümel bir " kü­ rclik" in örneği ohın fakat t ümel " k ü relik"le özdeş bulunmayan, ken­ dine özgü bir kürelik içerecektir. Y u k ar ıya a ld ığ ı m parçaların, hu yorum u hemen desteklediğini sanmam . Özel kürcliğin, Aristote­ lcs' in görüşüne göre bilinemez olduğu tartışmaya açıktır. Daha çok biçim ve daha az m ad deye ortaya Ç ! k t ı k ça , şeylerin gittikçe bilinebi­ lir olduğudur Aristotelcs metaphysika'sının özü. Bu ancak, biçim, pek çok şeyde ortaya çıkabilirse, Aristoteles' in öbür görüş!Crine uy­ gun olur. Eğer çok şeyde ortaya çıkabilirse, . Aristotelcs' in öbür gö­ rüşlerine uygun olur. Eğer o, k üresel Şeyler ölçüsünde kürelik ör­ nekleri olan biçimler olduğunu söylüyorsa, felsefesinde köklü değiş­ meler yapm ası ge rekir. Sözgclimi, biçimin, onun özüyle 6zdeş okl u ­ ğu görüşü yukardaki zorlama yorumla( * } uyuşum içinde değildir.

Aristotcles' in madde ve biçim öğretisi gizille (bilkuvve olan) güneci · (bilfiil olan) arasındaki ayrıma ilişkindir. Katıksız m adde, (*)

282

Şeyle ri n. b içi ııı çoğalıp madde azaldıkça d a h a İ) il i n i r olacağı göriişii n ii n . bi ­ çi ııı i n çok özel şeyde ortaya çı kıııası koşu l uyla, Arisıoteles' in öbü r görüşleri­ ne uyuşuııılu olacağı yolund a k i zorlama bağdaştırma. Bu kaçamakla . Arisıo­ tcles' i n du yu l u r iist ü b i r d ü n yada . duyu lurüst ü anlıksal bir sezgiyle an laşıla­ b i l e n . bü t ü n varlı kların kendisine benzediği tek bir biçi m onaylamaya zor­ lanması gibi bir durum ortadan kalkmaktadir. (Ç.N. )

.

biçim gizilliği olarak anlaşılmıştır. Değişmeden sonra, söz konusu şeyin öncekinden daha çok biçime sahip olması anlamında bütün değişme, bizim " evrim" adını verdiğimiz şeydir. Daha çok biçime sa­ hip olan daha güncel (fii l i) sayılmıştır. Tanrı salt biçim ve salt gün­ celliktir. Böylece, hiçbir değişime uğramaz. Bu öğretinin iyimser ve erekbilimsel olduğu görülecektir. Evren ve onun içindeki her şey, daha önce geçenden sürekli olarak daha iyi olana doğru gelişmekte­ dir. Gizillik kavramı, anlatımlarım ızı bu kavramın ortadan kalktığı biçime çevirebilmemiz k.o şuluyla kimi bağlamlara uygundur. " Bir mermer blok gizli bir yontudur" , " Mermer bir bloktan, uygun işlem­ lerle bir yontu yapılabilir" anlamına gelir. Fakat gizillik temel ve i,n­ dirgenemez bir kavram olarak kullanıldığımla, daima bir düşünce karmaşıklığını gizler. Onu kullanması, Aristotelcs sisteminin kötü yanlarındandır.

Aristotelcs tanrıbiliıni ilginçtir ve metaphysika;sının öbür bö­ lümlerine sıkı sıkıya bağlıdır. G erçekle " tanrıbilim" bizim ;' metaphy­ sika" (metafizik) dediğimizin adlarından biridir onun içi n. (Meıaplıysika adıyla tanıdığımız yapıta bu adı Aristotcles vermiş değildir. ) Ü ç tür töz olduğunu söyler Aristotelcs: 1 Duyulur ve yok olabilir tözler; 2 Duyulur, fakat yok olabilir olmıyan tözler; 3 Duyulabilir olmayan ve yok olabilir olm ıyan tözler.

Birinci sınıfa bitki ve hayvanlar; ikinci sınıfa Aristoteles' in devinim dışında hiçbir değişmeye uğramadığına inandığı gök m ad­ deleri; üçüncü sınıfa da insanın akılcı tini ve Ta n r ı gi r e r -

-

-

.

·

TAN RI ÜZERİNE KANITLAR

Tanrı için ana kanıt ilk nedendir. D ev in i m i ortaya çıkaran bir şey olmalı ve bu şeyin kendisi devinm c m e l i·, 'hışlangıç ve bitim­ siz olmalı (eternal), töz ve güncell ik (fiili varlık) olmalı. İ stek n es n e ­ si ve düşünce nesnesi, Aristoteles' e göre, kendisi devinime girmek­ sizin devinime neden olur. B öylece Tanrı, sevilmiş olmakla devini­ mi ortaya çıkarır. Oysa öbür her· devinim nedeni (bilardo topuna benzer biçimde) kendisi devinim içinde olmakla iş görür.' Salt dü­ şüncedir Tanrı. Çünkü, düşünce, en iyi olandır. " Yaşantı da Tan­ rı'ya ilişkindir. Çünkü, düşüncenin güncelliği yaşantıdır ve bu gün­ cellik (Tanrı' dır. Tann' nın yalnız kendine dayanan güncelliği, en iyi 283

ve en bitimsiz (eternal) yaşantıdır. Böylece Tanrı' nın yaşıyan, bitim­ siz ve iyi bir varlık olduğunu söylüyoruz. Sonuçta, sürekli ve bitim­ siz olan yaşantı ve süre Tanrı'ya ilişkin. Tanrı böyle bir yaşantı ve süre di r (bitimsiz ve süresizdir. Ç.N.)." ( 107 2 b.)

"Söylenenden, -Tanrı'nın- bitimsiz devinmez, d u yu l u r şe yl e r ­ den ayrı bir t öz olduğu açığa çı ka r . Bu t öz ü n hcrh <1; ngi bir bü yü k l ü­ ğü (parçaya) s a h i p bulunmadığı ve bölünemez olduğu gösterilmiş­ tir . . . Ay'nı za ma nd a onun, etkenlik ve d eği ş m ez l iğ i de gösterilırı iş­ t i r . Çünkü ö b ü r bütün değişmeler, yer değişimi a nl ı nda n gelir" (1073 a).

Aristotclcs tanrısı bağı şt a ( l ü tu ft a ) bul unan H ristiyan Tanrı­ s ı ' n ı n y ü kl e m lerine sahip de ğ i l di r . Eksiksiz olandan, yani kendisin­ dL:n başka, herhangi bir şey ko n u s u nd a , düşün mesi, Tanrı' nın e ks i k­ siz oluşundaki değeri azalıacaktır. " Ş eyleri n en üstünü olduğundan, tanrısal d üşünce nin düşünmesi kendinden o J malı; onun d üşün m esi , d ü ş ü n m e ü z e r in e dü şü n m e dir. " (1074 b). Tan rı' n ın d ü ny a m ı zm var­ lığını bilmediği sonucuna varm a l ı yı z buradan. A risıotdes, Spinoza g i b i , i n s a nı n T a nr ı ' y ı sevmesi gerekt iğini, Tan rı' nın insanı sevmesi­ nin olanaksız olduğunu ileri sürer. " De \' i nm e m iş devi ngen" b i ç i m d e tanım lanamaz Tan rı. Ciiik­ bilimscl d ü ş ü n cde r ya 47 ya da 55 de ,·in m L: m i ş devinge n old uğu so­ nucuna gl i t ü rür ( 1074 a). Bunlr :·ın T a n r ı ' y a oları b ağ l a nt ı s ı açık de­ ğildir. D o ğal yorum, ge rçekten 47 ya da 55 Tanrı o l a c a ğ ı yolu nda­ dır. <; ü nki"ı , yuk arı daki Tanrı'yla ilgili p a r çaJ ar ın birinden sonrü Şiiy­ le sürüdür sözlerin i Aristoıeles: " B öy l e , bir töz mü ya da bi rdL:n çok töz mü varsayacağımız s oru s u nu bilmezlikten gelmemeli" 47 ya d a 55 de\'inmemiş dL:vingcnc v a r a n kamla girer ardından.

DÖRT TÜ R N E DEN

Devinmeıniş devingen kavra m ı güç bir k avr am d ı r. Modern zihinler i ç i n bir değişme n e d e ni n i n , daha önceki değişme o l m a s ı ve ev r e ni n b ü t ü nü yl e d u r ağa n kalması durumunda bitim siz durması ge­ rekir. Aristoıeles' in ne anl a tt ı ğı n ı anlamak için on u n nedenler konu­ s u n d a ne söylediğini dikkate a l m a k ge r e ki r. Ona göre, m addesel (material), bi ç i m se l , etker ve ereksel di ye dört tür neden va rd ı r . Yi­ ne bir yontu yapan bir adam ele alalım. Burada, yontunun madd e� sel nedeni mermer; biçimsel n ede n i , ortaya koyulacak yonlµnun özü; etker neden, keskinin mermere dok � nması; erek nedeni yont u -

284

cunun tasarladığı sondur. Modern terminolojide "neden'' terimi et­ ker n e d e ne özgü olm u şt ur. Devinmemiş devingen, erek nedeni o l a ­ r a k' görülebil i r ve kökçe Tanrı'yla benzeşmeye doğru bir evrim olan d e ği şm e ereği sağlar.

ARİSTOTELES DİNİ

Aristotcles' in, yapısı gereği, derin bi r d i nda r o lma dığını s öy­ l em i şt im. Onun dininin bir yönü, az çok ö zgür biçimde, ş öyle yo­

rum !anabilir: S a l ı d üşün ce mutluluk olarak bitimsizce vardır Tanrı. Kendi özlem ve isteklerini kendi kendine gerçekleşt irir. Gerçekleşmemiş ereğe s a hip d e ğildi r . Duyulur dünyaysa, tersine e k s ik t ir. Fakat , ya ­ şa ntı ya , i s t e ğe, özleme, eksik bir d üşünceye sahiptir. Yaşayan bü­ tün şeyler az çok haberlidir Tanrı' <lan. T a n rı hayranl ığı ve sevgis i y­ le d avr a n maya doğru itilmiştir. Böylece Tanrı bütün işlevliğin erek nedeni .olmaktadır. D e ğişme, m ad d eye biçim vermekle çıkar <ırta­ ya . Duyu l u r şeylerin söz konusu olduğu yerde, daima bir alt kat­ man olarak madde kalır yine, Yalnız Ta n rı ' dır maddesiz hiçim den k u r u l u olan. Dünya, sürekli olarak, daha büyük bir biçim aşaması­ na do ğru gitmekte, gitgide daha çok Tanrı' ya b enzeme ktedir.. M ad­ de tüm üyle ortadan ka l d ı rı l amadığı için, bütünlenmeden kalır iş­ lem . İ lerleme .ve evr im dinidir bu. Tanrı' nın du rağan (sta t ik) eksik­ s iz liği dünyayı yalnızca sonlu varlıkl.a rın ona k a rşı duydukları sevgiy­ le devindirir. P l ato n, matematik düşüncesine sahipti, Aristotcles <li­ riınhilim (biyoloji). Onların dinleri a rasınd aki ayrılık budur.

Aristotcles dinini tek açıdan görmektir böylesi. Bu din aynı za m and a e yl e m d e n çok, derin d ü ş ün ce için, bir yeğ l em e ve bir ek­ siksizlik sevgisi geti r m i ş ti. Onun tin öğret i s i , felsefesinin bir yönünü açıklar. ÖLÜMSÜZLÜ K

Aristotclcs' in herhangi bir biçimde, ölümsüzlüğü öğreti p öğ­ r e t m e di ği , onun ya pıtla rın ı açıklıyanlar ar a s ı n d a sıkıntılı bir soru ol­ muştu. Onun böyle bir öğreti ileri sürmediğini savunan İbn u S i n a ' y ı H ri s tiya n ülkelerde de izliycnler çıkmıştır. Bunlardan daha aşın ol an l ar ı n a "Epikurosçular" adı verilirdi. Dante, cehennemde bul­ muştu onları. Ge r çe k t e karmaşıktır Aristotelcs'in öğ r etisi . Ko l ayca yanlış anlamlara yol açar. Aristoteles, Tin Ü zerine adlı yapıtında, ti-

285

ni bedenle sınırlanmış sayıyor ve Phythagorasçı tin göçü m ü (tena­ süh) öğretisini alaya alıyor (407 b). Tinin, Aristoteles' in görüşüne göre bedenle ortadan kalktığı anlaşılıyor: "Tinin bedenden ayrılmaz olduğu sonucu çıkar bundan kuşkusuz" (413 a). "Ya da belirli ölçü­ de bedenden ayrılm ayan bölümleri vardır tinin" . Beden ve tin, mad­ de ve biçim gibi bedenin biçim i anlamında bir töz olmalı. Fakat, töz güncelliktir (bilfiil vardır Ç. N . ) Böylece tin, yukarda öz çizgileri belirtildiği biçimde bedenin güncelliğidir. (412 a). " Bir şeyin özü­ nün kesin formülüne karşılık olması anlamında tözdür. Bu, tinin, imdi belirtilen karaktere, yani yaşant ıya sahip bir bedenin kökçe ne olduğunu bildiren etken olduğu anlamına gelir" (41 2 b). " İ çinde gi­ zilscl bir yaşantı bulunan doğal bir cismin ilk güncellik aşamasıdır.

Böylece tanımlanan cisim, örgc nleşmiş bir bedendir (412 a). Tin ve bedenin bir olup olm adığını sorm ak, m ühür mumuyla mührün ona verdiği biÇi min bir olup olmadığını sormak ölçüsünde anlamsızdır (41 2 a). Kendi kendilerini beslem ek, bitkilerin sahip olduğu tek tin­ sel güç (43 a). Bedenin erek nedenidir tin (41 4 a)� TİNLE Z İ H İ N AYR I M I

Tin Üzerine adlı yapıtında Aristoteles, " tin"le " zihin" arasın­ da, zihni tinden daha az bağlı bir duruma get irerek bir ayrım göze­ tir, tin-beden ilişkisinden söz ettikten sonra şunlar! söyler: " Zihnin durumu başka. Tine aşılanmış ve ortadan kaldırılmaya yeteneksiz, bağımsız bir töz gibi görünür o" (408 b). "Şimdilik, zihin ya da dü­ şünme erki konusunda hiçbir tanıt yok elim izde. Bitimsiz olanın yok olup gidenden ayrı olması gibi tinden geniş ölçüde ayrı bir tin türü görünüyor o. Bütün öbür tinsel erklerden yalıtılmış olarak var olma yeteneğine yal nız o sahip. Tinin büt ün öbür bölüm leri, sözle­ rimden anlaşıldığı gibi, kimi karşıt anlamlara karşın, ayrı varlığa ye­ tenekli değil" (4 1 3 b). Zihin, bizi m , matematik ve felsefeyi anlıyan parçam ız. Nesneleri zamansız on un. Kendisi <le zamansız sayı lır so­ nuçta. Bedeni devindiren ve duyulur nesneleri kavrayan tindir. Ka­ rakterleri, kendi kendine beslenme, duyum düşünce ve <levingenlik­ le belirlenmiştir onun ( 4 1 3 b ) . Bedene ya da duyulara hiçbir bağlan­ tısı bulunmayan daha yüksek düşünce giirevine sahiptir zihin. B u bakımdan, ölümsüz olabilir. Tinin geri kalan bölüm üyse olamaz.

286

TİN BEDENİN BİÇ İ M İ D! R

Aristoteles' in t i n öğretisini anlamak için tinin, bedenin "bi­ çim"i ve uzaysal kılığın da (shape) bir tür "biçim" olduğunu anımsa­ malı. Tinle biçim · arasında ortak olan nedir? Sanırım bu ortaklık, bir m iktar madde üzerine birlik yüklemektir. Daha sonra bir yontu olacak olan mermer bir blokun parçası henüz, rriermerin geri kala­ nından ayrı değildir. Bir "şey" olmamıştır henüz, bir birlik de değil­ dir. Yontucu yontuyu yaptıktan sonra yontu, kılığından türettiği bir birliğe sahip olur. İmdi, tini bedenin "biçim"i yapan ana özellik, onun bedeni bir birim olarak ereklere sahip organik bir bütün yap­ masıdır. Tek bir organ kendi dışında ereklere sahiptir. Vücuttan ay­ rılan göz göremez. Bir bitkinin ya da hayvanın bütün olarak konu olduğu, onların bir bölümü konusunda söylcnem iyen çok şeyden söz edilebilir. Yapı ya da biçimin tözsel oluşu bu anlamdadır. Bir bitki ya da hayvana tözsellik veren, Aristotçlcs'in " tin" dediği şey­ . dir. Fakat "zihin" az çok ayrıdır. Bedene daha az içten bağlanmıştır Belki de bir parçasıdır tinin. Yaşıyan varlıkların, yalnız küçük bir azınlığı sahiptir ona (41 5 b). Salt düşünce olarak zihin, pratik olanı hiç düşünmediğinden, kaçınılacak ve izlenecek olanı söyliyemediğin­ den devinim nedeni olamaz (432 b ).

Az �ok değişik terimlerle de olsa Nikomachos Ahlakı' nda, benzer bir öğreti ileri sürülmüştür. Tinde, uscu (akılcı) olan ve akıl­ cı olmıyan birer öge vardır. Uscu olmıyan bölüm iki katlıdır:· 1 Yaşıyan her şeyde, dahası, bitkilerde bile bulunan büyü­ cü (vegetative) kat; -

2

-

Bütün hayvanlarda bulunan yiycst:I (iştihasal) kat (1 102 b).

Uscu (akilcı) tinin yaşantısı, bütünüyle ulaŞılabilir olm asa da eksiksiz mutluluk olan salt düşüncededir. " Böyie bir yaşantı, insan için çok yüksek olacaktır. Çünkü insan, insari oldukça böyle yaşaya­ mıyacak; ancak, içinde tanrısal bir tin oldukça ulaşacaktir ona. Bile­ şik yapımıza bu yaşantı üstün geldikçe onun işlevliği, pratik türden başka tür bir erdem denemesi olan yaşantının üstüne çıkar. Eğer in­ sana bakıldİğında tanrısal us (akıl), usla uyuşumlu yaşantı sıradan insan yaşantısına göre tanrısaldır. İ risan olarak insansal, ölümlü ola­ rak ölümlü şeyleri düşünmemizi salık veren kişilere kulak asmama­ lı; kendimizi olanaklı ölçüde ölümsüz kılmalı ve içimizdeki en iyi 287

şeyle uyuşumlu biçimde yaşamamız için gerek l i her yola baş vu r m a ­ l ı yı z. Bu çok küçük hacimde de ols a, d eğe r ve erk yö n ü n den her şe­

yi büyük ölçüde aşar" (1 177 b).

Bu parçal a rda n , k i şiyi başkasından ayı ra n b ir eyse ll i ği n beden­ le ve uscu olm ı yan tinle bağlantılı, uscu tin ya da z i h n i n , t a n rı sal ve kişi dışı old u ğu anlaşılıyor. Biri istiri d ye sever, b a şk a s ı ananas. On­ lar arasında ayrılığa yol açar bu nitelik. H albuki çarpım ç i zel ge sin i düştin<lüklcrin<le, d.oğ r u düş ün m e le r i k oş u l uy l a ay r ı l ı k ol m ı ya cak t ı r aralarında. Uscu o l m ıya n ay ı rı r b i zi , uscu o l a n bir l eşt ir i r . Böylece zihnin ya da usun ölümsüzlüğü, ayrı ayrı insanların kişisel ölümsüz­ lüğü d eğ il , Tanrı' nın öl ümsüzlüğünden alınan bir p aydı r . Pla t o n ve daha sonra H r i s t iyanl a r ca öğr e t il e n a n l amda , k işisel ölümsüzl üğe in a nm ış görünm üyor Aristoıeles. U scu o ld u k la r ı sürece i ns a n l a r ı n ölümsüz o l a n tan r ı s a l l ı ğ ı p ayl a ş t ı ğı n a i n anıyo r sadece. Yapısında, tanrısallık öge s i n i artt ırmak kendi elinde k i ş i n i n . En yü k s e k erdem böylesi. Ancak kişi, bütünüyle b aş a r ı ya ulaşırsa, ayrı bir ' kiş i olarak var o l m ı ya c a k t ı r . Aristoıelcs' in sözkrinjn ı e k o l a nakl ı yorum u d e ğ i l dir bu belki; ama samrım en d oğa l ı . ·

288

KONU XX

ARİSTOTELES AHLAK SİSTEM İ

Aristoteles'in yapıtları içinde, ahlak konusunda üç denemesi vardır. Bu denemelerden ikisinin, ardıllarınca yazıldığı genel olarak onaylanmaktadır. Üçüncüsü olan Etlıika Nikonıaclıeia' sının . ge rçe­ ğe uygunluğu, büyük ölçüde tartışm a dışı. Bu yapıtta bil e , ardılların­ ca yazılan yapı tların birinden aktarıldığı çok kişiı.;e ileri sürülen bö­ lümler bulunmakta (V., V., ve VII. bö l ü m l e r ) . Tartışmalı yanı gör­ mezlikten gel ecek ve yapıtı. bütün o la ra k Aristoteles' inmiş gib i ele al acağı m .

Aristoteles'in ahlak konusundaki gör ü ş l er i, daha çok, gü n ü­ nün eğitim gürmüş ve deneyimli k işiler i n e egemen kanılarını te m si l eder. Platon'un kanıları gib i , gizemci dinle doldurulmuş değildir; ve mülkiyet konusunda Devlet'tekine benzer kuramları deste k lc m iŞ ­ tir. Yordamlı ve iyi davranışlı kentlilerin bulunduğu aşamanın dah a üstüne çıkmayan ve daha altına inmeyenler, Etlı ika' da , davranışları­ nı düzene sokacağını umdukları i l ke ler in sistemli bir açıklamasını bulacaklardır. Etlıika Nkionıaclıeia'dan d a h a çoğunu bek leye nle r h ayalkı r ıkl ığ�na uğrar. Yapıt, ağırbaşlı, orta yaşlı kişilere hitap eder ve özellikle XVIL yüzyıldan beri, gen çle rin c o şkun l u k ve aşırı istek­ lerini bastırmak için kullanılmıştır. Derinlemesine d üş üne n l e r içi n h i ç de sevimli değildir. ·

Orada, iyi'nin tinin bir işlevliği olan mııtlıılıık olduğu söyl e ni­ yor. Aristoteles, Platon'un tini, uscu (akılcı) uscu olmıya n diye iki­ ye ayırması doğru bulunuyor. Uscu olmıyan bölüm, bitkilerde d<? bulunan büyüme ve bütün hayvanlarda bulunan yiycsi (işt i ha) d i ye iki başlık altında incelenir. Y iyesi, a r a dı ğı yiyecekl e r, usun onayladı­ ğı türden olduğunda, bir aşamaya değin uscu olabilir. Us, Aristote­ les'te, , yalnız başına salt düşünsel olduğundan ve yiyesinin yardımı olmaksızın pratik bir İŞievliğe yol açmadığı nd an, erdem konusunda yiyesinin bir aşamaya değin uscu olması esas.

289

Tinin iki bölümüne karşılık olan iki tür erdem vardır: ı

- Zekasal,

2

-

Alı/aksal.

Zekasal erdemler öğretimden, ahlaksal erdemler alışkanlık­ t an doğar. İyi alışkanlıklar biçimliyerek kentlileri iyi yapmak yasa koyucunun işi. Adil devinimlere girerek adaletli oluruz. Öbür er­ de mle r de böyledir. İ yi davranışlara ulaşmaya zoı'Ianarak, zamanla iyi devinim lere girmekte beğeni bulur oluruz. H am let' in annesine söylediklerini an ı msıyor insan: Yoksa

hile erdeminiz

011 1 1 mr

saym

siz.

A lq.,wnlık bir cmwı•ar Usu

mwllı,�ı yı ııan.

Şeyıam ı\fclc,�i

/Jcdc11 i11,

ôtc yandan .

Bağışlar iyisini Ert lcm iıı Ve

Giizclini Daın11ı ış111 ( * )

ALTIN O RTA

İ mdi altın orta öğretisine geliyoruz. H e r erdem, her biri kö­ iki uç arasında hir ortadır. Değişik erdemlerin i nce l e n mesiyle saptanır bu. Cesaret, korkaklıkla atılganlık; -cömcrtlik, m üs­ riflikle cimrilik; yerinde gurur, boş yere övünmekle aşırı alçak gö­ nüllülük; ince sözl ülük, sululukla kabalık; ağır b a şl ı l ı k , utangaçlıkla u t a n ma z l ı k arasındadır. Kimi erdemler uymaz görünüyor bu �ema­ ya. Sözgclimi, doğru sözl ülük. Aristoteles onun, toksözlülükle yap­ ma bir açık gönüllülük arasında bulunduğunu söyl e r (1108 a). Yal­ nızca, kişinin kendisi hakkındaki doğru sözlülüğe _uygulanır bu. Da­ ha geniş bir anlamdaki doğru sözlülüğün, Aristoteles şemasına n a­ sıl uydurulacağı n ı anlıyamıyorum. Aristoteles öğretisini benimsemiş bir belediye başkanı vardı. Görev dönemi sonunda, yan tutmakla t ü l ü k o l an

( * ) Hamlet, perde

290

­

ili, sahne iV (Çev.) '

yan tutmamak · arasındaki dar şeridi izlemeye çalıştığını anlatan bir konuşma yapmıştı. Orta n okta olarak doğru sözlülük görüşünün bundan daha saçma göründüğü yer pek azdır.

Aristoteles' in ahlaksal sorunlardaki kanıları, onun gününde uzlaşımsal olan kanılar türündendir. Kimi konularda, özellikle işin içine bir soylular sınıfı biçimi karıştığında:· zamanım ızın kanıların­ dan ayrılır. Biz insan varlıklarının en azından ahlaksal kuramda eşit haklara sahip olduklarını ve adaletin eşitliği içerdiği düşünürüz.

Aristotcles' se, adaletin eşitliği değil, kimi kez eşitlik olan doğru bir oranlıyı içerdiğini düşünür ( 1 1 3 1 b).

Bir efendinin ya da babanın adaleti yurttaşınkinden ayrıdır. Çünkü, bir oğul ya da köle bir m ülkt ür, kişinin kendi m ülkü karşı­ sında hiçbir adaletsizlik söz konusu olamaz (1 1 34 b). Köleler konu­ sunda bu öğreti, bir adam ın kölesiyle arkadaş olmasının olanaklı olup olmayacağı sorusuyla bağlantılı olacak küçük bir değişikl iğe uğ­ rar. " İki yan arasında ortak hiçbir şey yoktur. Küle canlı bir ·aygıt­ tır . . . Bu durumda, köle olması dolayısıyla bir köleyle arkadaş oluna­ maz. İ nsan olması dolayısıylc olunur. Çünkü, bir yasa sisteminden pay alabilen ya da anlaşm ada yanlardan biri olabilen herhangi bir kişiyle bir başkası arasında adalet görülür. Sonuçta, insan oldukça bir köleyle de dostluk kurulabilir" (1 1 6 1 a). Çocuk köt ü davranırsa baba onu kınıyabilir. Fakat çocuk ba­ basını kınayamaz. Çünkü çocuğun babasına, ödeme olanağı bulun­ mıyan bir borcu \.·ardır. B u borç, her şeyden önce çocuğun varlığı­ dır (1163 b ). Eşit olmayan i lişkilerde her kişi değerine göre sevi le­ ceğinden, aşağı olandan, üst ü n olanı; üstün olanın aşağı. olanı · sevdi­ ğindcn daha çok sevmesi doğru olur. Karılar, çocuklar, uyruklar; kocaları, anne babaları, tek yöneticileri (monarkları); kocalar, anne babalar ve tek yöneticilerin onları sevdiğinden daha çok sevecekler­ dir. İyi bir evlilikte " erkek, değerine uygun olarak ve bir erkeğin olabileceği konularda yönetici olur. Kadına uygun olan durumlar­ daysa yönetin_1 i kadına aktarır" (1 1 6 0 b). Kadının bölgesine uzanma­ malı erkek. Kadınsa erkeğin bölgesine hiç uzanamaz. Kadının mi­ rasçı olduğu durum larda kim i kez görülür erkeğin alanına girmesi.

YÜCE TİNLİ KİŞİ

En iyi_ birey, Aristoteles' ce anlaşıldığı biçimde, Hristiyan azi­ zinden çok ayrıdır. Onun yerli yerinde bir gurura sahip olması, ken-

291

di artamlarını (meziyetlerini) küçümsememesi, küçümsenmeye de­ ğer kişileri tersine küçümsemesi gerekir (1124 b). Gururlu ve yüce tinli(*) kiş i n i n tanımı, puta tapıcıların sağtöresiyle, H ri stiyanlığın sağtöresi arasındaki ayrılığı ve Nietzsche'nin Hristiyanlığı bir köle ahlakı gibi görmesini haklı bulduran anl.amı ortaya koyması bakı. romdan çok ilginç. " Yüce tinli olan çok şeyi hak ettiğinden, en yüksek aşamad a iyi olmalı. Çü n kü daha iyi insan daha çoğuna layıktır. En i yi insan­ sa en çoğuna. Gerçekten yüce t i n taşıyan kişi iyi olmalı böyle ce . Yü­ ce tinli k i ş i i ç in k o l l a r ın ı aş ağı yu ka r ı sallıyarak tehlik�den kaçmak ya d a b aşk a sına k arş ı yan lı ş bir iş yapmak yakışık almaz. Çünkü hiç­ bir şeyin kendisi için büyük olmadığı böyl e bir kiş i , hangi am açla o boş olmayan davr anışl ar d a bulunacak? Bu d u r um da yüce tinlilik bir tü r t acı gi b i görü nür erdemlerin. Çünkü o, erdem leri d ah a b ü ­ yük yapar ve erd e m k r arasında bulunmaz. Soyluluk ve karakter i yi ­ liği olmaksızın yüce . tinli olmak olanaksız olduğundan, zordur ger­ çekten yüc e tin e d in m e k. O da h a çok onur ve onursuzlukla i lgil idir . Öyl eyse yüce tinli, büyük ve iyi insanlarca verilmiş onurlardan, bu onurların kendi erdemlerine ancak yak l a ş tı ğı ya da kendi erde m l e ­ rinden d a h a az olduğunu dü şün e rek ılımlı biçi md e gönenç du yac a k ­ trr. Çünkü onun eksiksiz erdemine d eğe r olan h i çbi r onur buluna­ maz. Yine de he r h a n gi bir ö l çü d e ona ve r e cek daha büyük bir onur b u lun mad ığı n d a n kabul · edecektir verileni. Sıradan, h al k t a n ve su­ dan nedenlerle gelen onurları son aşamada küçümseyecektir. Çün ­ kü, hak ettiği bu d e ğ ildir onun, onursuzluk da değildir. Böyle bir ki­ şi için, küçük bir şey olduğu kişi için başka şey l e r de öyle olmalı . . .

Yüce tinlilerin dil eksi z ( m üs t ağn i ) olduğu d üşünü l ü r bu ba kı m ­ dan . . . Yüce tin li, s udan s akı n c al a r a a t m a z ke n di ni . . . Bü yü k sakınca­ ları göğüsler. Sakıncada olduğu zaman yaşantının değersiz ol d u ğu koşullar bulunduğunu b i l d iği nd e n, sakınmaz yaşantısını. Çıkar sağ­ layan, fakat kendine çıkar sağla n mas ı n d an sık ıla n kiş id i r . K arş ı l ık olarak daha büyük .çı k a rl a r sağl a maya yat k ı n d ı r . Böyl e ce yüce tinli­ ye b ir iyili k yap a n kar şı lığ ı nı almaktan ayrı olarak, ona b o r çl anmış (*)

292

Grekçe sözcük, sözel olarak "yüce tinli" anlamına gelir. İ ngilizcede bunun Latin dilindeki karşılığı kullanılmaktadır. Oxford çevrisi "guru rl u" diye kar­ şılıyor onu. Modern kullanımı içinde hiçbir sözcük, Aristoıeles'in amaçladı­ ğı anlamı tam olarak veremez. Fakat ben "yüce tinli" sözcüğünü yeğliyor ve onu Oxford çevirisinin "gururlu" sözcüğü yerine kullanıyorum.

olacaktır . . . Hiçbir şey istememek ya da bir şeyi seyrek olarak iste­ mek, sağa sola hemen yardıma koşmak, yüksek onura sahip olanla" ra büyüklük taslamak, orta sınıfa alçak gönüllülük, yüksek mevkide bulunanlara gönüllülük göstermek yüce tinlilerin belirtilerindendir.

Yüksek mevkide bulunanlara karşı üstün olmak güç ve aza­ metli bir iştir. Orta sınıfa karşı iddiasız olmaksa kolay. Büyüklere azametli davranmak, güçsüze güç gösterisi yapmak ölçüsünde adi bir davranıştır . . . Yüce tinli nefret ve sevgisinde de açık olmalı. Çün­ kü, kişinin duygularını gizlemesi, yani doğruluğa halk düşüncesine aldırış etmesinden daha az aldırış etmesi korkak işidir . . . Küçümseyi­ ci olduğundan, yüce tinli başkasına söz söylemekten bağımsızdır. Sı­ radan halka karşı alaylı biçimde konuşması dışında yapısı gereği hep doğru söyler . . . Gözünde hiçbir şey büyük olmadığından şuna buna hayran olacak adam da değildir ... Övülmeye, başkaları yerine ayıplamaya aldırmadığından� ne kendi ne başkaları hakkında konuştuğu için dedikoducu da değildir . . . Kazançlı ve yararlı olandan çok, güzel ve kazançsız olana sahiptir . . . Yavaş adım atar; derinden gelen bir sesle, tane tane, bilgece ·konuşur . . . Böyle bir kişidir yüce tin­ li. Ona erişemeyen ve onu aşan kişi boştur" (1123 b- 5 a).

-

Boş bir adamın ne olduğunu düşündükçe titriyor insan.

Yüce tinli kişi hakkında ne düşünülürse düşünülsün, açık olan bir şey var: O tür kişi çok bulunmaz bir toplulukta. Erdemin güçlüğü dolayısıyla, erdemli pek çok kişi bulunamayacağı anlamın­ da söylemiyorum bunu. Anlatmak istediğim, yüce tinli kişinin er­ demlerinin, geniş ölçüde; onun apayrı bir toplumsal makama sahip olmasına dayandığıdır. Aristoteles, ahlak sistemini siyasetin bir dalı olarak görmektedir. Gururu övdükten sonra, tçk yöneticiliği (mo­ narşiyi) en iyi, soylular yönetiminiyse ikinci. aşamada saym ası şaşırtı­ cı değil. Tek yöneticiler ve soylular yüce tinli olabilir. Fakat sıradan yurttaşlar böyle bir örneğe göre yaşamaya giriştikleri an gülünç ola­ caktır.

SİYASAL B İ R SORU

Yarısı ahlak sistemine ilişkin, yarısı siyasal bir soru ortaya çı­ karır bu. Ana düzeniyle en iyi şeyleri pek az kişiye özgü kılan ve ço­ ğunluğun ikinci aşamadaki en iyiyle yaşamasını istiyen bir t0pluluğu ahlak açısından yeterli sayacak mıyız? Platon ve Aristoteles ''.evet" der bu soruya, Nietzsche de uyuşur onlarla. Sundurmacılar (stoik-

293

' !er), Hristiyanlar ve demokratlarsa "hayır" k arşılığını verir. Fakat, onların "hayır" deyişinde b üyü k ayrılıklar vardır. Sundurmacılar ve ilk Hristiyanlar, en büyük iyinin erdem olduğundan, d ı ş koşulların, kişiyi iyi olmaktan alıkoymayacağından söz ederler. Böylece, top­ lumsal sistem arama gereği yokt ur. Bir demokratsa te rs i n e , genel­ l i k l e hiç değilse siyaset söz konusu oldukta, en önem li ge r e kl e r i n erk ve m ülkiyet olduğunu savunur, ad al e t si z o l a n t o p l u m s a l s isteme b aş eğmez.

ERDEM

Sundurm acı (Stoik) ve H ri s t iya n gö r üş ü , e r d e mi n efendi öl­ çüsünde köle i ç i n de olanakl ı okluğunu ileri sürdüğünden, Aristote­ lcs görüşünden çok ayrı bir erdem kavra m ı nı ge rektirir. H ristiyan ahlfık sistemi, Aristoteles' in bir erdem saydığı guru ru onaylam az; onun bir kötülük saydığı alçak gön üllüğü över. Platon ve Aristote­ lcs' in, her şeyden üstün bir değer verdiği zekasal erdem leri hristi­ yan ahliikı yoksulluğu, alçak gö ri ül l ü lüğ ü erde m li sayabilmek için lis­ teden ç ıka r ı r Papa B üyük G regorius, gramer öğrettiği için bir pis­ koposu ağır biçimde kınam ışt ır. En yüksek erdemin azı nlık için ol­ t!uğı ı k()nusundaki Aristotelcsçi görüş, manLıksal olarak, ahliik s i s t e­ minın siyasete baş eğmesiyle bağlantılıdır. Eğer amaç, i y i birey ol­ maktan ç o k , i yi b i r to p l u l uks a o, içinde boyu n eğmenin yer aldığı bir t op l u l uk olabilir. Bir orkest rada birinci keman, obuadan daha önem lidir. Gerçekte ikisi de biitii11ii11 cksiksi::li{;i için gcrck/iı/ir. H e r kişiye yal ıLılmış bir b i r e y olarak en uygun düşeni ve rmek ilkesiyle bir orkestra kurmak olanaksızdır. Aynı şey, demokratik de olsa, bü­ y ü k modern bir devlet yönetimine uygulanır. M odern dem okrasi eski de m okrasilerden ayrı olarak, seçil m iş bel.i rli b i r eyl e r e , başkan­ lara, b a şb akan l a r a büyük güç bağışlamıştır ve onlardan, sıradan yurllitşlar<lan b ek l ed iği artamları (meziyetleri) beklemek zorunda­ dır. Halk, din ya <la si ya sa l uyuşmazlık terimleriyle d ü ş ü nmedi ğin ­ de iyi b i r b a ş ka nın i yi bir duvarcı ustasından daha çok o n u r l anmas ı ge r e k t iğ in i ileri sürebilir belki. Bir demokraside bi r ba ş k a n ı n t ü ­ m ü yl e A r i s t o t des ç e tanımlanan yüce t in l i kişi ol mas ı beklenemez.

Ortalam a yurttaştan ayrı ve kendi m evki iyl e ilgili be l ir l i artam ları ( m ezi ye t leri) ol�ası istenir. Bu özel artiı.mlar " a h l ak s al s ayı l m ay a eaktır belki. "Ahliiksal'' nitesini, Aristotelcs' in k u l l a n dı ğ ı anlamdan daha dar bir anlamda kullanmamızın nedeni b ud ur ,

.

,

"

.

294

­

Hristiyan dogmasını n bir s;onucu olarak, zekasal artamlarla öbür artımlar arasındaki ayrım, Gırek dönemlerinde olduğunda!! da­ ha keskindir. Bir adamın büyük biır şair, bir besteci ya da ressam ol­ ması bir artamdır. Fakat, zckasall bir artam değil. B öyle bir kişiyi böyle yeteneklere sahip olduğu içi;n daha erdemli ya da cennete git­ meye daha liiyık sayamayız. Zekasıal artam yalnızca istem devinimle­ riyle, yani olanaklı eylem yollarındlan birini seçmekle ilgilidir. (Aris­ toteles' in bunu -1105 a- söylediği ·doğrudur. Fakat onun amaçladığı biçimdeki sonuçlar, Hristiyan yoruımundaki gibi büyük uzanımlı de­ ğildir.) Bir opera bestelemediğim içini ayıplanamam, çünkü opera bestelemesini bilmem . Bu konudalki yaygı n (ortodoks) görüş, iki ey­ lem yolunun olanaklı olduğu yer,de vicdanın bana hangi eylem in doğru olduğunu bildirdiği ve öbür yolu seçmenin günah olduğu gö­ rüşüdür. Erdem, pozitif herhangi bir şey olmaktan çok, günahtan kaçınm aktan ibarettir. Ahlaksal yiönden, öğrenim görmüş bir kişi­ nin, öğrenim görmemiş bir kişiden, zekinin aptaldan daha iyi oldu­ ğunu var saydıracak bir neden yo.ktur. Bu yolda, büyük toplumsal önemi olan bir miktar arta m sağ;töre bölgesinin dışında bırakılır.

M odern kullanımda " ahlı1ksal olmiyan" nit esi, " iste nmiyen" nitesin­ dcn · daha dar bir çerçeveye sahiptir. Apt al olmak, istenmiycn bir şeydir, fakat ahliik dışı değildir.

Pek çok modern filosof bunuınla birlikte böyle bir ahlak görü­ şü kabul etmiş değildir. Onlar önce iyinin tanımlanması, sonra ey­ lemlerimizin iyiyi gerçekleştirmeye yönelm esi gcrektiğin.i öğretmiş­ lerdir. Bu görüş noktası, mutluluğun iyi olduğunu ileri süren, Aris­ totelcs' in görüşüne daha yakındır. En yüksek mutluluğun Arisıote­ lcs' e göre yalnız filozofa açık olduğu doğrudur. Fakat, yine ona gö­ re bu, m utluluğun iyi olduğu kuramına bir karşı Jiuruş değildir. İ Kİ S I N I F AHLAKSAL KU RAM

Ahlaksal kuramlar, erdemi bir son ya da araç saymalarına göre iki sınıfa ayrılır. Aristoteles, bütünüyle, erdemlerin bir sona, yani mutluluğa araç olduğu görüşü nü benimsemiştir. " Son, bu du­ rumda, bizim özlemimiz olduğundan, üzerinde uzun uzun düşündü­ ğümüz ve kendilerini seçtiğimiz araçlar, araçlarla ilgili eylem ler, se­ çim e göre ve istekse! olmalı: İ mdi, eylemlerin iş görmesi amaçlarla ilgilidir'' (1113 b). Fakat erdemin, eylemin bitimlerinde bulunduğu­ nu anlatan başka bir anlamı da vardır. " İnsansal iyi, tinin eksiksiz

295

bir yaşantıda erdemle uyuşumlu işlevliğidir" (1098 a). Sanırım, ze­ kasal erdemler sonlar, pratik erdemlerse yalnızca araçlardır, de­ mek. istiyor Aristoteles. Hristiyan ahlakçıları, erdemli devinim so" nuçlarının genellikle iyi olmasına karşın; bunların, sonuçları adına değil, kendi adlarına değerlendirilecek erdemli devinimler ölçüsün­ de iyi olmadıklarını savunm uşlardır. Öbür yandan zevki iyi sayanlar, erdemleri yalnızca araç gö­ rür. İyinin, erdem olarak tanımı dışındaki bir başka tanımı, erdem� lcrin kendilerinden başka iyilere araç olmasından doğan sonucun aynına sahip olacaktır. Bu soruda Aristotelcs, söyl e ndiği gibi, bütü­ nüyle olmasa da, ahlakın ilk işinin iyiyi tanım lamak olduğunu ve er­ demin iyiyi ortaya çıkarmaya yönelen bir eylem olarak ta n ı m lan m a sı gerektiğini düşünenlerle _uzlaşm aktadır. ·

-

Ahlak sisteminin siyasetle ilintisi, büyük ö nem i olan başka bir soru çıkarır ortaya. Doğru eylemin amaç alac ağ ı iyiliğin tüm_ top­ lulu k ya da sonuç l a tüm insan soyu için bir iyilik o l d uğ u kabul edi­ lirse bu toplumsal iyilik, bir e y le ri n yararlandığı iyiliklerin toplamı mıdır, yoksa, esas ol a r a k, pa rçalara değil bütüne m i ilişkindir? İ n­ san vücuduna yapılan bir benzetmeyle sorunu aydınlığa kavuşturabi­ liriz: Beğeniler geniş ölçüde, vücudun ayrı bölümleriyle çağrıştırıl­ miştır. Biz onları bütün olara k k i ş i ye iliş k i n sayarız. H oş bir koku­ dan zevk alabiliriz. Fakat, ondan yalnız burnum uzun zevk alın ıyaca­ ğını b i liri z . Sıkı sıkıya örge nl eşm i ş bir toplulukta kim i insan örneği­ ne be nze r biçimde, p arçaya değil bütüne ilişkin yücelikler bulundu­ ğunu i leri sürer. Eğer onlar metafizikçiysc, H ege l gibi, iyi olan her niteliğin, bütünüyle evre ni n yük l e m i o lduğu nu , " iyi"yi, d evl e t e yükle­ menin, genellikle bireye yüklemekten d a h a az yanl ı ş old uğ u n u söyli­

yebilir.

Görüş, mantıksal o l a r a k şu biçime sokulabilir: Bir d e vlete, onun ay rı ayrı bireylerine yükliyemediğimiz, değişik yüklemler y ükl i ­ yebiliriz: Kalabalık, uzanımlı, güçlü v: ö. gibi. İ ncelediğimiz görüş, ahlaksal yüklemleri bu sınıfa al ıyor ve onların yalnızca türetsel olarak b i reyl ere ilişkin olduğunu söylüyor.

Bir kişi kalabalık ya da iyi bir devle t i n yurttaşı olabilir. Fakat o kişi­ nin, kalabalık olmaktan daha i y i olmadığın ı söyler bu görüşten yana olanlar. Alman fılosofları yönünden geniş olçüde savu nul an bu gö­ rüş; Aristoteles'in görüşü değildir. Ancak, belirli bir ölçüde, onun adalet kavramında bulunabilir.

296

DOSTLUK

Etlıica' nın büyükçe bir böllümü, sevgiyi içine alan bütün iliş­ kileri içeren dostluğun tartışmasına ayrılmıştır. Eksiksiz dostluk yal­ nızca iyiler arasında kurulabilir, pek çok kişiyle dost olmak olanak­ sızdır. Kişi kendisi de yüksek bir· mevkide olup, kendine gösterile­ cek saygıyı hak ederse yüksek bir· mevkidekiyle dost olabilir. Mevkii kendisininkinden daha üstün olanı bir kişiyle dost olam ıyacaktır. Er­ kek ve kadın ya da baba oğul ilişkileri türünden, eşitliğe sahip olma­ yan ilişkilerde daha üstün olanın daha sevilen olacağını görm üştük.

Tanrı'yla dost olmak olanaksızdıır, . çünkü bizi sevmesi olanaksızdır onun. Aristoteles, bir kişinin kendiyle dost olup olamıyacağını tartı­ şır ve bunun yalnız iyi insanlar içiin olanaklı olduğun u onaylar, kötü insanların çok kez kendilerinden nefret ettiğini ileri sürer. İyi insan kendi kendini sevecektir, ama soylu bir biçimde (1 1 69 a). Yıkım anında eriç verir dostlar. Fakat, lka<lınlar ya <la kadınsı erkekler y6nünden yapıldığı gibi, kişi dostlarım sempatisini arayarak onları m ut­ suz etmemeli (1171 b). Yalnız yıkım anında aranmaz dostlar. M ut­ lu kişi de m utluluğunu paylaşacak kişiler ister,. " Yafoız olmakla ko­ şullanırsa ki ııse istemez dünyayı. Çünkü, siyasal yaratıktır kişi, yapı­ sı, başkalarıyla yaşamayı gerektiırir," (1 169 b). Dostluk konusunda bütün söylenenler duyulur t ürder.ıdir. Ancak sağduyunun üstüne çı­ kan bir sözcük yoktur onların i çinde. ÜÇ TÜ R BEGENİ

Aristoteles, Platon' u n oldıukça çileci (asetik) bir görüşle ele aldığı beğeni tartışmalarında geçerli anlayışını ortaya koyan Aristo­ teles' e göre beğeni mutluluk onsuz olmasa <la,. mut luluktan ayrılır görüşü vardır:

1 - Beğeninin, hiçbir zaman iyi olm adığını savunan; 2 Kimi beğeniyi iyi, fakaU: çoğunu köt ü sayan; -

Beğeninin iyi olduğu n u, fakat en iyi olmadığını ileri sü­ ren görüşlerdir bunlar.

3

-

Bunlardan ilkini Aristoteles, acının kesinlikle köt ü olması te­ melinde hayırlamaya gider. İyi oılmalıdır beğeni. Kişinin acı çeker­ ken de m utlu olduğunu söylemek saçmadır. Belirli aşamada dış kay­ naklarla ilgili bir şans gereklidir m utluluk için. Bütün şeyler, tanrı-

297

sal beğeni bir yana, daha yüksek beğeniler için bir sığı'ya (kapasite­ ye) sahiptirler. İyi insan, şanssız olmadıkça beğeniyi tadar. Tanrı da­ ima tek ve basit bir beğeniyi tadar (1152-4).

Yapıtın, yukarda anlatılana tam tamına uygun olm ayan daha sonraki bölümünde başka bir beğeni tartışm ası yer alır. İyi kişilerce beğeni sayılmamakla birlikte kö t ü beğeniler de bulunduğundan (1 173 b ) ; beğenilerin olasılıkla türce ayrıklıklarından; iyi ya da kötü işlevliklere bağlı bulunuşlarına göre iyi ya da kötü olduklarından (1 175 b) söz edilir. Beğeniden daha çok değeri olan şeyler vardır.

Kimse bir çocuk zekasıyla yaşamaktan memnun kal maz; böyle bir yaşam hoş da olsa. Her hayvanın kendi beğenisi vardır. İ nsanın ken­ di beğenisi, tısla (akılla) bağlantılıdır.

Bu, yapıtın sırf s a ğd uy u d a n kurulu olm ıyan tek öğretisine yol açar. M u t l u l u k e r deml i i ş levl i k t e ye r a l ı r ve ek s i ks i z m utluluk derin düşünceye dayanan en i yi işlevliktedir. Derin düşünce savaşa, s i ya ­ sete ya d a başka herhangi bir işe yeğlenir. Çünkü derin derin düşün­ m ek b o ş zam ana e l ve r i r . Boş zamansa, m u t l u l u ğa esast ır. Prat i k er­ de m , yalnız ikinci tür bir mutluluk get irir. En yüksek m utluluk usun işle m e s i n ded i r. Çünkü us (akıl) başka şeyden daha çok insan­ dır. İ n s a n , derin düşünceyle yaşıyamaz hep. Ama, böyle ya ş a dı k ç a, tanrısal ya ş a n t ı d a n pay a lı r , " Kutluluk yönünden bütün öbür işlcvl ik­ leri anan Tanrı ' n ı n işlevliği, dcriri düşünceye il i ş k i n olmalı." Bütün insan varlıkları arasında filosof işlevliğinde en çok tanrısal, dola yı ­ sıyla en m u t l u , en iyi olandır: " Filosof, usu nu kullanan, gel işt iren, hem e n i y i zihin duru­ m u nda, hem de tanrılar için en sevgili olandır. Eğer tanrılar düşü­ nüldüğü g i b i, insanın i şle r ine göz kulak ol uyorsa en iyi ve kendileri­ ne en çok benzer olan us' tan zevk alacaklar; kendilerinin değer ver­ diklerin i dikkat edip doğru ve yüce biçimde davrandıkları için seven ve onu en çok onurlayan kişilere ödül vereceklerdir. Bütün bu yük­ lcmlerin her şeyden önce filosofa ili�kin olduğu açıktır. Sonuçla filo­ sof, tanrılar için en sevgili olan kişidir. Belki, en m u tlu kişi de ola­ caktır. F i l os o fu n bir başkasından daha m utlu olmasının yolu işte bu­ dur.

Bu p a r ça Et!ıika Nikomaclıeia'nın düşünsel olarak (virtually) bitimidir. Daha sonraki birkaç paragraf siyasete geçişi ele almakta. ilir.

298

ETH İ KA'NIN ARTAM I (MEZİYET) VE EKS İ KLİG İ

İmdi, Etlıika'nın arlamı v e e:ksikleri konusunda ne düşü nece­ ğimizi belirlemeye çalışalım . Grek fılosofları yönünden ele alınan öbür konuların çoğuna benzemeksiizi n Ellıika, denetlenmiş buluşlar anlamına kesin adımlar atm ış değiildir. sağtörede hiçbir şey, bilim­ sel anlamda bilinmez. O bakımdan, bu konudaki e s ki bir deneme­ nin modern bir denemeye bakıldığında, herhangi bir ölçüde, daha aşağı olm ası için bir neden yokt ur. Aristoteles gö k bi li md c n söz etti­ ğinde onun yanılmış olduğunu kesimlikle söyleyebiliriz. Fakat, s ağt ö­ rc k o n u s u n da , aynı a n lam d a haklı ya da haksız olduğunu belirteme­ yiz. Daha açık söylersek, Arislotelcs' in ya da b aş k a herhangi bir fi- · l o s ofu n sağtöresi konusunda soracağımız üç soru vardır: 1 - İçten tutarlı mıdır, o sağ:töre?

2 - Yazarın geri kalan görüşleriyle tutar lı m ı d ı r?

3 - Kendi sağtöresel duyulaırımızla uyuşan sağtöre sorunları­ na karşılık verir mi?

Eğer birinci ya da ikinci soruya verilecek karşılık olumsuzsa, söz konusu fılosof zekasal bir yanlışa düşerck suç işlemiştir. Fakat, üçüncü s o ruya verilecek karşılığın ıolu msuz ol ması durumunda, o li ­ losofun yanıldığını söylemeye hakkımız yoktur. Onu beğenmediğimizi ileri sürebiliriz ancak.

·

Artık sırayla bu üç soruyu Etlıika Nikonu.1clıeia'da öne sürü­ len sağtöre açısından inceleyelim: 1 - Yapıt, çok önem li olmayan birkaç n ok t a dışında, bütü­ nüyle tutarlıdır. İyinin mutluluk olduğu ve başarılı işlcvlikte yer aldı­ ğı öğretisi tam anlamiyle işlenm iştir. Her erdemin iki uç arasında bir o r t a olduğu öğretisiyse ustalıkla geliştirilmlŞ' olmasına karşın, bi­ ze işlcvliklerin en iyisi olduğu söylenen zekasal düşünceye ( con­ tem p l a t i o n ) uymadığından birinci üğreti karşısında daha az başarılı­ dır. Bununla birlikte altın orta öğretisinin, zekanın erdemlerine de­ ğil, yalnızca güncel erdemlere uygulanmak üzere tasarlandığı savu­ nulabilir. Başka bir noktayı ele almış olmak için konuşursak belki , bir yasa koyucunun durum unun az çok karanlık olduğunu s öyliye bi ­ liriz. Çocuklar ve gençlerin, sonun da onları enlemde beğeni bulma­ ya ve yasal zorlamayı gereksinmeksizin erdemli ·biçimde davranma­ ya götürecek iyi eylemlere girme alışkanlığı elde etmelerine neden 299

olmak durumundadır yasa koyucu. Onun eş biçimde, gençlerin kö­ tü alışkanlıklar elde etmesinde neden olabileceği de açıktır. Bun­ dan kaçınmak gerekiyorsa yasa koyucunun, Platon' un koruyucusu yönünden sahip olunan bütün bilgeliğe sahip olması gerekir. Bu du­ rum kaçınılmazsa, erdemli bir yaşamın hoş olduğu kanıtı suya dü­ şer. Bununla birlikte sağtöreden çok siyasete ilişkindir bu sorun.

2 "Bütün· noktalarda Aristoteles sağtöresi, onun metaphysi­ ka'sıyla tutarlıdır. Gerçekten, onun meta fi zik kuramları, sağtöresel bir iyimser liğin dile getirilmesidir. Aristoteles son amaçların bilim­ sel önemine inanır ve bu amacın evre nde gelişme yolunu yönettiği inancını içerir. Değişmelerin daha çok örgütlen me türünden ya da "biçim" artışını tecessüm ettiren türden ve e rdemsel eylem lerin te­ melde bu yönelim i destek leye n eylem lerden olduğunu düşünür.

Onun güncel sağtöresinin büyük bir bölüm ünün, özellikle felsefi ol­ madığı ve insana ilişkin davranışları gözleyişten doğduğu doğrudur. Öğretinin bu bölü m ü, metaphysika'dan bağımsız olabilmesine kar­ şın onunla tutarsız değildir.

-

3 Aristoteles' in sağtöresel beğenilerini kendi beğenilerimiz­ le karşılaşt ırırsak, ilk ağızda, önceden belirtildiği gibi modern duyu­ ya çok yabancı bir eşitsizlik düşüncesinin onaylanmasına varırız Aristoteles' te. Yaln ız, kölel iğe, kocalar ya da babaların, karılar ya da çocuklara olan üstünl üğüne bir karşı duruşun yokluğu değil; en iyinin esas olarak yalnızca birkaç kişiye, onurlu kişilerle lilosollara özgü oluşunun savu nulması da ye r alır orada. İ nsanlardan çoğunun yalnızca, birkaç yönetici ve bilge ortaya çıkarmak uğruna araç oldu­ ğu sonucunu verir bu. Kant, her insansal varlığın kendi içinde bir bütün olduğunu savunm uştur. Bu görüş H ristiyanlık yönünden ileri sürülen görüşün dile getirilmesi gibi düşünebilir. Yine de Kanl' ın görüşünde mantıksal bir güçlük vardır. İki kişinin çıkarları çatıştı­ ğında bir sonuca varma aracı sağlamaz o. Eğer çıkarların her biri kişiler için bir sonsa, hangi çıkarın aradan çekileceğini bclirliyecck ilkeye nasıl ulaşacağız? Böyle bir ilke, bireyden çok toplulukla ilgili olmalı. Sözcüğün en geniş anlam ıyla, onun bir " adalet" ilkesi olma­ sı gerekecektir. Bentham ve yararcılar " eşitlik" biçiminde yorum lar­ lar adaleti. · -

İki kişinin çıkarları çatıştığında doğru yol, o iki çıkardan han­ gi s inin bu yoldan yararlandığına ve o yolun bu kişiler arasında nasıl pay edildiğine bakılmaksızın en büyük toplam mutluluğu ortaya çı300

karan yoldur. Eğer iyi insana kötü olandan daha Çoğu veriliyorsa bu, uzun zaman boyunca genel mutluluk, erdeme ödül, kötüye ceza verilerek arttırıldığı içindir; yoksa, iyinin kötüden daha çok şeye de­ ğer olduğu konusundaki sağtöre öğretisi dolayısıyla değil. Bu görüş­ te "adalet" yalnızca, içerilen mutluluğun miktarını, bir birey ya da sı� nıfı başkasına karşı tutmaksızın dikkate almak demektir. Platon ve Aristoteles dahil Grek filosöfları ayrı bir adalet kavramına sahiptir­ ler, hala büyük ölçüde yaygın olan da bu kavramdır. Filosoflar, kök­ çe dinden türeyen şeylerle her bir şeyin ya da kişinin, aşılması ada­ letsizlik olan kendine özgü bir alanı bulunduğunu düşünm üşlerdir.

Bazı kişiler, karakter ve yetenekleri dolayısıyla, başkalarından daha geniş bir alana sahiptir. Eğer onlar mutluluktan daha büyük bir pay alıyorlarsa, bir adaletsizlik yoktur ortad a. Bu görüş Aristotelcs yö­ nünden kabul edilmiş, onun ilkel dinde bulunan en eski lilosollara açık olan temeli, Aristotcles' in yazılarında artık görünmez olmu ş­ _ tur. İ yilikseverlik ya da insanseverlik denilebilecek duyguların he­ men hemen bütünüyle yeri yoktur Aristoteles' te. Bilgili olduğllnca, insanlığın acıları, heyecan yönünden devindirmcmiştir onu. Aristo­ teles, zekasal olarak o acıların kötü olduğunu savunur. Fakat bu acı­ ların Aristoteles'te, onları çekenlerin dostu olması dışında, mutsuz­ luğa yol açtığıyla ilgili tanıt yoktur elimizde.

Daha genel olarak Etlıika' da, önceki lilosollarda görülme­ miş -bir heyecan yoksunluğu göze çarpar. Aristoteles' in duşüncele­ rinde insanla ilgili konular gereksiz bir aldırmazlık ve rahatlık hava­ sında işlenmiştir. İnsanlara, birbirlerine karşı tutkulu bir etki duyu­ ran şeyleri unutmuş görünen Aristoteles'in arkadaşlık konusunda söyledikleri de pek sıcak değil. Sağlam yargıyı sürdürmeyi güçleşti­ ren yaşantılardan herhangi birini görmüş gcç_irmiş olduğu konusu n­ da belirti yok. Anlıksal yaşantının derin girinti - çıkıntılarını bilme­ diği açık. Din yönünden ele alınan insan yaşantısı alanını dışarda bı­ raktığı söylenebilir. İ leri sürdükleri, tutkuları güçsüz rahat kişiler için. Bir tanrıya bağlanmış aşırı tutkulara kapılmış, ya da büyük bir yıkımla umutsuzluğa sürüklenmiş kişilere anlatacakları yok. Bu ne­ denlerle, kanıma .göre, ününe karşın, önemden yoksun Etlıika.

30 1

KONU :XX I

ARİSTOTELES'İN SİYASET GÖRÜŞÜ

Aristoteles' in Politeia adlı yapıtı, zamanının eğitim görmüş Greklerinin yaygın önyargılarını gösterdiği içir. ilginç ve aynı zaman­ da önemli-ilgi nçtir. Ayrıca, ortaçağların sonma değin etki yapan pek çok ilkenin kaynağı olarak da önemlidir. Bu yapıtla, gün ümü­ zün bir devlet adam ı için prat i k yararı olabilecek çok şey bulundu­ ğunu sanm ıyorum. H e llen dünyasının çeşitli biilümlerindeki züm re­ lerin uyuşmazlıklarına ışık tutan çok şeye rastlıyoruz. Hellen olma­ yan devletlerdeki yönetim yöntemleri üzerine pek bilgi ve rilm iyor.

M ısır, Babil, İ ran ve Karthahadatha'ya (Kartaca' ya) çeşitli gönder­ meler yapılıyor. Kart ha-hadatha'ya yapılanlar dışında göndermeler üstünkörü. Alexandros' un dehasından ve o dehanın gerçekleşt ir­ mekte olduğu bütün bir yönet imsel biçim değişt irmeden söz bile edilm iyor. Bütün tartışmanın ilgili bulunduğu kent devletlerinin tari­ he karışacağı konusunda bir öngörü yok. Bağımsız kentlere ayrılma­ sı dolayısıyla siyasal deneyim laborat uvarıydı Yunanistan. Aristote­ les döneminden, ortaçağ İ t alyan kentlerinin doğuşuna değin, bu de­ neyimlerin ilişkin olduğu h içbir şey ortaya çıkmamıştır. Aristote­ les' in deneyimi Politeia' nın yazılmasından sonra geçen 15 yüzyılın dünyasından çok, m odern dünyaya ilişkindir daha çok.

Aristotclcs' in siyaset kuramına girmeden önce yazılabilecek hoş ve ikinci aşamada önemli olaylar var. Biri şu: Euripides, Make­ donya Kralı Archclaos' un sarayında kaldığınJa Dckamnichos adlı biri yönünden, nefesinin kötü kokmasıyla suçlanmış. Euripides' in kızgınlığını yatıştırmak isteyen kral, ona Dekam nichos' u kamçılam a izni vermiş, Euripides de bu işi yapmış. Dekam nichos, uzun yıllar bekledikten sonra, �kralı öldürmek için kurulan ve başarı kazanan bir komploya katılmış. Euripides ölm üşmüş o sıra.

Ayrıca şunlar da yazılı: " Kışın lodos eserken gebe kalmalı ka­ dınlar. Açık saçık sözler, açık saçık devinimlere yol açtığından, 303

edep dışı davranışlardan dikkatle kaçınmalı. Açık saçıklığa, yasanın edep dışı davranışlara bile izin verdiği tapınaklardan başka bir yer, de göz" yumulmamalı. Kişilerin çok genç evlenmemesi gerekir. Er­ ken evlenirse çocuklar güçsüz ve kadınsı, kadınlar havai ve kocalar güdük kalır. Evliliğe en uygun yaş, erkekler için 37, kadınlar için 18'dir.

Thales' in, yoksulluğu dolayısıyla nasıl kınandığını, taksitle bütün zeytin basacaklarını nasıl aldığını, sonra o basacakları kullan­ mak istiyenlere nasıl tekelci bir fiyat uygulandığını görmüştük. Tha" les bunu, filosonarın para kazanabileceklerini, eğer onlar yoksullar­ sa bunun nedenini, filosonarın servetten başka şeyler düşünmelerin­ de aram ak gerekeceğini göstermek için yapmıştı. Bununla birlikte, dediğimiz gibi, bunlar ikinci aşamada sorunlar d ır. Şimdi daha ciddi so ru n l ara g i rm e k za manı ge lmi ş t ir.

DEVLETİN YAPIS I

Politeia, devl e t in önemini ortaya koyarak girişir işe . . Devlet, en yüksek topluluk türüdür ve en yüksek iyiyi amaç alır. Zaman sı­ rasına göre aile önde gelir. İki temel üze r ine kurulmuştur aile:

1 - Erkek - kadın il i ş ki l e r i; ;2 - Efendi - köl e i l i ş kil e r i .

Bunların ikisi de d oğal i li ş kilerd i r. Deği şik aileler bir araya ge­ lip köyü; değişik köyl e r <le birleşmenin yeter ölçüde büyük o l m ası ko­ şu l uyla bir araya gelip d evle t i biçimler. Devlet, za m an b a kımınd an a i led e n sonra gelirs e de, yapısı gereği aileden, dahası bireyden önce­ dir. " Bü t ün ü yle geliştiğinde bir şey ne ise onun yapıst' odur." İ nsan

topluluğunun tamı tamına gelişmiş biçimi devlettir. Bü t ü n parçadan önce gelir. B urada içerilen kavram, organizma kavramıdır. Orı:,ra niz­ ma yıkıldığında bir el artık el değiklir. Bunun _içe ri m i, bir elin onun amacıyle yani bir şeyi tutm asiyle tanımlandığıdır. El bu amacının, ya­ şayan bir bedene birle şik olduğunda yerine getirir. Benzer biçimde, birey devletin parçası olmadıkça, amacını gerçekleştiremez. Devleti kuran, Aristoteles' e göre en büyük iyiliksever kişidir. Ç ü n kü , yasa yoksa, hayvanların en kötüsüdür insan. Yasa, varlığı için devlete da­ yanır. Devletf suçu değiştirmek ya da önlemek için kurulmuş bir top­ lum değildir. Sonuç olarak iyi yaşantıyı ön gören devlet, ailelerin ve köylerin eksiksiz ve kendine yeter ölenlerde birleşmesidir. Böyle bir

304

yaşantıyle, mutlu, onurlu bir yaşantıyı amaçlıyoruz. (1280 b). Siyasal bir toplum, soylu erdem adına var olur, insanların yalnızca birbirleri­ ne eşlik etmeleri için değil" (1281 a).

Devlet, her biri bir aile olan küçük topluluklar dan kurulu ol­ duğu için, siyaset tartışması aileyle başlamalı d ır. Bu tartışmanın bü­ yük bir bölüğü kölelik konusundadır. Çünkü, köleler eski zamanda ailenin bir parçası sayılırdı. Kölelik gerekliydi, fakat zorunlu . değil­ di. Doğallıkla, köle efendi den daha aşağı olacaktı. Kimi, doğuştan , baş eğmek için ya ratılmıştır, kimi yönetmç:k için. Yapısı gereği ken­ dinin değil başkasının olan adam, ya pısı gereği köledir. Köleler Grek d eğil, daha az tine sahip, daha aşağı bir soydan olacaklardır (1255 a - 1330 a). Ehli hayvanla r, insanlar eliyle yön c ltildiklerinde daha çok işe yarar. Aşağı yapıd a olanlar, doğallıkla üstün olanlarca yönetileceklcrind_en aynı durum söz konusudur. Savaş tutsaklarını köleleştirmenin yasaya uygun olup olmadığı sorulabilir. Savaşta ba. şarıya götüren bir amaç, üstün erdemi içe r ir görünmektedir. Fakat, iş her zaman böyle değildi r . Savaş, yönetmek için tasarlanmış olma­ sına karşın, baş eğmeyen kişilere karşı açılırsa adildir (1256 b). Bu durumda, yenilenleri köleleştirmenin doğru olacağı anlatılmak iste­ niyor. Yaşamış h e rhangi bir fatihi haklı bulmaya elverir bu görüş. Çünkü, hiçbir ulus, doğaca, yö ne tilm e k_ için yaratıldığını kabul et­ mez. Doğanın tasarıları konusunda tek kanıl, savaş sonucunda türe­ tilmiş olmalı. Böylece, her savaş t a, yenenl e r haklı yenilenler haksız­ dır. Ne doyurucu bir görüş ( ! ) .

TiCARET

Sk o lastiğin ahlak sorunlarını çözümlemesinde derinliğine et­ kileyici olan ticaret tartışması gelir daha sonra, Birincisi yerinde, ikincisi yersiz olmak ü zere iki kullanımı vardır bi r şeyin. Sözgelimi, bir ayakkabı giyilebilir, bu onun, yerinde kullanımıdir. Aynı ayakka­ bı başka bir nesneyle değiştirilebilir. Bu da onun, yersiz kullanımı­ dır � Y aşamak içi n yaptığını bir nesneyle değiştirmesi gereken ayak­ kabıcı için küçül tü cü bir durum söz konusudur burada. Perakende satış, Aristotelcs'e göre, varlık elde etme sanatının doğal bir parça­ sı değildir (1257 a). Varlık elde etı:nenin doğal yolu, evin ve topra­ ğın ustaca yönetilmesidir. Bu y olda elde edilen varlığın bir sınırı vardır. T icaretle elde edilenin sınırı yoktur. Ticaret, parayla ilgili­ dir. Ancak varlık, basıİmış madeni paraların elde edilmesi değildir.

305

"En kaçınılacak ticaret, parayla ilgili doğa l bir nesneden de­ ğil paranın kendisinden ' murabahacılıkla' bir kazanç sağlam aktır. Çünkü, para çıkarı arttırmak için değil, değiş tokuş için konmuş­ tur . . . Servet elde edilmesiyle ilgi li bütün biçimler içinde en doğal dı­ şı olan budur" (1258).

Bu kesin savdan ne sonuç çıktığını, Tawney'nin Din Ve Kapi­ talizmin Doğuşu a d l ı yapıtında okuyabilirsiniz. Onun tarihsel bilgisi­ ne gü vc n i l e bi li r se de yorumu, kapitalist öncesine eğilimlidir.

M URABAHA VE YAHUDİLER

" M urabaha" şimdi olduğu gibi, aşırı yüzdeyle borç vermek değil, genci olarak, faizle para vermektir. Grek dönemlerinden gü­ nüm üze değin, insanlık ya da hiç değilse insanlığın ekonom ik açı­ dan daha çok gelişmiş olan böl ümü, borçluyla alacaklı diye ikiye ay­ rılm ışt ır. Borçl ular, faizi hoş karşı lamam ış, alacaklılarsa onu yerin­ de bulm uşlardır. A razi sahipleri çok kez borçlanm ış, ticaret yapan­ larsa alacak l ı duruma geçm iştir. Filosofların bi rkaçı dışında görüşle­ ri, ilişkin oldukları sınıfların parasal çıkarlarıyla uyuşumludur.

G rek filosolları, ya arazi sahibi sınıftan gel m iş ya da onların h izm e­ tinde bulunmuş old uğu ndan faizi hoş karşılamamıştır. Ortaçağ lilo­ sollarıysa, kil ise adamlarıdır. Kilisenin m ü lkü araziydi çoğunluk.

Böylece onlar, A ristoteles' in kanılarını yeniden gözde n geçirmek için bir neden görmem işlerdir. M urabahaya karşı d uruşları, Yahudi­ liğe karşı oluşla güçlenmiştir. Çünkü, ortad a dönen sermayenin ço­ ğu Yahudi serm aye�.iydi. din adam ları ve baronlar çok kez sert kav­ galar etm işlerd ir; fakat borç para vererek köt ü hasat yıllarında köy­ lüye yardım e<len ve tulumlu oluşunun ödüle hak kazan<lmlığını dü­ şündüren kötü Yahudiye karşı birleşmişlerdir.

Rcform asyonla durum değişti. En ateşli Protestanların çoğu, aynı zam anda ödünç para vermeyi bcnimsiyen işadamları arasından çıkmıştı. Sonuç olarak önce Kalvin, sonra Protestan tanrıbilimciler faizi yasaya uygun saym ıştır� En sonu nda Katol ik Kilisesi bu kararı izlemeye zorlanm ıştır. Çünkü, eski yasaklamalar artık zamana uy­ maz olmuştur. Gelirleri, üniversitelerin yatırım larından sağlanan fi­ losoll ar, din adamı olmayı bırakıp mal sahibi olmaya baktıkların­ dan faizden yana çıkmışlardır. H er dönemde ekonomik olarak uy­ gun kanıyı destckliyccck pek çok kuramsal kanıt bulunmuştur.

Platon' un Utapia'sını d eğişi k yönlerden eleştirmiştir Aristote-

306

les. Önce Platon'un devlete aşırı üstünlük tanıdığı ve bunu bireye tanıması gerektiği konusunda çok ilginç bir açıklam� yapar. Sonra, her okuyucunun doğallıkla anımsadığı, ailenin ortadan kaldırılması önerisine karşıt kanıt gelir. Platon, nitesi (vasfı) uygun düşecek yaş­ ta bulunanların tümüne " oğul" ünvanını vermekle, kişinin kendi ger­ çek oğullarına karşı duyduğu bir yığın duyguya varacağını düşünür.

"Baba" nitesi de aynı durumdadır. Aristoteles'se tersine, çoğunluğa ilişkin olana pek az özen verileceğini ve " oğullar"ın pek çok "baba­ sı" olması durumunda onların ihmale uğrıyacağını Platon' un anladı­ · ğı anlamda bir "oğul" olmaktansa, yürürlükteki sisteme.le bir yeğen olmanın yeğ tutulacağını söyler. Platon'un planı sevginin gücünü azaltacaktır. Daha sonra, fuhuştan kaçmak erd e m olc.luğunc.lan bu ere.le mi ortadan kaldıran bir toplumsal sisteme sahip olmanın gü­ nah ve karşılık olarak erdemsizlik olacağı konusunda tuhaf bir ka­ n ı t ge l ir (1 283 b) . Sonra, şu soru sorulur: Kadınlar ortaksa evi kim yönetecek? Bir zamanlar " M imarlık ve Top lum s al Sistem" adlı bir d en e m e yazm ış ve k omün i zm i ailenin ortadan kalkmasıyla bir tutan her k e s i n, aynı zamanda çok sayıda insan için ortak mutfak, yemek odası ve çocuk bakımevlerinin var l ı ğı nı savunduklarına işaret etmiş­ tim. Bu sistem, bekarlığın olmadığı m anast ı rlar olarak tanımlanabi­ lir. Platon planlarını ge rçe kl eşt ir m e yo lu nd a böyle bir sistemi esas almıştır. Ö ğ ü t l e d i ği , başka pek çok şeyden d ah a olanaksız değildir kesinl ikl e .

Platon komünizmi hoş gelmez Ar is t o t e l cs' e . Bu kom üniz­ m in, tem b el k işilere � a rş ı k ızgınlığa, birlikte yolculuk edenler ara-· sında anlaşmazlıklara yo l açacağını, herkesin kendi işine ba kmas ı ­ nın daha yerinde olacağını söyler o. Kişiye özgü olmalıdır özel m ülk. Fakat halk, öze l mülkün büyük ö l ç ü d e kam u yararına kulla­ nılması için, iyilik duygusunu ge l iş t ir me yolunda· eğitilecektir. İyilik­ severlik ve eliaçıklık erdemdir. Özel m ülk olmaksızın olanaksızdır onlar. En sonunda Aristotelcs, " Platon' un p l an l a rı iyi ol s aydı , şimdi­ ye değin çok kişi düşünürdü onları" tümcesini ekler s öz l er in e . (Bkz. Nooc.llc' in Sydney Smit hakkındaki konuşması: " Öncüsü güçlü o l s ay­ dı eğe r , S axonlar görmezlikten gelir m iydi onu? Danimarkalılar bil� mez l ik t e n gelir miydi? N o r m a nlar gö zd en kaçırır m ıydı?" Usumda kaldığı gibi ak t ar d ı m ) Platon'la uzlaşmıyorum . Bir şey be n i onunla uzlaşmazlığa götürüyorsa bu, Aristoteles' in Platon'a k a r ş ı çıkardığı kanıtlardır ( * ). (*) "Öncü"yle, Aristotclcs erekleniyor. (Ç.N. ) .

307

Kölelikle ilgili olarak söylediğimiz gibi, eşitliğe inanmazdı Aristoteles. Kölelerin ve kadınların baskı altında tutulması kabul edildikte bütün kentlilerin siyasal yönden eşit olmıyacağına, devrim­ lerin özel mülkün düzenlenmesi amacı taşıdığına bakarak Aristote­ lesin eşitsizliği istediğini düşünür kimi kişiler. Aristotcles, bu kanıtı en büyük suçun istekten çok, aşırılık dolayısıyla işlendiğini, hiç kim­ senin soğuktan korunmak için tiran olmıyacağını ileri sürerek hayır­ lar (reddeder) ( * ) .

Bir yönetim, bütün topluluğun iyiliğini amaç a l dığı nda iyi, yalnız kendini d ü şünd üğü n d e kötüdür. İyi olan üç tür yön e t i m var­ dır: 1 - Tek adam yö n et i m i (mon ar ş i ) , 2 - Soylular yönetimi (ar is to k r as i), 3 - İ l keli yönetim (polity). Ü ç t ür de köt ü yönetim bulunm aktadır.

1 - Tir anl ı k, 2 - Zengi nler yönetimi ( oligarŞi), 3 - H alk yönetimi ( d e m o kr a s i) .

Aynı zamanda, pek çok karışık ara biçimler de bulunm aktay­ dı. İyi ve kötü yönetim lerin, düzenin biçim iyle değil, erk sahipleri­ nin sağtöresel niteliklerince tanımlandığı görülecektir. Bununla bir­ likte kısmen doğrudur bu. Bir soylular yönet imi, erdem li kişilerin, zenginler yönetim iyse, zenginleri n yönetimidir. E r.d e m le serveti sıkı sıkıya eş anlamlı saymaz. S avund u ğ u altın orta öğret isine uygun ola­ rak, e rde m l e en çok çağrıştırılacak olanın ılımlı bir yet erlik olduğu­ nu beli rt ir : " İnsanlar erdemi, dış şeylerden elde etmez ya da sür­ dürtmez. tersine, beğenide ya da erdemde ya da her ikisinde içeri­ len e r dem ya da mutluluk yardımıyla dış şeyler, onlara yararsız öl­ çüde sahip, fakat daha yüksek niteliklerden yoksun kişiler arasında olduğundan daha çok, zihin ve karakterce gelişmiş olanlarda (1 323 a-b) ve dış şeylerden ılımlı pay alm ış olanlarda bulunur" (1323 a b). Böylece, en iyinin yönetim iyle (soylular yönet i m i), en zenginin yönetimi arasında bir ayrım bulunmaktadır. Çünkü, en iyiler yalnız ılımlı bir varlığa sahip olabilir. Halk yönetim iyle, ilkeli yönetim ara­ · sında, sağtöresel ayrılığa ek olarak başka bi r ayrılık da bulunmakta. ( * ) . Eşitsizliği amaçlamadığını savunur (Ç.N.).

308

Çünkü, Aristoteles'in, ilkeli yönetim dediği zenginler yönetiminin birtakım öğelerini de içerir (1293 b). Tek adam yönetimiyle, tiran­ lık arasındaki ayrılıksa sağtöreseldir. · Zenginler yönetimiyle halk yönetimini, yönetici zümrenin ekonomik durumuna göre berkitimle ayırt ediyor Aristoteles: Zen­ gin, yoksulu - gözetmeksizin yönetim sürüyorsa zenginler yönetimi; erk yoksul kişilerin elindeyse ve onlar, zenginin çıkarına bakmıyor­ larsa halk yönetimi söz konusudur.

Tek adam yönetimi, soylular yönetiminden daha iyidir; soylu­ lar yönetimiyse ilkeli yönetimden. en iyinin bozulması en kötüye yol açar. Dolayısıyla tiranlık, zenginler yönetiminden, zenginler yö­ netimi de halk yönetiminden daha kötüdür. Aynı yöntemle Sokra­ tes, halk yönetiminin nitelikleri belirlenm iş bir savunmasına ulaşır.

Zamanının yönetimlerinden çoğu kötüdür. En iyi olmaya doğru gi­ den yönetim, halk yönetimidir.

Halk yönetimi konusundaki Grek anlayışı, pek çok yönden; bizi m anlayışım ızdan daha aşırıydı. Sözgelimi Aristoteles, yasa gö­ revlilerini (magistrates) seçmenin, zenginler yönetim ine; onları ku­ ra yöntemiyle atamanın halk yönetimine ilişkin olduğunu söyler.

Aşırı halk yönetimlerinde, yurttaşlar kuru ltayı, yasanın üstündedir ve her bir sorunu bağımsız olar�k bir karara bağlar. Atina mahke­ meleri, kurayla seçilen çok sayıda yurttaştan kurulurdu, bir hukuk­ çunun yardımını gereksinmezdi. Doğallıkla, güzel konuşmanın ya da zümre tutkusunun etkisinde kalabiliyorlardı. Halk yönetimi eleş­ tirildiğinde, bu tür bir yönetimin hedef alındığı anlaşılmalı.

Devrimin nedenleri konusunda uzun bir tartışma vardır. Yu­ 'nanistan'da devrimler, önceleri Latin Amerika' da görüldüğü ölçü­ de sıktı. Böylece Aristoteles, çıkarımlarını saglayan çok sayıda de­ ney yapabilm işti. Devrimlerin ana nedeni, zenginler yönetimi yan­ daşlarıyla, halk yönetimi yandaşları arasındaki uzlaşmazlık olmuş­ tur. Aristoteles' e göre halk yönetimi, eş ölçüde özgür insanların, her bakımdan eşit olması gerektiği inancından; zenginler yönetimiy­ se, bir bakıma üstün olan kişilerin büyük savlarla (iddiayla) ortaya çıkması olgusundan doğar. Her iki yönetim de bir tür adalete sahip­ tir. Fakat, en iyi adalet değildir bu. "Böylece her iki yan da yönetim­ deki payları ön tasarılarına uymadığında, devrimi körükler" (1361 a). Halk yönetimi, zenginler yönetimine bakıldığında, daha az açık­ tır devrimlere. Çünkü, zengin yöneticiler birbirleriyle uyuşmazlığa

309

düşebilir halk düşmez. Zengini yöneticilerin zorlu kişiler oldukları anlaşılıyor. Kimi kentlerde, şöyle ant içildiğini söylüyor Aristoteles: " H alkın d üşmanı olacağım ve elimden geldiğince, onlara zarar vere­ cek h er işi yapacağım." G ünümüzde tutucular bu denli açık yüre k l i değiller .

Devrimi önlemek için ger eken üç şey, eğit i m d e o günkü yö­ netimin propagandasını yapm ak; en küçü k şeyler de bile yasaya say­ gı ; yasam a ve yürütmed e adalet, yani orantı esasına göre eşitlik ve herkesin kendi payından memnun kalmasıdır. (1307 a, 1307 b, 1310 a).

Ari st o t e l c s , "Orantı esasına göre adalet" in güçlüğünü anla­ mış görünmüyor hi ç . Eğer bu ge rç e k adalet olacaksa, orantı erdem­ l e ilintili olmalı. Erdem, ö l çülm e s i güç ve b ir zümrenin tartışma ko­ nusu olan bir kavram dır. Böylece, siyasette, erdem i geli rle ölçm eye doğru bir yönelim vardır. Soylular yönetimiyle zen g i nler yö n e t imi arasınd<i, Aristotcles' in yapm aya çalıştığı ayrım, çok iyi ye r l e ş miş kalıt ımsal bir s oylu luk o l du ğ u nd a olanaklıdır: Dahası, o zaman bi­ le, so yl u olmayan büyük bir zenginkr sınıfı var olur olmaz onlara, devrim ya p m a la r ı n d a n korkularak erk verildiği kabul edilmeli. Kalı­ t ı m sa l soylular yön e t i m i , toprağı n hemen hemen tek var lık k ay n ağı olduğu ye rlerin dı şın d a , uzun süre sürdüremez gü ç l e rin i . To pl um ­ sal eşitsizlik gelirde e ş i ts i z l iğe dönüşm üştür gitgide. H a l k yönet i m i adına ileri sürülen kanıtın bir parçasıdır bu. O kanıt şudur: Servet­ ten başka h e rh a n gi bir artama (meziyete) daya l ı "orantılı bir ada­ lct" e s a h i p olma çabası boşa çıkmaya mahkfım<lur. Zenginler yöne­ timini savunanlar, gelirin e rd e ml e o r a n t ı l ı o ld u ğ u n u ileri sürer. Pey­ ga mb e r , asla ekmeğini dilenen doğru bir kişi görmediğine.len söz et­ mişti. Aristotclcs'se iyi k i ş in i n , kendi geliri ö lçü s ün e.le hak sağlaya­ cağı nı , hakkın, k işini n gel i ri n d e n ne çok daha az, ne de çok daha fazla ol a c ağı nı s ö yle r. Fakat, bu görüşler sa çm a d ı r . Mut lak eşitlik d ı şı n d a h e r tür " a d a l e t ", uygulamada, erdemden tümüyle başka bir niteliği ödülliyecektir. Böylece m utlak eşitlik dı ş ı n d a h e r e şitl iğ i n kı­ nanması ger ek ir .

Tİ RANLI K

Tiranlık üzerine ilginç bir bölüm de göze Çarpıyor. Tiran zen­ gin olmak ister. Oysa bir kral onur arar. Tiran, ücretli asker olan, kralsa yu r ttaş olan kor uyucular a sah iptir. Tiran l ar, çoğun l ukl a , hal� 10

kı ileri gelen kişilere karşı koruyacaklarına söz vererek erk sağla­ mış demagoglardır. Alaylı · bir Machivelli' ci . tonda, tiranın, erkini sürdürmek için ne yapması gerektiğini anlatır Aristoteles: Tiran yüksek artama (meziyete) sahip kişinin yük selmesini, gereğinde idam, ya da suikasta başvurarak ö n lemeli; halkın birbirini tanıması­ na fırsat vermemeli, kapısında toplu olarak yaşamasını sağlam a lı, Syracusae'daki (Syra k uza'da k i) kadın detektifler gibi casus kullan­ malı; anlaşmazlık toh u mları ekmeli, hal k ı yo ksu l laştırmalı; Mıs ı r kral ı nı n , pi rami t leri yaptırı rk en davra n dığı biçi m de, u yru k ları n ı bü­ yü k işlerle oya lamalı; kadınlara ve kölelere hafiyeli k et m ele r i içi n erk vermeli; uyru k larının bi r şeyle oyalanması ve tüm b i r önderi ge­ reksinmesi için savaşmalı (1313 a-b).

B u parça n ın bütün Politeia' da gü n ümüze en ço k uygun dü­ şen p arça oldu ğu n u anımsamak üzüntü veriyor. Aristoteles, hiçbir kötülüğün tiran içi n büyük olm ad ığı sonucuna varır. "Bununla bir­ l ik te - der· , t i r a n l ı ğı s ürdür men i n b a ş k a b ir yö nt e m i <le vardır, o da . ılımlı ve dinsel görünm e k tir. Hangi yöntemin daha b aşarıl ı olabileceği k onusundaysa bir k arar verme z.

Ki ş inin emperyalist görüşten yana çıktığını gö s t ere n ya banc ı ülkeleri ele geçirme işinin devlet i n amacı ol m a d ığ ını k anı t l a m a k yo­ lu n da uzun bir kanıt ileri sürülüyor. Bunun bir i st isnas ı doğrudur: " Ya pısı gereği köle olanlar"ın egeme n lik altına alınması. Aristoıe­ les' in görüşüne göre bu, barbarl a ra karşı gi ri ş ilece k savaşı hak ver­ direcek ve Grekl.e re karşı girişilecek bir savaşı haksız bulduracak­ ' tır . Ç ü nkü, ya pısı gereği k öle d e ğ il d ir G rekler . G e n el li kle, savaş bir araçtır, amaç de ğil. Yalıtılmış durumda yaşıyan, kimselerin ele geçiremiyeceği bir kent mutlu olabilir. Yalıtılmış durumda yaşıyan d evletl e r eylemsiz kalmak zorunda de ğild i r. Bir devletin a rı yac ağı mutluluk; savaş kimi kez mutluluk için zorunlu bir araçsa da savaş ­ sal ba rışsal iş l evli k te bulu nab i l e ce k tir.

Bir devlet i n n e ölç ü de ge n iş olacağ ın ı gösteri yor bu. Aristote­ lcs' e gö re, büyük kentler hiç <le iyi yönetilmez. Çünkü, büyük bir ka laba lı k düzene sokulamaz. Az çok kendine ye t e cek ölç ü de büyük olm a lı devlet. Fakat ilkeli bir yönetim k uru l aca k ö lç üd e büyük ol� mamalı ; yurttaşların birbirlerinin suyunu b ilece k leri ö lçü de büyük tutulmalı. Yoksa, seçim lerde ve m ahkemelerde doğru iş görü le­ mez. devletin alanı, yüksek bir tepe d en gözlenece k ölçü de küçük tu­ tulmalıdır. Kendine yetmeli ve dışalım dışsatım da yapmalı (1326 b 1327 b) devlet. Fakat, bu bir tutarsızlık örneği. "

"

·

"

·

-

-

311

Geçimleri için çalışanlar alınmıyacaktır yurttaşlığa. "El işle­ riyle uğraşmayacak, ticaret yapmıyacaktır yurttaşlar. Böylesi, erde­ me karşı ve düşm an bir yaşantıdır" . Boş zaman gereksindiklerin den ev işleri yle de uğraşamaz yurttaşlar. Köleleri vardır onların (1330 a). Kuzey ırkları cesur ve gÜ ney ırkları zekidir. Bu b a kı mda n, köle­ ler güney ırk ın d an olmalı. Ces ur kişiler, köleliğe elve rişl i d eği l d ire ler. H e m cesur, hem zeki olanlar Greklerdir yalnız. Barbarlardan daha üstün bir yönetime sahiptir onlar. Birleşebilseler bütün dünya� yı yönetebilirler. (1827 b ). Bu no kta da , Aristoteles' in Alexandros' a ( İskender'e) im a da bulunması b e k lenirdi. Ancak böyle yok böyle ·

bir şey.

Devletlerin büyüklüğü konusunda Aristoteles, pek . çok m o­ dern liberalin düştüğü yanlışa, ayrı bir açıdan düşer. Devlet, kendi­ ni sa vaş ta korum aya ye tene k l i olmalı. Dahası, herhangi bir liberal kültürün var olması isteniyorsa, savaşta savunm a büyük bir güçlüğe uğramaksızın başarılmalı. Bii yl c bir iş için devletin ne ölçüde büyük olması ge rektiğ i, o nu n en d üstr i ve tekniğine bağlıdır. Aristotelcs za­ m anında kent devl et i kendini Makedonia'ya, karşı savunamadığın­ dan tarihe karışm ak üzereydi. Şimdi, M akedonya dahil büt ün Yuna-. ni s ta n d a tarihe karışmıştır. (1 941 M ayı s ında yazılm ıştır bu sat ır­ lar ) Yunanistan' ın ya da başka herhangi bir devletin eksiksiz ba­ ğımlılığını savunmak, artık, alanı yük se k bir yerden bütünüyle görü� nebilecek ölçüde küçük bir bir devletin eksiksiz bağımlılığını savun­ mak ölçüsünde boşt ur. Yabancı istila girişimlerini kendi ç a basıyla savuşturacak büyük bir d evl etin , ya da yeter ölçüde güçlü bir bağlaş­ ma (ittifak) d ışınd a h i çbi r ge r çe k bağımsızlık söz konusu ola maz.

Amerika ve B ritan ia İ m para t o rluğ u gibi büyük devletler dışında h i ç­ bir küçük devletler b u ge r e ksi n i m i doyu rm aya ca k, bel k i A m e rik a, İ ngiliz İ maparotorluğu bile küçük b i r e r birim olacaklardır. '

.

·

EÜİTİ M İ N AMAC I E RDEM

Politeia, bu biçimiyle eksik kal m ış gö rünü yo r ve eğ i t i m konu­ sund a bir tartışmayla sona eriyor. Doğallıkla, eğitim, yalnız yurttaş olacak çocuklar için. Kölelere, yemek pişirmek türünden, yararlı sa­ natlar öğretilebilir. Fakat, eğitimin parçası değil bu. Sanatlar, kent­ lerin içinde bulunduğu yönetim biçimine göre kalıba girecek; dolayı­ sıyla, şöz konusu kentin, zenginler ya da halk yönetimine sahip olu312

şuna göre, ayrılıklar çıkacaktır ortaya. Bununla birlikte, tartışmada, Aristoteles, kentlilerin siyasal erkten pay alacaklarını tasarlar. Ço­ cuklar, kendilerine yararlı olanı ve bozucu olmıyanı öğrenecektir� Sözgelimi, vücut biçimini bozan ya da onlara para kazanma yetene­ ği veren bir ustalık öğrenemiyecek, profesyonel bir ustalığa varmıya­ cak biçimde, ılımlı olar ak atletizmle uğraşacaktır. Olimpiyat oyunla­ rına hazırlanan çocukların sağlığı bozul m u şt ur. Çocuk olarak başa­ rılı olanların, yetişkin olarak ba ş arı . s ağlıya m a maları olgu s u bunu göst eri r. İn sa n bi ç imi n i n g ü ze lliği n i d e ğe r l e n d i r m e k i çi n , resim yap­ masını öğr e necekt i r çocuklar. Ahla k sal ülküleri dile ge ti r en türde resim ve yontuları beğenmiye a'l ışacaktır. M üzikten, onu eleştirecek denli zevk alacak , ş ar k ı s öylemeyi ve bir m üzik aygıtı ç a lmas ı nı öğ­ r en e b i l e c e k l er dir . Fa k a t , ust a u ygulama cı olmaları ger e km e z onla­ rın. Çünkü, s ar h oş o lmad ı k ça hiçbir özgür kişi, ş a rk ı söyleyip oyna­ maz. İşe ya r a r sa okuyup yazmasını öğrenmeli onlar. Fakat, eğiti­ min amacı, işe yar a rlı k d eğil "erdem" dir. " Erdcm"le ne amaçlandı­

ğı,

Politeia ' nı n

sık sık kaynak gösterdiği Etlıika' da anlatılmıştır.

Aristoles' in Politeia ' daki temel d ü ş ü nce l e r i , m odern bir yaza­ rın d ü şüncel e r i n d en çok ayrıdır. O n u n görüşüne göre, d evl e t in ama­ cı, soylular sınıfı d üşüncesini, öğrenme ve s a n a t s evg i siyl e bi r l e ş t i­ ren kültürlü gentl e ma n' ler yetişti r m e k t i. Bu kaynaşma Pcrikles Ati­ na' sında, b ü y ü k ö l ç ü de halk arasında olmaktan çok, varlıklı aileler arasında en yüksek e k s ik s izliğe varmiştır. Kültürsüz halk, zenginle­ rin ayrıcalıklarını, ihanet, suikast, ya s a dışı despotluk ve b a ş k a t ü r ge ntl c m a n ' c e olmayan yö n te m le r l e korumaya çalışan P e r i kl e s' i n dostlarına k ar ş ı çıktı. S ok rate s' in ölümü ardından, A t ina halk yöne­ t imi n in bağnazlığı azalmış; orası yine eski kültürün merkezi kalm ış ; fakat, s iyas al erk ba ş k a alana kaym ı ş tır . Eski çağı n daha sonrasın­ d a, erk ve kültür genel olarak ayr ıydı . Erk, kaba �skcrlerin, k ü l t ür ­ se, erksiz Greklerin, çok kez kölelerin e lin d eyd i . Roma için, onun büyük g ü n lerinde kısmen doğrudur bu. Fakat, Cicero' dan önce, Marcus Aurelius'tan sonr a, berkitimli olarak doğrudur. Barbar isti­ lasından sonra, kuzey barbar gentleman, gü n ey li zeki adamlarıysa

kültür kişileri oldu. Bu durum, laik kültürün doğduğu Rönesansa değin sürmüştür az çok. Rönesanstan başlayarak, Grekle rin, yöneti­ mi kültürlü gentleman'lerle sürdürme anlayışı gittikçe egemen oldu ve XVIII. yüzyılda en yüksek noktasına ulaştı.

313

Değişik güçler son vermiştir bu duruma. O güçlerin başında · önce, Fransız devrimi ve bu devrimin sonrasında görüldüğü gibi halk yönelimi (demokrasi) gelir. Kültürlü genllcman'ler, Perikles döneminden sonra, halka karşı ayrıcalıklarını korumak durumunda kaldılar ve bu süre içinde yavaş yavaş, gcnllema n olmaktan da, kül­ türlü olmaktan da çıktılar. Duruma son veren ikinci güç, endüstriya­ lizmin geleneksel kültürden çok ayrı bilimsel bir teknikle gelişmesiy­ di. Üçüncü güçse kültüre değil, yeni bir demagog türü doğmasına yol açm ıştır.

Kültürlü gcnlleman çağı, iyi kötü, kapanmış oklu böylece.

KONU XXll

ARİSTOTELES MANTIGI

Çok ayrı alanlarda çok büyük olan Aristotelcs' in etkisi man­ tıkta hepsinden büyüktür. Eski çağın sonlarında Platon, metafizikte hala üstün olduğu sırada mant ı kta Aristotelcs otoritesi ortaçağların sonuna değin sürdü. Hristiyan fılosofların Aristotelcs' e metafizik aland a ü stünlük s ağlama s ı, XI I I . yü zyılda clanaklı olm u ştur ancak.

Bu üstünlük Rönesanstan sonra büyük ölçüde yitirilm iş, fakat man­ tık alanındaki sürüp gitm i ştir Bugün bile, l:: ii tün Katolik felsefe öğ. reticileri ve daha pek çok kişi, modern ma n t ı ğı n buluşlarını direnç­ le reddeder ve kesinlikle Ptolemaeos gökbilimi gibi eskimiş olan Ar istoteles sistemine tuhaf bir tutkunlukla bağlanır. Aristotelcs'e tarihsel açıdan hakkını vermeyi güçleştirir bu. Onun günümüzde, açık düşünmeye karşı kötü etkisi, Platon dahil, kendinden önce ge­ lenlerin ardından nasıl büyük bir adım attığını anımsamayı bile güç­ leştirecek ölçüde kötü olmuştur. Aristotcles mantığı 2000 yıldan uzun bir duraklamanın izlediği ölü bir son olmak yerine sürekli bir gdişmenin sahnesi olsaydı hayranlık duyardık ona. Ancak, bu man­ tığın yol açtığı kötülük, böyle bir . duyguya engeldir. Aristotcles'ten öncekileri gözden geçirirken okuyucuya, onlardan etkilenmediğimi­ zi anımsatmak gerekli değildir. Öğretiler.i ni desteklediğimiz varsa yıl­ m a ksızın, ustalıkları için övebiliriz onları. Aristoteles'se tersine, özellikle mantıkta hala bir savaş alanıd ı r ve salt tarihsel olmak açı­ sından ele alınamaz. .

ARİSTOTELES'İN EN ÖNEMLİ İ Ş İ

Aristoteles'in mantıktaki en ö n e mli işi, ileri sürdüğü tasım (syllogismos) öğretisidir. Bir tasım, üç böl ümden kurulan bir kanıt­

tır:

1 - Büyük öncül, 2 - Küçük öncül,

315

3 - Vargı. · Tasımla r , her biri skolastiklerce verilmiş bir ad taşıyan ayrı türl e r e sahipt irler. En ünlüsü " Barbara" adı ve rile nidir:

Bütün insanlar ölümlüdür (B üyük öncül).

Sokratcs insandır (Küçük öncül).

Sokrates ölümlüdür (Vargı).

Ya da: Bütün insanlar ôlümlüdür.

Bütün G rekler insandır.

Bütün Grekler ö l üm l üdü r .

Bu iki biçim arasında bir ayr ı m gözetmez Aristoteles. daha so n r a görçccğini iz' gibi ya n l ı ş tı r b u . Öbür biçim ler şunlardır: Hiçbir balık akılcı d eğil d i r . ("Cela­ rent" adı verilir b un a . ) Bütün insanlar akıllıdır. kimi hayvanlar insandır. Böylece, ki­ mi hayvanlar akılcıdır. (" Darii" . ) Hiçbir G re k s iy a h renkli değildir. Kimi insarilar Grek' tir. So­ nuçta, ki m i i nsanlar siyah renkli d e ği l d ir. (" Ferio" )

Bu dört tasım, birinci t asım biçimini ortaya koyar, Aristote­ l e s i k i n ci ve ü ç ü n cü bir biçim, ortaçağ öğreticilcriyse ( s c h o o l nı e n) dör<lüncü bir b i çi m e k l em i şt ir bunlara. Ancak son üç b i çi m i n , çeşit­ l i <l ü ze n c kl c r l c birinciye indirgenebileceği gösterilmiştir.

Tek öncülden yapılan kimi çıkarımlar bulunmaktadır. " Kimi insanlar ölümlüdür" ü " kimi ölümlüler insandır"a indirgeyebiliriz.

Aristotcles'c göre bu yalnız "bütün insanlar ölümlüdür" den çıkarım­ lanabilir. " Hiçbir tanrı ölümlü değildir" den " hiçbir ölümlü Tanrı de­ ğildir"i çıkarımlayabiliriz. Fakat, " kimi insanlar Grek değildir"den " kimi Grekler insan değildir" sonucu çıkmaz.

Yukarki türden çıkarımlardan ayrı olara k, Aristoteles ve onu izliycnler bütün tümdengelimsel çıkarımların, kesin olarak dile geti­ rildiktc, tasımsal olduğunu düşünm üştü r. Tüm geçe rli çıkarımların dökümünü yapmak ve ortaya atılan kanıtı tasım sal biçim e aktar­ makla, tüm yanlışlardan korunmak olanaklı olacak.

316

TASIMLAMADAKİ EKS)İKLER

Bu sistem, biçimsel mamtığın başlangıcıydı ve bu yönden hem önemli hem de değerliydi. ,Ancak, biçimsel mantığın başlangı­ cı değil sonu olarak görüldüğündle, üç tür eleştiriye yol açıyor: 1 Sistemdeki biçimsel reksikler.

-

2

-

3

-

Tümdengelimsel kanııtın öbür biçimlerine bakıldığında, tasımlamaya aşırı de�er verilmesi.

Bir kanıt biçimi olanak tümdengelime aşırı değer veril­ mesi.

Bti eleştirilerden her biri !konusunda söylene·cekler vardır: 1 Biçimsel eksikler: "Solkrates insandır" ve "bütün Grekler insandır" anlatımlarıyla başlıyailım. Bunlar arasında Aristotelcs mantığınca yapılmiyan kesin bir· ayrım yapmak gereklidir. " Bütün -Grekler insandır" anlatım ı genel . olarak "Grekler vardır" anlatımını içerir biçimde yorumlanır. Bu içe�rik olmaksızın, Aristotelcs tasım la­ rın d an kimi geçerli değildir. Söizgelimi, "bütün Grekler insandır.

Bütün Grekler beyazdır. Öyleys;e kimi insanlar beyazdır" tasımını düşünelim. Grekler varsa geçerliıdir bu. Başka türlü değildir.

Eğer "bütün altın dağlar ·vardır; bütün altın dağlar altındır: dolayısıyla kimi altın dağlar altınıdır" demiş olsaydım, öncüllerinin bir bakıma doğru olmasına karşım vargım yanlış olacaktı. Açık ko­ nuŞacaksak "bütün Grekler i nsanıdır" anlatımını "Grekler vardır" ve "Eğer b i r şey Grekse o insandır" ıanlatımlarına bölmeliyiz. Son anla­ tım salt varsayımsal d ır ve Grekle:rin olduğunu içermez. " Bütün Gre kler insandır" ;anlatımı, böylece, "Sokrates insan­ dır" anlatımından biçimsel olarak daha karmaşıktır. " Sokrates insan­ dır" özne olarak "Sokrates" i; "bütü.in Grekler insandır" , "bütün Grek­ ler"i içerir; fakat "bütün G rekler iinsandır" özne olarak "bütün G rek­ lcr"i almaz. Çünkü, "Grekler va:rdır" anlatımın�a olsun "herhangi bir şey Grekse insandır" anlatımıında olsun, "bütün Grekler"lc ilgili bir şey yoktur.

Bu salt biçimsel yanlış, metafizik ve bilgi öğretisindeki yan lı­ şın kaynağıdır. "Sokrates ölümlüidür" , "bütün insanlar ölümlüdür" önermeleri karşısında, bilgimizin ıdurumunu gözden geçirelim. " Sok­ rates ölümlüdür" önermesinin doğruluğunu bilmek için çoğum uz, tanıklara dayanmakla yetiniriz.. Eğer tanıklara güveneceksek, onlar -

317

bi?-i, Sokrates' i tanımış ve onun var olduğunu görmüş birine geri gö­ türmeli. Kavranılmış bir olgu (Sokrates' in na'şı), bu na'şa "Sokra­ tes" adı verildiği konusundaki b i l giyle birlikte Sokrates' in ölümlülü­ ğünü sağlamaya yeterdi. Fakat, "bütün in s a nl ar ölümlüdür" önerme­ sinde iş değişir. Böyle genel önermeleri bilmemizle ilgili soru çok güçtür. Bu tür önermeler, kim.i kez ya l nızc a sözeldir: " Bütün Grek­ ler insandır" önermesi, i n sa n o l m a d ı kç a bir şeye Grek adı verilme­ d i ği i çi n bilinir. Bu tür ge n e l a n l a t ı m lar, s ö zl ü k ten s ağ lan ab i l ir. On­ lar bize, sözcüklerin nasıl ku ll an ı ldığı dışında, d ü nyayla i l gi l i h i çbir şey s öy l e m e z . " B ütün insanlar ölümlüdür" ön e r m e si böy l e değ ildi r . Ö l üm s ü z bir insan konusunda, mant ı k s al yö n d e n ç e li şm e l i bir şey yoktur. Tümevarım temelinde inanırız " bütün insanlar ölümlüdür" önermesine. Çü nk ü , sözgc l imi 1 50 yıldan uzun bir zaman yaşayan

bir adam konusunda iyice sınanmış bir örnek yoktur. Yalnız bu du­ rum, önermeyi kesin değil, olasılı. yapar. Kişioğlunun yaşadığı süre içinde kesinlcncmez o .

M e tafizik yanlışlar "bütün insanlar'\ "bütün insanlar ölümlü­ dür" önermesinin öznesi saymaktan doğar. "Sokrales" i "Sokrates ölümlüdür" önermesini saymaya benzemez bu. Sonuçta "bütün in­ sanlar" ın, "Sokraıes" çe gösteril e n varlığın aynı olan bir var l ı ğı gös­ terdiğini, dolayısıyla, türün bir bakıma töz olduğunu ileri sürme so­ nucuna varılır. Bu anlatımı niceleme konusunda onu i z leye n ler, özellikle (Porphyrios), Aristotelcs ölçüsünde dikkatli davranmamış­ tır.

A ristoteles' in bu yanlış dolayısıyla d ü ştüğ ü başka bir yanlış, bir yüklemi n yükleminin, kök öznenin yükl e m i olabileceğini sanma­ sıdır. " Sokrates bir G rektir, büt ün G rekler insandır" de rse m, Aris­ toteles " insan" ın " Grek" e ; "Grek" in de "Sokrates" e ilişkin bir yük­ lem olduğu ve açıkça " insan" ın "Sokraıcs"e yüklem verilebileceğini sanır. Fakat, gerçekte "insan", "Sokrates" in yüklem i değildir. Adlar­ la yüklemler arasındaki, ya da metafizik dilde dendikte, tikellerlc tümeller arasındaki ayrılık böylece, fclscfe için· yıkıcı sonuçlarla bu­ lanm ışlir. Sonuçta ortaya ç ıkan karışıklıklardan bi r i, tek üyeli bir sı­ nıfın, tek üyesiyle özdeş tutulması olm uşt ur. Bir sayısıyla i l gi l i doğ ru bir kuram ortaya koym ayı olanaksız kılar bu ve bi r konusunda sonsuz kötü bir metafiziğe yol açm ıştır.

2 Tasım/amaya aşın değer velilmesi: Tasım lama, tümdenge­ limsel kanıtların yalnız bir türüdür. B ütün üyl e tümdengclimsel olan ­

-

318

·

metametikte tasımlama pek az görıülür. Doğallıkla, matematiğin ka­ nıtlarını tasımlama biçiminde yeniden yazmak olanaklıdır. Ancak bu, çok yapmacık olur, kanıtları artık tutarlı olmaktan çıkarır. Arit­ metiği alalım sözgelimi. Eğer 4,63 dolar değerinde mal alır, 5 do­ lar verirsem, geriye ne kadar bozuk para alırım? Basit toplamayı ta­ sımlama biçimine sokmak saçma, kanıtın gerçek yapısını gizlemeye yol açtığından, saçma olur. Mantıkta, tasımsal olmayan çıkarımlar da bulunmaktadır. Sözgelimi " at bir hayvandır; öyleyse, at başı bir hayvan başıdır. " Geçerli tasımlamalar gerçekte geçerli tümdenge� !imler arasından yalnız birtakımıdır ve öbür geçerli tümdengclimle­ re karşı, mantıksal üstünlüğe sahip değillerdir. T ü m d enge l imde ta­ sımlamaya üstünlük verme çabası, matematik usavurmanın yapısı konusunda yanlış yöne götürmüştür filosofları. M atematiğin tasım­ lama olmadığını ayırt eden Kant, onun mantıküstü il k e l e r kullandı­ ğını çıkarımlamış, yine de bu tür i lkeleri, mantık ölçüsünde kesin saymıştır. Kendinden öncekiler gibi Kant <la, ayrı yolda bile o ls a, A r i s to t c l e s' c karşı duyduğu saygı sonucu, yanlış yöne gitm iştir. · 3 Tiimdengelime aşın değer velilm esi. G rekler genellikle; bilginin kaynağı olarak, tüm<lengclime modern filosollardan daha büyük önem vermişlerdir. Bu bakımdan Aristotcles, Platon' dan da­ ha az suçl tı d u r . O, tümevarımın önemini, t e kr a r tekrar be l i rtmi ş ve t ü mdengc lim in işe başlaması gereken ilk öncülleri nasıl biliyoruz? " sorusuna büyük ölçüde dikkat vermiştir. Bununla birlikte o da öbür Grekler gibi tümdengelime, yetersiz bir ü s t ü n l ük kazandırmıştır.

Bay Smith gibi bir kişinin ölümlü olduğunu kabul edeceğiz. Bunu, bütün insanların ö lü m l ü olduğunu bilmem iz dolayısıyla bildiğim izi s öy l iyeb il iri z ü s tü n k ö r ü . Fa k a t ge r çe k le b i l d i ği m i z "bütün insanlar ölümlüdür" <leğil, "doğumları üzerinden 150 yıldan çok zaman geç­ miş hemen bütün İnsanlar ölümlü<l Ü r" gibi bir anlatımdır. Bizim Bay Smith'in öleceğini düşünmemizdeki neden"budur. Bir tümden­ gelim <leğil, ondan daha az bir tutarlığa sahip, kes i nli k yerine belki­ lik (ihtimallik) sağlıyan bir tümevarım bu kanıt . Tüm<lengclimin ka­ zandırdığı bilgiyi veriyor. Mantık, salt ma t e m a t i k hukuk ve tanrıbi­ lim d ışın d a bütün bilgilerimiz tümevarımsaldır. Son iki bilim <lalı, ilk ilkelerini, t a rt ış ı l m az bir metinden ya n i y as a k i ta p l ar ın d an ya da kutsal yazıtlardan türetir.

-

"

Tasımlamayı ele alan Birinci Çözümleme'den ayrı olarak, Aristoteles, felsefe tarihinde oldukça büyük öneme sahip başka ya319

zılar da yazmıştır. Bunlardan biri deyile� (kategoriler) üzerine kısa bir yapıttır. Yeni Platoncu Porphyrios bu yapıt üzerine, ortaçağ fel­ sefesini enikonu etkileyen bir açıklama kaleme almıştır. Porphyri­ os' u bir yana _bırakıp Aristoteles üzerinde duracağız şimdi.

DEYİLER (KATEGORİLER)

" Deyi" sözcüğüyle, Aristoteles'in olsun, Kant'ın olsun, He­ gel'in olsun neyi amaçladığını anlıyamamışımdır. Açıklı yayım: " De­ yi" sözcüğünün, herhangi bir açık düşün' ü (idea'yı) temsil ederek felsefeye herhangi bir yararı olduğunu sanmıyorum. On <leyi var Aristoteles' te: Töz, nice lik, nitelik, bağlantı, yer, zaman, konum, durum, . eylem ve etkilenim. İleri sürülen tek tanımı şudur " deyi"­ nin: "Birleşik olmıyan anlatım lar" . Sönra, yukarıki liste geliyor An­ laşıldığına göre, anlamı, başka sözcüklerin anlam larından kurulma­ mış olan her sözcük bir töz ya da bir nicelik ya <la öbür deyilcrdcn birini belirliyor. On <leyinin hangi ilkeye göre bir araya toplandığı konusunda hiçbir ipucu yok. .

"Töz" önce, ne bir özneye yüklene b ilen ne <le bir öz n e de var olan şey. Bir şey, öznenin parçası olmamasına karşın, öznesi z var olam ıyorsa, " Öznede vardır" denir. Bu konuda verilen örnekler, zic hinde bulunan gramer bilgisinin bir parçası, bir cisimde bulunabile­ cek belirli bir beyazlıktır. Bu töz yukarıki birinci anlamda, bir birey ya da kişi ya da hayvandır. Fakat, ikinci anlamda bir tür ya <la cins (sözgelimi, " insan" ya <la " hayvan" ) töz ad lnı alır. Bu ikinci anlam, savunulmaz görünüyor. Daha sonraki yazarlarda, kötü bir metafizi­ ğe yol a Ç mışt ır o. İkinci çözümleme (analitik), büyük ölçüde, ilk öncüllerin na­ sıl elde edildiği sorunuyla. Bir yere.len başlaması ge r ekli tüm<lengeli­ · min. Gösterme yolundan başka türlü bilinmesi gereken, kanıtlan­ mam ış, bir şeyle her şeyden önce. Özkavramına dayanan A ri stot e ­ les kuramını, ay r ın t ılı biçimde anlatacak değilim . "Bir tanım -diyor Aristoteles-, bir şeyin ana yapısı konusundaki anlatımdır'' . Öz kav­ ramı, modern zamanlara değin, Aristotcles ' ten sonra gelen her fel­ sefenin ayrılmaz bir bölümüdür. Kanıma göre, t a ri h s el önemi, ken­ disinden söz etmemizi gerektiren, aşırı ölçüde karmaşık bir kavram bu. '

Bir şeyin " özü" ile onun " özdeşliğini yitirmeksizin değiştire320

meyeceği özellikleri" amaçlanır. Sokrates, kimi kez mutlu kimi kez üzüntülü, kimi kez iyi, kimi kez sayrı olabilir. Sokrates, Sokrates ol­ maktan çıkmaksızın bu özelliklerini değiştirebildiğinden, Sokra­ tes'in özünün bir parçası değildir onlar. Tin göçü m üne (taransmig­ ration) inanan bir Pythagorasçı kabul etrriese de, insan olması, S ok­ rates'in özüyle ilgili sayılmıştır. Gerçekte "öz", sözcüklerin kullanı­ mıyla ilgili bir sorun. Aynı adı, değişik fı�satlarda, tek bir "ş ey" ya da "kişi"nin ortaya çıkışı saydığımız oldukça ayrı görüşlere uygulıya­ biliriz. Bununla birlikte, gerçekte yalnız sözel bir uygunluk bu. Do­ layısıyla Sokrates'in " öz" ü, yokluğLJ nda "S o krates" adını kullanacağı­ mız özelliklerden kuruludur. Salt dilbilimseldir soru. Bir sözcüğün özü olabilir de bir şeyin özü olamaz.

"Töz" kavram ı, " öz" kavramı gibi yalnızca aslında, uygunluk . olarak nitelendirilecek şeyin met ::ı.fı ziğe aktarılmasıdır. Sokrates' in dünyasını tanıtlarken ortaya çıkan görüntüleri, Sokrates in yaşamın­ da geçen olaylar olarak; b a şka tür kimi olayI arı <la " Bay Smith" in ya­ şantısında geçen olaylar olarak tanıtlamayı uygun buluruz. Bu bizi, ''Sokrates" ya <la " Bay Smith" sözcüklerinin, belirli yıllarda var ol­ ' muş, o sözcükleri temsil ed e n kişilerin başına gelen ol aylard a n da­ ha "somut" , . daha "gerçek" bir şeyi gösterdiği konusunda bir düşün­ ceye götürür. Sokrates sayrıysa eğa, onun başka bir zaman iyi oldu­ ğunu ve böylece Sokrates olmanın, onun sayrılığından bağımsız bu­ lunduğunu düşünürüz. Öte yandan, sayrılık, bir k i şinin sayrı olması­ nı gerektirir. Her ne kadar Sokrates' in sayrı olması gerekmezse <l e, onun var olması düşünülüyorsa bir şeyler olmalı ona. Böylece Sok­ rates, kendi başına gelenlerden daha "somut 1' değildir. '

'

.

.

Ciddi olarak ele alındığında "töz", karşımıza çıkardığı güçlük­ lerden kurtulması olanaksız bir kavram. Bir tözün, özelliklerinin ko­ nusu ve kendi kendinin qzelliklerinden ayrı bir şey olduğu var sayı­ lır. Özellikleri aradan çıkarıp, tözün kendisini imgelemeye çalıştığı­ mızda, geriye kalan bir şey vardır Sorunu başka biçimde dile geti­ rirsek şöyle söyliyebiliriz: Bir tözü başkasından ayıran· nedir? Özel­ liklerinden ayrılığı değildir bu. Töz mantığı özelliklerin ayrılığını ve tözler arasındaki sayısal ayrı l ığı önceden var sayar. Böylece iki töz, kendileri içinde herhangi bir biçimde ayırt edilebilir olmaksızın, tam iki töz olmalıdır. O halde, onların iki töz olduğunu nasıl çıkara� cağız ortaya? .

321

"Töz'; gerçekte, sadece olayları kümeleştirmenin uygun bir yohı. Bay Smith hakkında ne bilebiliriz? Ona baktığımızda renk ör- . nekleri görür, konuştuğunu dinlediğimizde ses dizileri işitir, onun bizim gibi düşünce ve duygulara sahip olduğuna inanırız. Fakat, bü­ tün bu görünüşlerden ayrı olarak nedir Bay Smith? Görünüşlerin asıldığı varsayılan imgesel bir çengel. Çengeli, yeryüzünün yaslan ­ mak için bir fiili gereksinmesinden daha çok gereksinmez onlar ger­ çekte. Coğrafi bir bölgeyle ilgili benzer durumda herkes sözgelimi " Fransa" gibi bir sözcüğün yalnız dilsel bir �ygunluk olduğunu ve değişik bölüm lerinin ötesinde "Fransa" d iye bir şey bulunmadığını görebilir. Bay Smith konusunda da geçerlidir aynı şey. Değişik sayı­ da görüntülerin ortak bir adıdır o. Eğer Bay Smith'i daha çok bir şey olarak alırsak, bütünüyle bilinemeyen, ancak bildiğimizin dile get irilmesi için gerekli bir şeyi gösterir o.

"Sözün kısası, "töz" , bir özne ve bir yüklemden kurulu tümce­ lerin · yapısının, dünya yapısına aktarılmasından doğan m etafizik bir yanlış. Şöyle bağlamak istiyorum sözlerimi: Ele aldığım_ı ı Aristotc­ lcs öğretileri, önemsiz biçimsel tasım kuramı dışında bütünüyle yan­ lıştır. Günüm üzde, mantık öğrenmek istiycn herhangi bir kişi, Aris­ totdcs' i ve onun ardıllarını okursa boşuna zaman y itirir. Onun bü­ yük bir ycten·c ğin belirttiği olan m antıksal yazıları zekasal özgünlü­ ğün .i şlevli olduğu bir çağda ortaya çıkm ış olsaydı, i nsanlığa yararlı . olurdu. Ü zünt ü)'1c söyleyelim, G rek düşüncesinin yaratıcı çağının tam sonunda ortaya çıkmış ve böylece tam bir otoriteye sahip sayıl­ mıştır onlar. M antıksal özgünlüğün canlandığı çağda, 2000 yı lı n ege­ menliği, Aristotclcs' in tahtından indirilmesini çok güçleştirmişti.

Modern zamanlarda pratik olarak, bilim ya da felsefenin her ileri adımı, Aristotclcs ardıllarının karşı duruşlarından kurtulmakla atıl­ mıştır.

322

KON U XXlll

ARİSTOTELES'İN FİZi K GÖRÜŞÜ

Bu bölümde Aristoteles'in, · P/ıysika ve Gökler Üzeline adlı sı­ kı sıkıya birbirine bağlı iki yapıtından söz edeceğim . İkincinin, sözü birincinin bıraktığı yerden aldığı, ikisi de büyük ün yapmış, bilimi Gafileo zamanına değin egemenlik allına almış bu yanıtlar "Özün özü'; , " ayın altı" (yeryüzü) gibi terimleri ileri -s ürdüğü kuramlarla tü­ retmiştir. Sonuçla, felsefe tarihçisi onları, içlerindeki bir t ü m cenin bile modern bilimin ışığı ahında pek k abul · edilemeyeceği olgusuna karşın ele almak zorundadır.

Greklerden çoğunun olduğu gibi, Aristoteles'i n de fizik ko­ nusundaki görüşlerini anlamak için, onların imgesel arka . planını kavramak zorunludur. Her filosof, ortaya koyduğu biçimsel sisteme ek olarak, varlığından büt ünüyle h abersiz olabileceği daha yalın baş­ ka bir sisteme sahiptir. Eğer filosof bu sistemden haberliyse, belki onun tümüyle yeterli olamayacağını anlayıp gizlenmesi yoluna gi­ der. Kendi kabataslak sistemine benzediği için inandığı, daha Sop­ histesçe olanını atar ortaya. B u sistemin başkalarınca onaylanması­ nı da ister filosof. Onu çürütülemez biçimde kurduğunu düşünü r çünkü. Sophistleşme, çürütmelerin çürütülmesi yoluyla. gelir. Yal­ nız bu, hiç de bir olumlu sonuç vermiyecektir. En iyi durumunda 6, bir kuramın doğru olabileceğini gösterir, doğru olması gerektiğini değil. Filosof pek anlıyamasa da, olumlu sonuç, Q.nun imgesel ön kavramları ya da Sanlayana' nın dediği gibi " hayvansal inancı" nede­ niyle ortaya çıkar. · Fizik konusunda Aristoteles'in imgesel arka planı, modern bir öğrencinin arka planından çok ayrıdır. Zamanımızda bir çocuk, artık adı bile makineleri akla getiren mekanikle başlar öğrenmeye.

Motorlu araçlara ve uçaklara alışmıştır. Bilinçaltının en karanlık kö­ şelerinde bile bir motorlu aracın içinde bir tür at bulunduğu ya da uçağın, kanatları büyük güçlere sahip bir kuşun kanatlarını taşıdığı için uçtuğunu düşünmez. Kişioğlunun yaşantısız ve büyük ölçüde 323

kendinden aşağı maddi bir çevrenin tek efendisi olduğunu içeren imgelerinde önemlerini yitirmişlerdir hayvanlar, İKİ DEVİNİ

Devininin bilimsel bir açıklamasını yapmaya çalışan Grek için salt mekanik görüş, Demokritos ve Archimedes gibi birkaç de­ ha dışında, çok az duyurmuştur kendini. İki olgu öbeği, önemli gö­ rünüyor. Bunlardan biri hayvanların, ikincisiyse gök cisimlerinin de­ vinisi. Modern usbilim adamı için bir hayvan vücudu, geniş ölçüde karmaşık fiziko-kimyasal yapıya sahip özentili bir makinedir. Her yb ni buluş , hayvanlarla makineler arasındaki boşluğu küçültür . . Gö­ rünüşte yaşantısı olan devinilcri, hayvan devinilerinc benzetmek, Greklere daha kolay görünmüştür. Bir çocuk, hala, canlı hayvanları öbür varlıklardan, hayvanların kendi başlarına devinchilmelcri olgu­ suyla ayırır. Pek çok G rek'e özellikle Aristoteles' e bu özellik, genci fizik kuramlarının temeli olarak kabul ettirmiştir kendi.ni.

Gök cisimleri konusunda ne diyeceğiz? Devinilcrinin dü ze nli oluşuyla hayvanlardan ayrılır onlar. Bu, gök cisimlerinin üstün ek­ siksizliği dolayısıyla olabilir ancak. Grek filosofu yetişkin tipte ne düşünürse düşünsün. çocukluğunda güneş ve aya tanrı diye bakma­ sı öğretilmiştir kendisine. Anaxagoras, onların canlı olm adığını dü­ şündüğünden dinsizlikle suçlanıp, mahkemeye verilmişti. Gök cisim­ lerine tanrısal diye bakmıyan bir filosofun onları, H ellenci düzen sevgisi ve geometrik basit liğe sahip tanrısal varlığın istem iyle devi­ nir sanması doğaldı. Böylece, bütün devinin s on kaynağı " istem" dir.

Y e ryüzünde insan ve hayvanların kaprisli istemi; gökyüzündeyse üs­ tün Yapıcı' nın değişmez istemi.

Bunun, Aristotclesçc ileri sürülen her ·ayrıntıya uyacağını söy­ lemek istiyor değilim. Anlatmak istediğim, bu istem kavramında, Aristoteles' in imgesel arka planının ve doğr u yu bulduracağım sandı ­ ğı aracın temsil edildiğidir.

C İ SİMLERİN DO(;ASI

Bu girişten sonra Aristotelcs'in ne söylediğini görebiliriz: Aristoteles' le physika, Greklerin ' phusis' (ya da ' physis') adı­ nı verdiği bilimdir. "Doğa" diye çevrilebilirse de bu sözcük, bizim, " doğa" · sözcüğüne bağladığımız anlamı tamı tamına anlatmaz. Biz 324

hala, bir " doğal bilim" den bir "doğal tarih"ten söz ederiz. Kendi ba­ şına " doğa" epey belirgin bir sözcük olmasına karşın, " phusis" sözcü­ ğünün anlatmak istediğini çok güç anlatır. Büyümeyle ilgilidir phusis. Bir palamudun büyüyüp bir meşe olmasının onun "doğa"sı olduğu söylenebilir. Bu durumda sözcük, Aristoteles'in aldığı an­ lamda alınmış olur. Bir Şeyin "doğa"sı, Aristoteles'e göre, onun, uğ­ runa var olduğu bilimsel (nihai) durumdur. Böylece erekbilimsel (Teleolojik) bir içeriği vardır sözcüğün. Kimi şeyler, doğa yardıriuy­ le, kimileri başka nedenlerle var olur. Hayvanlar ve bitkiler ve basit cisimler "elementler" doğa yardımıyle var olur. Sadece, içsel bir de­ vinli ilkesine . sahiptir onlar. "Devini" ya da "devinme" diye çevrilen Grekçe sözcük "yer değiştirme"den daha geniş bir anlam� sahiptir.

Yer değiştirmeye ek olarak o, nicelik ve büyüklüğün de değişmesini içerir. ) Devinide ya da dinginlikte (sükunetle) olmanın kaynağıdır doğa. Şeyler eğer, bu tür içsel bir ilkeye sahipseler "bir doğaya sa­ hiptir" lcr. " Doğaya göre" sözcük öbeği bu şeylere ve onların ana yüklemlerine uygulanır. (Bu görüş noktası aracılığıyla " doğa dışİ " kavramı, bir ayıbı dile getirir olmuştur.) Maddeden çok biçimdedir doğa. Gizilscl olarak et ve kemik olan, kendi doğasını elde etme­ miştir henüz. Bir şey tamamlandığında daha çok bir şeydir. Bütün bu görüş noktasının, yaşambilim aracılığıyla (biyoloj i alanında) orta­ ya çıktığı anlaşılıyor. Palamut, "gizilsel olarak" bir meşedir.

Doğa, herhangi bir şey için çalışan nedenler sınıfına ilişkin.­ dir. Onun, bir amaca bağlı olmaksızın zorunlukla çalıştığı görüşü­ nün tartışmasına götürür bu. Aristoteles, en uygun . olanın, Empe­ dokles yönünden öğretilen biçimiyle yaşamasını, işte bu yönden tar­ tışır. Şeyler belirli yollarda ortaya çıktığından, bir dizi tamamlandı­ ğında daha önce atılan bütün adımlar onun adına atılmış olduğun­ dan • doğanın amaca bağlı olmaksızın çalıştığı görüşü doğru olamaz Aristotcles'e göre. İçsel pir ilkeden doğup sürekli bir devinmeyle ta­ mamlanmaya varan şeyler " doğal"dır (199 b). " Doğa" kavramı, hayvanların ve bitkilerin büyüm esini açıkla­ maya çok iyi uyar görünebilirse de, gerçekte, bilimin gelişmesine büyük engel ve ahlaktaki kötülüğün çoğuna kaynak olmuştur. İkinci açıdan, kötülüğünü hala sürdürmektedir. Devini Aristoteles'e göre gizilsel olarak var olanın ortaya çıkarılmasıdır. Öbür eksiklerden ay­ rı olarak bu görüş, yer değiştirmenin göreliğiyle uyuşamlu da değil325

dir. A, göreli olarak B'ye doğru devindiğinde B de göreli olarak A'ya doğru devinir. İkisinden birinin devindiğini, öbürünü n · devini­ siz (sükunette) ol d uğunu söylemekte bir anlam yoktur. B ir köpek bir kemiği yakaladığında, kamu duyusuna kemik yakalanana değin devinisiz kalıyormuş da köpek deviniyormuş; ve devin i nin , köpeğin " doğasını" gerçekleştirmek türünden bir amacı varmış gibi gelir. Bu görüş noktasının ölü m addeye uygulanamayacağı ve bilimsel fiziğin, amaçları için hiçbir "son" kavramının yararlı olamıyacağı; ayrıca, bi­ limsel kesinl ik açısından herhangi bir devinin, göreli olmaktan başka türlü ele alınamıyacağı anlaşılm ıştır. '

ZAMAN

Lcukippos ve

Dcmokritos' ca

savunulan boşluğu hayırlar

( reddeder) Aristoteles. Sonra, ilginç bir zaman tartışmasına girişir.

Ona göre, zaman geçmiş ve gelecekten kurulu olduğundan var olmı­ yabilirdi. Geçmiş, artık yoktur, gelecek de henüz var olmamıştır.

Bu duru m da statik zam anı kabul etm ez Aristotelcs. "Zaman -der-, tin olmaksızın zamanın var olup olam ıyacağını sorabilirdik Aristote­ les'e. Sayacak biri olmadıkça bir şey olamaz . . Zaman da saymayı içerir. Ari s ı ot c l c s , zamanı, saat, gün ve ay olarak görür anlaşılan.

Zaman için de olmama s ı anlamında ilksiz ve sonsuzdur kimi1 şeyler ..

Aristotcles, belki bu gibi şeylerin s.ayılar olduğunu düşünüyordu.

Devini daima var olmuştur, var olacaktır. Devinisiz zaman olamaz. Platon dışında herkes, zamanın yaratılmam ış olduğuna ina­ nır. Bu noktad a Aristoteles' in H ristiyan ardılları ondan ayr ı lmak zo­ runda kalmışlar. Çünkü, İ ncil bizı.:, evrenin başlangıcı olduğunu söyle r . ·

DEVİ N M E M İ Ş DEVİ N G E N

Plııısika, devinmemiş devingen konusunda bir kanıtla s ona erer. Metaplıysika'yı gözden geçirirken durmuştuk bunun üzer i nd e Dönel deviniye doğrudan doğruya neden olan devinmemiş bir d e ­ vingen vardır. Dönel devi ni, ilk devinidir. Sürekli ve sonsuz olabi­ İcn tek devinidir. İ lk devinen, parça ya da bütünlüğe sahip değildir ve dünyanın çevresind e dir.

Bu sonuca ulaştıktan sonra göklere geçebili r i z .

.

326

GÖKLER ÜZERİNE

Gökler Üzerine adlı denene, hoş ve yalın bir kuram sürer ile­ ri. Ayın altındaki (dünyadaki) şeyler, çoğalma ve ortadan kalkmaya konu olur. Ayın yukarısındaki her şey çoğalmaz ve yıkılmaz durum­ dadır. Küresel olan yeryüzü, evıenin merkezindedir. Ayın altındaki kürede (yeryüzünde) her şey dört ögeden kurulmuştur: Toprak, ha­ va, su ve ateş. Fakat, gök cisirrJerini ortaya koyan beşinci bir öge vardır. Yeryüzündeki ögelerin doğal devinisi doğrusaldır. Beşinci ögenin devinisiyse döneldir, yani tam küresel. Ü st bölgeler, alt böl­ gelerden daha tanrısaldır. Yıldız ve gezege nl e r, ·a teşten değil, beşin­ ci ögeden ya p ılmıştır. O nların d:::v inileri, bağlı bulundukları küreler dolayısıyladır. (Bütün bunlar. Dante' nin Paradiso'sunda şiirsel olarak çı�ar karşımıza). ·

Dört yeryüzü ögesi, başlangıç ve bitimsiz d eği l di r. Birbirle­ rinden türemiştir. Ateş, doğal devinisinin yukarı doğru olması anla­ mında, mutlak olarak ışıktır. Toprak, mutlak olarak ağırdır. H ava, göreli olarak hafif, su göreli olaıak ağırdır.

Daha sonraki çağlarda bu kavram pek çok güçlükler çıkarır ortaya. Parçalanabilir oldu k ları anlaşılan kuyrukluyıkJızlar, ay altın­ daki küreye bağlanmak zorundaydı. XVI I . yüzyılda bu yıldızların gü neş çevresinde yörüngeler çizdiği, uzaklıkların nadiren ayın yere olan uzaklığından çok fazla olduğu ortaya çıktı. Y (.'!ryüzü ci si m le ri ­ nin doğal devinisi doğrusal olduğundan, yatay olar a k atılan bir mer­ minin bir süre için yataysal devineceği, sonra birden dikey olarak d ü şeceği ileri sürüldü. Galileo, havaya atılan bir merm i n i n pa rabol çizdiğini bulunca, onun Aristoteles ardılları olan meslckdaşları ne­ . ye uğradıklarını şaşırdılar. Coppcrnicus, Kepler, G alilco, ye r in evre­ ne merkez olmadığını ve ekseni çevresinde günd e bir, güneş çevre­ si n deyse yılda bir kez döndüğü görüşünü yerleştirmek için, İ ncil'le olduğu denli Aristoteles'le de uğraşmak zorunda kaldı.

DÜNYA SONLU

Gelelim daha genel bir soruya: Aristoteles p h u s i k a' s ı , örice Galileo yönünden dile getirilen Newton'un birinci devini yasa s ına uygun mudur? Yasa, her cismin, kendi başına . bırakıldıkta, devin­ mekteyse, tek biçim bir hızla doğru bir çizgi boyunca devinisini sür327

düreceğini dile getirir. Böylece, dış nedenler, hızda olsun, yönde ol­ sun, devini adına değil, devinin değişmesi için gereklidir. Aristote­ les'in " doğal" saydığı dönel devini, devini yönünde sürekli değişme­ yi içerir. Böylelikle, Newton'un yerçekimi yasasında olduğu gibi, çemberin merkezine doğru yönelmiş bir gücü gerektirir.

Son olarak, gök cisimlerinin başlangıçsız, bitimsiz ve dağıl­ maz olduğu görüşünü bırakmak zorundayız. G üneş ve yıldızlar, u zu n bir yaşama sahi p tirl e r . Bitimsiz (ebedi) yaşamazlar. Nebula'­ dan doğmuşlard ı r. Sonunda ya patlayacak ya da soğuk yüzünden yok olup gideceklerdir. Gö d i n ür dünyada hiçbir şey d eğiş m e ve çö­ küş dışı d eğildir . Aristotclcs' in karşı inancı, ortaçağ Hristiyanların­ ca kabul edilmesine karşın, pagan dönemindeki güneş, ay ve yıldız­ lara tapınmanın ürünüdür.

328

KONU XXIV

GREK MATEMATİGİ

VE

GÖKB ILİ M İ

Bu bölümde, .kendi adına değil, Grek felsefesine ilişkin olma­ sı yönünden matematiği alacağım ele. Bu bağlantı, özellikle Pla­ ton' da çok sıkı. Greklerin üstünlüğü, başka yerden çok, matematik ve gökbilimde göze çarpar. Onların, sanat, edebiyat ve felsefede yaptıkları konusunda beğeniye göre iyi ya da kötü bir yargı verilebi­ lir. Fakat, geometrideki başarıları, bütünüyle, tartışmanın ötesinde­ dir. M ısır' dan ve daha küçük ölçüde Babiil'den kimi bilgiler türeten Greklerin matematik adına bu kaynaklardan elde ettiği daha çok parmak hesabı ve gökbilimde, uzun zaman dönemlerine uzanan gözlem tutanaklarıydı. Matematik kanıtlama sanatı, hemen bütü­ nüyle G rek kaynağından gelmektedir.

Belkilikle (muhtemelen) tarihsel olmıyan ve matematik araş­ tırmaları hangi pra.tik soruların uyardığını göstereQ ilginç öyküler bulunmakta. Bunlardan en eskisi ve en basiti Thales' le ilgili: Mısır kralı, Thales'ten, piramidin yüksekliğini bulmasını istemiş. Thales, gölgesi kendi boyuna eşit olana kadar beklem iş, sonra, doğallıkla pi­ ramidin boyuna eşit olan gölgesini ölçmüş. Perspektif yasalarının, ilk kez, Aeschylos' un oyunlarına sahne düzenlemek amacıyle geo­ metrici Agatharkos yönünden incelendiği söylenir. Ö nce, Thalcş'in ele aldığı söylenen, denizdeki bir geminin uzaklığını bulma sorunu, eski bir dönemde doğru olarak çözülmüştü. Grek geometricilcrini uğraştıran büyük sorulardan biri, küpün iki katının alınmasıydı. Bu soru, Tanrı'nın mevcut tanrı heykelinin iki katı büyükl Ü ğünde bir heykçl istediğini kahin aracılığıyla haber alan bir tapınağın rahiple­ rince ortaya atılmıştır. Rahipler önce, yontunun bütün boyutlarını . bir kat büyütmeyi düşünmüş. Fakat sonuçta, yontunun ana biçime göre sekiz kat büyüdüğünü görmüşler. Bu, Tanrı' nın istediğinden daha çok gidere yol açacağından, rahipler Platon' a temsilci gönde­ rerek, Akademia' da, sorularını çözecek biri olup olmadığını sor­ muşlar. Sonra soruyu geometriciler ele almış ve · yüzyıllarca onun ·

329

üzerinde çalışarak pek çok değerli yapıtlar ortaya koymuşlardır. Do­ ğal olarak soru, 2'nin küp kökünü belirleme sorunuydu. Ortaya atı­ lan ilk irasyonel olan 2'nin karekökü ilk Pythagorasçularca biliniyor­ du. Onun değerine yaklaşan değerler elde etme konusunda çok us­ talıklı yöntemler bulundu . ' Bu yöntemlerin en iyisi şuydu: (a) lar ve (b )ler adını vereceğim iz, her biri (1) le b aş laya n iki sayı dizisi düşü­ nelim. Her fazda, bir sonraki (a)yı, son (a) ve (b) nin toplamı bi çi m­ lesin. Bir sonraki (b) de, daha önceki (b) ye daha önceki (a) nın iki katını ekl em ek le sağl an sı n . Böyl e c e elde e di l e n ilk 6 çift şun l ar ola­ cak t ır: (1, 1), (2,3), {5,7), (12, 17), (29, 41 ) , (70,99). Her çifıte 2a + 2-b2 = 1 ya da - 1 dir. böylece, b/a, hemen hemen 2' nin karekö­ küdür; ve her yeni adımda bu değere daha çok yaklaşır. Sö zgc l imi, 99 /70 ' in karesinin h e m e n hemen ikiye eşit olm a sı okuyucuyu yet in­ direbilir.

Daima karanlık bir kişi olan Pythagoras' ı, Pro kles, geo m e t r i ­ yi bağımsız bir öğrenim dalı yapan ilk kişi olarak tanıtlar. Sir Tho­ m as Heath (Grek Matem atikçileri, c. I , s. 145) dahil pek çok yetkili kişi onun kendi adını t a şıya n teoremi ( d i k açılı bir üçgende, dik açı karşısındaki kenar üzerine kurulan karenin öbür iki kenar üzerine kurulan karelerin toplam ına eşit olduğu teoremini bulmuş olabilece­ ğine inanırlar. Bir üçgenin açılarının, toplanınca iki dik açı değeri­ nin elde edileceğini çok eskilerden bil iyordu Pythagorasçılar.

2'nin karekökünden ayn irasyoneller, özel duru mlarda S ok­ r a te s ' e çağdaş Theodoros yön ünden, ve daha genel biçimde. aşağı y u ka r ı Platon'un çağd aşı, fakat, ondan biraz yaşlı olan Theae.t etos­ ça incelenmiştir. Demokritos, irasycineller üzerine, t am i çer i ği za­ m anımıza değin kalmamış bir deneme yazmışlir. Platon, konuyla iyiden iyiye i lgi l enmi ş ve T h c a e t e tos d i ya l ogunda . Theodoros' la Theaetetos' un bu konudaki çalışmalarından söz etmiştir. Yasa­ lar'da (8 19-820) aynı k on u la r d a b iİg i si zl iğin hiç de h oş olmadığını söyler ve Rcndisinin, i r a syo n e ll er i ileri yaşlarda öğrendiği ni ört ük bi­ çimde a n l a t ı r .

Pythagorasçı felsefeye önemli bağla ntı s ı olan irasyonellerin bulunmasının önemli sonuçlarından bi ri , Eudoxos yönünden (aşağı yukarı İ . Ö. 408 - 355) geometrik oranlı k ur am ı nın ortaya konması� dır. Ondan önce, yalnızca aritmetik orantı kuramı vardı� Bu kura­ · m a göre, eğer (a) kez d, b kez ( c) ye eşitse, (a) nın (b) ye oranı, (c) nin (d) ye oranına eşittir. Aritmetik irasyoneller kuramı olmadığın330

dan, yalnız rasyonellere uygulanır bu. Bununla birlikte Eudoxos, böyle bir sınırlamaya bağlı olmıyan ve modern çözümleme yöntem­ lerini anımsatan bir biçimde çerçevelenmiş yeni bir orantı kuramı tanımlamıştır . . Bu kuram Eukleides yönünden geliştiril miştir ve büyük bir mantıksal güzelliğe sahiptir. ·

TÜKETİM YÖNTEM İ

Eudoxos, daha sonra Archimedes yön ü n d en büyük başar ıyla kullanılan "tüketim yöntemini" ya bulmuş ya da ge li şt i r m işti r . Bu, e ntegral he s abın ı n ö ncel c n m c s i d ir. B ir çe m be r in alanı sorusunu ala­ lım sözgelimi. Bir çe mberi n içine, eş açılı ve ke n ar lı (regülye) bir se k izgen ya da rcgülye bir onikigen ya da bin ya da m ilyo n kenarlı rcgülye bir çokgen yerleştirebiliriz. Böyle bir çokgenin a l a nı , kenar­ ları ne denli çok olursa olsun çemb er in çapı üzerine kurulan kare­ nin a l anıyla orantılıdır. Çokgenin k e na r ı çoğaldıkça gitgide bir çem­ ber e eşit olur. Çokge n e yeterli sayı d a kenar verilse onun alanının, . çemberin alanına eşit ol abil e ceği kanıtlanabilir. B u amaç için " Ar c­ himedes aksioması" kullanılır. Bu aksioma (az çok basitleşti rirsek), iki nicelikten büyüğü bölünür, sonra bu yarı, ye ni d e n yarıya bölü­ nür, iş böyle sürdürülürse, iki an a niceliğin k ü ç ü ğ ü n d en daha kü­ çük olan bir niceliğe ulaşılacaktır d ü şünce si n i anlatır. Başka t ü r l ü dendikte (a), (b) den b ü yükse , n gibi bir tam sayı vardır ve 2n k e z b, (a) dan büyüktür.

ARCHİMEDES'İN BAŞARILARI

Tüketim yöntemi kimikez parabol u ka r e bi ç i mi n e sokmak ça­ basında olduğu gibi (Archi medes yapmıştır bu işi) kesin bir sonuca, kimi kez bir çemberi kare biçimine sokm a çaba s ın d a ol duğu gi bi, yalnız ardışık yaklaştırmalara götürür. Ç e m b e ri kareleme sorunu, bir çemberin çevresinin, çapına olan oranını belirleme sorunudur.

B u orana pi adı verilir. Archimedes, hesa plarında 22/7 ya k l aşt ı r m a ­ sını kull anmış, 96 eş kenarlı bi r çokgcnin çevresini bir ç e m ber l e çe­ virerek " pi"nin 3 l /7 ' den küçük ve 3 10 /7 1 ' d en b ü y ü k ol d uğun u ka­ nıtlamıştır. Yöntem, istenen bir yaklaştırm a aşamasına götürelcbil� m iştir. Bir yöntemin bu sorunda ya pabileceği de b und a n ibarettir. Çemberin içine ve dışına çizilen çokgenlerle, " pi"nin yaklaştırma de­ ğerine varmaya çalışılması, Sokrates'in çağdaşı Antiphenos' a geri gider.

331

EUKLEİ DES'IN ÖGELERİ

Gençliğinde henüz, çocuklara öğretilen geometrının kabul edilmiş tek k ay n ağı ol an E u k lei d es, aşağı yukarı İ . Ö. 300'de (Ale­ xandros ve Aristoteles' in ölü münden birkaç yıl sonra) Alexand­ ria'da yaşamıştır. Onun Ögeler ( Elem entler ) adlı yapıtı özgiln d eği l­ di çoğunluk. Fakat, önermelerin düzeni ve mantıksal yapı, büyük öl­ çüde E u k le id e s ' in işiydi. Geometri incelendikçe bütün bunlar daha hayranlık verici görünür. Ü n l ü paraleller postulatum' u yardımıyla paralellerin ele alınması, tümdengelimdeki sağlamlığı ve başlangıç sanısının kuşkulu olmasını gizlc miyişi yönünden iki katlı bir art ama (meziyete) sahiptir. Onun Eudoxos k ur a m ın ı izl eyen orantı k u r a mı, kökçe, XIX. yü zyı l çözümlemesine Wcierstrass'ın getirdiklerine benzer yöntemler yardım ıyla, i r a syo n e lle r konusundaki b üt ü n güç­ lüklerden sıyrılır. Eulci<les, geometrik cebri ve öğclerin X. betiğin­ de, irasyoneller konusunu ele alır. Sonra katı cisimler geometrisi üzerinde durur, eşkenar katı cisimlerin yapısını kurarak kitabına son verir. Eşkenar kat ı cisimler geo m et r isi : Theaetetos yönünden geliştirilmiş ve Platon <la Tianıeos diyalogunda hunu kabul etmiştir.

Euklci<les' in Ögelcr' i, kesinlikle, yazılmış olan kitapların en büyüklerinden ve G rek zekasın ın en eksiksiz anıtlarından biri. Do­ ğal olarak, tipik G rek sınırlamaları onda da var: Yani yöntem, salt tümdengelimscl ve içinde, başlangıç kanılarını (assumption) sınıya­ bilme yolu yok. Bu kanıların tartışmasız olduğu var sayılmış, fakat, XIX. yüzyılda Euklei<lesçi olm ıyan geometri, onların kısmen yanlış olabileceğini ve yanlış olup olm adıklarının <la yalnızca gözlemle an­ laşılabileceğini göstermiştir.

GEOMETRİ N E İŞE YARAR'?

Euklcides' te, Platon' un zihinlere yerleştirdiği, pratik yararı küçümseme söz konusu. Öğren cilerinden biri, bir matematik ispatı dinledikten sonra Euklcides' e, geometri öğrenmekle ne kazanacağı­ nı s or muş. Bunun üzerine Euklei<les bir köle çağırıp " gence üç beş kuruş ver, öğrendiklerinden k azanç sağlaması_ gerekiyor her halde" demiş. Bununla birlikte, pratiği küçümsemenin yerinde okluğu pragmatik açıdan anlaşıldı. Grekler zamanında kimse, konik kesim­ lerin herhangi bir ya rarı o l acağ ı n ı sanmıyordu. Sonra, XVI I. yüzyıl­ da, Galileo, mermilerin parabol ve Kepler, gezegenlerin elips çiz-

332

diklerini ortaya çıkardı. Greklerin salt kuram sevgisiyle yaptığı iş, birden savaş sanatının ve gökbilimin açkısı (anahtarı) oldu.

Romalılar, Eukleides'i değerlendiremeyecek ölçüde pratik kafalıydı. Ondan ilk söz eden Romalı, zamanında belki de hiçbir Grek yapıtının latince çevirisi bu l u nmıyan Cicero'ydu. Gerçekten, Boethios'tan (aşağı yukarı İ. Ö . 480) önce, bir Grek yapıtının Latin­ ceye çevrildiği konusunda k ayıt yoktur. Onun değerini Araplar da­ ha iyi anlamışlardı. Bizans İ m paratoru yönünden Ögeler'in bir nüs­ hası aşağı )rukarı i. S. 760'ta İslam halifesine verilmiş ve Harunu r-Raşid zamanında yapıt Arapçaya çevrilmişti (aşağı yukari İ. S. 800). Elimizde bulunan lik Latince çeviri Bat h'lı Athclhardus' un İ .

S. 1 120 yıl ında Arapçadan ya p t ığı çeviridir. Bu zam andan başlaya­ rak, Batıda geometrinin ele alınması işi yavaş yavaş canlandı. An­ cak Rönesans sonuna değin hiçbir önemli adım atılmadı bu alanda.

GÖKBİLİM BAŞAR I LARI

Grek başarısının geometrideki ölçüde hayranlık verici oldu­ ğu gökbilime geliyorum şimdi: Onlardan önce, pek çok yüzyıllık gözlem, Babilliler ve Mısırlılar arasında bir temel koymuştu ortaya.

Gezegenlerin görünür devinileri kaydedilmişti. Fakat, sabah ve ak­ şam yıldızının aynı olduğu bilinmiyordu henüz. Babil' de kesinlikle ve Mısır' da olasılıkla, tutulmaların dönelliği ortaya konulmuş ve bu, ay t ut ulmalarını n önceden bilinmesini oldukça güvenilir duru­ ma getirmiş; fakat, verilen bir noktada daima görünür olmadıkların­ dan, güneş tutulmaları için güvenilir bir bilgi sağlamamıştı .. Dik açı­ nın 9Ö dereceye, derecenin 60 dakikaya bölünmesini Babillilere borçluyuz� 60 sayısını seviyördu onlar, bir sayma sistemi bile bu sa­ yıya dayanmaktaydı . . Grekler, kendi öncülerinin M ısır ' a yaptıkları yolculuklara bir (bilgelik, hikmet) yüklemekten hoşlanmışlardır. Fa­ kat, gerçekte Greklerden önce başarılanlar çok azdır. Bununla bir­ likte, ay tutulmasını, Thalcs' in önceden bildirmesi, yabancı etkisi­ nin bir örneğiydi. M ısır ya da Babil kaynaklarından öğrendiklerine Thales'in bir şey eklediğini varsaydıracak neden yoktur; öndcyişinin doğrulanmış olması bir rastlantıdır. Şimdi, en eski buluşlar ve doğru varsayımlarla işe başlaya­ lım. Anaximandros, yerin bir· sivı yü zeyi nde durur gibi özgürce dur­ duğunu ve herhangi bir şeyden destek almadığ ı n ı düşünm üştü"' Za­ manının en iyi varsayımlarını çok kez hayırlıyan (reddeden) Aristo-

333

teles, Anaximandros'un yer merkezli görüşünü de hayırlamıştı: Anaximandros' a göre, dünya belli bir yönde · devinmek için, başka yönde devi n m e kte n dah a çok neden bulunmaması d ol ayı sıyl a devini­ siz d u rmaktaydı (Gökler Üzerine, 295 b). Aristoteles, " Eğer Anaxi­ mandros' un söylediği doğru olsaydı, çevresindeki değişik noktalar­ da yiyecekler bulunan bir çemberin m e r kezin d e k i kişi, bir yiyeceği öbürüne yeğ tutacak bir neden bulunmadığı için açlıktan ölürdü" de­ mektedir. Skolastik felsefede bu kanıt, gökbilimle değil, özgür is-/ temle ilgili olarak, " B uridan'ı n eşeği örneğinde yeniden görünür." " Buridan' ı n eşeği'' , sağına ve solUna eş uzaklıklarla konulan iki bağ ot arasında bir seçme yapamadığı için aç kalır ve ölür. ·

PYTHAGORAS'IN BULUŞLARI

Bütün bclkiliği (ihıimalliği) içinde Pythagoras, ye rin kü resel · olduğunu düşünen ilk kişi. Ancak, küresellik konusunda ileri sürdü­ ğü nedenler, bilimsel olmaktan çok, estetik. Onların estetik olduğu­ nu var saymak zorundayız. Yine de çok geçm eden bulundu bilimsel nedenler, Anaxagoras, ayın, yansımış ışıkla aydınlandığını ortaya çı­ kardı ve doğru ay ıuıulmaları kuramı belirledi. Fakat hala, yerin düz olduğunu düşünüyordu. Beri yandan, yerin ay tuıulmalarındaki _ gölgesi Pyı hagorasçılara, onun küresel olduğu konusunda tüketici kanıthır sağladı. Pythagorasçılar daha da ileri gidip yeri, gezegenler­ den biri . saydı. Sabah yıldızıyla akşam yıldızının özdeş old uğu nu, söylendiğine göre Pyt hagöras' ın kendisinden öğrenmişlerdi. Fakat, . yer dahil, bütün gezegenlerin, güneşin değil " merkezse! bir ateşin" çevresinde çemberler çizdiğini düşünüyorlardı. Ayın, yeryüzüne da­ ima bir yüzünü döndüğünü onlar buldu ve yerin de " merkezse! ateş" e hep- bir yüzün ü döndüğü yolunda bir düşünceye sahip oldu­ lar, Akdeniz bölgeleri " m erkezsel ateş"e dönmemiş olan yüzündey­ di yerin. Dolayısıyla gözlcncmiyordu merkezscl ateş. Bu ateşe, " Zeus Yuvası" ya da "Tanrılar Anası" adı verildi. Güneşin, merkezse! ateşten yansıyan ışıkla parladığı var sayıldı. Yeryüzüne ek olarak "merkezscl ateş" ten aynı uzaklıkta başka bir cisim, başka türlü söy­ lersek, karşı-yer de bulunmaktadır. Bunun için iki neden ileri sürü­ lüyordu. Onlardan biri bilimseldi, öbürü de kendi aritmetik gizemci­ likten türemişti. Bilimsel _ neden, ay tutulmasının ara sıra ve ay uf­ kun üzerinde olduğu sırada_ ortaya çıkmasıyla i lgili doğru bir göze !emdi. T utulmanın nedeni olan kırılma; bilinmiyor; olay, yerden ·

-

334

başka bir cismin gölgesine yükleniyordu. Ö bür neden, güneş, ay, beş gezegen, yer, karşı-yer, ve merkezsel ateşin, on gök cismi topla­ mına varmış olmasıdır. 10, Pythagorasçılarca gizemli bir sayıydı.

Bu Pythagorasçı kuram, bir Thebaisli olan ve i. Ö. birinci yüzyılın sonunda yaşayan Philolaos'a yüklenir. Fantezi ve kısmen bi­ liıİı dışı olmasın a karşın, Coppernicus var s ayı m ının kavranması için gerekli imgesel çabanın büyük bir bölümünü kapsadığından, · çok önemlidir. Yeryüzünü evre n in merkezi ve ilksiz " sonsuz (et.e rnal) olarak belli bir yere çakılı değil, uzay iç inde oraya bur aya d ol aş ı r bi­ çimde kavramak, insanı evrenin merkezi ya da son amacı sayan dü­ şünceden olağanüstü bir kurtuluş sağladı. İ nsanın evre nle ilgili d o­ ğal betimi (tasviri) bir kez ye rinden oynadı mı, bilimsel kanıtlarla, daha doğru kurama yönelmek güç değildi.

-

EKVATOR VE YERİN E(; İ M İ

D eğ i ş i k gözl em l e r yardımcı olmuştur ekv�ıtorun v e yerin eği­ minin öl ç ü l m e sin e. A naxago ras t an hemen sonra yaşamış o l a n Oe­ nopidcs, yeryüz ü n ün yörünge düzeyinin gök ckvatonına 23 1 /2 de­ rece eğilimli olduğunu bulmuştu. Daha so nr a , güneşin ye r d en daha büyük olması gerektiği aç ığa ç ıkt ı ; Bu olgu, yeri evrenin merkezi saymayı reddeden kişileri desteklemiştir. Pl a to n d a n hemen sonra, merkezse) ateş ve karşı-yeri, listeden çıkardı Pythagorasçılar. Pon­ tos' lu Heraklides (aşağı yukarı 388 315'te yaşamıştır, Aristoie­ les' le çağdaştır) Venüs ve Merkür'ün, güneşin çevresinde döndüğü­ nü ortaya çıkarmış ve yerin e k sen i çevresinde her 24 saatle bir kez döndüğü görüşünü benimsemiştir. Sonuncusu, daha öncekilerin ala­ ma dığı önemli bir adımdı. Heraklides Platon okulundandı. Her hal­ de bü yü k bir adam olması gerekir. Ancak, beklendiği ölçüde saygı görmemiş, şişko bir ukala olarak tanıml<!.I_!�11şlır. '

'

-

_

ARISTARCHOS

Aşağı yukarı İ . Ö. 3 10'dan 230'a değin yaşamış ve Archime­ des'ten 25 yaş daha büyük olan Aristarchos, eski gökbiliµıcilerin en ilginçlerinden biri. Çünkü, yer d ah i l, bütün gezegenlerin güneşin çevresinde çemberler çizdiği ve yerin, ekseni çevresinde 24 saatte bir kez döndüğü biçimindeki Copperniccus varsayımını öncelemiş.

Aristarchos'tan t�k kalan yapıt, Güneşin ve Aym Biiyiikliik ve Uzak­ lık/an Üzerine, yeri merkez alan görüşe bağlı kalmasıyla hayal kırıcı335

dır. Kitabın ele aldığı sorunlar için, benimsenen kuramın ne oldu­ ğu bir ayrılık yaratmaz; dolayısıyla Aristarchos, hesaplarını, gökbi­ limcilerin genel kanısına gereksiz bir karşı duruşla zorlaştırmanın bilgece bir davranış ölmıyacağını düşünmüş. Copperniccus varsayı­ mına bu yapıtı gördükten sonra varmış olabilir. Sir Thomas Heath, Aristarchos üzerine yazılmış ve onun yukarıda sözünü ettiğimiz ya­ pıtinın çevi r i sini kapsayan kit abı n da (Sanıoslıı Aristarclıos, Eski Ça­ ğın Coppemiccııs'ıı , Oxford 1913, aşağıdaki satırlar, Sir Thomas H ea t h ' i n bu yapıtına d aya n ır ) sonraki görüşe eğilimlidir.

Aristarchos' un, Copperniccus' çu görüşü anımsattığı, her durumda bütünüyle kuşkusuz. .

İ lk ve en iyi tanıt, gördüğüm ü z gibi, Aristarchos' un gen ç çağ­ d aş ı Archim edcs' in tanıtıdır. Syr a cusae (Si r akuza) Kralı d elon:a yazdığı bir mekt upta Archim e de s , Aristarchos' un "belirli varsayım­ lardan kuru l u bir kitap" ortaya koyduğunu söyler ve şöyle devam eder: "Onun varsayımları, durağan yıldızların ve güneşin devinmedi­ ği; ye rin güneş çevresinde, bir çember ç izerek devindiği ve yörünge­ nin ortasında güneşin yer aldığı yolundadır" . Plutarchos ' t a, Kleanthes' in "Samos' lu A ri s t a rchos ' u, evrenin ' O cağı'nı (yan i yeri) devinir g6sten.liği için dinsizlikle suçlamanın Greklerce bir görev ol­ duğunu; bunun, - Aristarchos gibi. - göğü hareketsiz olan yeri, eğ­ ri bir çe mb e r içinde ve aynı zamanda kendi ekseni çevresinde dö­ ner s aym aktan kaynaklandığını" düşünmüş olduğu yolunda satırlar yer almaktadır. Kl e a nıh e s, Aristarchos' un çağdaşıydı ve i. Ö. 232'­ lerde ölmüştü. Başka bir parçada. Plutarchos. Aristarchos' un bu gö­ rüşü yalnız bir varsayım olarak geli şt irdiğini , fakat onun i z leyi ci s i Sekukus' un belirtik ( <ldiniıe) bir sanı ( upiniun) olarak sav unduğu­ nu ileri sürmüştür. (Seleukos, İ . Ö. 150 yıllarında yetişm iştir. ) Aeti­ os ve Scktos Empeirikos d a A ri s ta r ch os ' un , güneşi merkez alan bir var s ayı m ge liştirdiğini bunun yalnı zca varsayım olarak öne s ürülme ­ diğini s öylerler. Eğer bu yolda davranmışsa, onun, dinsel önyargıla­ rı gü cendirme korkusunun etkisi altında davrandığını d ü ş ünm e k bel­ kilik ( ihtimal) dışı görünm üyo r; tıp kı, 2000 yıl sonra Galileo' nun d avr an ı ş ı gibi. Klcanıhes' un yuk a r ı d a aktardığımız tutumu, bu kor­ kunun i yice kökleşt iğini belirtir. ,

Coppcrniccus varsayımı, çok daha önce Aristarchos yönün­ den, olumlu bi ç i m d e de olsa üstünkörü de olsa ileri sürüldükten sonra Seleukos yönünden· kesin olarak kabul edilmişti. Başka hiçbir 336

eskiçağ gökbilimcisi yapmadı bunu. Bu genel hayırlayış (reddediş) daha çok, i. Ö. 161 - 162 yılları arasında yetişmiş Heath yönünden, "eski çağların en büyük gökbilimcisi" olarak tanıtılmış (Grek Mate­ matikçileri, c. 11, s. 253). Hipparchos yüzündendir. Trigonometri üzerine sistemli olarak yazan ilk yazar oydu. Birbirini izleyen her yıldız yılında, gündönümlerinin daha erken olduğunu o bulmuş ve ay ayının uzunluğunu bir saniyeden az bir yanlışla o ölçümlemiş.

Güneş ve aya ilişkin büyüklük ve uzaklık ölçümlerini geliştiren; 850 durağan yıldızın,enlem ve boylamlarını veren kataloğu düzenleyen yine o. Aristarchos'un güneşi merkez sayan kuramına karşı H ip­ parchos, Appollanios yönünden (İ. Ö. 220' lcrde yetişti) bulunan epikyklos' lar kuramını kabul edip genişletmiş. Sonraları İ. S. 1 1 . yüzyılın ortasında yetişen gökbilimci Ptolemaeos' un adıyla anılan sistem bu kuramın gelişmiş biçimi.

Copperniccus, hemen hemen unutulmuş Aristarchos varsayı­ .mı konusunda kim i şeyler öğrenm iş ve ge ti r d i ği . yeniliğe Aristarchos'un kişiliğinde eski ve yetkili bir tanık bulm ası, kendisi­ ne · cesaret vermiştir. Bu sayılmazsa, kendinden sonraki gökbilim üzerine Aristarchos varsayımının etkisi pratik olarak sıfırdır.

YERİN ÇAPI

Eski gökbilimciler, yerin ayın ve güneşin büyüklüğünü, ayı11 ve güneşin uzaklıklarını ölçümlerken, kuramsal olarak . geçerli yön­ temler kullanmış; fakat duyarlı aygıtların yokl,uğu yüzünden e nge l e uğramışlardır. Bu eksiklik dikkate alındığında, onların vardığı so­ nuçlardan çoğu şaşılacak ölçüde yerindedir. Eratost hcnes, ye rin ça­ pının 7850 mil olduğunu ölçümlemiştir. Gerçek uzunluktan yalnız­ ca 50 n'ıil kısadır bu ölçü! Ptolemaeus ayın ortaJama uzaklığının, ye­ rin çapının 29 1/2 katı olduğunu ileri sürmüştür. G erçek s ayı aşağı yukarı 30,2' dir. Onlardan hiçbiri güneşin büyüklük ve u z a k lı ğı na ya­ kın bir sayı verememiştir. Verilen sayılar küçüktür hep. Yerin çapı birim alındıkta güneşin çapı, Aristarchos' a göre 180, H ipparchos' a göre 1245, Poseidonios'a göre 6545'tir. Doğru sayıys a 1 1 ,726' dır.

Bu ölçümlemelerin sürekli olarak geliştiği (bununla birlikte Ptolc­ maecos ölçümlemesinin gerilediği) Poseidonios ölçümlemesininse, gerçeğin hemen hemen yarısı olduğu görülecektir. (Poseidonios: Ci­ cero'nun · öğretmeni. İ .Ö. il yüzyılın ikinci ya r ısında yetişm · �L r ) .

Onların güneş sistemini tanıtlaması; gerçekten pek uzak değildi.

337

Grek gökbilimi, dinamik değil geometrikti. Eskiler, gök ci­ simleri devinimlerinin tekbiçim ve dönel (circular) olduğunu ya da dönel devinimlerden kurulu bulunduğunu düşünmüşlerdi. Kuvvet kavramına sahip değillerdi. Kendileri devinen, üzerinde değişik du­ rağan gök (cisimleri) taşıyan küreler vardı. Newton ve yerçekimiyle birlikte daha az geometrik bir yeni görüş atıldı ortaya. Einstein'in Newtoncu güç (kuvvet) anlayışının sökülüp atıldığı Genel Görelik (Relativity) Kuramı'nda, geometrik görüşe dönüldüğünü gözlemek ilgi çe kici Gökbilimci için sorun şudur: G ök küresindeki gök cisimleri­ nin görünür devinimleri verildikte, görüntüleri olanaklı ölçüde basit­ leştirecek bir tanım lama yapacak biçimde, varsayım la, üçüncü bir koordinat, bir derinlik bulmak, Copperniccus varsayimının üstünlü� ğü, onı,ın doğruluğunda yalınlığındadır. Deviniinin göreliği doğru­ luk sorununu <JıŞarda bırakır. G rekler " görüntüleri açıklıyacak" var­ sayım ları araştırırken, gerçekte, bütünüyle bil.e rek olmasa da soru­ nu, bilimsel olarak doğru biçimde ele alıyorlardı. Grekleri, kendile­ rinden önce geçenler ve kendilerini Copperniccus'a değin izliyenler­ le karşılaştırmak, herkesi onların şaşırtıcı dehasına inandırsa gerek­ tir. İ ki çok büyük adam, Archimedes' le Apollonios, İ. Ö. I I I .

Yüzyıl birinci sınıf Grek matem atikçileri listesini tamamlar.

Archimedes'se, Sirakusa k r alının bir arkadaşı ya da, belkilikle (muhtemelen) yeğiniydi. Kent, Romalılarca ele geçirildiği sırada öl­ dürüldü (İ. Ö. 212). Apöllonios, gençliğinden başlayarak, Alexand­ ria'da yaşamıştır. Archimedes yalnız m atematikçi değil fizikçi ve hidrost atik inceleyicisi. Apollonios, konik kesimler üzerindeki çalış­ m asıyla ün kazanmış. Felsefeyi etkilemek için, dünyaya çok geç gel­ diklerinden, iizerindc daha çok durmıyacağım .

Alcxandria' da hatırı sayılır çalışmalar sürdüyse de, b u i k i ki­ şiden sonra büyük çağ kapandı. -Roma egemenliği altında, G rekler, politik özgürlüğe bağlı olan kendine güven duygusunu yitirdiler ve bunu yitirirken de, kendinden önce geçenlere karşı felce uğratıcı bir saygı besleme alışkanlığı elde ettiler. Archimedes' i öldüren Ro­ m alı as k e r, Roma' n ı n bütün H ellenci dünyadaki özgün düşünceyi öldürdüğünü bildiren bir simgeydi. .

.

338

KONU XXV

HELLENCİ DÜNYA

labilir:

Eskiçağda G rekçe konuşan dünyanın tarihi, üç döneme ayrı­

1 - Philippos ve Alexandros (İskender) yönünden son verilen özgür kent devletleri dönemi.

2 - Kleopatra' nın ölümünden sonra Mısır'ın Roma'ya katıl­ masıyla son kalıntısı <la gözlerden yiten Makcdonia egemenliği dö­ nemi.

3 - Roma İ mparatorluğu dönemi.

Bu üç dönemden birincisi özgürlük ve düzensizlikle, ikincisi başeğme ve yine düzensizlikle, üçüncüsüyse, başeğme ve düzenle ta­ nıtlanabilir. İkinci dönem, Hellcnci çağ adını alır. Bu dönemde, bilim ve matematik çalışmaları, G reklerin sağlamış okluğu en iyi başarıdır.

Felsefede bu, Epikurosçu, Sundurmacı (Stoik) okulların ve kesin çizgileriyle kuşkuculuğun kurulduğu dönemdir. Felsefi yönden Pla­ ton ve Aristoteles çağından daha az da olsa önemlidir. İ .S. III yüz­ yılda ortaya çıkan Yeni-Platonculara değin ve bu yüzyıldan sonra, Grek fel sefesinde, gerçek yeni hiçbir yan yoktur. Roma dünyası ar­ tık Hristiyanlığın zaferine ha:tıdanmaktadır. İ. Ö . 334' ten 324'·e değin 10 yıl içinde, Küçük Asya, Suriye, Mısır, Babil, İ ran, Semerkan<l; Baktria ve Pcncab'ı ele geçiren Ale­ xandros' un ( İ skender'in) bu kısa süreli askeri başarıları birden de­ ğiştirdi Grek dünyasını. Dünyanın tanıdığı imparatorluklardan en büyüğü olan İran İ mparatorluğu, üç savaşta perişan edildi. Babil'in eski bilgisi, eski boş inanları Grek merakıyla içli dışlı oldu. Zerdüşt ikiciliğiyle (düalizm) daha az aşamada Bu<lizmin üstünlüğe yöneldi­ ği Hindistan dinleri için de aynı durum söz konusuydu.Alexandros nereye girdiyse, Afganistan dağlarında, Sir<lerya kıyılarında, İndus havzasında Grek kentleri kurdu hep. Bir ölçüde kendi kendini yöne339

ten bu kentlerde, Grek k�rumlarını yerleştirmeye çalıştı. Ordusu daha çok Makedonyalılardan kurulu olmasına, pek çok Avrupalı Grek'in ona istemeyerek baş eğmesine karşın, işin başında kendisi­ ni Hellenciliğin havarisi saymıştı. B ununla birlikte yavaş yavaş, fa­ tihliği yayıldıkça, barbarla, Grek'i kaynaştırma siyasetini benimse­ di.

TAN RI - İMPARATOR

D eğişik itiler (motives) vardı onun için. Bir yandan, çok bü­ yük olmayan o d ula rı n, o denli geniş bir imparatorluğu zorla, sürek­ li olarak sürdüremeyeceği, gittikçe elde edilmiş ülkelerdeki halkın rızasına dayanması gerektiği açıktı. Ö bür yandan Doğu, tanrısal bir kralın yönetimi dışındaki yönetim biçimine alışkın d eğild i. Alexand­ ros da, kendini böyle bir rolü o y nam aya yatkın görmekteydi. Bir tanrı okluğuna inanıp inanmadığı ya da, t_anrısallı k yüklemlerini yal­ nızca siyasal nedenlerle alıp a i m adığı tin bilimcinin sorunu. Tarih­ sel t anıt (evidence) belli bir sonuç verm iyor. Her ·halde onun, M ı­ sır' da Firavun' un ardılı ve İran' da Bü y'ti k Kral olarak gördüğü dal­ kavukluktan zevk almış olduğu açıktır. Makedonyal ı bölük komu­ tanlarının (ya da özel adlarıyla "yoldaşlar" ının) ona karşı durumu Batılı soyluların meşruti kralları karşısındaki durumuna benziyor­ (1 u: "Yoldaşlar" Alexandros' un önünde secde etineyi reddedip ona karşı, yaşantıları pahasına düşünceler, eleştiriler ileri sürdüler; en nazik bir anda eylemlerini denetlediler ve İ n d us t a n anayurda dön­ meye zorladıla r . Ganj'ı ele geçirmesini engellediler. Doğulular, kendi dinsel önyargılarına saygı gösterilmesi koşuluyla çok uysaldı.

Alcxandros' a hiç güç gelmedi bu saygıyı göstçrmek. Yalnız, Am­ mon ya da Bel' i Zeus' la özde şle şti rm ek ve kendini tanrının oğlu saymak gerekti. Tinbilimciler, Alexandros' un Philippos'tal) nefret ettiğini ve onu öldürmeye h azırlandığını; ve annesi Olympias' ın, Grek mythologasındaki bir başka kadın gibi tanrının sevgilisi olma­ yı yeğlem iş olduğunu kabul ederler. Alexandros'un yaptığı i şl er tan­ rısaldı ( m uci zevi yd i ) Böyle bir kökene bağlanmakla başarısını en iyi biçimde açıklıyabileceğini düşünmüş olabilir. '

.

G REKLER VE BARBARLAR

G rekler, barbarlara üstün oldukları konusunda çok güçlü bir duyguya sahiptiler. Hiç kuşku yok, Aristoteles, Kuzey uluslarının yi340

ğit, Güney uluslarının uyga,r, Greklerin hem yiğit hem uygar olduk­ larını söylerken genel görüşü dile getirmiştir. Platon ve Aristoteles, Grekleri köleleştirmenin doğru olmadığını düşünürlerken: barbarla­ rı köleleştirmeyi yerinde buluyorlardı. Tamı tamına Grek olmayan Alexandros, bu üstünlük tutumunu kırmaya çalışmış; iki barbar prensesle evlenmiş ve ileri gelen Makedonyalıları, soylu İ ranlılarla evlenmeye zorlamıştır. Şunu düşünebiliriz: Onun egemenliği altın­ daki sayısız Grek kentlerinde kadın kolonistten çok daha fazla er­ kek kolonist bulunmalı ve erkekler, o bölgelerin kadınlarıyla evlene­ rek başkomutanlarının örneği n i izlemiş olmalı. Bu siyasetin sonu­ cu, düşünen insanların zihnine, insanlığın bir bütün olduğu anlayışı­ nı getirmek olmuştur. Kent devletine ve bundan daha az aşamada da olsa Grek soyuna eski bağlılık yetersiz görüldü. Fel s e fe d e bu kozmopolit görüş, sundurmacılarla (stoiklerle) başlar. B u b a ş l a ngı ç prati kt e Alexandros' a geri gider. Barbarlar Gr ek biliminden kimi şeyler almışlar; Grekler'se barbar boş inanlarından e p eyc es i n i öğ­ ren mi şl e r; Grek uygarlığı, daha geniş alana yayılırken Greklere iliş­ kin duruma gelmiştir.

Kökçe bir kent uygarlığıydı Grek uygarlığı. Doğal olarak, ta­ rımla uğraşan pek çok kişi vardı. Fakat, Hellen kültüründe öz çizgi­ lerin b e li r m esine pek az yardımcı olmuştur onlar. M ilctos okulun­ dan başlayarak, bilim, fels efe ve edebiyatta önde gelenler çok kez barbar halkın çevrelediği zengin ticaret kentlerindendi. Bu tip uy­ garlığı başlatan, Grekler d eğil Fenikelilerdir. Tyre, Sidon ve Karta­ ca'da ev işlerini köleler görür ve savaşları kiralık askerler yürütür­ dü. Bu işleri modern kentlerde, aynı kandan olan ve aynı siyasal hakka sahip büyük köylü kitleleri yapar. XIX. yüzyılın ikinci yarısın­ da, Uzak Do_ğu' da benzer bir durum çıkar karşımıza. Singapur, Hong Kong, Shainghai ve Çin'in öbür anlaşmalı limanları k üçü k Avrupa adalarıydı. Oralarda beyazlar, coolie emeğine dayanan tica­ ri bir soylular sınıfı kurmuşlardı. Kuzey Amerika' da Mason Di­ xon sınırının kuzey\nde; bu tür bir emek sağlanamadığından, beyaz­ lar bizzat tarımla uğraşmak zorunda kalmışlar, Kuzey Amerika' da bu nedenle, tutunmuşlardır. Uzak Doğu' daysa sallantılı bir dayana­ ğa sahiptirler. Bir gün bütünüyle silinebilirler.'Bununla birlikte, be­ yazların ekin tipi, özellikle endüstriciliği, büyük ölçüde yaşıyacaktır.

Bu benzetme, Greklerin Alexandros imparatorluğunun doğu kesimlerindeki durumlarını anlamımıza yardım eder.

- ·

•

341

ALEXANDROS'UN ASYA'YA ETKİSİ

Alexandros'un, Asya imgesine etkisi büyüi k ve sürekliydi, ölü­ münden yüzyıll ar sonra yazılan Birinci Maccab,eoslar Kitabı, onun yaptığı işleri anlatmakla başlar: "Bun dan sonra, Chettiim ülkesinden gfe lcn, M ake donyalı, Philippos'un oğlu Alexandros, M e dia' lılar kral ıı Darius'u bozguna uğrattı. Darius' un yerine önce Yunanistan'a ege� men oldu, pek çok sfı.vaşlar yaptı, pek çok berkitilmiş kalel e r elde ctl ti, yeryüzü kralları­ nı öldürdü, yeryüzünün bitimine doğru gil l i, p clk çok ulustan gani­ met aldı, kimse karşısında ses çıka r am az oldu. S unun ü zerine A le­ xan<lros büyükl endi, yüreğini kabarttı, güçlü bir ordu t o p la d ı , ülke­ le ri, ulusları kralları yönetti, hepsi ona h a r a ç ve nd i . S onra sayrı .dü ş­ . tü, öleceğini anladı, ge nçl iğ i nd en be r i b ir l i kte b üı yü <lükl c ri, k endine hi zmet ed en s ayg ı de ğe_r kişileri çağırdı ve k r a ll ı1ğı n ı, daha yaşıyor­ k en onlar aras ı nda payla� tırdı . (* ) 1 2 yı l ege m e n olduk üı n sonra öl ­ dü" . İslam dininde, efsanevi bir yi ğ i t ola ra k ya şı a mı ş t ı A l cxan <l r os .

Bugün H imalayalardaki küçük oym a k başları, On un soyundan gel­ d i kl e ri n i ileri sürer· . ( * * ) Başka hiçbir tarihsel Yi ğit, böyle eksiksiz bir efsane yaratma fırsatı elde etmiş d e ği ldi r .

ALEXANDRO S'U N YERİNE GEÇENLE�

Alcxan<lros' un ölümünd e , imparatorluğun büt ünlüoünü koru­ mak için çaba gösterilmiştir. Fakat iki oğlundan biri hc �üz çocuk­ tu, öbürüyse henüz doğmamıştı bile. her iki s ini <le d e s tek leye nl e r çı k tı, fa. kat sonuçta çıkan iç savaşl a, ikisi de geri Plana atıklı. Sonun� da im p ara t o r luk, üç komutan ailesi arasında b ölü ndü. O nlardan b i ­ ri, kaba c a de ndikte, imparato rluğun Avr u p a, öb ii rlcri A fr i k a , Asya bölüm lerini ele geçirdi. Avrupa bölüm ü, s o nun d a; Antigo n us' un so­ yundan gelenlere k a l d ı . M ısır ' ı e l de eden Ptol ı) maeos, Alexand­ ria'yı (İ skenderiye'yi) başkent yaptı. P ek çok s �va ş ta n sonra As­ ya'ya egemen olan Selcukos'sa, savaşlardan baş % p bir başkent be� Iirliyemedi. Fakat, sonrala n Antioch (A n takya) <in un soyunca belli başlı kent sayıldı. ·

(*) Tarihsel olarak doğru değildir bu. (**) Bu inanca sahip olanların çocukları Eton"da okumu olduklarından, belki � de doğru değildir artık böyle bir sav.

342

Ptolomaeos'lularla Seleukos'lar, Alexandros'un, Greklerle barbarları kaynaştırma çabasından vazgeçip, kendi paylarına düşen ve ücretli Grek askerleriyle güçlenmiş olari Makedonya ordusu ara­ cılığıyla a skeri tiranlıklar kurdular. Ptolemaeoslar, Mısır'ı sıkı sıkı­ ya korumasını bildiler. Asya' da iki yüzyıl süren, karmaşık soy savaş" lan anca k Roma istilasıyla bitti. Bu çağlarda, Persia, Parthialılar yö: nünden ele geçirilmiş, Baktria G rekleri gittikçe yalnız kalmışlardır.

İ. Ö. il. yüzyılda Menar.der adlı bir kralın yönettiği Baktria Grekleri sonra hızla dağılmışlardır. M enander'in Hindistan impara­ torluğu ç ok genişti. Onunla bir Budist bilgesi arasındaki birkaç diya­ log, Pali dilinde ve kısmen Çinceye çevrilmiş olarak bize değin kal­ mıştır. D r. Tarn, bu diyaloglardan ilkinin, Grekçe bir k ö k en e da­ yandığını ve M c na nd e r' i n , tahtı:u bırakarak B ud i st rahibi olmasıyla bittiğini, ikincininse kesinlikle böyle bir k ö k e n e dayanm adığını ileri s ür er .

O s ı r alard a Budizm, kendine çok dindaş toplayan bir dindi.

Bir az i z sa.yılan Budist kral Asoka' nın (264-28), hala var olan bir ya ­ zıtta, bütün Makedonya krallarına m isyonerler gönderdiği yazılı: " M ajestelerin kanısına göre en b ü yü k fetih, yasal yolla girişilen (u­ sa! olan) fetihtir. Majesteleri bunu, hem kendi ülkelerinde hem de 600 league uzaklığındaki ülkelerde gerçekleştirmiştir. Kral Anti oc hos ' u n, ondan öte, Pt olo m aeos, Antigonos, Magas ve · Alc­ xandros ad lı kralların bulunduğu yerlerde bile . . . ve ayn ı biçimde bu­ rada, Kral'ın ülkesinde, Yona' l:ır arasında" . (* ) Ü züntüyle söyliye­ l i m : Bu m i syo ne rl e r konusunda, Batıdan hiçbir bilgi kalmamıştır.

BABİL VE SURİYE'DE HELLENCİLİ K

Bab il, Hellenizmden daha derin biçimde etkilenmişti. Gör­ düğümüz gibi, Copperniccus'cu sistemi savunmakta S a m os lu Aris­ tarchos' u izleyen ilk kişi, Diole irm ağı üzerindeki Seleukialı Seleu­ kos'tu (İ . Ö. 150). Tacitus, i. S. 1. yü zyıld a Seleukia' nın "barbar Parthia alışkanlıklarına henüz kapılmamış ve onun Grekli kurucusu S c l e u k o s ' u n ortaya koyduklarını sürdürmekte" olduğun u be lirt i r .

Bu, gökbilimci değil, kral Scleukos' tur. [(Giinbeti/er (Amıals), Ya­ pıt VI, b ölu m 42; Eski Çağ Tarihi, Cambridge, c . . Yii, s. 194-5)]. (*)

"Yona"lar Pen cap Greklcridir. Bu .parça, Bcvan'ın Scleukos Soyu adlı yapıtından alınmıştır. (c. I, s. 298) ·

343

Tacitus "varlık, ya da bilgelikleri dolayısıyla seçil m i ş 300 yurttaş Se­ nato'yu biçimlerdi. Halk da iktidardan pay alırdı" diyor (aynı yer).

Baştan aşağı Mezopotamya' da, daha sonra Batıda olduğu gibi Grekçe, edebiyat ve kültür dili oldu ve İslamlığa . değin bu durumu­ n u s ür dü rdü Judea dışında Suriye, dil ve edebiyat s öz konusu olduğunda, kentler de bütünüyle Hellenleşmişti. Fakat, daha tutucu olan köy halkı, alışmış olduğu din ve dilleri bırakmadı. (agy, 194- 195). Kü­ çük Asya k ıyı l arındak i G rek k en t l e r i , yüzyı ll ar ca , barbar k omşular ı üzerine, Makedonya istilasıyla yoğunlaşan etki yapmışlardı. Helle­ nizmle Yahudilerin ilk uyuşmazlığı Bilinci Maccabeos 'lar Kitabı' nda. öyk ül e n i r . Makedonya imparatorluğundaki başka bir ş eye benzeme­ yen ilginç, çok il g i n ç bir öyküdü r bu. İlerde, H ristiyanlığın kaynak . ve gelişim ini ele alırk en değineceğim ona. Grek etkisi, başka bir yerde, bu denli dirençli bir karşı duruşla çatışmamıştır. .

ALEXAN DRIA

H ellenci kültür a ç ısı n d a n İ. Ö. 1 1 1 . yüzyılın en parlak başarısı­ Al e xa nd r ia kenti vermiştir. M ısır, s ava ş a M akedonya' nın Avrupa v e A s ya böl ümlerinden daha az elverişliydi ve Alexandria, t i care t içi n,. olağanüstü olanaklara sahipti. P tolcmaeos'lar bilimi koruyorlar­ dı ve za man ı n en iyi ki ş il er i n d en çoğunu başkentlerine çekmişlerdi. l\l atematik Alexandria damgasıyla damgalanm ış ve Roma' nın çökü­ şüne değin öyle kalmıştır. Archimedes' in Sicilyalı olduğu ve Grek kentlerinin onun öl ümüne değin (İ . Ö . 212) bağımsızlıklarını k o ru ya ­ bildikleri bir yerde yaşadığı doğr u d u r . O da Alexandria' da okum uş­ t ur. Eratesthenes, ünlü Alexandria kitaplığının baş mem uruydu. İ . Ö . i l i . yü zyı l d a Alexandria'yla az çok ya k ın d an bağlantılı olan mate­ m at i k çi ve bilim adamları, önceki çağların Greklcri ölçüsünde yete­ nekli kişilerdi ve onların yap ı tla rı n a eş ö n e m d e yapıtlar koymuşlardı ortaya. Onlar, kendilerinden öncekiler gibi, bilgi adına ne varsa ken­ di alanları i ç i n e alan ve evrenşel felsefeler yayan kişiler değil, m o­ dern a n lam ı yl a uzmandılar. Eukleides, Aristarchos, Archimedes ve Apollonios, matematikçi olmaktan göncnçliydilcr, özgün olmaya he� ves etmediler. nı,

344

UZMANLAŞMA

Uzmanlaşma, yalnız bilim afanında değil, her alanda, o ça­

ğın özelliğini biçimlemiştir. İsa'dan beş, dört yüzyıl önceki özerk

Grek kentlerinde, yetenekli bir kişinin her alanda yetenekli olduğu sanılırdı, O, sırasında, bir asker, bir politikacı, bir yasa koyucu, bir filosof olabilirdi. Sokrates, politikad:an nefret etmesine karşın, poli­ tik çatışmalara karışmaktan kendini alamadı. Gençliğinde askerdi ve Savunma' da hayırlanmaktaysa da fizik okumuştu. Protagoras, . en son şeyi araştıran soylu gençlere ku şkuculuğu öğretmekten artaka­ lan zamanda, Thurii kenti için yasa kodu hazırlıyordu. · Başarısız da olsa politikaya karışmıştı Platon. Xenophon, Sokrates üzerine yazı yazmadığı ve köy ağalıği etmediği sıralar, generaldi. Pythago(asçı matematikçiler, kentlerin yönetimini ele geçirmeye çalıştılar. Her­ kes, j ürilerde görev almak ve değişi k kamu hizmetleri görmek zo­ ru,ndaydı. Ill. yüzyılda değişti bütül) bunlar. Eski kent devletlerinde yin.e politika yapıldığı doğrudur. Arncak onlar, Yunanistan, Make­ donya_ ordularının m erhametine sığı ndığı için, bölgesel ve önemsiz kalmışlardıı:. Ciddi iktidar çatışması M akedonyalı askerler arasın­ daydı. Onlar için bir ilke sorunu yok, toprağın, birbirine karşı olan serüvenciler (maceracılar) arasında bölünmesi vardı. Yönetimsel ve teknik konulartla, bu az çok eğitimsi z askerler, Greklcri kullandılar uzman olarak. Sözgelimi M ısır' da, üstün sulama ve kurutma çalış­ malan yapılmıştır. Askerler, yöneticii ler; doktorlar, matematikçiler, filosoflar vardı� Fakat bütün niteleri (sıfatları) kendisinde toplayan bir kişi yoktu.

Bu çağ, parası olan ve erk (iktidar) yolunda isteği bulunmı­ yan kişinin, karşısına yağmacı bir ordunun çıkm ıyacağinı var saya­ rak, hoş bir yaşantı geçireceği çağdı. Bir krala kapılanan bilginler, usta dalkavuk olmaları ve cahil kralların cahilce şilkalarına hedef ol­ maya aİdırış etmemeleri koşuluyla epey lüks yaşarlardı. G üvenlik di­ ye bir şey yoktu. Bir saray devrimi) d a lkavuk bilgenin patronunu alaşağı edebilirdi. Galatialılar bir zenginin villasını yakıp yıkabilir­ ler, kentler bir soy kavgasında kazayla yağma edilebilirdi. Bu gibi durumlarda halkın Tali ya da ·Uğur adı verilen tanrıçaya tapınması­ na şaşmamak gerek. insansal işlerin düzeninde usçu (akılcı) hiçbir yan görülmemiştir. Bir yerde usçuluğa varma konusunda direnç gös­ terenler de yoktu. Kendi içlerine kapanıp Milton' un Şeytan'ı · gibi düşündü insanlar: 345

Kendi alanına sahiptir zilıin Cennetten celıennenı Cehennemden Cennet yaratır İçinde

Serüvenci çıkarcılar dışında, kamu işlerine ilgi gösterilmez ol­ du. Parlak, Alcxandros sava.şiarı döneminden sonra Hellenci dün­ ya , istikrarh üstünlük sağlıyacak güçte despot, ya da toplumsal bağ­ Iaşmayı ortaya çıkaracak belli başlı bir güç bulunmadığı için · kaosa doğru yürümekteydi. Yeni siyasal sorunlarla karşılaşan Grek zekası bü tü n ü yle yetersiz kaldı. Romalıiar, kuşku, yok, G reklere bakıldı­ ğında apt a l ve k a baydıl a r, fakat hiç değilse bir düzen yaratmışlardı. Özgiirliik günlerinin eski düzensizliği, her kentlinin onda bir payı ol­ duğu için, göz yum ulacak türdendi. Ancak yetersiz yöneticilerce uy­ r uk lara zorla kabul ettirilen düzen sizlik böyle değildi. Roma'ya baş eğme k te n daha daya nı lmaz bir kargaşa söz konusuydu. Yaygın bir toplumsal hoşnutsuzluk ve devrim korkusu dol a şıyordu ortada. Öz­ gür işçilerin öde n tileri, olasılıkla Doğulu köle işçilerin yarışımı (re­ kab e ti ) nedeniyle. azalmış, zoru n lu madde l eri n fiyat l arı da artm ıştı.

Alexandros1� yoksulun d u rumu n u değiştirmemek içi n tasarlanmış an­ laşm alar yapacak zamanı bulmuştur. " A lc xa n d ro s ' la Korinthos Top­ lul u ğu Devletleri arası n d a yapılan anlaşmalar (İ. Ö. 335), To plu luk Ko n s eyi' n i n ve A le x a n dros' un temsilcisinin şunları de n etleme s i ko­ şuluna yer vermişti: Topluluğa bağlı hiçbir kentte, özel mülke el koydi.ırm am a k, toprağı böldürmemek, b or ç l a rı sildirmemek, dev­ rim am a c ı yla köleleri özgür bırak m am ak" . H ellenisti k çağda tapı­ naklar ba nk ac ı l ı k yapm a �taydı, bir altın y e değine sahiptiler v e k re­ diyi de n etliyorlardı. I I I . yüzyılın başlarında Delos' taki A pollo n tapı n ağı y ü zde 1 O faizle borç para veriyordu faiz or an ı sonra daha da y ü kselmi şt i. (Bu ko n uda ve Alexandros' un yapt ı ğı antlaşmalar için bkz. : (Üçüncü Yüzyılda Toplumsal Sorun W.W. T ar n . B u makale, değişik yazarlarca haZırlanan Hellenistik Çağ (Cambridge, 1923) adlı yap ı tt adı r. Deneme oldukça ilginçtir, başka yerde. kolay kolay bulun m ayan pek çok olguyu içerir). ­

Öde n tileri, en basit m addelere bile yetmiyecek ölçüde az öz­ gür işçiler, genç ve dinçseler, ödentili asker olarak görev alabilmiş­ lerdir. Kuşkusuz, bir ödentili askerin yaşantısı sıkıntı ve sakıncalar346

la doluydu, ama büyük olanaklara da sahipti. Zengin bir Doğu ken­ ti yağma edilebilirdi, kazançlı bir başkaldırma rastlantısı doğabilir­ di. . Bir komutan için ordusunu terhis etmek sakıncalıydı anlaşılan.

Savaşların sürekli olmasının nedenlerinden biri de herhalde budur.

Eski Grek kentlerinde, eski uygar tin az çok canlı kalmıştı.

Fakat Alexandria dışında, Alexandros' un kurduğu yeni kentlerde yoktu böyle bir durum. Daha eski zamanlarda, yeni bir kent, daha eski başka bir kentten gelen göçmenlerin kurduğu bir koloniydi da­ ima. Bu koloni ana kente duygu bağıyla bağlanırdı. Bu tür duygu, sözgelimi, Hellespont üzerinde kurulan (İ. Ö. 96) Lampsakos kenti­ nin diplomatik işle vli k lc rin d e gibi görüldüğü gibi uzun ömürlüydü.

Kent, Seleukoslar kralı I I I . Antiochos' un bo yu n dur uğa alma tehdi­ diyle karşı karşıya kalmış ve korunm ası için Roma'ya baş vurma ka­ rarı vermişti. Bu amaçla yola çıkarılan bir k u ru l doğrudan doğruya Roma'ya değil, çok uzak olmasına karşın, L a m p sa kos gibi, Pho ­ kaea' nın bir kolonisi olan ve Romalılarca dost sayıla n Marsilya'ya gitm i ş ti r. Marsilyalılar, elçinin etkili konuşmasını dinler dinlemez, bu kardeş kenti desteklemek amac ıyl a , R o ma'ya di pl o m ati k bir k u ­ rul göndermeye karar ve r ir l er. M a r s ilya' d a n içe rd e yaşayan Gaul' ­ ler, Küçük Asya'daki akrabaları G alatialılara yazdıkları ve Lampsa­ kos' u do st l a rı a r asınd a s aym a l a rını öğü t l eyen bir mektupla i şe ka r ış­ tı. Roma, doğallıkla, Küçük Asya' nın işlerine el atmak ba h a n e si kar­ şısında gönendi ve roma' nın araya girm e siyl e L a mp sakos özgürlüğü­ nü sürdürdü. Lampsakos'un varlığı Rüma' nın işine gelmeyinceye d e ­ ğin de bu böyle giLL i. (B eva n , Seleııkoslar Soy11 , c. 11, s. 45 - 6) . .

Asya yöneticileri, ge n e l l i kle kendilerini " H ellcn Dostu" s ayd ı ­ lar ve p olitikayla askeri ge r ek li l i k elverdiğince eski G rek k en tl e r iy l e dost geçindiler. Grek kentleri fırsat düşt ükçe, demokratik özerkliği, haraçtan ve kentlerinde bulunan krala ait askeri birliklerden kurtul­ m ak ist ediler.

Onların gönlünü yapmak, zahmete d e ğer bir işti. Çü n k ü bu kentler zengindi, k i r a l ık asker verebiliyordu, çoğunlukla önemli li­ m a nla r a sahipti. Fakat bir iç savaşta ya n lı ş yan ı LutLuklarında ülkele­ r i n i n yab a ncı e l l ere ge ç me s i n e ortam hazırlamış oluyorlardı. Selcu­ koslar ve başka soylar hoş görürlükle davrandı onlara. Ama ayrılla­ rı (istisnaları) vardı bunun.

Yeni kentler, bir ölçüde k e n d i kendilerini yön el m i şl er s e de eskileriyle aynı ge le ne ğe sahip değillerdi. Yurttaşları, homojen bir 347

kaynaktan değil, Yunanistan'ın değişik bölümlerinden gelmekteydi.

Bu yurttaşlar, conquistadorlar ya da Joh a nnesburg' a yerleşenler gi­ bi daha çok serüven meraklılarıydılar. Eski Grek kolonistleri ya da Yeni İngiltere öncüleri gi bi oturmuş, dinsel görüşlü kişiler d e ğ ill e r­ di. Sonuç olarak, Alexandros kentlerinden hiçbiri güçlü bir siyasal birim yaratamamışlardır. Krallık yönet imin e elverm ek t eyd i bu du­ rum, ama Hellenciliğin yayılması açısından bir güçsüzlüktü.

Grekçil o lmaya n dinin e t ki si ve Hellenci dünyadaki boş inan, bütünüyle değil ama, çoğu nlu k la kötüydü. B aşka olabilirdi duru ll) .

Yahudiler, Persialılar, Budistler, halkın tutuğu G rek çoktanrıcılığı­ na kesinlikle üstün dinlere sahipti ve en iyi filozof bile onlardan ya­ rarlanabilirdi. Maalesef, Grek imgesinde en çok iz bırakanlar, her şeyden önce efsanevi bir geçmişe sahip Babilliler ve Chaldealılar ol­ muşt ur. Dinsel kayıtlar binlerce yıl geriye uzanıyordu ve daha bin­ lerce yıl geri gittiklerini de ileri sürmekteydi. Sonra gerçek bilgelik geliyordu: BabiJliler, güneş tutulmalarını, Grekler d a h a bu işi başar­ madan, önceden az çok söyliyebiliyorlardı. Bunlar, yalnızca, Babilli­ lerden bir şeyler almak isteyişin nedenleriydi. Alınanlarsa, daha ç o k, yıldızlar bilimi ve büyü olm uştu. Prof. Gilbert Murray' a göre, "yıldızbilim Hellenci düşünceyi yeni bir sayrılığın uzak bir adada ya­ şıyan halkı yakalaması gibi yakaladı. Ozymandias' ın mezarı, Diodo­ ros'un anlauığı gibi, yıldızbilimsel simgelerle kaplanmıştı: Com ma­ ncge'de bulunan I. Arıtiocho�' urıki de aynı karakte-rdeydi. Tek yöne­ ticiler (monarklar) için, yıldızlacın kendilerini gözlediğine inanmak doğaldı. Fakat herkes hazırdı bu sayrılığa kapılmaya" . (Grek Dini� 11i11 Beş Sahnesi, s. 177- 1 78). Yıldızbilimin, Greklere önce, Alc­ xandros zamanımla, Kos kentine.it: ders veren ve Seneca'ya göre " Bel" i yorum layan Berosos adlı bir Chaldealı yönünden öğretildiği anlaşılıyor. Prof. M u rray bu konuda şunları yazıyor: " A ssur-bani­ pal' ın (İ. Ö. 686-26) kitaplığında bulunan fakat, İ . Ö. i l i . binde 1.

Sargan için yazılan 70 tabletlik ' B e l ' in Gözü' adlı bir denemeyi, Be­ r os os ' un Grekçeye çevird i ği anlamına ge lm el i ba" (aym yapıt, . s.

176).

G öreceğim iz gibi , en iyi filosofların bile çoğu yıldızbilime i n an mı ş tı r . Y ıl d ızb i l im, geleceğin önceden çıkarsanabilcceğini san­ dığından, yaygın şans inancı k arş ı s ı n a çıkar ılab i l e c ek olan zorunluk ,ya da yazgı inancını içermekteydi. Kuşkusuz çok kişi ikisine de inan­ mış ve tutarsızlığı ayırt edememiştir hiç.

348

Genel karmaşıklık, anlıksal (zihinsel) bir güçsüzlükten çok, ahlaksal bir çöküş getirmiştir. Uzun kesinsizlik çağları, bir azınlığın en yüksek azizlik aşamasına varmasına uygun oldukları halde, saygı­ değer yurttaşların sıkıcı gündelik erdemlerine düşmandırlar. Yarın hepsi başka ellere geçecekse, para arttırmanızın-yararı; iş gördüğü­ nüz adamın sizi dolandıracağı kesinse, namuslu olmanın bir üstün­ lüğü; hiçbir dava önemli değilse ve sürekli bir zafer sağlamıyorsa bir davaya sıkı sıkıya sarılmanın anlamı yoktur. Yaşantı ve varlığın korunmasını yalnız dolambaçlı ve lastikli sözler olanaklı kılıyorsa doğruluk adına kanıt ileri sürmek gereksizdir. Erdemi, salt bir dün­ ya uzgörüşünden başka bir kaynağa dayanmayan adam, böyle dün­ yada cesareti varsa, serüvenci olur, yoksa korkak bir. eyyamcı ola­ rak karanlığı arar.

Bu çağda yaşayan Menander şunları söylüyor: Neler çalmnıadı kulağıma İnsanlar üzeıilıe Efe1U!Zvke11 dob"iııştan Felaketler gelince felaketler ardmdan Edepsiz kesilenler üzeıine

Birkaç kişi d ı ş ın da, İ . Ö . 1 1 1 . yüzyılın ahlaksal karakterini çö­ zer bu. Bu birkaç ayrıl (istisna) arasında bile, korku umudun yerini almış ve yaşantının amacı, olumlu bir iyiyi başarm aktan çok, fela­ ketlerden kaçmak olmuştur. " Metafizik geri plana itilmiş ve birey­ sel ahlak, birinci aşamada önem kazanmıştır. Felsefe, artık, korku­ suz birkaç doğruluk arayıcının önünden giden bir fener değil, yaşa­ ma kavgasına girişenleri izleyen ve güçsüzlerle yaralıları toplayan bir cankurtarandı" ((C. F. Angus, Eski Çağ Tmilıi, (Cambridge), c.

VII, s. 231 . Menander' den aldığım parça da aynı yapıtın aynı bölümündedir.)] ·

349

KON U XXVI

KÖPEKSİLER (KYNI KOSLAR) VE KUŞKUCULAR (SKEPTIKOSLAR)

Zeka bakımından ileri gelen kişilerin çağdaş toplumla ilişki­ si, değişik çağlarda, biribirinden çok ayrı olmuştur. Kimi dönemler­ de bu kişiler çevreleriyle büsbütün uyuşmuş; kuşkusuz, gerekli say­ dıkları reformları çevrelerine anlatmaya çalışmış, önerilerinin hoş karşılanacağı konusunda bir güven duymuş, reformdan geçmemiş bile olsa, içinde yaşadıkları dünyaya nefretle bakmamışlardır. Dö­ nemler vardır, zeka adamlarının, radikal değişmeleri kaçınılmaz gö­ rerek devrimci olduğu ve kısmen kendilerinin etkisiyle, o değişmele­ rin yakın bir gelecekte gerçekleşeceğini umduğu dönemler vardır.

Zeka adamlarının dünyadan umudunu kestiği dönemler. Gerekli olanı bildiklerini, onun ortaya çıkarılması konusunda hiçbir umut ışığının. bulunmadığını düşünürler bu kişiler öyle zamanlarda. Bu psikolojik tutum, yeryüzündeki yaşantıyı kökünden bozuk sayan da­ ha derin bir umutsuzluğa kolayca atlayıverir. Fakat, gelecek bir ya­ şantıda ya da gizemli (mystik) bir biçim değiştirmede iyinin buluna­ cağını umar.

Kimi çağlarda bütün bu tutumlar, aynı zamanda yaşıyan deği­ şik kişilerce benimsenmiştir. Sözgclimi XIX. yüzyılın başlarını ala­ lım ele. Goethe rahattır. Bentham reformcudur. Shelly, devrimci Leopardi'yi kötümser. Fakat dönemlerin çoğunda büyük yararlara bir görüş tonu egemen olur. Onlar Elizabeth düzeni ve XVIII. yüz­ yıl İ ngiltere'sinde rahattırlar. Fransa'da aşağı yukarı 1750'de dev­ rimci olmuşlardır; Almanya' da 1813'ten beri ulusçudurlar.

V. yüzyıldan XV. yüzyıla değin süren kilise adamlarının ege- menliğinde, kuramsal olarak inanılanla, güncel olarak duyulan ara­ sındaki çatışma söz konusuydu. Kuramsal olarak bu dünya öbür dünya için acılar arasında gözyaşı dolu bir geçit, bir hazırlanmaydı.

Fakat pratikte yazarlar hemen hemen tüm din adamı olduğundan, onların kilise erkinden sevinç duymamaları elde değildi. Böylelikle 351

onlar, yararlı olduğuna inandıkları işlevli:k türü için bol bol {ırsat el­ de etmişlerdir. Sonuçta bu din adamı yazarlar, kendilerini yabancı bir dünyada sürgün sayan insanların değil, bir yönetici sınıfın anlayı­ şına sahip oldular. Ortaçağ boyunca süren ve kilisenin öbür dünya inançlarına dayanmasına karşın, gündelik dünyada en önemli ku­ rum olması olgusundan doğan acayip ikiliğin bir parçasıdır bu.

Hristiyanlığın öbür dünya için psikolojik hazırlanışı Hellenci çağda başlar ve kent-devlet'in kaybolmaya yüz tutmasıyla bağlantılı­ dır. Aristoteles' e değin Grek filosofları, şundan bundan yakınabil­ mişlerse de kökçe kozmik olarak umutsuz değillerdi, kendilerini si­ yasal açıdan yeteneksiz de saymazlardı. Zaman zaman, yeniden bir zümrenin adamı olabilirler; bu durumda, yenilgileri, bilgenin kaçı­ nılmaz güçsüzlüğünden değil, çatışmanın şanslarından doğardı. On­ lara göre, Pythagoras, Platon gibi, kimi psikolojik durumlarda dün­ yayı görüntü dünyası diye kınayarak gizemciliğe kaçanlar bile yöne­ tici sınıfları aziz ve bilge durumuna getirmek için pratik planlar yap­ mışlardı. Siyasal güç M akedonyalıların eline geçince, Grek filosofla­ rı, doğal olarak siyasetten el yudular, kendilerini daha çok bireysel erdem ya da kurtuluşa verdiler. Artık, " İyi bir <levfet adamı nasıl ya� ratılır? " diye sGru sormuyorlar; bunun yerine "kötü bir dünyada kişi nasıl erdemli olabilir? Ya da acılarla dolu bir dünyada nasıl mutlu olabilir? " diyorlardı. Değişmenin yalnızca bir aşama değişmesi oldu­ ğu doğrudur. İ kinci türden sorular daha önce de sorulmuş ve daha sonraki sun<lurmacılar (stoiklcr) bir süre için yine siyasetle ilgilen­ mişlerdir. (O kez, ilgilcn<liklcri, Yunanistan'ın değil, Roma'nın siya­ setiydi.) Fakat az ya <la çok, gerçekti değişme. Sundurmacılığın (sto­ ikliğin) Roma dönemindeki sınırlı bir uzanıma sahip tutumu dışın­ da; ciddi öğreticilerin ve duygu adamlarının görüşü gitgide öznel ve bireyci olmuş; sonunda Hristiyanlık, misyoner çabasını esinleyen, kiliseyi yaratan köklü bir i lkeye yer ayırmıştır. Kilise ortaya çıkana değin, filosofun bütün yüreğiyle bağlanacağı bir kurum; sonuçta, ya­ saya uygun güç sevgisinin kendini göstereceği bir yer yoktu. Bu ne­ denle H ellenci çağın fılosofları insan olarak, kent-devletin h e nü z bağlılık esini verdiği, verebildiği zamanlarda yaşıyanlardan daha sı­ nırlıydı. D üşünme m ek elde olmadığı için, yine düş ü nüyor, düşünce­ lerinin, günce l dünyada meyve vereceğini pek ummuyorlardı.

1

352

KÖPEKSİLER

Alexandros zamanında dört felsefe okulu kurulmuştu. En ün­ lü ikisi sundurmacılarla ( stoiklerle), Epikurosçular okulu, daha son­ raki bölümlerin konusu olacak. Şimdi biz, köpeksilerle (kynikoslar) kuşkucuları (septikler) ele alacağız.'

Köpeksiler okulu, Sokrates' in ardılı ve Platon' dan aşağı yu­ karı 20 yaş büyük olan Antisthenes'ten gelmedir. Asıl Diogenes'le yaygınlaşmıştır. Antisthenes, kimi bakımlardan Tolstoy'a benziyen dikkate değer bir kişiydi. Sokrates' in ölümünden sonrasına değin onun ardıllarınca kurulan soylular çevresinde yaşadı ve alışılmış ka­ nıların yolundan ayrılma belirtisi göstermedi. Fakat, Atina'nın yenil­ diği mi desek, Sokrates'in ölümü mü, yoksa felsefi söz oyunlarına karşı hoşnutsuzluk mu, neyse, bir şey, yaşı da artık geçmiş olan An­ tisthenes'i, eskiden değer verdiklerini küçümsemeye, sade bir iyilik­ ten başkasına sahip olmama kararına götürdü. İşçilerle ilintisi var­ dı, onlardan biri gibi giyinirdi. Eğitim görmemişlerin de anlayabile­ ceği bir stille açık havada öğütler verirdi. Bütün özentili felsefenin değersiz olduğunu, bilinebilecek olanın basit kişilerce de bilinebile­ ceğini söylerdi. "Doğaya dönüş"e inanmış ve bunu ileri uçlara var­ dırmıştı. Yönetim kadrosu, özel m ülkiyet, evlilik ve kurumlaşmış din olmamalıydı. Kendisi olmasa da onu izleyenler köleliği kınadı­ lar. Tam tamına bir çileci değildi Antisthenes. Fakat lüksü ve yap­ ma duyusal zevklerin ardına düşülmesini kınadı. "Zevk almaktansa ölmeyi yeğlerim" sözleri onundur. (Benn, c.11, s. 4-5; Murray, Grek Dininin Beş Sahnesi, 113-1 14). · Antisthenes'in ününü, ardılı olan Diogenes bastırmıştır. " Eu­ xinos ırmağı üzerindeki Sinop' tan<lı Diogencs. Antisthenes'in gözü tutmamıştı onu önceden. Paraların yüzünü değiştirdiği için tutuklan­ mış olan kötü ünlü bir sarrafın oğluydu. Antisthencs. kovdu delikanlı­ yı. Fakat Diogenes aldırış etmedi. Antisthenes'ten sopayla dayak ye­ di, yine. kımıldamadı. Bilgelik istiyordu. Antisthenes' in bunu verecek kişi olduğunu görmüştü. Yaşantıdaki amacı, babasının yaptığını yap­ mak, paranın yüzünü değiştirmekti. Fakat, çok daha geniş ölçüde.

Dünyada geçerli paranın yüzünü değiştirecekti. Geleneksel olarak, vurulan her damga sahteydi. General olarak, kral olarak damgala­ nanlarla; onur olarak, bilgelik olarak mutluluk, zenginlik olarak dam­ galanan şeyler hep, üzerinde yalan yanlış yazılar taşıyan aşağılık ma­ denden yapılmıştı" (Murray, Grek dininin Beş Sahnesi, s. 1 17).

353

Dioge n es bir köpek gibi yaşamaya karar verdi, böylece " kyni­ kos" (köpeksi) adını aldı; dinde olsun, d avr an ı ş t a olsun, gi yin m e d e , barınm ada, yiyecek ve t e rbiyede olsun bütiin gel e n eği reddetti. Bir fıçı içinde yaşadığı söylen irse de. Gilbert M urray, bunun yanlış ol­ duğunu kesin bir anlatımla ileri sürer. Murray' a göre, onun içinde yaşa d ığı , ilkel zamanlarda cenazeler için kullanılan büyük bir top­ rak kaptı (Murray, aym yapıt, s. 1 19). H i nt yoksulu gibi dilenerek · yaş ıyo r du . Yalnız insanlarla değil h ayvanl a rl a da kardeş o ld uğu n u ilan elli. Y a ş an t ı s ı n da bile hakkında öyküler söylen miş bir kişidir.

A l c xa n d r os' un o na u ğrayıp, " Dile benden ne d ile r s en " dediğini, Di­ ogenes' i n de, " Gölge etme, başka ihsan istemem" karşılı verdiğini herkes b i li r.

Diogc nes' ih öğretisi hiç de bizim şimdi " köpeksi" adını verdi� ğim iz türde n değil, bunun tam tersiydi. " Erdem" yön ünde güçlü bir tutkusu vardı. Erdem karşısında dünya nesnelerine hiç de kula k as­ mazdı. Arzudan elini ayağını çek mekte erdem i ve ahlaksal özgürlü­ ğü aram ıştı. Taliin sunduğu maddi nesnelere karşı ilgisiz kalmakla korkudan kurtuluş sağlanmış olurdu. Bu bakımdan, göreceğimiz gi­ bi, öğretisi sundurm acılarca (stoikosçularca) benimsenmişti. Fakat sundurm acılar, uygarlığın sağladığı kolaylıkları reddet mek kon usun­ da Dioge nes' i izle m iş değildir. Diogenes, Prometheos' un, modern yaşantının yapmacık ve karmaşıklığını ortaya çıkaran sanatları getir­ diği için ge rçeği gördüğünü düşünmüştür haklı ol arak. Bu bakım­ dan, o Taoculara, R o u ssc a u ve Tolstoy' a benzer, fakat onlardan da­ ha tutarlıdır. Aristotelcs' i n çağdaşı olmasına karşın, öğret isi, Hel­ l c n c i çağa ilişkindir havası bakımından. Aristotelcs, dünyaya sevinç­ le bakan son G rek filosofudur. Ondan sonra herkes, şu ya d a b u bi ­ çimd e bir el etek çekme felsefesi ileri sürmüştür. Dünya kötüdür, el çekmeli bağımsız olmalıyız ondan. Dış nesneler kalıcı değildir. Çabalarım ızın ürünü deği l, taliin ve rgi s i d irl e r . Yalnız, e r de m ve dünyadan er çekm ekle duyulan hoşnutluk türünden öznel ş e yle r ka­ l ıcı d ır . Sonuçta, bilgi, bir kişinin değer vereceği, yalnız bu tür şey· lcrdir. Kişi o l ara k , enerj i dolu adamdı Diogenes; fa kat öğretisi, Hcl­ lenci çağdaki bütün öğ ret i l e r gibi, u m ut su zlu ğun d oğal çabayı yıktı­ ğı bıkkın kişilere ses le n iyo rdu . Kesinlikle, sanatı, b i l i mi, d evle t a da m lığı n ı ya da güçlü kötülüğe k a rşı protesto ey le m i dışında, ya­ rarlı herhangi bir eylemi körüklemek iç i n tasarlanmış bir öğr e ti d e ­ ğil d i .

354

.

KÖPEKSİ ÖGRETİ llALK ARASINDA .

Köpeksi öğretinin, halk arasında yayıldığında ne kılığa girdi­ ğini görmek ilginç. İ. Ö. III. yüzyılın ilk yarısında köpeksiler , özel­ likle Alexandria'da tutunmuşlardı. Maddi varlığa başvurmadan ya­ şamanın ne denli kolay olduğunu basit bir yiyeceğin nasıl mutluluk vereceğini, kışın ucuz giysil e rle ısınmanın ne denli kolay (Mısır' da kolaydı bu), anayurda bağlılık duygusunun ve çocuğunu ya da dostu­ nu yitiren kişinin ağlayıp sızlamasının ne denli aptalca olduğunu an­ latan broşürler yayınladılar. Kö pe k s iliği halk arasında yayanlardan biri olan Teles "oğlum ya da karım öldü diye neden koyvereyim kendimi? Henüz yaşıyorum ben. Neden malıma göz kulak olmak­ tan vazge çiyim? " der. (Hel/enci Ça,�, Cambridge, 1923, s. 84 v. ö) .

Bu noktada bütünüyle yalınlaşmış basit yaşantıya duygudaş olmak (sempati duymak) güçl e şir. Kimin bu öğütlerd e n hoşlandığı merak edile b i l i r. Y oks ul un a c ılar ı nı düşs el saymak i s teyen zenginler mi?

Başarılı işadamlarını küçümsemeye çalışan yeni yoksullar mı? Baş­ kasından aldıkları yardımın öne m sizliği konusunda kendi kendileri­ ni kandıran dalkavuklar mı? Zengin bir adama şöyle söyler Teles: "Sen bol bol veriyorsun, ben de çekinmeden al ıyorum . Ne se cdeye varıyorum, ne <le alça l t ıyo ru m kendimi. Aldığıml a yc ı inm e <l iğim için sızlanmıyorum da" (Hellenci Çağ, Cambri<lge, 1 923, s. 86).

Güzel bir öğreti doğrus u . Halk arasındaki köpeksilik, bu dünyanın dişe dokunur nesnelerinden el etek çekmeyi öğütlcme­ miş; yalnız onlara ilgisiz kalınmasını istemiştir. Para alıp verme du­ rulnunda borçlunun, alacaklıya karşı yükümlülüğe pek aldırış etme­ m e siyle sonuçlanabilirdi bu. " Köpeksi" sözcüğünün gündcli-k anlamı­ nı nasıl aldığı görülüyor.

Köpeksi öğretide iyi olan, sundurmacıhğa (stoikosçuluğa) geçmiştir. Sundurmacılık b ü tünüyle ·daha eksiksiz ve daha derli top­ lu bir. felsefedir.

KUŞKUCULUK

Bir okul öğretisi olarak kuşkuculuk, i lk kez Alexandros'un b u l u nup onunla birlikte Hindistan'a değin gide n Pyrr­ hon yönünden ortaya -atılmıştır. H indistan'a kadar gitmekle Pyrr­ hon yolculuktan hevesini almış olmalı. Çü nk ü, ge ri döndü�ten sonord usunda

355

raki yaşantısını, doğduğu kent olan Elis' te geçirmiş ve İ. Ö . 275'te orada ölmüştür. Öğretisinde, eski kuşkuları dizgeleştirip biçimleme dışında yeni bir yoktur. Duyi.ılar konusundaki kuşkuculuk, G rek fi­ losoflarının zihnini eski çağlardan oeri kaplamıştır. Parmenides ve Platon gibi, algılamanın tanıtıcı değerini yadsıyan fılosoflar, bu kuş­ kucuların dışındaydı. Onlar yadsımalarını, anlıksal bir dogmatizm fırsatı adına kulla nmışlardır. Saçmacılar (Sophistes' !er) yani, Prota­ goras ve Gorgias, duyu algılamasının çift a nl a m l ı l ı ğı ve gör ü n ü r çe­ lişmeleriyle Hume' unkine benziyen bir özneeiliğe yöneldiler. Pyrr­ hon, duyularla ilgili kuşkuculuğa ah l a ks a l ve mantıksal kuşkuculuğu da eklemiş görü nüyor. "Görünüyor" diyorum, çünkü, bilgece davra­ nıp hiçbir yapıt yazmamış. Bir devinim yo lu nu , öbürüne yeğ tutma­ m ız için hiçbir usçu (akılcı) neden bulunmadığını savunduğu anlaşı­ lıyor. Pratikte bu, bir kişinin ne tür olursa olsUn, içinde yaşadığı ül­ kenin alışkanlıklarına- u yması gerektiği anlamına gelir. M odern bir kuşkucu, yani Pyrrhon' un ardılı, kendini esinlendiren bir inancı ol­ masa da pazar günleri kiliseye gidecek ve kurala uygun biçimde diz çök e c e kt ir. Eski kuşkucular bütün bir pagan dönem i törenlerini u y­ gulamış, dahası, kimi kez rahip bile olmuşlardır. Kuşkuculukları, bu davranışın yanlış olduğunu kanıtlamanın olanaksızlığına inandır- m ıştı kendilerini. Kuşkucu felsefeden daha uzun ömürlü olan kuşku­ cu sağd uyuysa davranışın yerindeliğini sağlam ıştı.

S I KINTIYA PANZE H İ R

Doğal olarak kuşkuculuk, felsefe düşüncesine sahip olmayan pek çok zihne s e s l e nm iştir. Okulların ayrıl'ığını ve anlaşmazlıklarında­ ki sertliğin i gören pek çok kişi onların, gerçekte varılmaz olan bir bil­ gi el de ettikleri savında oldukları sonucuna vardı. B ilisiz bir kişinin ünlü bir bilgin ölçüsünde bilge olduğunu gösterdiği için kuşkuculuk; t e mb el adam ın avuncıiydu. Yapısı ge r eği kesinlikle doğru bir inancı gereksinen kişilere, bu öğreti doyurucu görünmiyebilir. Fakat, H cl­ lenci çağın her öğretisi gibi o da kendisini sıkıntıya, üzüntüye bir pan­ zehir olarak kabul ettirmiştir. 1;3ütünüyle kesinlik dışıdır olan. Gele­ cek konusunda neden sıkıntıya düşmeli? Şimdiden de zevk alabilirsi­ niz: "Gelecek olan henüz belli değildir" . Bu nedenlerle halk arasında kuşkuculuk, hatırı sayılır bir' başarı kazanmıştır.

Bir felsefe olarak kuşkuculuğun yalnızca kuşku değil, dogma­ tik kuşku olduğu görülecektir. Bilim adamı "şunun, şöyle şöyle oldu356

ğunu sanıyorum, fakat emin değilim" der. Merak dolu zekası olan bir kişiyse " onun nasıl olduğunu bilmiyorum, fakat benim yönümden or­ taya konacağını umuyorum" biçiminde konuşur. Felsefi kuşkucu "hiç kimse bilmez, hiç kimse bilemez" kanısındadır. Sistemi saldırıya elve­ rişli kılan, bu dogmatizmdir. Doğal olarak kuşkucular, bilginin ola­ naksızlığını dogmatik olarak ileri sürdüklerini hayırlarlar. Ancak ha.: yırlamaları pek kandırıcı değildir (hayırlama: reddetme).

TİM ON

Pyrrhon'un ardılı Timon, bununla birlikte, Grek mantığının . görüş noktasından, karşılık vermenin çok güç olduğu ve zekayla ilgi­ li kimi kanıtlar ileri sürdü. Grekler yönünden tek kabul edilmiş mantık, tümdengelimseldi. Bütün tümdengelimse Eukleides gibi, apaçık sayılan genel ilkelerden başlamak zorundaydı. Timon bu tür ilkeler bulma olanağını kabul etmeli. Böylece her şey başka bir şe­ yin yardımıyla belgilenebilecek ve bütün kanıt ya dönel (circular), ya da bir hiçten sarkan bitimsiz bir zincir olacaktır. H er iki durum­ da da hiçbir şey saptanamaz. Görebildiğimiz denli, bu kanıt, orta­ çağlara egemen olan Aristoteles felsefesini kökünden koparmıştır.

Günümüzde, bütünüyle kuşkucu olmıyan kişilerce savunulan kimi kuşkuculuk biçimlerini, eski çağın kuşkucuları göremem işlerdi. On­ lar, görüntülerden kuşkulanmamışlar ya da kendi kanılarınca, yal­ nızca görüntülerle ilgili dolaysız bilgimizi dile getiren önermeleri kuşkulu bulmamışlardır. Timon'un yapıtlarından çoğu yok olmuş­ tur. Elimizde bulunan iki parça bu noktayı açıklıyacaktır. Bunlar­ d an biri "görüntünün tümüyle geçerli" olduğunu söyler. Ö büründey­ se şunlar okunmaktadır: ""Bal tatlıdır" demem. " Bal tatlı görünür" .

"Balın tatlı olduğunu ileri sürmeyi hayırlıyorum . Onun tatlı görün­ düğünü bütünüyle evetlerim" . derim.) (Bunları; Edwyn Bevan, Sıı11dıımıiıcılar (Stoikoslar) ve Kıışkııcıılar adlı yapıtına aktarmıştır, s.

126). Modern bir kuşkucu, görüntünün yalnızca gön"i11diiğii 1 1e, ge­ çerli ya da geçersiz olmadığına işaret ·eder. Geçerli olan da geçersiz olan da bir anlatım olmalı. Hiçbir anlatım görüntüye, yanlışlığa el­ verİn iyecek bir yakınlıkta bağlanamaz. Bu nedenle Timonı " bal tatlı görünür" anlatımının, mutlak olarak kesin değil, yalnız, yüksek aşa­ mada belkili (muhtemel) olduğunu söyleyecektir.

Kimi bakımlardan modern kesinsizlik ilkesi Timon' un öğreti­ sine çok benzer. Hiç gözlen�eyen şeyleri (sözgelimi atomları) ge357

çerli olarak çıkarsamanın olanaksız olduğunu savunmuştu o. Fakat, iki görüntü sık sık birlikte gözlendiğinde biri öbüründen çıkarsaıiabilirdi.

Timon son yıllarını Atina'da geçirmiş ve orada ölmüştür (İ.Ö. 235). Ölümüyle Pyrrhon okulu, okul olarak kapanmış, fakat Pyrrhon' un öğretileri, az çok değişmiş Platoncu geleneği temsil eden Akademia yönünden benimsenmişti. Tuhaf görülebilir bu. ·

.

ARKESİ LAOS

Böyle bir şaşırtıcı felsefe devrimi yapan adam, Timon' un çağ­ daşı ve ileri bir yaşta, aşağı yukarı i . Ö. 240'ta ôlen Arkcsilaos' tu. Çok kişinin Platon' dan aldığı, duyulur üstü zekayla anlaşılır b ir dün­ yaya ve ölümsüz tinin ölümlü bedene üstünlüğüne olan inançtı. Fa­ kat, Platon çok yanlıydı ve onun kimi bakımdan kuşkuculuğu öğret­ tiği düşünülebilirdi. Platon' un ağzıyla konuşan Sokrates hiçbir 'şey bilmediğini ileri sürer. Doğal olarak biz şaka sayıyoruz bunu. Fakat ciddi <le sayabilirdik. Diyaloglardan çoğu hiçbir olumlu sonuca var­ maz, okuyucuyu kuşkuda bırakm ayı amaçlar. Kimi (sözgclimi Par­ menides' in ikinci yarısı) bir tartışmada her iki yanın usa aynı ölçüde yakın bir tarzda savunulabileceğini göstermekten başka bir amaca sahip değilmiş gibi görülebilir. Platoncu diyalog bir araç olmaktan .;ok amaç biçiminde ele alınabilir. Bu durumda o, kuşkuculuğun ek­ siks ız bir savunmasını yüklcnm �ş olur. Arkesilaos' un, izleyicisi oldu­ ğunu açığa vurduğu kişiyi (Platon' u) bu yolda yorumladığı anlaşılı­ yor.

Eğer Arkesilaos'tan ders alan gençler, öğrendikleriyle felce uğramaktan sakınsalar<lı, öğretim dalında Arkesilaos' un övülcceği pek çok özellik bulunurdu. Arkesilaos hiçbir tez savunmaz, öğrenci­ sinin ileri sürdüğü her tezi hayırlardı (reddederdi). Birbiri ardından iki çelişik önermenin savunmasına girdiği, her biri adına nasıl kandı­ rıcı kanıt ileri sürüleceğini gösterdiği olur. Başkaldıracak ölçüde güçlü bir öğrenci, işin püf noktasını ve yanlışlardan nasıl sakınmak gerekeceğini öğrenmiş . olabilirdi. Gerçekte hiçbiri, zeka çabukluğu ve doğruluğa aldırmazlık dışında bir şey öğrenmiş görünm üyor. Ar­ kesilaos' un etkisi, Akademia' nın aşağı yukarı 200 yıl kuşkucu kal­ masına yol açacak ölçüde güçlüydü.

358

KARNEADES

Bu kuşkucu dönemin ortasıında, eğlendirici bir olay çıktı orta­ ya. Arkesilaos'un, Akademia Başikanı olarak değerli bir ardılı sayı­ lan Karneades, Atina'nın diplomıatik bir görevle, İ . Ö. 156 yılında Roma'ya gönderdiği üç filosoftan biriydi. Karneades elçilik ciddiye­ tini, fırsatı kaçırma nedeni saymıayıp, bir dizi konferans verdi Ro­ ma' da. G rek davranışlarını öyküınmeye ve G rek kültürü edinmeye meraklı olan Roma gençleri onu dinlemeye geldi akın akın. Karne­ ades'in birinci konuşması Aristot:elcs ve Platon' un adalet konusun­ daki görüşlerini yaymaktaydı ve b ıü tü n üy l c yapıcıydı. Fakat ikinci ko­ nuşması, birincide söylediklerini çürütüyor, karşıt vargılar getirmi­ yor, her vargının çürük olduğuınu gösteriyordu yalnız. Platôn'un Sokrates' i, adaletsiz iş yapı:nanını, yapan i ç i n, o a dal et s izli ğe katla­ nandan daha kötü olduğunu ileri s ü rm ü şt ü . İ kinci konuşmasında Karneades, bu savı küçümseyerek işledi. Ona gö re büyük devlet­ ler, güçsüz komşularına karşı giıriştiklcri adalet dışı ı; a l dır ı l a r l a güç kazanmıştı. Roma' da gör m e zli kt e n gelinemezdi bu duru m . Bir ge­ mi batarken bir güçsüzün yaşamı pa h a sın a kurtarabilirdiniz haya t ı ­ nızı. Böyle yapmazsanız aptaldınız. " Ö nce kadınlar ve çocuklar" il­ kesi Karneades' in görüşü nd e k i ş isel k u rtu lu ş a yol açm ıyor. M uzaf­ fer bir düşmanın önünden yüz geri ederken at ınızı yitirmiş olsanız ve yaralı bir a rk a d aş ı nızı al ü s t ü n d e görseniz ne y apa r d ın ı z ? Usu­ nuz (aklınız) başınızdaysa adalet ne buyur ur s a buyursun, a r kad aşı nı­ zı al aşağı edip ata el koyardınız:. B u pek yapıcı olmayan k anı t lam a adal (nominal) bir Platon ardı l ı için şaşırtıcıdır. Fakat, o zam a n ı n (modern) Roma gençlerini hoşlaındırmış görünüyor. ,

ÜNLÜ CATO

Kanıtlamadan hoşlanmayan bir kişi va r d ı : Roma'nın Kart­ ha-hadatha'yı (Kartaca'yı) yenmesini sağlıyan, amansız, katı, apt a l­ ca kaba ahlak dizgesini simgeleyen yaşlı Cato. Gençlikten iht i ya rlı ­ ğa değin, basit bir yaşantı sürmüş, sabahları erken kalkm ış, ağır el işleriyle uğraşmış, yalnız basit yiyecekler ye m i ş , en ucuzundan giyin­ m işti . Devlete karşı kılı kırk yararcasına nam usl uydu, olanca rüşvet ve yağmadan bütünüyle kaçınırdı. Öbür Romalıların da kendi uygu­ ladığı erdemleri uygulamasını istedi ve kötüyü suçlayıp kovuşturma­ nın, namuslu bir adamca yapılabilecek en iyi şey olduğunu iddia et­ ti. Eski. sıkı Roma alışkanlıklarmııi sertleştirmeye çalıştı yapabildi­ ğince.

359

"Kişisel uygunluğu yönünden bir · sonraki yıl Konsül yapıla­ cak olan Manilius' u, karısını, . gündüz ve kızının önünde aşırı sevgiy­ le öptüğü için Senato'dan kovmaya karar verdi. Bu davranışı için Manilius'u kınadı ve kendisinin eşi yönünden şimşekli, gök gürültü­ lü haval a r dışında hiç öpülmediğini söyledi" (North'un Plııtacar­ lıııs'u, Yaşantılar; Marcııs Cato ).

Erkte (İktidarda) olduğu zaman, bütün lüksü, · şölenleri ya­ sak etmişti. Karısına yalnız kendi çocuklarını değil, köle ler.i nin ço­ cuklarını da emzirtti. Böylece, kölelerinin çocukları, aynı sütle bes­ lendikleri için, kendi çocuklarını sevebileceklerdi. Köleleri çalışama­ yacak ölçüde yaşlanınca, acımaksızın satardı onları. Onların daima · ya çalışmaları ya da uyumaları konusunda diretirdi. "Arkadaş olma­ larına dayanamayacağı" için birbiriyle kavga etmelerini desteklerdi.

Biri kabahat yapınca, öbür köl e lerini çağırır ve onlardan , kabahatli­ yi ölüme mahkum etmelerini ister; bu yargıyı, öbürlerinin gözleri önünde, kendi elleriyle yerine get irirdi.

CATO-KARNEADES

Cato'yla Karneades arasındaki karşıtlık eksiksizdi: Biri çok sıkı ve çok geleneksel olan ahlak dolayısıyla insafsız; öbürüyse çok gevş e k ve Hcllenci dünyanın toplumsal çözüşmesine pek fazla bu­ lanmış bir ahlak dolayısıyla a şağılıktı .

"Cato, gençlerin G r�kçe öğrenme giriş im i ne ve bu dile göste­ rilen saygının· artışı na başlangıçtan karşıydı. Roma ge n ç l e r i nin bi­ lim ve güzel konuşn- ayı öğrenme yoluna düşüp, silahların onur 've görkemini unutacakların<lan korkuyordu . . . Böylece bir gün Sena­ to' da, Grek elçilerinin u z u n süre Roma' da kalmalarını akçıkça eleş­ tirdi. �urnaz kişilerdi elçiler, istediklerini kolayca yaptırabilirdi.

Başka bakımdan olmasa da bu husus, onlar hakkında önlemler alın­ masını gerektirirdi. İyisi mi, onları gerisin geri, Grek okullarına göndermeliydi. Varsınlar, öğreteceklerini orada öğretsinlcrdi. Ro­ ma çocukları onlardan kurtulup, eskiden olduğu gibi yasalara ve Se­ nato'ya baş eğmesini bilmeliydi. Karneades' e karşı bir kötülük duy­ duğu ya da düşündüğünden değil, gen�llikle felsefeyi sevmediğin­ den böyle konuşmuştu Senato' da" (North ' un Plııtarclıos' u, Yaşantı­ lar, Marcııs Cato. ) Zeki Atinalılar, yasaları olmadığı için Cato' nun gözünde aşa­ ğılıktı. Kişilerin sığ söz karıştırmalarıyla (sophistlik) daha da alçal360

ması, Atinalılar için önemli değildi. Ancak Romalı gençler, ahlakta kuralcı, emperyalist görüşlü insafsız ve duygusuz olmalıydı. Cato ba­ şarıya ulaşmadı yine de. Daha sonraki Romalılar onun kötü düşün­ celerini sürdürmekle birlikte Karneades' in kötü düşüncelerini de benimsediler.

KLITOMACHOS

Akademia'nı n Karneades'ten (aşağı yukarı 180- 1 10) sonraki başkanı, ge rçek adı Hasdrubal olan, Greklerle olan işl e rind e kendi­ ne Klitomachos adını vermeyi yeğ tutan bir Kartha-hadatha' lıy<lı (Kartacalıydı). Kendini ders vermeye adıyan Karneades' e benze­ meksizin, Klimotachos, Phoinike (Fenike) diliyle olan 400' den ço k kitap yazmıştır. İ lkeleri n in Karneades' in ilkeleriyle aynı ol<lu.ğu gö­ rülüyor Kimi bakımlardan yararlıydı onlar. Bu iki kuşkucu; git�ikçe daha da yayıla n, geleceği gizli araçlarla öncec.len bilc.lirm c i şl evl iğin c büyü ve yılc.lızbilime inanışa karşı çıkmışlarc.lı. Ayrıca, bclkili k (ihti­ mallik) aşamalarıyla ilgili kurucu bir öğret i c.le geliştirmişlerc.li. Ke­ sinliği duyduğumuz konusunda hiçbir zam an ha k lı olamazsak da, ki­ mi şeyler başka şeylerden daha çok doğruluğa yatkındır. Belkilik (ihtimallik) p ratikte bizim önderimiz olacaktır. Ola n aklı vars ay ıml a ­ rın en belkili olanına göre davranmaktır usçu (akılcı) olan. M odern filosoflardaıı çoğu'nun uyuşacağı görüştür bu. Ü zü ntüyl e söyliyelim, onu öne süren kitaplar yitip gitmiştir ve kalan b irtakım imleme ve göndermelerle öğretiyi yeniden kurmak güçtür.

Klitomachos' tan sonra, Akademeia kuşkucu olmaktan çıktı ve İ. Ö. 69'da ölen Antiochos zamanından başlayarak yüzyıllarca, öğretileri. sundurmacıların (stoikçilerin) öğr e ti ler ind e n pratik ola­ rak ayrılmaz durumda kaldı. .

·

Gİ RİTLİ AENES IDEMOS

Bununla birlikte, ortadan kalkmadı kuşkuculuk. Bclkiliklc (muhtemelen) Greklerden 2000 yıl önce, içinde, kuşkucuların . bu­ lunduğunu bildiğimiz Knossos'tan gele n Giritli (Krcta' lı) Acnesidc­ mos' la ycnic.lcn canlandı. Bu kuşkucular, hayvanlar hakimcsinin tan­ rısallığı konusundaki kuşkularla düşük ahl aklı saraylıları eğlendirir­ lermiş. Aenesidemos' un yaşadığı tarih belli deği l Karncades yönün­ den savunulan belkilik (ihtimallik) öğretilerini aradan çıkarmış en eski kuşkuculuk biçimlerine dönmüş. .

361

Etkisi çok büyük olan Aenesidemos' u . satirist Lukianos (İ.S.

il. yüzyıl) ve az sonra Sextos Empeirikos izlemiştir. Sextos Empeiri­ kos, eski çağın yapıtlar ı bize değin kalan tek kuşk ucu fi losofu dur.

Sözgel i m i , Tann İnancma Karşı Kamtlar adlı kısa deneme bunlar arasındadır. Bu dene meyi Edwyn Bevan Sonraki Grek Dini adlı ya­ pıtına çevirerek almıştır (s. 52-56). Bevan'a gör e bu denemeyi Sex­ tos Empeirikos , Klitomachos kanalıyla, K a rnead e s ' te n almı ş tır.

Tann İnancma Karşı Kamı/ar, davranış t a, kuşkucuların gen ci ilkelere uyduğunu dile getirerek başlar: " Biz kuşkucular, pratikte, alemin gilliği yoldan gideriz, dünyayla ilgili bir kanımız yoktur. Tan­ rılardan varm ış gibi söz eder, onlara tapın ız, ' bizi kayıran, geleceği­ m izi hazı r lıyan onlardır' deriz. B unları söylerken bir inancı dile ge­ tirmeyiz, dogmatikler gibi ace leci o lm a kt a n s akınırı z. " Sextos Em peirikos, sonra, halkın, Tanrı'nın yapısı konusun­ da ayrıldığını söyl e r . Kimi onun cisimsel olduğunu, kimiyse olmadı, ğını düşünür. İ lgi li hiçbir yaşantımı z bulunmadığından yüklemlerini bilemediğimiz Tanrı' nın varlığı apaçık değildir. Dolayısıyla kanıtla­ mayı gerektirir. Denemede, böyle bir kanıtlamanın olanaklı olmadı­ ğını göstermek yolunda, oldukça karmaşık bir kanıt yer almaktadır.

Em peirikos, daha sonra, kötülük sorununu işler ve sözlerini şöyle bitirir: "Tanrı' nın varlığını kesinlikle ileri sürenler, dine saygısızlık etmekten kendilerini alamazlar. Tanrı' nın her şeyi denetlediğini söylerlerse, köt ü işlerin yara t ıcı s ı durumuna getirirler onu. Kimi iş­ leri de n e tl ed iğ ini, ya da hiçbir işi denet lemediğini ileri sürerlerse, Tanrı'yı savsaklayıcı ya da yeteneksiz yapmaya zorlanırlar. Bu da küfürdür."

Kuşkuculuk, her ne denli, İ . Ö . 1 1 1 . yü zyılın bilmem hangi yılı­ na değin, kültürlü bireyleri kendisine çekmeyi sürdürmüşse de, ça­ ğın, giıtikçe dogmatik dine ve kurtuluş öğretilerine dünen mizacına aykırıydı. Kuşkuculuk, kültürlü kişilerin, devlet dinlerinden hoşlan­ mamas ına yol açtı. Ancak salt zeka alanında bile devlet dinlerinin yerine herhangi olum lu bir şey getirmedi. Rönesanstan başlıyarak, tanrıbilimsel kuşkuculuğa, onu savunanların çoğunda, bilime karşı coşkun bir inanç ekledi. Eskiçağda böyle bir ekl e nti s i yoktu kuşku­ nun. Eski dünya, kuşkucuların kanıtlarına karşılık vermeden onlara yüz çevirdi . Olympos tanrıları saygınlıklürını yitirdiğinden, Hristi­ yanlığın üstünlüğüne değin, boş inanların d esteğini s ağlamaya ça l ı­ şan Doğu dinlerine kaldı alan. ·

·

362

KONU XXVll

EPIKUROSÇULAR

Hellenci dönemin iki yeni büyük okulu, Sundurmacılıkla Epi­ kurosçuluk çağdaştı. Onların kurucuları, Zenon' la Epikuros, aşağı yukarı aynı zamanda doğmuş, birkaç yıl aralıkla, okullarının başkan­ ları olarak Atina' da yerleşmiştir. Böylece herhangi birini önce ya da sonra ele almak bir ayrım yaratmaz. Epikurosçularla başlayaca­ ğım işe; Çünkü onların öğretisi bütünüyle kurucu yönünden belirlen­ miş. Oysa sundurmacılığın, İ.S. 180'de ölen im parator Marcus Au­ relius' a değin uzanan büyük bir gelişimi var.

Epikuros' un yaşantısı için ana kaynak, İ.S.III. yüzyılda yaşa� mış olan Diogenes Laertios. Bununla birlikte iki güçlük söz konu­ su. Önce, Diogenes Laertios çok küçük tarihsel değeri olan, ya da böyle bir değeri bile bulunmayan efsaneleri kabul etmeye hazırdır.

Sonra, onun Yaşantılar adlı yapılı kısmen, Sundi.ırmacılar yönün­ den karşı çıkarılan küçültücü suçlamaları bildirmekten ibarettir. Di­ ogenes Laertios' un kendisi mi bir şey ileri sürüyor, yoksa Epiku­ ros'a karşı girişilen bir suçlamayı mı dile getiriyor belli değildir.

Sundurmacıların uydurduğu küçültmeler, onların yüceltmeye dayalı ahlakı övüldüğünde anımsanacak olgulardır. Fakat, Epikuros' la ilgi­ li olarak söylenenler birer olgu değildir. Sözgclimi, onun annesinin şarlatan bir rahibe olduğu konusunda bir efsane vardı. Bu konuda Diogenes şunları yazıyor: " Derler ki (açıkça Sundurmacıları amaçlıyc)r), Epikuros, an­ nesiyle birlikte kapı kapı dolaşır, arılama (purification) yakarışları okur, son derece az bir para karşılığı basit şeyler öğreten babasına ' yardım ederdi. n

Bu konuda Bailey, şu açıklamayı yapıyor: " Eğer annesini Ka­ tolik kilisesine yeni katılan bir rahibin büyük rütbeli bir rahibi izle­ mesi gibi sağda solda izlemesi ve onun büyülü sözlerine ilişkin for­ mülleri ezber okuması öyküsünde doğruluk payı varsa; sonraları öğ363

retisinin .o denli göze b.a tar özelliğini biçimliyen boş inan nefreti o zamanlardan başlamış olabilir p ek al a . " (Grek Atomcıılan ve Epikıı­ ro�, Cyril B ailey, Oxford, 1928, s. 221 . Mr. Bailey, Epikuros üzerin­ de uzmanlaşmıştır. Yapıtı, öğrenciler için bulunmaz değerdedir. ) Çekici bu kuram . Eskiçağın ikinci yarısında, skandal uydurma yo­ lundaki aşırı vurdumduymazlığa bakıldıkta, onun herhangi bir teme­ le sahipmiş gibi kabul edileceğini sanmıyorum. (Çok haksız davran­ mışlardır sundurmacılar Epikuros' a. Sözgelimi, Epiktetos ona şöyle hitab eder ; " Kendince değerli bulduğun yaşantı şu: Yemek, içmek, cinsel ilişkide bulunmak, hacetini gidermek ve horul horul uyumak" (11 . Kitap, XX . Bölüm, E p i ktetos ' un Konıışmalar' ı). Ann esine bağ­ lı ilkel bir felsefe ge liştirdiği kuramiyle ilgili olarak, annesini ol ağa­ nüstü güçte sevdiği söylenebilir. (Gilbert Murray, Grek Dininin Beş Salı11esi, s. 1 30. ) Bununla. birlikte, Epikuros'un yaşantısının belli başlı olguları oldukça kesin görünüyor: Babası, Samos' ta yaşayan yoksul bir Ati­ nalı kolonisL Doğum tarihi İ. Ö. 342/l olan Epikuros' un Samos'ta mı yoksa Att ika' da mı doğduğu belli değil. Kendisi, 14 yaşında fel­ sefe öğrendiğini s öylüyor . 18 yaşınd a , aşağı yukarı Alcxandros öldü­ ğü sırada, Atina'ya, görünüşe göre ora yurttaşı olmak için gitm iş, oradayken, Atinalı kolonisı lcr Samos'tan çıkarılm ış. ( İ . Ö . 322).

Epikuros' un ailesi bunu� ü ze rine Küçük Asia'ya sığınm ış, Epikuros da onlara katılmış. Taos' ta ya o sıralarda ya da belkilikle ( olasılık ­ la) daha önce, Nausiphanes adlı, Demokritos'un i zleyicisi olduğu anlaşılan biri, Epikuros' a felsefe öğretm iş. Epikuros' un yetişkin çağdaki felsefesi Demokritos' a, başka bir filosoftan daha çok şey borçluysa da o, denizan ası ( m olluscus ) olarak imada bulunduğu Nausiphanes için, yalnı zca küçümseme duygularını dile geti r m iştir.

Epikuros, okulunu ilk kez M ytil c ne ' de ( M idilli' de) kurmuş ( İ . Ö. 31 l), sonra Lampsakos' a ve 307'den başlayarak da Atina'ya taşımış, i . ö . 270. 270- 1 yılında yine Atin a ' da ölmüştür.

EPI KU ROS'UN BAHÇES İ

Zorlu ge nçlik yıllarından sonra, Atina' da ancak ·kötü sağlığı yüzünd e n bozulan bir yaşantıya kavuşmuş. B.i r evi ve anlaşıldığına göre evden ayrı bir bahçesi varmış, derslerini o bahçede veriyor­ muş. Okuluna önce üç kardeşi ve daha başka kişiler katılmış; fakat, topluluğu, felsefi ardıllarından ayn olarak dostlarının, onların ço364

cuklarının, kölelerinin, odalıkların ve daha başkalarının da eklenme­ siyle epey büyümüş. Köleler ve odalıklar, Epikuros' un düşmanların­ ca skandal yaratmak için kullanılmıştır. Bunun haksız olduğu açık­ tır. Çünkü salt insan dostluğu konusunda apayrı bir yeteneğe sahip­ ti Epikuros. Topluluğundaki gençlere hoş mektuplar yazmıştı. Eski filosoflardan beklenen, heyecanların dile getirilmesindeki ağırbaşlı­ lık ve titizliği göstermemiştir.

Mektupları şaşılacak ölçüde doğal ve yapinacıksızdır.

Topluh!ğun yaşantısı, kısmen ilkece, kısmen de (kuşku yok) parasızlık nedeniyle çok basitti. Yiyecek ve içecek çoğunlukla ek­ mek ve suydu. Epikuros, bütünüyle doyurucu bulurdu bunu. "Ek­ mek ve suyla yaşadığımda, zevkle titrer bedenim, lüks . zevklerden, kendi adlarına değil, onları izleyen uygunsuzluklar adına nefret edi­ yorum'.' diyor. Epikuros topluluğu, mali yönden hiç değilse kısmen, gönülden kopan yardımlarla geçiniyordu. Bir dostuna, " Kıyıda köşe­ de peynirin varsa gönder bana biraz. Canım çektiğinde bir şölen çe­ keyim kendime" tümcelerini yazıyor. Başka bir dostuna, ,; Kendi adı­ na, çocukların adına, kutsal topluluğumuzun yaşaması için kimi ik­ ramlarda bulun bize" diyor. Yil'\e bir dostuna yazdıkları arasında şunları okuyoruz: " İstediğim tek yardım, kuzeyliler arasından bile olsa, ardıllarımın bana vermeyi vaat ettiği yardımdır. Her biriniz­ den yılda 250 drahmi istiyorum, çok değil. " (Aşağı yukarı 20 dolar istiyor. ) ACIYA DAYANMAK

Epikuros, bütün yaşantısı boyunca kötü sağlığı nedeniyle acı çekmi'ş, sayrılığa büyük bir yiğitlikle dayanmıştır. Kişinin acı çeker­ ken de m utlu olacağını ilk ileri süren, bir suildurmacı değil, Epiku­ ros'tur. Biri, ölümden birkaç gün önce, biri de öldüğü gün yazılmış iki m ektup, bu kanısında ona hak verdiriyor. Birinci m ektupta şöy­ le demekte: "Bu satırları yazmadan 7 gün önce; "engel en yüksek noktasına vardı. İnsanları, son demlerine getiren türden acılar çek­ tim. Eğer bana bir hal olursa, Metrodoros' un çocuklarına bakar mı­ sın dört beş yıl? Fakat onlar için, şimdi bana harcadığından daha çoğunu harcama." İkinci mektuptaysa, " Yaşantımın gerçekten mut­ lu olan bu gününde, ölümün başı ucunda yazıyorum. Safra kesem­ deki, m idemdeki sancılar bildiğini okuyor. Şaşmıyor insafsızlıktan.

Fakat bütün bunlara karşı, yüreğimde seninle yaptığım görüşmele365

rin sevinci var. Metrodoros' un çocuklarına iyi bak. Çocukluğundan beri bana ve felsefeye gösterdiğin bağlılıktan bunu beklerim" tümce­ leri yer almakta. · Onun ilk ardıllarından olan Metrodoros ölmüş ve çocuklarına Epikuros'un bakmasını vasiyet etmişti.

EPI KUROS'UN DÜŞMANLIGI

Epikuros çok kişiye karşı dostça ve iyiliksever ce davranmışsa da, filosoflar ve öz�llikle, kendilerine borçlu olduğunu düşünebile­ ceklerimize karşı, karakterinin ayrı bir yanı çıkmıştır ortaya. "Sanı­ rım bu homunlananlar benim Denizanası'nı (Nausiphanes' i) izledi­ ğime ve birkaç sünger kafalı gençle birlikte onun üğretıiklerini din­ lediğime inanacaktır. Gerçekten bu adam kötünün tekiydi ve kötü alışkanlıkları yüzünden bir türlü bilgeliğe varamiyordu." (Sıındıım ı a­ cı ı•e Epikıırosçıı Fi/osoflar, W. J Oates, s. 47. olabildiğince Mr. Oates' in çevrilerini kullandı m . ) Epikuros, Demokritos' a olan borcunun büyüklüğünü hiç ka­ bul etmem işt ir. Leukippos konusundaysa, böyle bir lilosof olmadığı­ nı ileri sürer. Bununla kuşkusuz, böyle bir kişi olmadığını değil, Lc­ ukippos adlı kişini n lilosof olm adığını amaçlamıştır. Diogenes, Epi­ kuros' un, kendinden önceliklere uyguladığı varsayılan aşağılatıcı sı­ fat ların bir listesini vermektedir. Öbür lilosollara karşı iyiniyet ek­ sikliği, diktatörce bir dogmatizm gibi ciddi bir yanlışa varır. Onu iz- . liyenler, öğretilerini ortaya koyari ve tartışılmasına izin verilm iyen bir tür inancı öğrenmek zorundaydı. Sonuna değin. ardıllarından hiçbiri, Epikuros' un öğretilerine ne bir şey eklemiş ne de bir deği­ şiklik getirmiştir. 200 yıl sonra, Lucret ius, ustasının felsefesini şiire aktardığında, anlaşılabildiği denli, k uramsal . bir katkıda bulunmuş değildir. Karşılaştırm anın olanaklı olduğu yerde, Lucrcti us, ustasıy­ la çok yakından uyuşur; başka yerlerdeyse, Epikuros' un 300 kitabı­ nın tümünü yitirmekten doğan bilgi boşluğunu dol<lurabilccck kişi kimliğindedir. Ancak onun yazılarından da, birkaç mektup, birkaç fragman ve " Belli B aşlı Öğretiler" üzerine bir bildiri dışında bir şey yoktur elimizde. .

.

Z İ H İ NSEL ZEVK

Epikuros felsefesi (kısmen kuşkuculuk dışında) zamanının bü­ tün öbür felsefeleri gibi, önce sükunet sağlamak üzere t asa rlan m ı ş­ tır. O, zevkin iyi olduğunu düşünmüş ve bu görüşün sonuçlarına şaşır366

tıcı bir tutarlıkla bağlı kalmıştır. "Zevk -der o-, m utlu yaşantının hem başlangıcı hem de sonudur." Diogenes Laertios, onun Yaşantının So­ nu konusundaki bir kitapta dediklerini aktarır: "Tatmanın, sevginin, işitme ve görmenin zevklerinden el çekersen, iyiyi nasıl kavrayabilc­ ceğimi bilmiyorum" . "Bütün iyinin başlangıcı ve kökü mide zevkidir.

Bilgelik ve kültürün bile ona başvurması gerekir" . zihnin zevki, bede­ nin zevklerini düşünmektedir. zihinsel zevkin, bedensel zevke tek üs­ tünlüğü, acıdan çok zevki düşünmeyi öğrenebilmemizde, zihinsel ze­ ki fıziksd zevklerden daha çok denetliyebilmemizdedir. " Zevki ara­ mada öngörü" anlamına gelmedikçe "erdem" boş bir addır. Sözgeli­ mi adalet, başka insanların güccnmesinden korkma olanağı bulmıya­ cak biçimde davranmaktır. Toplumsal Anlaşma kuramına benzer bir toplum kökeni öğretisine yol açar bu görüş.

ACI N I N YOKLUÜU

Epikuros, etkin ve edilgen ya da durağan (statik) ve devingen (dinamik) zevkler ayırt ederek kendinden önce geçen zevkçilcrdcri (Hcdone'ciler) ayrılmıştır . Devin ge n zevkler, arzulan�ın sonun ekle edilmesinden ibarettir. Arzulanan sondan d a ha önceki arzulara acı­ lar eşlik eder. D urağan zevkler, yokluğ u nda arzulanacak türden du­ rumların varlığıdır. Beden denge durumundayken ortaya çıka r . Sa­ nırım, açlığı gidermek devinge n zevki, karın doyurmanın ardından gelen gevşeklik (rehavet)se durağan zevki biçimler diye düşünülebi ­ ' lir. Epikuros bu iki zevkten katışıksız olan i kin c i s in i izlemenin daha bir uzgörülü davranış olduğunu ileri sürer. Aşırı istekler acı verir.

Beden . denge durumunda kaldıkça acı yoktur. Böylece biz, d e ngçy i ve azgın sevinçlerden çok, sakin zevkleri amaçlayacağız. Ep i ku­ ros'un olanaklı olduğunca ılımlı yiyip içmeyi öngördüğü azgın bir yemek arzusu gütmediği anlaşılıyor.

Böylece Epikuros, pratikte, bilge kişinin amacı olarak zevkin varlığından çok, acının yokluğunu görmeye doğru yol almıştır. (Epi­ kuros için, "Acının yokluğu kendi içinde zevktir. Çözümlemesinin sonunda vardığı en katıksız zevk gerçekten odur" . ( Bai l ey, a�1• s.

249). Mide her şeyin kökü olabilir, fakat mide sancımasının. verdiği ağrı, pisboğazlığın bütün zevklerini silip süpü r ü r . Buna uygun ola­ rak Epikuros kuru ekmekle geçinir, bayramlarda ona biraz peynir eklerdi. Varlık ve onur türünden arzular boştu, çünkü onlar kişiyi hoşnut olabileceği zamanda erimsiz. (huzursuz) kılardı. "En büyük 367

iyi felsefeden bile daha değerli olan uzgörüdür" Felsefe, Epik u­ ros' un anladığı biçimde mutlu bir yaşam sağlamak için tasarlanmış p ratik bir sistemdi. Mantığı, matematiği ya da Platon' un sınırlarını çizdiği özentili bir öğrenimi değil. Epikuros ge nç ardılı ve arkadaşı Pythokles'i "bütün kültür biçimlerinden kaçınmaya" zorlar. Kamu yaş an tısından k a ç ı nmayı öğütlemesi, ilkelerinin d oğal bir sonucuy­ d u. Ç ünkü kişi erk kazandıkça, ona kıskançlık d uyanla r ı n, k ötü l ük ya p mak isteyenlerin· sayısı orantılı olarak artardı. Böyle bir k i ş i gö ­ rünür sakıncalardan k a ç ın s a da zihinsel er in ç (huzur) sağlayamaz.

Bilge kiş i , ki m seye far k ett ir m e den, dolayısı yl a, d ü ş m a n edinmeksi­ zin ya şıyaca kt ır .

C İNSEL SEVGİ

Zevklerin en " devingen" !erinden (d ina m i kl e rind e n ) biri olan cinsel sevgi, doğallıkla afaroz edilm iştir. Filosofum uz, " cinsel i lişk i ­ nin, kişiyi asla iyi kişi ya p m a dığı nı ve bu ilişki kendisine zarar ver­ m e m i ş se , onun ta lil i kişi olduğunu" ileri sürer. Ç o cukla r d an hoşlanı­ yordu Epikuros (başkalarının ço c uk l a r ın d a n) . Bu tadı tatmak için başkalarının, kendi öğütlerine k ulak asm a m as ın ı be k le m i ş olmalı.

Kendisinin verdiği sıkı öğüde karşı olarak çoc ukla rı sevm iş gör ü n ü ­ yor. " Kendi sıkı öğüdüne" karşı olarak dedim, çünkü evl i li ğ i ve ço­ cu kla rı yar arlı uğr aşıl a rd a n a l ı k oyar b iç i m de düşünmüştür. Kendisi­ ni, s evgiyi h ayır lama ( r e dd e t m e k) konusunda i zl e yen Lucreı ius, tut-· ku<lan ayrı lm ı ş ol<lukça cinsd i li şk i d e bir zarar görmez.

DOSTLU K

E p ik uro s ' u n kanısına göre, t oplu msal ilişkilerin en güve nli si dostluktur. O, B entham gibi, ki şi oğlu n un da i m a, ki m i b ilge ce , k i m i b ilgel ik dışı, yalnız kendi zevkleri ard ı n d a olduğu nu düşün m ü ş ; yi ne Bentham gibi, .hayranlık verici bir davr an ı şa, kendi kuramlarına gö­ re oridan sakınm ası ger e kirken yu m u ş a k ve du ygulu ya p ı s ı n ı n kand ı­ rıc ı lığıyl a ·Sürekli olarak çekilmiştir. Arkadaşlarını, onl a r d an ne aklı ­ ğına bakmaksızın açıkça sevm iş t i . Fakat, bütün insanların bencil ol­ duğunu ileri süren felsefesine uyarak, kendisinin de bencil old uğu konusunda kandırmıştı kendini. Ç içer o'ya, göre, Epikuros " dostlu­ ğun zevkten ayrılamayacağım; bunun için geliştirilmesi gerektiğini, çünkü, dostluk olmadan güven içinde, korkusuzca ve dahası gönlü368

müzün çektiği gibi yaşayam ıyacağım ııı" savunmuştu. Bununla birlik­ te ara sıra, kuramlarını az çok unuttuğu olur Epikuros' un. "Bütün dostluklar kendi içinde arzulanır -der ve ekler-, her ne kadar yar­ dım gereğinden İşe başlasa da" . (Dostluk ve Epikuros' un hoş tutar­ sızlığı konusunda bakınız: Bailey, adı geçen yapıt, s. 5 17 20) .

-

DİN TESELLİ DEGİL

Epikuros, kendisinin ahlak bilimi başkalarına duygusuz ve ahlaksal coşkunluktan yoksun görünmüşse de, dediklerinde çok cid­ diydi. Gördüğümüz gibi, bahçesindeki topluluktan " kutsal toplulu­ ğumuz" diye söz ediyor. Ayrıca Kııtsallık Üzeline adlı bir kitap da yazmıştır. Dinsel bir reformcunun bütün sıcaklığını taşımaktadır. İn­ sanlığın çektiği acılar için güçlü bir acıma heyecanına ve insanların kendi felsefesini benimsemesiyle bu acıların büyük ölçüde azalacağı konusunda sarsılmaz bir inanca sahip olmuş olmalıdır. H asta bir adamın felsefesidir o, serüvenli bir mutluluğun nadiren olanaklı ol­ duğu bir dünyaya uymak üzere tasarlanmıştır. Hazımsızlık korku­ suyla az ye, ertesi günü düşünerek az iç, siyaset ve sevgiyi ve bütün aşırı tutkulu işlevleri aradan çıkar, evlenip çocuk sahibi olarak başı­ na dert açma; zihinsel yaşantıda kendine acıdan çok zevki düşünme­ sini öğret. Fiziksel acı, gerçekten, bfıyük bir kötülüktür. Fakat eğer ciddiyse bu acı, kısa sürelidir; yok eğer uzayıp gidiyorsa, onun karşı­ sında, mutl u şeyler düşünmek alışkanlığı .ve zihinsel disiplinle da­ yanma olanağı vardır. Her şeyin ötesinde, korkudan sakınacak biçimde yaşa. İşte Epikuros felsefesi. ·

ÖLÜM KORKUSU

Korkudan sakınma sorunu acısından, kuramsal felsefeye yö­ nelen Epikuros, korkunun en büyük kaynaklarından birinin din, öbürünün de ölüm olduğunu ileri sürdü. Din, ölufcrin m utsuz oldu­ ğu görüşünü beslediği için bu iki kaynak birbiriyle bağlantılıydı.

Böylece o, Tanrıların kişioğlunun işine karışmadığını ve tinin beden­ le birlikte yok olduğunu kanıtlayacak bir metafizik aradı. M odern insanlardan çoğu, dinin bir avunç (t:.:selli) olduğunu düşünür. Fakat Epikuros için durum tam tersiydi. Doğanın akışına doğaüstünün ka­ rışması ona korkunun kaynağı gibi ve ölümsüzlükse acıdan kurtul­ ma umudunun katili . gibi göründü. Böylece, kişioğlunu, korku ve369

ren inançlardan kurtarmak için tasarlanmış özenli bir öğreti kurdu Epikuros.

Bir maddeciydi o, bir belirgenci (determinist) değil. dünya­ nın atomlardan kurulu olduğuna ve boşluğa inanarak, Demokri­ tos' u izledi. Fakat, Demokritos gibi, atomların her zaman b ü tün ü y­ le, doğal yasalar yönünden denetlendiğini kabul etmedi ( D emok r i­ tos bunu kabullenm işti). Yunanistan' da zorunluk kavramı, görmüş olduğumuz gibi, kökçe dinseldi ve belki de Epikuros, dine k ar ş ı bir saldırının, eğer o, zoru n lu ğun yaşamasına clverecekse eksik k a lac a ­ ğı n ı d üşü n m ekte haklıydı. E p ik u r os' un · atomları ağırlığa s a h ip t i ve yeri n merkezine d oğr u değil, mutlak b i r anlamda düşüyorlardı ke­ sintisiz olarak. Bununla birlikte her atom, her an, ö zg ü r istem gibi bir şe yl e davranarak, çizm iş olduğu yo l d a n az çok ayr ı l a ca k C) ve böylece başka bir atomla çarpışacaktı. Bu noktadan başl ı y arak çev" rintilerin gelişimi v. ö., daha ço k Dcm o k rit os yol u nd ad ı r . Tin mad­ descldir, soluk ve sıcaklık gibi p ar çac ı k l a rd an kuruludur. (Epiku­ ros, soluğun ve esi n t i n i n , tözce h a va da n ayrı ol d u ğ u nu düşünm üşt ü.

O n la r , devinim durumundaki hava değildi yalnız. ) Tin ·a t oml a r ı , be­ dene boydan ,boya dağılm ışlardır. Duyum, bedenlerden ç ı k a n ve tin ato m l a r ına dokunana değin sağı s �.> lu dolaşan çok ince iplikler aracı­ lığıyle s a plan ı r. Bu ince iplikler, kökcncc, doğd uklar ı bedenler çözü­ şünce var olabilirler yine de. Düşlere yo l açar bu durum. Ölüm de tin d a ğı l ı r, doğallıkla, onun yaşıyan atomları, artık duyum lara yete­ nekli olın iız, çürikü artık bedene bağlı değildir. Epikuros'un sözle­ rinden şu sonuç çıkar: " Ö lüm bir hiçtir bizim için. Çünkü, çözüşen artık d u y umsuzdur, duyumu ol m ayan da bir hiçtir" .

TAN R I LAR

Tanrılara geli nce, Epikuros o n la r ı n var lığı n a sıkı sıkıya i n a ­ nır. Çünkü, tanrılar d ü ş ü n ' ünün yaygın varl ığ ın ı b aş k a türlü anlata­ maz. Fakat, t a nr ı l a r ı n kendilerini insan dünyasının i ş le r iyle sıkıntı­ ya sokmadıkları kan ı s ı n d a dı r Onlar, Epikuros' un ilkelerini i zli yen v e k a m u yaşantısından kaçınan a k ı l cı ( r a t ional ) zevk ç iler d i r . Yöne­ tim işleri, eksiksiz mutluluk ve huzurla dolu yaşan tı l a r ınd a hiçbir ,

.

(*)

370

G ü n üııı üzdc benzer b i r görüş. beli rsizlik (i ııçletcrıııinisııı) ilkesini yoruııı l ar­ ken Eddi ııgton tarafından ileri sürülııı ü ştür.

çekicilik duymadıkları gereksiz bir zahmettir onlar için. Doğallıkla, gizemli yöntemlere baş vurarak geleceği söylemek, fala bakmak ve bu tür bütün edimler boş inanlardan ibarettir . . Tanrı kayrasına (lüt­ funa) inanmak da böyledir.

Dolayısıyla, tanrıların kızgınlığına uğrama ya da ölümden sonra H ades'le acı çekme korkusuna yer yoklur. Bilimsel olarak, in­ celenebilen doğanın günlerine bağlıysak da özgür isteme sahibiz ve sınırlı olarak, yazgımızın efendisi biziz. Ölümden kaçamayız. Doğ­ ru biçimde anlaşıldığında kölü değildir ölüm. Epikuros' un ilkeleri­ ne göre uzgörüyle yaşarsak, belki de bir ölçüde acıdan kaçma öz­ gürlüğünü elde elm c yi başaracağız. Ilımlı bir öğrelidir bu, ama, in­ sanın zavallı oluşundan elkilenmiş kişiye coşkunluk esini vermeye yelm iştir.

BİLİMİN DEGERLEN Dİ RİLMES İ

Epikuros, bilime, bilim adına ilgi göstermez; onu yalnız boş inanca tanrıların gücüne yüklenen görüntülerin doğalsa! (naturalis­ tik) açıklanımını sağlaması yönünd e n değerlendirir. Olanaklı, deği­ şik doğalsa! açıklama bulunduğunda, bu açıklamalardan biri üzerin­ de karara varmaya çalışmakta bir yarar yoktur. Sözgelimi ayın evre­ leri (fazları) çok ayrı biçim lerde açıklanm ıştır. Tanrıları işin içine karıştırmadığı sürece, onların herhangi · biri, bir başkası ölçüsünde ye rindedir Hangisinin doğru olduğunu belirlemeye çalışmak boş bir merak olacaktır. Epikurosçuların; doğal bilgiye pratikte hiçbir kalkıda bulunmadıklarına şaşmamak gerek. Onlar, daha sonraki pa­ ga nların büyüye, yıldızbilime ve geleceği bildirme yönlemlcrine git­ Likçe artan bağlılıklarına karşı durmakla, yararlı bir amaç, için çalış­ mışlar, fakat kurucuları gibi dogmatik._ ve sınırlı kalmış, bireysel mutluluk dışında herhangi bir şeye gerçek bir ilgi göstermem işler­ dir, Ardıllarsa, ustalarının inancını ezberlemişler, okulun yaşadığı çağlar boyunca ona bir şey eklcmemişlerdir. .

LUCRETIUS

Epikuros' un en çok göze çarpan tek ardılı, .J ulius Caesar' ın çağdaşı olan şair Lucretius'tur (İ. Ö . 99 55). Rom a Cumhuriyeti'­ nin son günlerinde, özgür düşün c e modaydı ve öğrenim görmüş ki­ şiler arasında Epikuros'un öğretileri epey yayılm ıştı. İmparator Augustus, eski erdem ve eski dini, arkaik biçimde canlandırdı. Bu -

371

da halkın, Lucretius yönünden yazılan Şeyler Üzerine adlı şiirden soğumasına yol açtı_. Şiir rönesansa değin böylece kaldı. Onun bir yazması ortaçağları aşabilmiş ve geri kafalıların yıkımından dara dar kurtulmuştur. Pek az büyük şair kendini kabul ettirmek için bu denli beklemek zorunda kalmıştır. Modern zamanlarda Lucreti' us' un artamları (meziyetleri) hemen hemen evrensel olarak benim­ senmiştir. Sözgelimi o ve Benjamin Franklin, Shelly ni n eri sevdi ği yazarlardı.

Lucretius' u n şiiri, E p i k u r o s felsefesini manzum olarak anla­ tır. Fakat aynı öğret iye sahip olan bu iki kişi mizaç yönünden ayrı­ dırlar. Lucretius tutkuluydu ve uzgörü öğüt l e r i onun için Ep ikur o s t an daha çok ger e k l i yd i . intihar eden Lucretius' un a r ada bir gelen d el il i k te n yakınm alı olduğu anl aş ıl ı yo r. Bazılarının savına göre bu delilik, aşk a c ıl a r ını n ya da aşk iksirinin beklenmedik etkilerinin so­ nucuydu. Lucretius, Epikuros' u bir kurtarıcı gibi görür ve dini yıkı­ cı sayd ığı ustası için dinsel güçte bir dil kullanır: '

'

Baş eğdikte insan yaşantısı Ezildi zalimliği altında dinin Ezim ezim.

Korkıınç zaliml(�in ...

Göklerden öliimlii kişilere bakan ... Önce kaldırdı göz/elini bir Grek Oydu ilk karşı dııran.

Yiğit o.

Ne tannöykiileri kar etti Ne yıldırımlar Ne korkutmalar Kara kara...

Tersine güç bııldıı yiğit İlk olana değin Doğa kapılanm açan Sıkı sıkı kapılan. ..

Taşan eııeıjisi onwı Egemen oldıı lıer yana.

Alev alev engelleri aşan oydu.

Dünyada,

372

Uzaklara ulaşan Ölçüsüz evren · boyunca, Zihninde ve tininde Oralardan gelen Bir fatilıtir bize Getiren geri Bilgileri. ilişkin Var olana, Ve de olnııyana; Öğreten bize inceden inCl')'e Sınırlı gücünü Yapı taşlamıı bilginin.

Ve şeyleri b.elirliyen ilkeleri.

Vııntldıt din yerden yere.

Ayaklar altma Ettiğini buldu gelince sırası. Şimdi biz -Göklerce yiiceA VllllllntZ . Utkusuyla o yiğidin Gündüz gece(*) D İ N DEN NEFRETİN DEGERİ

Grek dininin . ve törenlerinin sevinci konusundaki geleneksel sözler kabul edilirse, Epikuros' la Lucretius' un dfoden nefretini an­ lamak hiç de kolay olmayacaktır. Sözgelimi Keats' in, Eski Bir Grek Çömleğine Övgü 'sü, dinsel bir töreni kutlar. Fakat bu tören, kişioğ­ lunun zihnini karanlık ve sıkıcı korkularla dolduran bir tören değil­ dir. Halk arasındaki inançların, büyük ölçüde böylesine sevinçli ol­ duğunu sanmıyorum. Olympos tanrılarına tapınma, öbür Grek din biçimlerinden daha az boş inansal bir zalimliğe sahip olduğu halde, Olympos tanrıları bile, İ.V. VII. ya da VI. yüzyıla değin arada bir insan kurban edilmesini istemişlerdi .. Efsanede olsun dramlarda ol" (*) Mt. R. C. Trevelyan'm çevirisinden aldım.

Yapıt,

I,

s. 60 -79.

373

sun yazılıdır bu işlem. (Lucretius, Iphigenia'nın kurban edilmesini, dinin kötülüğüne örnek olarak gösterir. 1. Kitap, s. 85 100) Bar­ bar dünyada, insan kurban edilmesi, Epikuros zamanında hala ge­ çerliydi. Roma istilasına değin, barbar dünyanın en uygar barbarla­ rı bile Punicus savaşları gibi bunalım zamanlarında aynı geleneğe başvurmuşlardır.

-

Jane Harrison' un doyurucu biçimde gösterdiği gibi, Grekler Zeus' a ve onun ailesine i l i ş ki n resmi külte ek olarak, az çok barbar olan t ö re n l e rle çağrışımlı, daha ilkel başka inançlara da sa h ipt i l e r .

Bunlar, <1tl nscl yaradılışlı insanl �ır arasında yaygın bir inanç olan

Orphcosçul uğa bir ölçüde aktarılm ıştı. Bazen, cehennem in bir H ri s ­ tiyan buluşu olduğu var s ayı l m ışt ır Fa k a t yan l ı ştı r b.u. H r i s t i yan l ı ­ ğın bu konuda yaptığı yalnızca, eski halk ina nçl ar ı n ı d i zgc l eş t irmek ' (sistemleştirmek) olmuştur. Platon' un Cumh uriyet a dlı ya pıt ını n başlangıcından açıkça anlaşıldığın a göre, ölümden sonra ceza kor­ k usu V. yüzyıl Atina� ı nd:ı y a ygı n dı. Bu kork unun Sokrates' le Epiku­ ros arasında, gücünü aıalı m ış olıi1 ası o lası. (Eğitim görm üş azı nlığ ı değil, gen c i halkı alıyorum göz önüne.) Aynı zam an da, kesinlikle, vebal arı, yersarsıntılarını, yeıtilgileri ve buna benzer fela ketleri, t an­ .rısal hoşnutsuzluğa ya da tanrı silzlerine aldırış edi lm ey işine bağ l a mak genci bir yoklu. Sanırım, halk inançları açısından G rek edebi­ yat ve sana t ı olasılıkla çok yanıltıcıdır. Soylular sını fı na ilişkin kitap­ ları ve resim leri dışında, çağdan bir iz k a l m as ayd ı , X Y i l l . yüzyıl Metotçuluğuyla ilgili bilgi m iz ne denli olurdu? M etotçu luğun e tki s i, Hellenci çağı n dinliliği gibi aşağıdan doğruydu. Boswell ve S i r . losi . ma Reyno id s zamanında güçl üydü Meıotçuluk. Fakat onların ya pt ı ğı göndermelerde etkinin gücü be lli değildir. Bu b,akım dan, " Grek Çömlekleri" Ü zerindeki resim lerden ya da şairlerin ve soylular sınıfı üyesi lilosofların yapıtlarından, Yunanistan halk dini üzerine yargı­ lar çıkarm amalıyız. Epikuros, d oğu m u ve çevr e sin d e bul unanlar a çı­ sından soylular sınıfına ilişkin değildi. Onun, dine kar şı ayrıcalıklı düşm anlığın ı belki açıklar bu. .

,

­

­

Epikuros felsefesi, Lucretius şiiri aracılığıyla bili nmiştir. Rö� n e s a nst a n beri. Profesyonel lilosof olm ıyan o kuyu c u da en çok iz bı­ rakan m addecilik Tanrı kayrasın ı n hayırlanm ası ( l ü tfunu n reddedil­ mesi), ö l ü ms ü zl üğü n yadsınması gibi k o n u lar da Hrist iyan inancına

karşıtlıktır. Modern okuyucu için, özellikle ilgi çekici olan durum, günümüzde genellikle sıkıcı ve üzüntülü sayılan konuların, korku-

374

nun ağırlığından kurtaracak bir ayet gibi öne sürülmesidir .. Lucreti­ us, dinsel konularda gerçek bir inancın önemini, herhangi bir H ris­ tiyan ölçüsünde benimsemişti. Bir iç çatışmasının kurbanı olduğun­ da, kişioğlunun nasıl kendinden kaçmak istediğini ve her inanç de­ ğiştirmede nasıl boşu boşuna kurtuluşu · an�dığını anlattıktan sonra şunları söyler: Kaçar ke11di11den lıerkes Gücü yoktur bwıı:i yi11e de; Öziiııe ba,�lıdır özüne karşm, , Sevgisi yoktur kendine de.

Sayndır çii11kü Nedc11i11i bilm eden Dosdoğnı anlıyabilseydi onıı Bırakırdı gayrı Şıı1111 lnınıı. Öğrenmeye çalışırdı Dünyamızın yapısmı. Çiinkii Dımımwııızdıır bizim Kıı�·kıılıı olan Ö11cesiz ve sonsuzda.

Deı,'il kısacık bir cm Geçmek zonmda olan. Öliimliilcr iç·İfı işte Bıı du m mda dır za111u11 "(*) ,

Epikuros çağı bıkkındı. Orada ölüm, tinin didinmeyi bırakıp dinlenmeye çekilmesi olarak görül ebilirdi . Çekiciydi bu görüş. R o­ malılar için Cumhuriyetin son çağı tersine, düş kırık l ı ğı za m a n ı de­ ğildi. Titan enerjisine sahip kişiler, kaostan düzen ya ratıyo rl a rdı .

Makedonyalılar başaramam ıştı bunu. Siyasetten uzak <luran, erk ve yağma boğuşmasına aldırış etmiycn Romalı soylular için olayların akışı, derinliğine umut kırıcı olmalı. Atada bir görün e n çılgınlık say­ rılığı da buna katılınca, Lucretius'un, yokluğu bir kurtuluş saymasına şaşmamak gerek. ·

·

( * ) Mt. R C. Trevelyan, ili. Kitap, 1069-76.

375

Ölüm korkusu içgüdülere öylesine köklü yeırleşmişti ki, Epi­ kurosun dedikleri hiçbir zaman geniş hal k kitlelerii üzerinde büyük bir etki yapmadı Daima, eğitim görmüş bir azınlığın inancı olarak kaldı. Filosoflar arasında bile, Augustus zamanından sonra, Epiku­ ros öğretisi Sundurmacılık adına kural olarak h a yırlanmıştır (redde­ dilmiştir). G ücü azalarak da olsa öğreti Epikums' un · ölümünden sonra 600 yıl yaşadı . Fakat insanlar yeryüzündeki yaşantımızın yok­ sulluğundan gittikçe bunaldıklarından, felsefe ya da dinden, gücü eksilmeyip, sürekli olarak artan bir ilaç istedi. Filosoflar birkaçı di­ şında Yeni Platon culuğa sığındı. Eğitim görmemiş olanlarsa, Doğu­ nun değişik boş inanlarına; sonra gitgide, yaşantının bütün iyiliğini mezarın ötesine bırakan ve Epikuros un tam karşı tı bir öğreti geti­ ren Hristiya nlığa Bununla birlikte, Epikorus' unkime benzer öğreti­ ler XVI I. yüzyılın sonunda Fransız fılosoflarınca canlandırılmış ve Benthaın 'la onu izleyenler yönünden İ ngi l tere ye · getirilmişti . Dinin Epikuros' ca düşm a n sayılışı gibi düşman sayılan H ristiyanlığa karşı bilinçli bir direnme havasında yapılmıştı bu. .

'

.

'

376

KONU XXVlll

SUNDURMACILIK (STOIKÇİLİK)

Sundurmacılık, kökçe Ep i kurosçu l u kça ç ağd aşsa da öğreti yönünden daha az değişmezliğe ve daha u zu n ta.rihe sahiptir. Oku­ lun kurucusu Zenon'un İ.Ö .111. yüzyılın ilk ya r ısı nd a öğrettikleri, Marcus Aurelius'un İ. Ö . il. yüzyılın ikinci y ar ı s ı n d a öğrettikleriyle . hi ç de aynı değildi. Zenon m addeciydi, öğretileri ise daha çok Kö­ p e k sil ik l e Herakleitos'un birleşimidir. Yavaş yavaş, Platonculuğun k arı ş ım ı yl a Sundurmacılar, maddeciliği bırakmışlardır. Sonunda kü­ çük bir iz kalmıştır ondan. Maddeci ahlak öğretisi sundurmacı baş­ langıçta. Bu yöndeki görüşlerin tonu deği şikt i r . Zaman geçtikçe maddeci ahlakın ve tanrıbilimin a�lakla en ilgili olan yan la rı n ı n Sun­ durmacılar için apayrı bir ağırlıkta olduğu görüşü ağırlık k azan m ış­ tır. Eski sundurmacılara göz gezd ir i rk e n , onların yapıtlarından yal­ nızca birkaç parça kalması elimizi k o l u mu z u bağlar. Yalnız İ .S. L ve il. yüzyıllara ilişkin olan Seneca, Epi kt e t os ve Marcus Aurelius bütün yapıtlarıyla yaşamaktadırlar.

Sundurmacılık, şimdiye değin ele aldığımız h e rh a n gi bir fcl. . ı sefe okulundan daha az G rek ürünüdür. Ilk Sund u r m a cı l a r çoğ u n lukla Suriyeliydi, sonrakilerse çoğunlukla Romalı. Tarn, Sundurma­ _cılıkta Chaldaea etkisinden kuşkulanır (Hellenci Uygarlık, s. 287).

Uderwe, haklı olarak, barbar dünyayı H el l ciıfcş t i ri rk c n Greklerin yalnızca kendi işlerine geleni attıklarına dikkat etm i şt i r . Sun<lurma­ cılık, daha önceki salt Grek felsefelerine b en ze m e k s i zi n , heyecan yönünden dardır ve belirli anlamda bağnazdır. Fakat o zaman in­ sanların gereksinim duyduğu ve Greklerin, sağlamağa ye t en e kl i göırüıimediği dinsel ögeleri içermiştir. Sundurmacılık, özellikle yöneti­ cilere seslenir: "Hemen hemen Alexandros'u bütün i zl eye n ler in (2;.enon'un ardından gelen kuşaktaki belli başlı bütün kralların diye ­ biliriz) hepsi kendilerinin s undurm acı olduğunu açığa vurmuşlardır" diyor Prof. Gilbert Murray.

377

'

ZEN ON

.

Zenan bir Phoinike' liydi (Fenikeli), Kıbrıs'ın Kition kentine de doğ m uş t u (İ. Ö . iV. yüzyıl ın ikinci yarısı). Ailesinin ticaretle uğ­ raştığı ve Atina'ya ilk kez iş dolayısıyla git ti ği olası görünüyor. Ora­ dayken felsefeye merak sarmıştır. Köpcksilerin görüşleri, başka okulların görüşlerinden daha sevimli gelmişti Zenon'a. Fakat bir tür seçmeciydi ( eklektikti) o. Platon'un ardıllarınca, Akademia'nın görü şle ri n i ça l ma kla su çla nd ı Tarihleri boyunca, sundurmacıların baş azizi Sokrates' ti. Onun yargılanma s ırasındaki t u tum u , ka çm ayı­ şı r eddediş i ölümün karşısındaki ses s i z liği, adalet dışı i ş ler yapa­ nın, kurbanından çok k e ndin e zarar ve receğini açık açık söylemesi, sundurmacı öğr e t iye tastamam uymaktaydı. Sıcak ve soğuğa aldır­ mazlığı, yiyec e k ve giyecek k onula r ındaki sadeliği, vücudun olanca rahat lığı ndan büt ü n üyle bağı msız oluşu da böyleydi. Platon' un dü­ şünler (idealar) öğretisini hiç be ni ms c m i ye n Sundurmacılardan ço­ ğu, onun ölümsüzlük kanıtlarını r e dd e tmişt i. Yalnız, daha sonraki Sundurmacılar, tini m addesiz sayarak Platon' u izlemişlerd�r; önçe ki­ lerse, tinin m addi ateşt en kurulu okluğu görüşünde H erakleitos' la uzlaşmışıır. Sözel (lafzi) olarak bu öğ re ti E p ikt e to s ve M arcus Au­ relius' ta görülebilir. Fakat on lar, at e şi sözel olarak, fiziks e l nesne le­ ri biçim le y e n diirt ögeden biri gibi ele almış görünm üyor. .

,

ZENON l\I ETAFİZİ KÇİ DEGİLDİ M e t a fi ı.ik ince l ikl e re kendini kapt ı rm ayan Zenon i ç i n önemli olan erdemdi. Fiziği <le m e ta liz i ğ i <le erdeme yardımcı oklukları sü­ rece değer li saym ıştır o. Çağının metafizik yöneliml e rin e , Yunanis­ tan' <la m addeci lik anlamına gelen sağduyu yar <l i ın ı y la savaş açmak istemi ş ti Duyuların güvenilebilirliği konusundaki k u ş k ula r la t e d i r­ gin olm uş ve karşı öğretiyi aşırı uçlara vardırmıştır.

Zen o n , ge r çek d ünyanın varlığını ileri sürmekle işe ba şl a­ m ıştır. ' Gerçekle neyi anlatmak i stiyo rsunu z? ' dedi bir kuşkucu.

'Katı ve m a dd i olanı -dedi Zenon-, Bu masanın k at ı bir m adde ol­ duğunu anlatmak istiyorum' . 'Ya Tanrı? Ya tin?' diye sordu kuş­ kucu! 'Tastamam katı -dedi Zenon-, eğer bir nesneyse onlar, masa­ dan bile katıdır. ' - ' Erdem ya da adalet ya d a üçler kuralı? Onlar da mı katı? ' diye sordu ku ş k uc u Doğa llı kla -diye yan ı t l a dı Zenan-, hem de bütünüyle. ? (Gilbert Murray, Sımdıımıacı Felsefe, 1915, s.

25. ) .

"

-

-

.

378

'

Bu noktada Zenon'un başka pek çokları gibi, metafizik karşı­ sı bir çabayla kendi metafiziğine girdiği açıktır.

Okulda yaşantısı boyunca değişmez kalan ana öğretiler, koz­ mik belirgen�ilik (determinizm) ve insan özgürlüğüyle ilgilidir. Ze­ non, rastlantı diye bir şey ol m adJğın a , doğa akışının doğal yasal ar l a belirlendiğine inanmıştır. Kökçe yaln ı z ate ş va r dı. S onra sır asıyl a hava, su ve toprak yavaş yavaş çıktı ortaya. Fakat ergeç bir kozmik yanma olacak, her şey yine ateşe dönü ş e cek , Sundurmacıların çoğu ­ na bir son değil, bir döngünün vargısı o l an o luşum bitimsiz olarak yin e l e ne cek t ir . Ortaya çık an he.r şey d a h a önce olm uştur, bir kez değil, sayısız kez y i ne o laca k tır.

Buraya değin öğr eti yavan dı r . Onun ferah lık verici yanı, De­ mokritos öğretisinde ras tla d ı ğımız, s ır adan m a dd e c ili ğ i n sağladığı ferahlıktan daha çok d eğil di r . Bu onun bir gö r ü n iişiid ü r sadece.

Sundurmacılıkta d oğa n ın akışı XVI I I . y ü zy ıl tnnrıbilim inde olduğu gibi, aynı zaman d a i yilik seve r bir Tanrı olan bir Yasakoyucu yönün­ den buyurulmuştur. Her şe y en k ü ç ü k ay rı n t ı ya d eğ in , d oğa l araç­ larla belirli sonl a r sağl a m ak ü ze re t asa rl a n m ı ş t ır ve in s a n l a ilgili b ir amaca sah ip tir. k i m i h a yvanla r yen meye elverişlidir, kimi yiği tl iğin sın a n m a sını s ağla r ; tahtakuruları bile yararlıdır sabahleyin uyandır­ d ı k lar ı ve ya t akta ço k kalmamızı ön l e dikl e r i için. Üstün güce kimi Tanrı denir, kimi kez Zeus. Seneca bu Ze u s ' ü , yi n e gerçek fakat da­ ha alt aşamada bulunan halk inancındaki Zcus' tan ayırır. , Dün ya ' da n ayrı değildir Tanrı. D ü n y a ' nın tinidir (ruhudur) o. Her b i r i m i zde tanrısal ateşin bir parçası b u l un ma kt adır . Bütün şeyl e r Doğa adı verilen tek bir d i zgen in p a r ça l a rı d ır. B i re yse l yaşan­ tı Doğa'yla uyuşumlu ol duğu nda iyidir. Bi r anlamda her ya ş an tı Do­ ğa'yla u yu ş u mlu d u r . Çünkü onl a rın varolmasına Doğa yasala rı yol açar. Fakat başka bir anlamda insan yaşant ısı a n cak , b ir eysel ist em , Doğa ' nın am açl a rı arasında bulunan a m aç lar a yö n e l di ği n d e Doğa'y­ la uyuşu ml u d ur , yo k sa değildir. Erdem Doğa ' yl a uyuşumlu bir is­ temden ibarettir. Kötüler, Tan rı yasasına zorla baş eğseler de İs l er istemez yapa rl ar bunu. Kleanthes'in bi r benzetmesiyle, b i r arabaya bağlı ve arab a n ı n gittiği yere gitmek zorunda olan bir köpek gi bi d ir onlar. ·

379

TEK İYİ ERDEMDİR

Bir bireyin yaşantısında, tek iyi olan erdemdir. Sağlık, m utlu­ luk, mal m ülk türünden şeylerin değeri yoktur. Erdem istemde yer aldığından, kişinin yaşantısında gerçekten iyi ya da kötü bir şey yal­ nız kendine b ağlı dır . Yoksul olabilir kişi. Fakat ne çıkar bundan?

Yine de erdemli olunabilir. Tiran tutuklasa da Doğa'yla uyuşumlu yaşam sürdürülebilir. Ö lüme yargılı olabilir kişi, fakat Sokrates g ib i soylu biçimde ölebilir. Başkaları yalnız dış şeyler üzerinde güç sahi­ bi olabilir. Tek gerçek d oğru olan erdem, bütünüyle bireyin e l in d e­ dir. Böylece, kendini dünyasal isteklerden sıyırdığı sürece, her kişi eksiksiz bir özgürlüğe sahiptir. Ancak yanlış yargılarla bu gibi dün­ yasal arzular sarıp sarmalar insanı. Y a rgıl a r ı doğru olan b i lge kişi, değer verdiği her şeyde, yazgısının efendisidir. Çünkü, hiçbir dış güç erdemden yoksun edemez onu.

Bu öğret iyle ilgili açık mantıksal güçlükler vardır. Eğe r er­ dem, gerçekten tek iyiyse, iyiliksever Tan rı, yalnızca, erdeme ne­ den olmakla ilgilenmelidir. Yine <le Doğa yasaları bir sürü günah­ kar koymuştur ortaya. Eğer erdem tek iyiyse, zalimlik ve adaletsiz­ lik karşıtı bir neden bulunamaz. Çünkü, sundurmacıların bıkmadan söyledikleri gibi, zalim lik ve adaletsizlik acı çekene, erdemi uygula­ ması için en iyi fırsatları sunacaktır. Eğe r dünya, bütünüyle bclir­ genciyse (determinist) benim erdemli olup olmayacağımı d oğal ya­ salar belirlcyeccklcrdir. Eğer kötüysem, beni kötü olmaya zorl ıya n Doğadır ve erdemin verdiği va rsayıl a n özgürl ük henim içi n olanaklı ' değildir. ·

Modern kişiler için, eğer erdemle hiçbir şey b a ş a r ı lmayac ak­ sa, erdeml i bir yaşantı ko nusun d a coşkunluk d uym a k güçtür. Veba salgınında yaşantısını t e h lik eye atan bir tıp adamını, s ayrılığın kötü okluğunu düşündüğümüzden ve o n u n ortaya çıkışını azaltmayı iste­ d iğimi zd e n , hayranlıkla k a r şı lar ız. Sayrılık kötü değilse, tıp adam ı , sayr ılı ğı n kötü olduğunu düşündüğümüzden ve onun ortaya çıkışını azaltmayı istediğimizden, hayranlıkla karşılarız. Sayrılık kötü değil­ se, tıp adamı, rahat rahat evinde de kalabilirdi. Sundurmacı için, onun er dem i , kendi içinde bir sondur, iyilik yapan bir etmen değil.

Daha geniş bir görüşü alalım şimdi de. Şöyle sorabiliriz. " En son so­ nuç nedir?" Şimdiki dünyanın ateşle mahvolması sonra bütün işle­ min yeniden yinelenmesi. Başka herhangi bir etken bundan daha yı­ kıcı biçimde boş olabilir m iydi? Şurada burada, bir zaman için bir 380

ilerleme olabilir, fakat en sonunda yalnızca, yeniden ortaya · çıkış söz konusudur. Bir şeyin dayanılmaz biçimde acı olduğunu görür­ sek, o acının bir gün olup dineceğini umarız. Fakat, sundurmacı olanın yine olacağını ciddi ciddi ileri sürer. Her şeyi denetliyen Tan­ rı'nın bir gün olup, umutsuzluk dolayısıyla bu işten bıkacağı pekiila düşünülebilir.

YÜZEYSEL BİR SEVGİ

Sundurmacı erdem anlayışında belirli bir kuruluk yer alır. Kö­ tü tutkularla birlikte öbür bütün tutkular da kınanmıştır. Bilge kişi, ölüm karşısında acıma duymayacak; karısını ya da çocuklarını yitirdi­ ğinde bu olayın kendi erdemine engel olmadığını düşünerek, fazla üzülmiyecektir. Epikuros' un bunca övdüğü dostluk iyidir. Fakat onu, dostunuzun uğradığı yıkımın, sağlığınızı bozacağı noktaya götürme­ mclisiniz. Kamu yaşantısına gelince, bu yaşantıya girmek göreviniz olabilir. Çünkü o, adalet için, dayanıklılık v.ö. için fırsat verir size.

Fakat, insanlığa yararlı olmak arzusuyla davranmamalısınız. Çünkü, barış ya da daha yeterli yiyecek sağlanması türünden yararlar, gerçek yarar değildirler. Herhalde, sizi kendi öz erdeminiz dışında hiçbir şey ilgilendirmez. İyilik yapmak için erdemli değildir Sundurmacı.

Erdemli olduğu için iyilik yapar. Komşusunu kendisini sevdiği ölçü­ de sevmesi ona göre değildir. Çok yüzeysel bir anlam dışındaki sevgi, sundurmacının erdem görüşünde yer almaz.

Bunu söylerken, sevginin bir ilke değil bir heyecan olduğunu düşünüyorum. İlke olarak sundurmacılar, evrensel sevgiyi öğütle­ miştir. Seneca'da ve onu izleyenlerde bulunur bu ilke ve belki de onlar bunu, daha eski sundurmacılardan almıştır. Okulun mantığı, ona bağlananların insanlığıyla yumuşatılmış olan öğretilere yol aç­ mıştır. Bu okulun yandaşları, tutarlı olsalardı eğer, istendiğinden daha iyi kişiler olacaklardı. Onları andıran Kant; " Kardeşinize; on­ dan hoşlandığınız için değil, ahlak yasası istediği için nazik davranı­ nız," demektedir. Yine de özel yaşantısında, onun bu ilkeye uyup uymadığında kuşkuluyum .

TERTULLİANUS VE DİOGENES LAERTİOS'UN DÜŞÜNCELERİ

Genellikleri bırakarak sundurmacılığın tarihine gelelim.

Yalnızca kimi parçalar kalmıştır Zenon' dan (Aşağıdaki satırların kaynağı için bkz. ; Bevan, Sonraki Grek Dini, s. 1, v.ö.) Bu par-

381

çalara bakılırsa Zcnon'un Tanrı'yı, dünyanın ateşli bir zihni olarak tanımladığı ve Tanrı' nın cisimsel bir töz olduğunu, bütün evrenin Tanrı' nın tözünü biçimlediği söylediği açığa çıkıyor. Ö te yandan Tertullianus, Zenon' a göre Tanrı' nın maddi dünyaya, balın peteğe işlemesi (nüfuz etmesi) gibi işlediği kanısındadır. Diogenes Laerti" os' a bakılırsa, Zenan, her şeye işli yen ve Doğru Akıl olan Genel ya­ sa' nın, evren yönetiminde Yüksek Başkan olan Zeus'tan ayrı olma­ dığını savunmuştur: Tanrı, Zihin, Yazıt ve Zeus, h eps i birdir. Yaz­ gı, maddeyi devindiren bir güçtür. "Tanrı" ve "Doğa" onun b aşka adlarıdır. Zenon, tanrılara tapınaklar ya p ıl ma s ı gerektiğine inan­ maz: "Tapınaklar kurmak gerekli değildir. Çünkü t apı nak büyük de, ğerde ya da kutsal olan herhangi bir nesne sayılamaz. Ustaların, el­ leriyle çalışanların yapıtı olan hiçbir nesne büyük ya da k u t sal ola­ maz." Sonraki Sundurmatılar gibi, onun yıldızbilime ve geleceğin önceden bild irilmesine inandığı anlaşılıyor. Cicero'ya bakılırsa yıl­ dızlara tanrısal bir yetenek de. yüklem iş. Diogenes Laertios' ta, " H er türlü gdeceği bildirme işlemi, Sundurmacılar için geçerlidir.

Tanrı gibi bir şey varsa, geleceği bildirme işlemi de vardır. Gelece­ ği bildirme sanatının gerçe kliği ni, Zenon gibi, öndeyişlcrin doğru çıkt ığı değişik örnekler vererek kanıtlamı,şlardır" satırlarını okuyo­ ruz. Chrysippos açık davranm aktadır bu konuda. ·

Erdem konusundaki S u n d urmacı öğreti, Zenon'dan kalan parçalarda görünmezse de onun yön ünden savunulmuştur görünüşe bakılırsa.

ASSOSLU KLEANTHES

Zenon' un hemen izleyen Assoslu Kleanthes daha çok şu iki özelliğiyle dikkati çekm iştir: Bunlardan birincisi önceden gördüğü­ m üz gibi, Samoslu Aristarchos' un, yer yerine güneşi, evrenin mer­ kezi saydığı için küfür suçuyla yargılanmasını isteyişi; ikincisiyse ya Papa, ya da Ncwton'dan son ra ge len çağda herhangi bir eğitimli H ristiyan yönünden yazılabilecek türde olan bir İ/alıi (Zeus İ lfıhisi) kaleme almış olması. Kleanthes' in şu kısa yakarışı daha da .Hristi­ yanca: Önderlik et ey Zeııs Bana Sen ey Yazıt .

382

Önderlik et bana, Her ne işe yollasan Ö11derlik et se11 ba11a.

Korkıısıızca ııyanm sa11a Kıışkıı edip boca/asanı da Yi11e ııynıanı gerek sana ÇHRYSIPPOS

Chrysippos (İ.S. 280-207) Kleanthes' i izlem iştir, verimli bir yazardır, söylentiye bakılırsa, 750 kitap yazmıştır. Sun durmacılığı sistemli ve özenli yapan odur. Yalnız, Ü stün Ateş olan Zeus' un ölümsüz olduğunu; güneşi ve ayı da içine alan öbür tanrıların do­ ğup öldüklerini ileri sürm üştür. Tanrı' nın kötüye neden olmadığını düşündüğü söylenir. Bu görüşü, bclirgc nciliklc (<lctcrmi nizmlc) na­ sıl uyuşturduğu açık değildir. Başka bir yerde, köt ülüğü H craklci­ tos biçiminde alır ele, karşıtların birbirini içerdiğini ve köt üsüz iyi­ nin mantıksal yönden olanaksız olduğunu savunur: " İ yinin köt ü ol­ maksızın var olabileceğini varsayanlardan daha saf kimse yoktur."

Bu öğretiyi desteklerh:n, H erakleitos' a değil Platon' a başvurur.

Chrysi pp os, iyinin her zam an m utlu v e köt ünün her za m an mutsuz olduğunu ve iyinin mutl uluğunun Tanrı'nınkinden hiç <le ay­ rı olmadığını savunmuş, tinin ölümden sonra yaşayıp yaşamadığı ko­ nusunda çelişik kanılar bulm uştur.

Klcanthes, gelecek bir evrensel yanışa değin tinJc.rin yaşadığı­ nı, o zaman her şeyin Tanrı'ya katıldığını söylem iş. Chrysi p pos' sa bunun yalnız bilge linlcri (ruhları) için doğruluğunu belirtm iş.

On İ.ı n ahlaka gösterdiği özel ilgi de öbür Sundurm acılardan daha az. Gerçekle mantığı temel almıştı. Varsayım ve karşılıklı koşulla­ ma mantığı, " karşılıklı koşullama" sözcüğü, gramer incelemesi; isim, sıfat ve zamir çeki91 " haller" inin bulunmasr Sundurmacılar<lan gelme. (Bakınız, Barth, Swıdwma, 4. basım, Stullgart, 1922). ÖNCE AHLAK

Chrysippos ve o n u n yapıtından esinlenen Sundurmacılar, in­ sanlığın uyuşmasıyla ileri sürülmüş olduğu varsayılan belirli ülküler ve i lkelere yer vermişlers e de genellikle ampirik ve algıya dayanan özenli bir bilgi kuramı ortaya atmışlardır. Fakat, Zenon ve Romalı 383

Sundurmacılar, bütün kuramsal çalışmaların ahlaktan sonra geldiği kanısındaydı. Zenon, felsefenin bir yemiş bahçesine benzediğini, mantığın bu bahçenin duvarı, fiziğin ağaçları ve ahlakın da yemişi olduğunu; ya da felsefenin yumurtaya benzediğini; mantığın bunun kabuğu, fiziğin a k ı , ahlakın da sarısı olduğunu söyler ( B ar t h, adı ge..: çen yap ıt ) . C h r ysi p p o s' un, ku r ams al çal ı şma lar a daha b ağı m s ı z de­ ğe r ver di ği gö z l e ni r. Su ndu rm acılar ar as ı n d a , matematik ve başka bilimlerde ilerlemeler sağ layan pek çok kişinin bulunması, Chrysip, pos etkisine bağlanabilir belki.

PANAETIOS VE POSEI DONIOS

Chrysippos' tan sonra Sun<lurmacılık, Panaetios ve Posei<loni­ os adlı iki önemli kişi yönünden büyük ölçüde değiştirilm iştir. Pana­ etit)S, epey Platoncu l u k öğesi getirmiş ve m addeciliği bırakm ış, Sun­ durmacıl ığın Romalı larca tanınmasına yol açan Cicero'yu etkilemiş­ ti. Scipion' un arkadaşıydı. Cicero'ya Rho<les' te (Rodos' ta) öğret­ menlik eden Panaetios' un öğrencisi Poseidonios, Rom alı hatibi et­ kilem işt i. İ .Ö. 1 10' <la öldü.

Posei<lonios (aşağı yukarı İ . Ö . 1 35- 1 8 1 ) , Suriyeli bir G rekti ve Selcukos imparatorluğu sona erdiğinde çocuktu henüz. Olasılık­ la Suriye'de geçirdiği kargaşalık içindeki yaşantısı, batıya yolculuk etmesine neden olmuş. Önce At i na' ya giden Poseidonios, sundur­ macı felsefeyi orada tanımış, sonra karadan Roma İ m paratorluğu' ­ ' nun batılarına doğru yoluna devam etm iştir. " Bilinen d ünyanın sını­ rı ötesindeki Atlantik'te güneşin nasıl battığını; İ spanya'yı karşısına alarak, ağaçların m aym unlarla dolu olduğu, Afrika kıyılırını; kapıla­ rına zafer belirtisi olarak ins a n başlarının asıldığı ve b u n u n günde­ lik görüntü o l d u ğu M arsilya içlerindeki barbar halkı n köylerini ken­ di gözleriyle gördü . " (Bevan, Sıı11dıımıacılar ve Kıışkııcıılar, s. 88) P o s e i d o nio s , sonra, verimli bir yazar olmuş, bilimsel konularda yaz­ m ıştır. Gerçekten, yolculuklarının nedenlerinden biri; Akdcniz'de pek görülcm iye n gelgit' leri incelemek istemesiydi. Gökbilimle ilgili üstün çalışmalar yapmıştır. XXII. Bölümde gördüğü m üz gibi, güne­ ş in uzaklığı konusunda onun yaptığı ölçümleme, eski çağın en iyi öl­ çümlcmcsiydi. (Ca<liz' den ba t ı ya d oğ r u ye lken açarak 70.000 stadi­ um sonra H in d i s t an' a va r ı lacağın ı ö l ç ü m lemi şt i . ) "Bu görüş, Colum­ bus' un güvenini sağlıyan en sağlam temcidi." (Tam, Hellenci Uygar­ lık, s. 249) Aynı zamanda, ileri gelen bir tarihçiydi Poseidonios.

384

Polybios akımını sürdürmüştü. Fakat, en çok, seçmeci (eklcktikos) bir filosof olmasıyla tanınır. Sundurmacılığı, Akademeia'nın, kuşku­ cu çağında unutmuş göründüğü Platon öğretisinin büyük bir bölü­ müyle kaynaştıran odur.

Platon' a bu yaklaşma Poseidonios'un, tin ve ölümden sonra­ ki yaşantısı konusundaki öğretisinde belirir. Panaetios, p e k çok Sun­ durmacı gibi tinin,, bedenle yok olduğunu söylemişti. Poseidonios, tersine, onun yaşantısını havada sürdürdüğünü ve dünya yeniden tu­ tuşana değin, değişmeksizin orada kaldığını ileri sürer. Cehennem yoktur, fakat kötüler, ölümden sonra, iyiler ölçüsünde ş a ns lı d e ği l ­ lerdir. Ç ü nk ü günah tinin buharlarını bulandırır., ç a m ur l u yapar ve onun, iyi tin ölçüsünde yükselişini önler. Çok kötü olan, yere yakın kalır ve yeniden bir bedene girer; erdemli olan, yıldızlar yöresine çı­ kar ve yıldızların dolaşmalarını gözleyerek vakit geçirir. Erdemli tin­ ler, başka tinlere de yardım eder. Bu, ona gör e y ı l dız bil i m i n doğru­ luğunu açıklar. Bcvan, P oseid o ni o s' u n , O rph eos ' ç u kavra m l a r ı can­ landırması ve Yeni Pythagorasçılığı işe karıştırmasıyla, ermişçiliği (gnostikosçuluğu) hazırlamış olabileceğine; çok doğru o l a ra k , onun felsefesi türünden felsefeler için Hristiyanlığın değil, Copperniccus kuramının önemli olduğuna işaret ediyo r. (Poseid.o nios k o nu s u nd a anlatılanlar,_ Edwyn Bevan' ın, Swıdiırmacılar ve Kıışkııcıılar a dl ı ya­ pıtının I I I . bölümüne dayanmaktadır.) K lea n t h e s , Saınos' lu Aris­ tarchos' u, sakınılacak düşman görmekte h a kl ı yd ı .

Felsefe .açısından olmasa da tarih açısından, eski Sundurma­ cılardan çok daha önemli olan SUndurm acılar, Roma'yla iliş k il i olan Seneca, Epiktetos ve Ma r cus Aurelius' tu. Bunlar s ı ra sı yl a , ba­ kan, köle ve imparator olan kişilerdi.

SENECA

Seneca (yaklaşık olarak İ. Ö.3, İ.S. 65), jspanyoldu. Eğit im görm üş bir kişi olan babası Roma'da yaşıyordu. Seneca, siyasal bir m eslek seçti ve az çok başarı sağladığı sırada İ m parator Claudius yönünden, İ mparatoriçe M e ss a lin a ' n ı n düşmanlığını k a za nd ı ğı için, Korsika'ya sürüldü ( İ .S . 41). Claudius' un ikinci karısı Agrippina, onu sürgünden çağırdı (İ.S. 48) ve 11 yaşındaki oğluna eğitm e n yap" tı. Ö ğrenciden yana Aristotcles' ten daha az şanslıydı. N ero n ' d u çünkü öğrencisi. Bir Sundurmacı olarak zenginlikleri küçümsemesi­ ne karşın, üç yüz milyon sestertius' a vardığı (aşağı yukarı on iki mil385

yon dolar} söylenen büyük bir servet biriktirmiş.ti. Bu paranın çoğu­ nu, İ ngiltere'ye verdiği borçlarla sağlamış ve Dio'ya göre, aldığı aşı­ rı faiz, bu ülkedeki başkaldırmanın nedenlerinden biri olm uştur.

Eğer doğruysa, sadeliğin felsefi havarisince temsil edilen bu kapita­ l izme başkaldırm ayı, yiğit yürekli Kraliçe B oadicea yönetmekteydi.

Neron' u n aşırılıkları, gitgide daha dizginsiz bir hal aldı. Sene­ ca giderek gözden düştü. S o n u nda, haklı ya da haksız, Ncron' u öl­ dürmek ve onun yerine başka bir im paratoru {bazılarına göre kendi­ ni) tahta çı k a r m ak üzere k ur u l m uş ge niş bir kom ploya kat ılmakla suçladı. Geçmiş h izmetleri dikkate alınarak, iniihar e t m es ine, lfıt­ fcn izin ve r i ld i ( İ . S . 65 ).

Sonu ibret verici oldu. İ m p ar a t or u n kararından h aberl i o lun­ ca önce oturu p va s iy e t i n i yazmaya gi rişt i. Kendisine, b öyle uzun bir işe zaman o l in adı ğ ı söyl e n i n ce, üzgün a i l e s i n e dönüp, "Aldırmayı n -dedi-, size. ye ryüzü n d e k i zengi nliklerden daha değerli o la n ı , e r­ demli bir yaşan t ı ilmeği n i bırak ıyoru ıiı . " (Ya da bu anlama gel e n sözler söy l e d i . ) S o n r a , da m arları n ı a ç t ı . S ekr et e rle r in i çağırıp, son sözlerini y az m al a rı n ı İsledi. T a c i t u s ' a giire, güze l k o n uş m a yeteneği son anılarına değin sürmüş. Yeğe n i şair L u c a n u s da, aynı zamanda, kendi dizele r i n i okuyarak böyle ölm üş: D ah a son rak i çağla rda Sene­ ca ü ze r i n d e , yapl lği oldukça k ar a n l ı k işle rle değil, ileri sürdüğü hay­ ra n lı k verici ilkele rle yargı ve rilmişı l r. K ilise a d a m la r ın d a n onu H rist iyan s a y anlar ç ık m ı ş tı r . S e n e ca'"yl a St. Paulus arasında va r sa yı ­ lan yazı ş m a S ı . .J c ro m ius gibi kişile rce gerçek sayılm ıştır.

E P I KTETOS

Epikıetos (yaklaşık olarak İ . S . 60' ta doğdu. İ . S. l OO'de . öl­ dü). lilosofa çok benzer bir kişiyse de ayrı tiptedir. Kökçe, Ne­ ron' un az a t l ı s ı ve sonra b aka n ı ola n Epaphroditos' un kölesi olan bu Grek' ti. To p ald ı , söylendiğine göre bu topal lık, onun kölelik günlerindeki zal i m ce bir cczalamlırmanın a n ı s ı ydı. İ .S. 90' a d eğin Roma' da ya ş a d ı ve tlers verdi. B u t a r i h t e , aydı nları gereksinmeyen İ mp a rator Domitian us, b ü t ü n filosolları s ü r <l ü . Bunun üzerine Epiktetos, Epiros' ta N ikopolis' e çek i ldi. Son günlerini burada, yaza­ rak ve tlcrs vererek geçirdi.

386

MARCUS AURELIUS

M arcus Aurelius ( İ .S. 121 180) toplumsal skalanın öbür ucundaydı. A mcası ve kayınatası olan, İ .S. 1 6 1'de yerine geçtiği ve anısını saygıyla andığı iyi yürekli İ mparator Antonius Pius'un m ane­ vi oğluydu. İ m parator olarak kendini Sundurmacı erdeme adadı.

Egem enlik dönemi, yer sarsıntıları, vebalar, uzun ve güç savaşlar, askeri başkaldırmalarla dolu olduğu için, büyük ölçüde dayanıklığı gereksiniyordu. Aurelius' un kendine seslenen ve yayınl a nmak için yazılmadığı anlaşılan Diişiinceler' i, kendisinin kam u hizmetlerini sı­ kıcı bulduğunu ve büyük bir bıkkınlıktan acı çektiğini göstermekte­ dir. Yerine geçen tek oğlu Commodus, . çok sayıda kötü im parat or­ ların en kötüsü çıktı. Babasının sağlığında köt ü eği lim l e rini gi z l e m e­ sini bilmişti. Aurelius' urı karısı Faustina, belki de haksız yere bü­ yü k ölçüde ahlaksızlıkla suçlan İn ışt ı. Filosof ondan kuşkul a nm a dı. Ölüm ünden sonra karısını tanrılaştırmak ç a ba s ı n a bile girişti. Dev­ let dinini ist e m edikleri için Hristiyanl:.ı ra eziyet etti. Böyl e s i ni siya­ sal yönden gerekli saymaktayd ı. Bütün eylem lerinde, buluncuna (vicdanına) danışırdı. Ancak, çoğunda başarısızdı. Duygulu bir kişiy­ di, direnilecek dünya arzuları listesinde bir a r zuyu Ç ok çekici bulur­ du: S a ki n bir kır yaşantısına ç e kilmek. Bunun için fı r sa t doğmadı.

Diişı"ince/er' inden kimi, güçlükleri, sonunda ölümüne neden olan uzak seferlerdeki kcnak yerlerinin tarihini taşır.

-

,

ÇEVRE KOŞULLARININ Bİ REYE ETK İ S İ

Epiktetos' la M arcus Aurclius' un felsefi S')runlarda b i r l i k ol­ ması dikkate değer. B ir çağın felsefesini toplumsal koşulların etkile­ mesini, felsefe üzerine bireysel koşuiların kimi kez, sanıldığından daha az etki yaptığını anlatır bu. FilosoOar, geııellikle zihin genişli­ ğine sahip ve özel yaşantılarının ilcneklerini (accidents) büyük ölçü­ de aradan çıkarabilen kişilerdir. Fakat onlar d<i zamanlarının daha büyük olan iyilik ya da kötülüklerinin üstüne çıkamazlar. Kötü za� manlarda avuntular yaratırlar, iyi za manla r da ilgileri daha salt ola­ rak zeka alanındadır.

Ayrıntılı tarihi, Commodus' un kötülükleriyle başlıyan Gib­ bon, Antoninus çağını altın çağ saymakta XVI l l . yüzyıl yazarlarının çoğuyla uyuşur: " Eğer, dünya tarihinde insan soyunun en m utlu, en onatlı (müreffeh) oldugu dönemin belirlenm esi istenirse, çekinmek­ sizin Domitianus'un ölümünden Commodus'un tahta çıkışına değin 387

geçen zaman anılabilir." Bu yargıya bütünüyle katılmamak olanak­ sız. Koleliğin kötülüğü büyük ölçüde acılara yol açmıştı ve gücünü kemiriy9rdu eski çağların. Vahşi hayvanlarla yapılan gladyatör gösc terileri vardı. Bunl a r dayanılmaz ölçüde zalimceydi. Onlardan zevk alan halk alçalmış olmalıdır. M arcus Aµrclius'un, gladyatörlere kı­ lıçla dövüşme hakkı verdiği doğrudur. Fakat bu reform kısa ömürlü olmuştur. Aurelius, vahşi hayvan l ar la savaş konusunda köklü bir de­ ğişiklik de yapmış değildir. Ekonomik sistem çok kötüydü. İ talya, tarım alanı o l m ak t a n çıkıyordu. Roma, yön e ti m i altında bulunan İ talya d ı ş ı nd a k i ülkelerin tahıl iirüniine bel b ağ l a m ı şt ı. Her türlü gj­ rişim, im parat orla bakanlıırm el ind e top l a nm ışt ı . Kos ko c a i m p a r a­ torlukta, ara sıra o r t aya çıkan bir asi ge neral dışında, kimsenin baş eğm ekten b a şk a ya p a c ağ ı iş yo k t u. İ ndnlar geçmişe en iyi olan di­ ye b a k t ı l a r ; geleceği, en iyi durum unda sıkıcı, en kötü durum unda dehşetli olarak gö r d ii k r. M arcus Aurelius' un, havasını, Bacon, Loc­ ke ya da Condercet ' i n havasıyla karşılaşt ırırsak yorgu n çağla u m ut­ l u çağ a ras ı nd a k i ayrımı bulabili riz. Umul dolu bir çağda, büt ü n bü­ yü k köı ülüklen.: direnme olanağı vardır. Onların geçe ceği düşünü­ l ü r ç ü n k ü . Fa k a t bıkkın bir çağda, ge rçek iyiler bile tadını yitirm iş­ tir. Ana ilkesi, u m m aktan çok dayanmak olduğu için, Sundurmacı ah l a k E p i k ı e ı os' l a M arcus Au rc li us' u n çağına uygundu.

Genci mutluluk açısından, Anıonin us' un çağı, kuşkusuz, rö­ nesansa değin geçen sonraki dönem lerde n iyiydi. Dikkatli bir i n c e l e ­ m e o dönemin, m i m a r i kalıntıların varsaydırdığı ölçüde onatlı (mü­ re ffeh) olmadığını açığa k oya r. G n.: k-Rom en uygarlığı, tarımsal böl­ geleri pek az etkile m iş, prat ikte kentlere özgü kalm ıştı. Kentlerde bile, büyü k ölçüde yok s u l l uk çeken proklarya ve büyük bir köle sı­ n ı fı bulunmaktaydı .. Rosıovıseff, kentlerdeki toplumsal ve e k o n o­ m i k koşullar üzerine olan tartışm asını şöyle bitirir: "Toplumsal koşulların bel i m i (tasviri), dış gör ü n üşl e rin beti­ mi ölçüsünde çekici değildir. Kendi k ay nak l a rımı zla edindiği m iz iz­ lenime gö r e , k e n ı l e r i(n görkemi, bir az ınlık için ya r a tı l m ış ve sürdü­ rülm üşt ür. Bu, azınlıgın refahı da n is p· e te n güçsüz temellere dayan­ m aktaydı . Kentle rde yaşıyan halkın büyük çoğunluğu ya orta halliy­ di ya da a ş ırı yoksul. Bir s ü zc ii kl c k e ntlerin varlığı gözlerde büyü­ tül m em el i Dış görünüşü şaşırtıcıdır onl a r ın (Rostovtseff, Roma İnıparatorlıığlll ılllı Toplumsal ve Ekonomik Tarihi, s. 179) ·

..

.

,

.

388

."

EPI KTETOS'UN SÖZLER İ

1

" Yeryüzünde -der Epiktetos-, tutukluyu z bizler. Geçici bir bedendeyiz." Marcus Aurelius'a göre Epiktetos, "Sen küçücük bir tinsin bir cesedi yüklenen, " sözcüklerini sık sık yinelermiş. Zeus be­ deni özgür yap amadı, ancak kendi tanrısallığından bir parçasinı ver­ di bize. Tanrı, insanların babasıdır ve biz hepimiz kardeşiz. "Atinalı­ yım" ya da "Romalıyım" demiyeceğiz, " evren yurttaşıyım" diyeceğiz. İmparatorun akrabası olsaydınız güven .i çinde olurdunuz. Tanrı'nın a.k rabası olarak çok daha fazla güven içinde olacaksınız. Erdemin tek gerçek iyi oldu ğ unu anlarsak başımıza hiçbir gerçek köt ülüğün gelmiyeceğini görürüz. · " Ö lebilirim. Ama, ağlayıp sızlıyarak mı? Tutuklanmış olabili­ rim. Ama sızlanmam mı gerek? Sürgüne gönderebilirler beni. Gü­ lümsiyerek, yiğitçe ve erinç içinde sürgüne git m e m i engclliyecek bi­ ri var mı? 'Açığa .vur· gizi ! ' Vurmam ! Benim gücümün sınırları için­ dedir bu. 'Ama, zincire vururum seni ! ' Ne di yo r s u n ı�rkadaş? Zinci­ re vurmak mı? Ayağımı bağlıyabilirsin. Doğru. Fakat ist e m i m i ? H a­ yır. Zeus bile ele geçiremez onu. 'Atarım içeri s en i! ' Atarsın. Ama bedenimi atabilirsin ancak. 'Kafanı k ese r i m ! ' Ne? D ü n yad a kafası k es ilm eye c e k tek adam olmadığımı ne zaman s iiyl c di m s a n a ? " . " Felsefeyle uğraşanların düşünecekleri, her gün ödev gibi ya­ zacakları, davranışları bunlar.'" (Oates, adı geçen ya p ı t , s. 225 .

226) Köleler de başka insanlara eşittir. Tüm İnsanlar, . t a n r ı ' n ı n çocuğudur çünkü. İ yi bir kentlinin yasaya baş eğmesi g i b i baş eğm c li y i z Tan­ rı'ya. "Asker, hiç kimseye, imparatora göstereceği saygıdan fazlası­ nı gös t e r m em e ye yem i n eder. Ama biz her ş e yd e n önce k e n d i m i z i saymak için yemin ederiz." (Oates, adı geç·e11 y�pıt, s. 25 1 ) " Yeryü­ zü kodamanlarından birinin karşısı na çıktığın zaman, yu k a r ı d a n bir Başkası' nın ne olup bittiğine baktığını, kodamandan çok onu hoş­ nut etmen gerektiğini anı msa. " ( O a t e s , adı geçen yapıt, s. 280) Kimdir o halde Sundurmacı?

YARGILARINA GÖRE B İ Ç İMLENM İ Ş ADAM

" Yargılarına göre biçimlenmiş bir adam göster bana, Phidi­ as' ın sanatına göre biçimlenmiş bir yontuya 'Phidias' ın yontusu' . de389

diğimiz gibi, ' yargılarına göre biçimlenmiş' diytebileceğimiz bir

adam. Sayrı olduğu halde yine de m utlu olan, tehlilkede o lduğun da, ölürken, sürgünde, gözden düştüğünde yine .de mutlu olan bir adam göster bana. Göster ! Tanrılara yemin olsun k i i, bir Su n d u rm a ­ cı görmek kısmet olmıyacak. Evet. Tam bir Sundl urmacı göst ere­ mezsin bana. O halde yen i yen i kalıba giren, Sunıd urm acı olmaya adım atmış; özenmiş birini göreyim . Bu iyiliği yap lb a n a , benim gibi yaşlı bir kişiden, şimdiye değin görmed iği n i esirgı:c m c . Ne! Phidi­ as' ın Zeus' ü n ü ya da Athena' sını, fildişi nllc rı ye at l t ın dan yapıtları mı göstereceğini saniyorsun ? Benim . istediğim ti rt dfir t ·i n! İ çini zden biri, Tanrı'yla bir olmak· isteyen, :yann'yı, ve ı n � ü ıi l a n kıiıainaz olan, hiçbir işte şaşmayan, hiçbi r mulsu t:} uk du)'nn aya n; k ı zgınlık, kıskançlı k v e çekemezl ikten bağımsız; (de n1ek i�t ed ii ğ i m i n e d en sak­ layayım ? ) insanlığinı tanrılığa dönüşt ü r m e k i st e y� ıi; ıaval l ı bedenin­ de Tan rı'yla kaynaşma amacı · olan · k işiyi ıti;tk( c rsi n ba na. Gösterseniz ya ! H ayır, gösterem ezsiniz ki ! " . ·

·

·.

Epikt et os, m utsuzluk sayılan d u ru m la rı ı ı a � ı l : e l e al acağım ızı, karşılayacağım ızı göstermekten bıkm amış.; B u i�i ç\ı,k kez içten diyaloglarla yapm ıştır. ·

H rist iyanlar gibi, düşmanlarım ızı sevm e m iz l!! e rekt iğin i s<lvu� n-Jr. Ö bür Sundur m acılarla ortak olarak, ge n e l l i ktle zevki küçü m­ s,� r , fakat küçümsenmeyecek bir t ü r rinı t l u l u k vardıır ona g(ir e : A t i ­ na güzeldir. D oğru. Fakat; tutkulardan, huzursu:r� l u k t a n sıyrılma­ n ı n, işlerinizin başkasına dayanmadığı n ı d tiynuı n ın ve rdiği ın ut lul u k , hepsinden güzeldir. " (Oates, adi geçen yapıt, 248) Rolle ri, Tanrı' nın dağıttığı bir oyunda oyunctı<lur herkes. Rolü m (izü, o ne olu rsa olsun gereği n ce oynamak görcvii-n izdir. "

Epiktetos' un öğretisini dile getiren yazılarda b üy ü k bir içten­ lik ve basitlik bulunm aktadır. (Onları, Epiktet os' urı öğre ncisi Arri­ anos, notlardan ya rarlanıp kaleme almıştır. ) A h lak ı yü cedir ve yaşa­ nan dünyayla ilişk isizdir_ Kişin i n ana görevi nin, t i tan ik g üce k a rşı koym ak olduğu bir durumda, bu ahlaktan daha ya rarlı sın ı bulmak güçtü. İ nsanların kardeşliğini kabul etm esi, kölclcr ir1 eşi t l iği ni öğret­ mesi gibi kim i bakımlardan, Platon ya da A r istot c l c :s va da düşünce­ si Kent Devlcti' nden esinlenmiş bir filosofta karşı h1 Şt ığı m ızd;İn da­ ha üstündür bu ahlak. Epiktetos zamanı ndaki d ü nyq, Pc rikles döne­ mi Atina' sından çok daha aşağılıktı. Nerede olursa. olsun, kötülük, E p ikt e t os ' u n tasarımlarından uzak kalmıştır. On u n ü l küsel dünyası,

390

Platon'un dünyasına, güncel dünyası olduğu ölçüde üstündür.

V;

ı�zyıl Atina' sından aşağıda .·

DERİN DÜŞÜNCELER

Marcus Aurelius'u n Derin Diişiinceler' i, büyük babasına, ba­ basına, babalığına, değişik öğretmenlerine ve tanrılara karşı borcu­ nun anılmasıyla başlar. Sıraladığı borçlanm alardan kimi şaşırtıcıdır.

Diognetos' tan tansıkla (mucizeyle) uğraşanlara kulak asmamayı, Rustikos'tan şiir yazmamayı, Sextos' tan yapmacıksız ağırbaşlılığı, gramerci Alexandros' tan başkalarının grame r yanlışını düzeltmeme­ yi, fakat ·yanlışın hemen ardından doğru anlatımı kullanmayı; Pla­ toncu Alcxandros' tan işlerin çokluğunu bahane ederek m ektuba geç karşılık vermenin bağışlanamayacağını; üvey babasından erkek çocuklara aşık olmamayı öğrenm iştir. Büyük babasının odalığıylc birlikte yet işmemiş olmasını; ergenliğe erken yaŞta va r m ayış ı n ı ; ço­ cuklarının aptal ve biçimsiz doğmayışını, karısının sadık, kendisine karşı sevgi dolu ve sade olmasını; felsefeye girişince, tarih tasım la­ m a ve gökbilim üzerinde zaman yitirmemesini tanrılara borçludur.

EPI KTETOS'ÇU AURELIUS Derin D ii şii n ce ler d e kişisel olmayan yanlar Epiktetos' la sıkı sıkıya uyuşur. Marcus Aurelius, ölümsüz İ ük konusunda kuşkulu­ dur. Fakat şu sözleri bir H r istiyan da söyleyebilirdi: " Yaşantıdan şu anda ayi"ılabilmen olanaklı olduğundan, her davranış ve dü ş ü nc e ni on<ı. göre düzene sok . " Evrenle uyuşumlu o l a n yaşantı iyi yaşantıdır; evrenle uyuşumlu olmak, Tanrı'nın istemine baş eğmekle birdir. '

"Seninle uyumlu olan benimle de uyuşur ey Evren! Senin için zamanın da olan hiçbir şey benim için çok. çrken ya da çok geç değildir. Ey doğa, mevsimlerinin getirdiği her şey benim için mak­ buldür. Her şey sendedir, senin içindedir; sana dönece ktir. Ozan, 'Saygıdeğer Kekrops Kenti' diye konuşur. Saygıdeğer Zeus Kenti ol­ duğunu söylem iyecek m isin?"

Sanctus Augustinus' u n paratordan aldığı görülüyor.

Tamı

Kenti' ni; kısmen, bir pagan im­

Aurelius, tanrı' nın her insana, önder olarak bir peri ( dai­ mon) verdiği kanısında. Hristiyanlığın koruyucu m eleğinde yeniden ortaya çıkar bu inanç. Evreııin sık dokulu bir bütün olduğunu dü-

391

şünmcktc huzur bulur; yaşıyan bir varlığın, bir töz ya da bir tine sa­ hip olduğunu söyler. İ lkeleri arasınd� şunlar vardır: "Evrendeki tüm şeylerin bağlantısını sık sık düşün." "Sana ne olursa olsun, senin için ilksizlik ve sonsuzlukta hazırlanmıştır evren. Nedenlerin bütün i çe ­ r i m l eri, va rl ık i p l i ği n i do�uyan ilksizlik ve sonsuzluktan gelir." Böyle­ ce, Aurelius' un Roma Devleti'nde sahip olduğu konuma k a r şı n, in­ san soyunun tek bir topluluk olduğu konusundaki Sundurmacı inan­ cı çıkıyor karşım ıza: "be n Antoninus oldukça, ülkem ve kentim Ro­ ma. Fakat, insan o l d uğu m sürece, dünya." Sundurmacılarda, belir­ genciliği n (determinizmin) istem özgürlüğüyle uzlaşması, güçlük ya­ ra t ı yo r . · " Birbi rleri için var olur insanlar" diyor Aurelius, yönetici ol a r ak gö r e v ini göz ö n ün e aldığında. Aynı s ayfa d a , sadece erdemli kişinin iyi olduğu öğretisini e l e alırken, "bir adainın köt ülüğü başka­ sına zarar vermez," tümcesini ekliyor. H içbir zaman, bir adam ın iyi­ liğinin b a şk a s ın a yaraniadığını ve kişinin İ m parator Nerem ölçüsün­ de kötü olm asıyla, kendinden başka kimseye zarar vermeyeceğin i açıkça çıkarmam ış. Yine de, böyle bir vargı havası var.

" Yanlış işler yapanları bile sevmek aca yi p gelir kişioğluna.

Eğer onların, yanlış bir iş yaptıklarında, sizin akrabanız olduğunu, is tem i ye r e k yanlış işlediğini, ikinizin de kı s a bir sü r e so n ra ö l e ce ği­ ni; ve hepsinin üstünde, yönet ici yeteneğinizi öncekinden daha h)tü yapmadığından, yanlış iş yapanın size kötülüğü dokunmadığını anla� yınca, s eve r sini z onu." " İ nsanlığı sev. Tanrı'yı izle. . . Yasanın her şeyi yönettiğini anımsamak ye t e r. " S U N DU RMAC I ÇELİŞMELER

Sundurmacı ahlak ve tanrıbilimde içkin çelişmeleri bu parça­ lar açık açık ortaya koyar. Bir yandan evren, sıkı sıkıya bclirgenci tek bir bütündür, içindeki her şey; daha önceki nedenlerin sonucu­ dur. Ö te yandan bireysel istem bütünüyle kendini yönetir. Kimse d ış nedenlerle günah işlemeye zorlanamaz. B u bir çclişmedir ve onunla sıkı sıkıya . bağlantılı bir başka çelişme daha vardır. İstem kendi kendini yönettiğinden ve yalnızca erdemli olan iyi olduğun­ dan, k i ş i le r birbirine iyilik ya da kötülük yapamaz. Böylece, i yi l i k se ­ verlik bir sanrıdır (illusion). B u çelişmeler konusunda bir şeyler söy­ lenebilir.

392

Ö zgür istemle belirgencilik (determinizm) arasındaki çeliş­ me, aynı zamanlarda değişik biçimler alarak, felsefede eski zaman­ lardan günümüze kadar akıp gelen çelişmelerden biridir. Bizi ilgi­ lendiren, şimdilik sundurmacı biçimdir.

Sokratesçi bir soruşturmaya bir Sundurmacı, · aşağı yukarı şu yanıtı verecektir. Evren, ayn ı zam an d a Tanrı ya d a Us (Ak ı l ) adı ve­ rilecek bir tine sah i p tek canlı varlıktır. Bu va r lık , bir bü t ü n olarak özgürdür. Tanrı onun, belirli genel yasalara göre davranmasına ka­ rar vermiştir önceden; fakat, en iyi sonuçları verebilecek t ürden ya­ sal arı se çmi ş t i r . Ö ze l durumlarda, sonuçlar, kimi kez bütünüyle is ­ tenir türden değildir. Ama bu elverişsizlik k atla n m aya de ğe r . Yasa­ nın ye r le ş ikl iği n i sağlama k için; i n s a n yasalarındaki e l ve ri ş s i z du­ rumlara katlandığımız gibi: İ n s a n varlığı k ı s m e n de daha aşağı ça­ murdandır. Ateş, var okluğu sürece (hiç değilse o ateş en i y i n i t e lik ­ te o ld u ğun da) Tanrı'nın p a rça s ı dı r . Tanrısal böl üm, istemi enlcmli biçimde k u ll a n ı ldığı zaman, özgür Tanrı İst e mi ni n bir p ar ç a s ı d ı r .

Aynı koşu ll ard a, insan istemi de ö zgü r d ü r .

Bir noktaya değin iyi bir karşılık bu. Ancak, i s tek le r i m i zi n ne d e nl erini d ü ş ü n d ü ğü m ü zde iflas ediyor. Sözgclimi, hazımsızlığın insan e rd e mi üzerine kötü bir etkisi olduğunu, zorla alınan uygun il a ç l arl a istem erkinin yı p ran dığı nı hep biliriz. Epiktetos' un se vd i ğ i örneği alalım: Benzerlerini son yıl l a r d a insan tarihin h e r ha ngi bir çağın dan daha çok gö r d ü ğü m ü z ve bir t i r a n yön ünden, haksız yere t u t u k l an m ı ş a d a m ö r n e ği n i. Bu kişilerden kimi, sundurmacı bir yi ­ ğitlikle dayanmış, kimi de anlaşılmaz b i ç i md e bi\y l c davranm ışt ır.

Y a lnız, ye t e r ölçüde işkenceyle i ns a n ı n d aya nma gücü n ü n kı rıldığı d e ği l , kişioğlunun morfin, ya da k o k a i nl e de uysallaştığı belli olmuş­ tur. Gerçekte, i st em , tiran, bilim kafasına sahip olmadığı sürece, ondan bağımsızdır. Aşırı bir örnektir b u . Fakat; cansız düny a d a be­ lirgencilik adına var olan kanıtlar aynı za m a n d a insan isıcklcri küre­ sinde de vardır. Bu kanıtların kesin o ld uğ u n u söyl ü yo r ya da düşü­ n ü yo r değilim. Yalnız, her i k i durumda da onların eş güçte olduğu­ nu ve bi r alanda kabul edilip öbür alanda reddedilm eleri için i y i bir neden bu l un mad ığ ı nı söyl em e k isterim . Su nd u r m acı , günah işleyen­ lere karşı davranışa ge çme m e yi isterken, i st e m i n daha önce k i ne­ denlerin bir sonucu olduğu konusunda zorlamış olacaktır kendini.

Ona özgür görünen erdemli istemdir ya lnızc a . Tutarsızdır bu. Aure­ lius, erdemini, anne ve babasının, büyük anne ve bab as ı n ı n , öğret393

menlerinin iyi e tk i s i ne bağlamaktadır. İyi istem, kötü istem ölçüsün­ de önceki nedenlerin, sonucu olm aktadır böylece. Sundurmacı, doğ­ ru olarak, felsefesini benimsiyenlerde onun erdeme neden olduğu­ nu söyl e ye bi l i r Fakat, belirli öl çüd e zekayla ilgili bir yanlış karışımı­ n a ye r ve r i lm e d i k ç e o fe l s e fen i n , bu arzulanır etkiye sahip olamaya­ cağı anlaşılır. Erdemin ve günahın, ikisinin birden sundurmacıların savu n a cağı biçimde daha ö n ce k i nedenlerin kaçınılmaz sonucu oldu­ ğunun a n l aş ı lm a s ı, ahlak ç a ba sı n ı oldukça felce uğr at a n bir etkiye sahip olabilir. .

İ Kİ N C İ ÇELİ Ş M E

İ kinci çel işm eye, ya n i k u r am da iy i l i k seve r li k öğütü veren Sundurmacı nın, e r d e m i sadece iyiyi istemek saymasına, bu istem dış nedei1lcrde n bağı msız hulunduğtı ıidan, kimsenin bi rbi rine iyilik ya da köt ülük yapam ayacağı n ı düşünmesine geliyorum şimdi. B u çe­ lişme iibüründrn daha açık ve (kimi H rist iyan ahlakçıları dahil) da­ ha çok Sundurm acılara özgü. Onların bu noktayı gözde n kaçırm ala ­ rının açıklanı m ı , başka pek çokl arı gibi, i k i tür ahlak sistemine sa­ hip olmala rı . B u n lardan biri kendileri içi n çok ince bir (siste m ) öbü­ rüyse " daha aşağı yasasız soylar" için daha aşağı bir a h lak sist e m i .

Sundurm acı, kend iyle ilgi li düşüncede m u tluluğu n ve d ü nyaya iliş­ kin, büt ü n iyi adı veri len öbür nedenlerin değersiz o ld u ğu n u savu­ n u r; dahası sadece Tanrı' n ın ist e m İ fte başvu rmanın, e k s i kli ğ i i çe r d i ­ ği ni a m a çlıya ra k m u t l u luğu ist e me n i n doğaya ayk ırı o ld u ğ u n u söy­ ler. Fakat, Roma. İ m paratorl uğu ' n u yöneten p r a ti k b i r kişi olara k M a rcus A u r c l i u s , bu t ü r b i r şeyi n yetmeyeceğini çok i yi biliyordu.

Tahıl taşıyan gem ilerin Afrika'dan zam anında gelip gelm ed iğini de­ netlemek; veban ı n neden olduğu acıları dindirme çö zge l e r i ni (çare) aram ak; barbar düşmanların sınırı geçme mes i n i sağlamak onun gö­ reviydi . Yani, açık ya da gizli S undurmacı saymadığı u y r u kl a r ıyla ilişk i le ri nde, iyi ve köt ü konusunda sıradan d ünya ö lç üt l erin i kabul etm iş; yönetici olarak, gö r ev i n i bu ölçütleri u yg u l a mak la yapm ış. Şa­ şılası olan, bu giirevin Sundurmacı bilgenin kökten ya n l ış s a yd ığı bir ahlaktan çık a r ı lm ı ş o l m asına karşın ( r ağm e n ) o bilgenin çalışma alanında oluşudur. ,

394

ÇELİŞMEYE Kı\RŞILIK

.

Bu güçlüğe düşünebildiğim tek karşılık, belki m antığ ı n e l e ş t i ­ re m e yeceği fakat pek de usçu (akılcı) ol m aya n b i r karşı lı k. Etik sis­ temi sundurmacılara çok benzeyen kant verebilirdi .sanırım bu kar­ şılığı: "İyi istem dışında hiçbir iyi ol m ad ığı doğrudur. F a k at istem, kendi içinde yansız belirli sonlara yöneltildiğinden iyidir" Bay A'nın i yi o lu p olmaması önemli değildir. Fakat ben, eğer erdcmliysem, Bay A'yı mutlu kılacağına inandığım biçimde davranacağı m . Ç ün­ kü, ahlak yasasının isteği budur. Bay A'yı e rde m l i · kılamam ben.

Yaln ızca onun kendisinden türer erdem. Fakat onu mut lu, varsıl, bilgili ya da s ağ l ı kl ı kılacak bir ş eyl e r yapabiliri m . Dolayısıyla, sun­ durmacı ahla k şu b içim d e � i l e ge tiril ebi l i r : B e lirl i ş eyl e r ka b a c a i yi sayılır. Fa k a t yanl ı ş t ı r bu. iyi olan, bu ya p m a iyileri başkaları için sağlamaya yöne l m iş bir istem. Bu öğreti hiçbir m ant ıksal çe lişme iç e r m ez . Fakat, genci olarak gözününe alınan iyilerin değersiz oldu­ ğuna gerçekten inanırsak, öğret i, usa uygunl uğunu yit irir. Çünkü bu durumda, erdeml i istem, bütünüyle başka· sonlara <la yö ne l t i k bi­ lir.

Sun<lurmaeılıkta, kişinin elde e dem e d iğ i ni k ö tül e ye n bir yan b ul u n m a k t a. M utlu o l a m ay ı z, fakat i yi olabili riz. İyi oldukça m ut­ suz o l m an ı n önemli olm adığını i d di a edebi l iriz. Yiğitçe bu öğreti.

Kötü . bir dünya için yararlı aynı zamanda. Fakat ne bütünüyle doğ­ ru, ne de temel anlamıylc bütüniiyle içten.

SUNDURMAC I L I G I N Ü RÜN VER Di (; i BAŞ KA ALANLA R

Sundurmacıların ana önemi, ahlaksalsa da, öğr e t i l er i ni n uzandığı iki alan daha var: Biri bilgi k u ra m ı , öt)ürüyse, doğal yasa ve doğa l haklar öğretisi. .

.

k u ra m ın d a , Platon türü al gı la m ayı kabul et m iş onlar.

Ancak duyuların a l d a t ı e ı l ığı, gerçekte k ü ç ük bir dikkatle k a ç ı n abil e ­ ceği m i z ya n l ı ş b i r ya rgı . Z e n on ' u he m e n i z li yen, sundur m acı filosof Sphaeros, Kral Ptolcmaeos yönünden ye m e ğe çağr ıl mı ş . Ptolcmae­ os Sundurmaeı öğretiyi işittiğinden, (yandaşların, öğretiyi ne denli uyguladığını denemek amaciyle) balmumundan yapılmış bir nar sun­ m uş Sphaeros' a. Filosof, narı yemeye çalışınca Kral gülmüş. Bunun üzerine, Spacros, elindekinin gerçek bir nar o lu ş u konusunda hiçB i lgi

395

bir kesinlik duymadığı, fakat bir kralın sofrasında yenir olmayan bir nesnenin bulunmasını olası görmediği için sunulanı yemeye çalıştığı­ na değinmiş. (Diogenes Lae r t i os, c. VII, s. 177). Algı l ayış temelin­ de kesinlikle bilinebilen şeyle r le, yine bu temcide ya lnı zc a muhte­ mel olanlar arasındaki ayrıma baş vurur bu yanıt. Öğr e ti b ü t ü n ü y­ le, usa (a k la) uygun ve bilimseldir.

SundurmaCıların b il gi kuramında iç kavram ve ilkelerle ilgili baş k a bir öğr e tis i , daha çok ta r lı şıl ab i l ir olmasına karşın daha etkili. dir. Grek m antığı bütünüyle tüm dengelimsekli v e bu, ilk öncüller sorununu çıkardı ortaya. İlk öncüllerin hiç değilse kısmen genci ol­ m ası gerekiyordu, onları kanıtlayacak hiçbir yöntem yoktu. Sundur­ macılar, iyice açık be lirli ilkeler bulunduğunu ve bunların bütün in­ sanlarca kabul, edildiğini savunm uşlardır. Bu ilkeler onlara göre Eukleides' in Ögc l e r in de olduğu gibi, tümckngclimin temeli yapıla­ bilirdi; aynı bi ç i m d e iç kavra m lar, tanımların çıkış noktası olarak kullanılabilirdi. Ortaçağlarda ,' dahası Descartes yününden hile ka­ bul edilmiş bir gör ü ş bu.

Doğal hak öğretisi, XVI, XVI I ve XVI l l . yüzyı llar.daki biçi­ m iyle, önemli değişmelerle de olsa, Sundurmacı öğretinin canlan­ ması. Doğal Hak' kı; Toplıılıık Hak k ın<la n ayıran Sundurmacılar.

Doğal yasa, büt ün genci bilginin teme linde bulunduğu ileri sürülen ilk ilkelerden türemiştir. Sundurmacılar, doğa ge reği b_ü tün insan­ sal varlıkların eşit olduğunu savunur. M arcus Aurelii.ıs Derin Dü­ şünceler' de " herkes için aynı yasaların bulunduğu, eşit haklarla eşit konuşma özgürlüğüyle sürdürülen, yönetilenlerin bütün özgürlüğü­ nü büyük ölçüde sağlıyan yüce bir ilkeli-yönet im'i (polity)" destek­ ler. Roma İ m paratorluğunda tutarlı biçimde gerçekleşm eyen bir ül­ kü olmakla birlikte, k ad ı n l a rın ve kölelerin statüsünü ge liştirmede yas a mayı etkilemiştir. Sundurmaeı öğretinin bu· yanını, geri kalan ya nl a rın ı n çoğuyla b_irlikte almış Hristiyanlık. XVI I . yüzyılda, des­ potlukla gerçekten savaşma fırsatı çıkınca, doğal yasa ve doğal eşit­ lik konusundaki Sundtfr macı öğretiler, H ristiyan giysileri içinde, pratik bir güç elde etti. Onlara, e s ki ç ağ imparator ları bile s ağ l aya ­ mamıştı bu gücü. ·

'

'

'

396-

KONU XXIX

KÜLTÜR AÇISINDAN ROMA Roma İmparatorluğu, kültür tarihini değişik ve az çok ayrı yollardan etkilemiştir. Ö nce,' Roma'nın hellenci d üşünce üzerine doğrudan doğruya etkisi söz konusudur. Bu etki çok önemli ya da der in d eği l di r .

Sonra, Yunanistan' ın ve Doğu 'n u n , bu im paratorluğun batı yarısına etkisi gelir. Buysa, Hristiyan dinini de içinde bulundurdu­ ğundan derin ve süreklidir. Üçüncüsü, kültürü yaymakta ve insanları tek bir yönetimde birleşik tek bir uygarlık düşüncesine alıştırmakta, Roma' nın sağladığı uzun barışın önemidir.

Hellen uyga r l ığ ı n ı n İslamlara ·ve b ur a d a n da son olarak Batı Avrupa'ya geçişi dördüncü etkiyi biçimler.

Roma'nın bu etkilerini gözden geçirmeden önce, s i yasal tari­ · hinin kısaca ele alınması yararlı olacak. ·

SİYASAL TARİ H

Alexandros' un fetihleri Batı Akdeniz'e uzanmamıştı. Batı Akdeniz İ. Ö. l l l . yüzyılın başında Kar t h a- had at h a (Kartaca) ve · sy­ racusae (Sirakuza) gibi iki güçlü kent-devletince yönetilm iştir. Birin­ ci ve ikinci Puı:ıikos savaşlarında (İ. Ö . 264 - 24 1 ve 21 8 - 20 1 ) Ro­ m a Syracusae'yı ele geçirmiş ve Kartha-hadat,ha'yı önemsiz bir <.)u­ ruma getirmiştir. İ kinci yüzyılda M a k edo nya m o n arş i l e r i de ele ge­ çi r i lm iş, M ısır, Kleopatra' nın ölümüne değin (İ.Ö. 30) bağımlı dev­ let durumunda kalmıştır. İspanya, Hannibal'la s avaş ır ke n , söz yer i n ­ deyse (tabir caizse) kazayla zabt, Fransa, İ.'Ö . birinci yüzyılın orta­ sında Caesar'ın kılıcıyla fethedilmiş, yüz yıl sonra İngiltere aynı akı­ bete uğramıştır. Roma' nın büyük günlerinde im paratorluğun sınırla­ rı, Avrupa' da Ren, Tuna, Asya' da Fırat'a, Kuzey Afrika' da çöle da­ yanıyordu. ' ·

397

. Roma emperyalizmi, Romalılar zamanından önce ve sonra iş­ lenmemiş olarak kalan gen i ş alanların kalabalık kentlerle verimli du­ ruma getirilip b e sl e n d i ği Kuzey Afrika' da belki en i yi du r u m d ayd ı.

(Kuzey Afrika, H r i s t iyan tarih in d e , Sanctus Cyprianus ve San ctu s Augustinus' un yurdu ol a r ak öne m l idir.) İ . Ö. 30'da Augu st u s ' u n tah­ ta ç ı k ış ı ndan üçüncü yüzyılın felaketlerine değin iki y ü zyıl d a n uzun bir zaman Roma İ m paratorl uğu i s t i k r a rlı yd ı ve b ar ı ş içindeydi.

Roma devleti' nin kuruluşu sırasında önemli d eğ işm e l e r ol­ muştu. Asl ında Rom a, Yunanist a n ' dakilcrden pek ayrı olmayan kü­ çük bir Kent-Devlet iyd i ve Sparta gibi dış ticarete dayanmıyordu.

Krallar, H omeros çağı Yunanistan' da benzer bi ç i m d e aristokrat bir cumh uriyete bırakm ışlardı yerlerini. G itgide S en a t o ' d a ortaya çıkan aristokratik öge güçl ü olarak varlığını sürdürürken onlara demokra­ tik öge l e r eklendi. Sonuçtaki uyuşma, görüşleri Polybios ve Cice­ ' ro da ye niden ort ayu konan sund urın acı Pnact ios yiinünden, mcmar­ şi k, aristokratik ve dem okrat ik öge l e rin ideal bir birleşimi sayılm ış­ tır . .

Sallantılı de ngeyi fet i hler bozdu. Onlarla birlikte, senatörler sın ıfı büyü k ölçüde ve "şlivalye ler" denen orta sınıfı n yukarısındaki tabaka da enikonu servet sahihi oldu. Tah ı l ı kendi e m ek l e r i v l c ve kendi aileleri için yet iştiren küçük ç i ftçilerin e l inde ki İ t alyan t �ırımı, köle işgücünün üzüm ve zeyt i n ye t iştirdiği ve Rom a aristokrat larına ait büyük m al i k<inelerin tekeline ge ç m işt i . Somıç, Se1 1ato '11wı, devlet çıkar/an ya da halk yararm a aldırış

cdilmeksizi11

bircylcri11 ze11gi11 edil­

mesi yolu11da uta1111 1azca kııllamla11 sımrsız ve fiilf bir güce masıdu:

sahip

­

ol

İ . Ö. ikinci yüzyılın sonraki yarısında G racchus' u n başlattığı demokratik eylem, bir dizi iç savaşa ve sonra, Yunanistan ' u a çok kez görüldüğü gibi bir " Lyrannia" ya yol açt ı . Y u n a n is t a n da küçük alanlara bağlı kalan gelişmelerin böyle ge niş ölçüde tekrarı şaşırt ıcı­ dır. J u l i us C a e s a r ' ı n yerine geçen manevi oğl u August us İÇ savaşa ve birkaçı dışında fetihlere son ve rd i. Eski dünya, G rek uygarlığının başlangıcından beri ilk kez barış ve güvenliği tattı. '

ROMA S İSTEM İ N İ N BOZU KLU GU

G rek siyasal si s t e m i n i iki şey yıkmı ştı: 1 - Her kentin m ut lak ege m e n l i k savı 2 Kentlerin çoğunda, yoks u l la varsıl arasındaki amansız ve kanlı çatışma. ·

.

-

398

Kartha-hadatha ve Hellenci krallıkların ele geçirilmesinden sonra, bu görümlerden ilki, Roma'ya etkili biçimde direnmek ola­ naksız olduğundan, Roma İ m paratorluğunda artık etkisiz kaldı. Fa­ kat, ikincisi sürdü gitti. İç savaşlarda bir general kendini . Senato' nun, bir başkası halkın şampiyonu ilan ed ip durdu. Zafer, askerlere en yüksek ulufeyi dağıtanlardaydı. Askerler yalnız para ve yağma değil, arazi de i s t i yo rdu. Böylece her iç savaş, galibin lejyonerlerine yer açmak için, ismen devlet a d ı n a toprağı işleye n ve devletin kiracı­ ları olan pek çok arazi sahibinin biç i m s e l olarak yerinden edilmesiy­ le bitiyordu. Savaş giderleri, daha savaş sürüyorken, vasalların öldü­ rülüp mallarma el konmasıyla karşılanmaktaydı. Bu sistem felaketli olmasına karşın, kolayca önlenemezdi. Sonunda herkesin şaştığı bir i ş oldu. A ugustus kendisinin erk savına karşı duracak bir rakibin bu­ lunamayacağı ölçüde başarı kazandı.

Roma d ünyası için, iç savaş döneminin sona e rdirildiğini gör­ mek s ü r p r i z gibi gelm iştir. Buna k üçük bir Senato züm resi dışında herkes s evinm i şt i . O z ü m r e dışında, G reklerle M akedonyalıların bo­ şuna aradığı ve Roıria' nın da daha önce sağlamakta başarısız kaldı­ ğı ist i k ra r ve düzene Augustus sayesinde kavuşul m ası, herkese de­ rin bir kurtuluş duygusu ver d i . RostovtsefP e göre, Yunanistiın'da, Cumh uriyetçi Roma "yoksulluk, iflas ve bütün bağımsız siyasal işlev­ liğin sona erdirilmesinden başka h i ç b i r şey ortaya koym amıştır" (Es­ ki Dii11ya11111 Tarihi, c. II, s. 255).

AUGUSTUS DÖN E M İ Augustus dönem i, R o m a İ m p<iratorl uğu i ç i n b i r mutluluk dö­ nemiydi. Eyaletler yönetimi, sonunda halkın refahı az ço k dikkate alınarak, sadece yağm a sistemine dayanmıyan bi r biçime sokulmuş­ tu. Augustus, ölümünden .s onra sadece Roma' da resmen tanrı sayıl­ mış de ğil dir. O aynı zamanda, değişik kentler&:, kendiliğinden bir tanrı durumuna getirilmiştir. Şairler onu övm üş, ticari sınıflar ev­ rensel barışı. kendi çıkarlarına uygun bulmuş, Augustus' un olanca saygıyı gösterdiği Senato da ona onur ve yücelik s ağl ı yac a k h i çb i r olanağı yitirmemiştir. . ·

Dünyanın mutlu olmasına karşın, güvenlik serüvene yeğ tu­ tulduğu için yaşamın kimi tadları eksilmişti. Eskiden her özgür Grek, bir serüven olanağına sahipti. Phillippos ve Alexandros bu duruma son verdi. Hellenci dünyada, sadece Makedonya soydan yö399

neticileri , (hanedanı) anarşik bir özgürlük içinde yaşadı, özgürlüğün tadını çıkardı. G rek dünyası gençliğini yitirmişti. Ya köpeksi (kyni­ kos) ya da dinsel oldu. Yeryüzündeki kurumlarda ülküleri gerçek­ leştirme um.u du söndü ve bu sönüşle, ileri gelen kişilerin çabaları durdu. Sokrates için gök, tartışmayı sürdüreceği bir yer, Alexand­ ros döneminden sonraki filosoflar i çin, kendilerinin yeryüzündeki varl ı k la r ı n d a n ayrı bir varlığı dile getiren şeydi.

ORDUNUN GÜCÜ

Roma'da benzer bir gelişme d ah a sonra ve daha az acılı bir biçimde görülür. Y unanistan gibi fethedilmemişti Roma. Tersine başarılı bir e m peryalizmin uyarısına sahipti. İç savaşlar dönemi sıra­ sında düzensizliklcnkn sorum l u olan Romalılardı. G re kl e r, M ake­ donyalılara boyun eğerek barış ve düzeni sağlamış değillerdi. Oysa, G rekler olsun Romalılar olsun, barışı da düzeni de Augustus' a bo­ yun eğmekle sağlam ıştı. Atigustus, çok Romalının sadece üst ün gü­ cü dolayısıyla deği l, isteyerek baş eğdiği bir Romalıydı. Yönetimi­ nin askeri kaynağını değiştirm eye ve onu Senato' nun buyruklarına eayandırmaya çalışm ıştı. S e n a to ' n u n onu yüceltmesi, kuş k usu z bü­ yük ölçüde i çt en değildi. Fakat, senatörler sınıfı dışında hiç kimse August us' a baş eğd iği için küçülmüş bulm adı kendini.

Rom alı psikoloj isi, amatörce bir serüven yaşam ından sonra uscul (akılcı) evlilik ya p an XIX. yüzyı l Fransız dıımlnızış gençleri' ne benzemekteydi. H oşnutluk vericiyse de yaratıcı değildi.

August us çağının büyük şairleri karışık zam anlarda ortaya çıkmışlardır. H o ra t iu s , Philippos'tan kaçmıştır. Ger e k o, gerekse Virgilius, muzaffe r askerlerin yararına el ko n duğu için çiftliklerini elden kaçırmıştı. Augustus istikrar adına biraz da içten olmaksızın eski sofuluğu diriltmeye girişti. Böylece, zorunl u olarak ö zg ür araş­ ttrmaya düşman oldu. Roma dünyası basmakalip bir durum almaya başladı ve işlem, sonrak i im p a ra t or la r döneminde de sürdü gitti.

Augustu s ' u n hemen a r dı n d a n gelenler Senatörlere ve yüksek sınıf için ya r ışm a sı olanaklı kişilere karşı tüyler ür p er t i c i zalimlikle­ re gi r işm i ş t i r . Bu dönemin köt ü yönetimi 'bir öl çüye değin eyaletle ­ re de uzandı. Fakat, Augustus' un ya r a t tı ğı yö n etim makinesi çoğun­ lukla iyi işle di .

Daha iyi bir dönem, İ . S. 98.'de Trajanus' un tahta çıkışıyla başlamış, İ.S. 180'de, Marcus Aurelius'un ölümüne değin sürmüş400

tür .. Bu zaman sırasında imparatorluk yönetimi, herhangi bir despo­ tik yönetimin olabileceği ölçüde iyiydi. Ü çüncü yüzyıl, tersine, kor­ kunç felaket yıllarından kuruluydu. Ordu, kendi gücünün farkına va- · rıp, imparatorları para ve savaşsız bir yaşantı vaadine karşılık t ahta geçirmeye ve tahttan indirmeye başladı ve sonu.ç olarak etkili bir sa­ vaş gücü olmaktan çıktı. Barbarlar kuzeyden ve doğudan, Roma · topraklarını istila ve yağma ettiler. Ö zel kazanç ye iç uyuşmazlıkla uğraşan ordu, savunma yeteneğine sahip değildi. Kaynaklar geniş ölçüde azaldığı ve başarısız savaşlarla orduya rü şve t yüzünden mas­ raf iyice arttığı için mali sistem çökmüştü. Savaşa ek olarak veba, nüfusu e niko n u aza l t m ış h İ m p a r at o rluk çökmek üzere görünüyor­ du. .

ROMA'NIN ÇÖKÜŞ Ü

Çöküş, Diacletian.u s (İ.S. 286 - 305) ve gürültüsüz hüküm­ ranlığı dönemi İ.S. 312 - 337 yıllarına rastlıyan Constantinus gibi iki enerjik imparator yönünden geciktirildi, Onlarla imparatorluk, aşağı yukarı Grek ve· Latin dilleri a ras ı nd ft k i bölünmeye karşılık olan Doğu ve Batı bölüml e r ine ayr ılmı ş t ı Constantinus' la Doğu bö­ lümünün başkenti Byza nt i umda kuruldu. (C(mstantinopolis) .

Dioclctianus, ordunun kara kt er i n i değişt i rerek bir süre için ona ge m vurmasını bildi. Onun zamanmdan başlıyarak, en etkili s a­ vaş gücü, en yüksek komutanlıkların açık olduğu barbarl a rd a n , özel­ likle Gcrmanus' lardan (Cermenlerden) kuruldu. Bunun sakıncalı ve acele çözüm yolu olduğu açı k t ı. Beşinci yüzyılın ilk yarısında o yol doğal ürününü verdi. Barbarlar, b ir R o mal ı e fe n d i i çin olmak­ tan çok kendileriiçin savaşmanın d ah a kaza n çl ı olacağına k a rar ver­ mişti. Bununla b i r l i k t e , Diocletianus yönetimi yüzyıldan uzun bir za­ man amacına hizmet etti. Onun yö n e t im s e l reformları da aynı bi­ çimde bir süre için başarılı ve zaman ge çt ikçe felaketli oldu. Roma sistemi, k e n t l e re yerel özerklik vermek ve vergileri kendi m e m u r l a­ rına t op latm ak t ı. Merkezi makamlar sadece her kentten alınacak toplam vergiyi belirlerdi. refah za m a nlar ı n d a bu sisfcm iyi çalıştı.

Fakat, imparatorluğun t ü ke n m i ş durumunda halktan beklenen ge­ lir," halkın, aşın bir zorlama ol m a ksı zın dayanabileceğinden çoktu.

Kent yöneticileri sorumluydu vergilerden ve onlar, vergiden kaçına� yı yeğliyorlardı. Diocletianus varlıklı kentlileri belediye yönetimini kabule zorladı ve bundan kaçınmayı yasa dışı saydı. Benzer gerekçe401

!erle köylü halkı serfleştirdi, onları toprağa bağlayıp göçü yasakla­ dı. Daha sonraki imparatorlar da bu sistemi sürdürdüler.

Constantinus'un en önemli y en i liği H rist i y an l ı ğı devlet dini s ay m as ıydı . G örüşüne göre bu, a sk e r l erd e n çoğunun Hristiyan olu­ şu dolayısıyla alınmış bir karardır (Rostovtseff, Eski Diinyaıwı Taıi­ lıi, c. · il , s. 332). Bunun s o n u c u , b eş i n ci yü zyı l d a German us' ların Batı İ m paratorluğunu yıktıkları sırada, o im paratorluğun saygınlığı dolayısıyla H ristiyanlığı kabul edişleri ve Batı Avrupa i çi n eski uy­ garlığı, Kilise sindirdiği ölçüde korum uş olm alarıydı .

İ m p a ra tor l u ğu n d oğu bölümüne ayrılmış t op r ak l a r ın ge l i ş i m i ayrıydı. D oğu İm paratorluğu uzanı m ı bak ı m ı ndan VI. yüzyılda J us­ tinin us' u n ge ç i ci fe t i h harek et l e r i d ışı n da, sürekli o l ar a k k ü ç ü l m e s i ­ ne k arş ı n 1 453 y ıl ı n a değin yaşamış ve bu yıl, Türkler yön ünden ele geçi rilm işt i r . Fakat doğudaki Rom a bölgelerinin çoğu, Afr i k a ve Batı İ s p a n ya dahil, j slamiyet i kabulle n m işti. Araplar, G e r m a nu s l a­ ra be n z e m e k s i z i n h ristiyanl ığı hayırladı, İslamı be n i m sedi. Doğu İ m paratorl uğu uygarlık bakım ından Lat in deği l G rekt i. Ayn ı biçim­ de Y i i . yüzyı ldan X I . y ü zyı l a d e ğ in , G r e k e d e b i y a t ı n ı ve Grekler­ den Latin uygarlığ ı na k ar ş ı n k ala n l a rı ko ruya n Araplardı . XI. y ü zy ı l ­ d a n haş laya ra k b a şl an gıç t a M a u ro s ' l a r ı n e t k i s iy l e Avru pa yavaş ya� vaş Grek kalıtından ( m i r a sı n da n) yi t irdikl e r i n i ge r i a l m ı ş t ır . İ m di, Rom a i m paratorluğu n u n kültür tarihini etkilediği dört yolu ile a l m a ya çal ı şa cağı m : ,

!. Roma 'ıwı Grek Dı'işiincesi Üzerine Do,�111da11 Do,�mya Etki­

Bu, İ . Ö . i l . yüzyılda tarihçi Palybius ve Sund urmacı filosof Pa­ naet ius'la başlar. G reklerin Romalılara karşı doğal tavır alışı, kor­ k uyl a k ar ı ş ı k bi.r k ü çü mseme belirtir biçim deydi. Grek kendini da­ ha uygar fa kat s i y a sa l yö n den daha güçsüz s aya n l ı . Eğe r' Romalılar siyasette daha başarılıysalar bu sadece, siyasetin aş ağ ı l ı k bir uğraşı okluğu nu gösterirdi. İ . Ö. I I . y ü zy ı l ı n sıradan bir G rcki, zevki sever­ di, keski n zekfılıydı, ticarette us t aydı ve b ü t ü n işlerde çekincesi ol­ mayan bir beceriye sahipti. Bununla birlikte felsefede yetenekli k i ş i ­ ler yok deği ldi araları nda. Onlardan bazısı k ayda değer olarak Kar­ ncades gibi kuşkucular- zckfını n ciddiyeti yık m asına yol açtı. E p iku ­ ro sçu l a r ve bir böl ü m S u nd u r m acıl a r bütünüyle huzurlu (dingin) özel bir yaşantıya döndü. Ancak birkaçı, Aristoteles' in Alcxand­ ros' la ilgili olarak gösterdiği i çgö r ü d c n daha büyük bir i çgö r ü yl c Roma' nın büyüklüğü nün, G r e k le rd e eksik olan bazı a r ta m l ar dan

si.

-

(meziyetlerden) doğduğunu anladı.

402

POLYBIOS EPIKTOTES ·

·

PLUTARCHOS

Arkadia'da doğan (aşağı yukarı İ.Ö. 200) tarihçi Polybios, Roma'ya bir tutsak olarak gönderilmişti. Orada, genç Scipion' un ar­ kadaşı olma şansını elde etti. Scipion'un seferlerinin çoğuna katı İ dı. Öğrenim görm üş Romalılardan çoğunun Grekçe bilmesine karşılık Latince bilen bir Grek' e rastlamak kolay değildi. Bununla birlikte Polybios'un koşulları onu Latinceyle sıkı bir tanışıklığa götürdü.

Polybios, Roma' nın dünyayı fethetmesine yol açan Punikos savaşla­ rının tarihini Grekler yararına yazmıştı. Yazarken, Roma düzenine hayranlığının modası ge çm ekte yd i. Fakat Pol ybi os zamanına değin o düzen, pek çok Grek kentinin sürekli olarak değişen düzeniyle ka­ rarlılık ve işleyiş yönünden üstündü. Doğallıkla Romalılar Polybios tarihi zevkle okumuşlardır. G reklerin aynı zevk i d uyd u kl a rın d a n kuŞkum va r .

Ö ncek i b öl üm d e gözd en geçirdiği miz sundurmacı Panaetios, P o l yb ios ' un arkadaşı ve onun gibi, genç S c ipi o n' u n koruduğu bir ki­ şi. Scipion'un sağlığında çok kez Roma'da, Scipion' un ölüm ünden sonra (İ. Ö. 129) sundurmacı okulun başkanı olarak Al imi' da yaşı­ yor. Yunanistan'ın yi t i rm iş ol duğ u n a Roma henüz sahiptir o sıra.

Yani siyasal işlevlik fırsatına bağlantılı um uda. Böylece, Panaeti­ os' un öğretileri, eski sundurmacı öğretilerden daha siyasal. Köpck­ silerin öğretilerine daha az b en zi yor. Belki, okumuş Romalılar ar a ­ sında Platon' a duyulan hayr a n lık Panaetios'a, sundurmacı öncüleri­ nin dogmatik sığlığını bırakma konusunda etki yapmış. Onun ve on­ dan sonra gelen Poseidonios' un verdikleriyle sundurmacılık, Roma­ l ı l a r arasında ciddi bir çevreyi iyice etkilem iş.

Daha sonraki bir tarihte yetişen Epi ktotcs, bir Grek olm ası­ na karşın, yaş a m ı n ı n büyük bir böl ü m ünü Roma? da geçirerek görüş­ lerinden çoğunu oradan s ağ l amı ş. Epiktotes b i lge kişiyi İ m para­ tor' un k a rş ı s ı n da t i t re m e me si iç in dai m a uyarır. Onun M arcus A u ­ r c l i u s ü ze r in e e t kis i ni b il iyo ruz . G rekler üzerindeki etkisini izlemek

güç.

Plutarchos (aşağı yukarı, 46 - 1 20), Soylu Greklerin ve Roma­ adlı ya p ıtıı ı da, iki ülkenin il e ri gelenleri arasında bir koşutluk bulur. Zamanının çoğunu Roma'da geçirmiş, i mp a r a­

lılamı Yaşantıları

tor Hadrianus ve Traianus yönünden saygıyla karşılanmıştır; Yaşan­ tılar' a ek olarak felsefe, din; doğal tarih ve ahlak üzerine sayısız ya-

403

pıllar vermiştir. Yaşantılar, a�ıkça, insanların düşünce sinde Yuna­ nistan ve Rbma'yı uzlaştırmak istemiştir.

Ayrıl (istisna) sayilacak bu kişiler dışında Roma, imparator­ luğunun G rekçe konuşan bölüm üne karşı bir ölüm silahı gibi dav­ ran m ış, düşünce ve sanalı hayırlamışlır. İ .S. ikinci yüzyı l ı n son una değin durumu yerinde olanlar için yaşam hoş ve zahmetsizdi. Sıkın­ tıya girm eyi gerektiren bir itilim yoktu. Büyük başarı için fırsat da azdı. Akad e m e ia, Prepalclikoslar, Epikurosçular, Sundurmacılar gi­ bi t a n ı n m ış felsefe okulları, H ristiyan tutucu luğuyla İ .S. 529 yıl ı nda kapanana değin varlıklarını sürdürmüştü. Bununla birlikte o okul­ lardan hiçbiri, sonr aki böl ümde güzden geçi receği m iz Yeni- Platon­ cular dışında, M arcus Aurclius' un ardından esaslı bir can l ı l ı k gösl e rm iş değillerd i r . Yeni- Platoncular da Roma etkisi alt ı nda kalma­ mışt ı r pek. Zamanla İ m pa ratorluğun Lalin ve G rek böl ü m leri ayrıl­ mış, G rekçe, hal ıda daha az bilinir o lm u ş tu r . Conslanl inus' l a n son­ ra Lat i nce doğuda s a de c e hukuk ve aske rlik dil i nde yaşadı.

•

il. Roma 'da Ywı m ı isımı '111 v e Do,�ı ınwı Etkisi. B ur ad a e l e alı­ n a c a k çok ayrı i k i husus var. Birincisi, H e l l en c i sanal, edebiyat . ve fe l s e fe n i n e n çok iyi öğrenim. görmüş Romalılara etkisi. İ k i n ci si ys e , H e l le nik o l m ayan d i n lerin ve boş inanların B a tı d ü nyası boyu nca ya­ yılınası. .

l .Romalılar, G reklerle ilişki kurdukları .ilk anda, kendileri� nin nispeten barbiır ve kaba olduklarını anladılar. G rekler pek çok bakımdan o n la r ı n epey ü s t ü n de ydi Tar ı m tekniği ve yapımcılıkla, iyi bir m e m ur içi n gereken bi lgi t ürlerinde, tartışm ada, yaşamdan zevk al m ad a , s a n a l ed e b i y at ve felsefede hep bliylcydi . Romalıla ­ rın üst ü n okluğu yan, askeri laktik ve sosyal bağdaşmaydı. Romalı­ larla G r e k l e r i n bağlantısı, Prusyalıların 1 8 1 4 - 1 81 5 ' l e Fransızlarla ol a n b a ğ l an t ı s ı n a b e n ze til e bi l i r S o n r a k i geç i c iyd i ön c e kiyse uzun zam an sürdü. Punikos s ava şla r ı n d a n sonra, ge n ç Romalı lar G rekle­ re bir hayra n l ı k d uydul a r G rekçe öğre ndiler, Grek m i marlığını kopya e l l i ler. G re k yontucuları kullandılar. Roma tanrıları, Gr ek t a n r ıla r ıyla özdeş t u t ulmuştu. Hom eros efs aneleriyle bir bağl antı kurmak için Romal ılar kendilerine bir Truva k aynağı bulm uş, Lal i n şairleri G rek ş i i r vezinlerini, Latin Jilosolları G rek kuramla r ını al­ m ışlardı. Sonuna doğru Roma, kültür. bakımından Yunanistan' a asalaklı. H içbir sanat biçimi, özgün felsefe sistemi bulm uş, hiçbir bilimsel buluş yapmış değil, Romalılar. İyi yollar yapmaya, sistemli .

-

.

,

.

.

404

,

yasa d e rlemele r i, hazırlamaya etkili ordular kurmağa yön el m iş, ge­ risini de Yunanistan' dan b e k lem işlerdir . .

Roma'nm Hellenleştirilmesi, d avr an ı şl a r a, yaşlı C at o' n u n o d enl i nefret e t t i ği b i r yu muş a k l ı k getirdi. Punikos savaş la r ı n a değin Romalılar, köylü erdem ve k öt ül ü kl e rin e sahip bükolik kişilerdi.

Sert, çalışkan kaba, inatçı ve aptaldılar. Aile yaşantıları patıia potes­ tas ilkesi ü ze rine sağl am c a kur u l mu ş tu ve i stikr arlıyd ı. Kadınlar ve gençler bü t ünüyl e boyuneğer d u r u m dayd ı . Bütün bunlar, servetin birden akışıyla değişti. Küçük çiftlikler görün m ez oklu, ye r lerin i ye­ ni bilimsel tarım türlerini uygulamak için k ölele r i n kullanı ldığı bü­ yük m alikanelere bıraktı. Büyük bir tüccarlar sınıfı yetişti. Çok sayı­ da insan, yağmayla, XVl l I . yüzyıl İ ngiltere' sindeki rahipler gibi zen­ gin oldu. Önceleri e rd e m l i köle olmuş olan kadınlar özgür ve başla­ rına buyruk kesildiler. Boşanm alar yaygınlaştı. Zenginler çocuk sa­ hibi olmaz oldular. Yüzyıllar önce benzer bir gelişim geçirmiş olan G rekler, tarihçilerin ahlak çöküşü adını ve rd iği örnekleriyle Ro­ m a ' n ın bu gidişini hı zland ır d ı l a r . İ m paratorluğun en çok çözüldüğü za m a n l a rda bile, sıradan bir Romalı, Roma' nın Yunanistan'daki ah­ l a k s al çöküşe karşı daha katıksız ahliik ölçüt ü n, ü · destek lediği inanc ı nd aydı.

Yunanistan' ın Batı İ m paratorluğu üzerindeki kültür etkisi, İ.S. i l i . yü zyıl d a n başlayarak hızla azaldı. B u n un pek çok nedeni vardı. Onlardan birinin özellikle sözü edilm eye değer: Batı İm para­ to rl uğu nun son zamanlarinda, yönetim artık saklan m az biçimde es­ kisinden çok süel tiranlığa dönüşm üştü, ordu başarılı bi r generali i m parator yapıyordu. Ancak en yüksek rütbel iler arasında bile a r tı k kültürlü Romalılar değil, sınırlardan gelm e yarı barbarlar yer al­ maktaydı. Bu kaba a s k erl e ri n kültürle alışve rişi olamazdı: Uygar kentlileri sadece gelir aracı saydı onlar. Ö zel �İjilcr, eğit im giderle­ rini karşılamayacak ölçüde yoksul düşm üşlerdi. Dev le t s e öğre t i m i gereksiz saymaktaydı. Sonuç o lara k , batıda ayrıl (istisna) sayılacak birkaç bilgil i kişi Grekçe okumayı sürdürebildi ancak.

2 - H e ll en c i o l m aya n din ve boş i nansa tersine, zaman i l e r l e ­ dikçe batıda daha sıkı bir biçimde tutundu. Alexandros fetihlerinin .G rek dünyasını Babil, P e r sia ve Mısır i n a n çla r ıyla nası l tanı ştı rd ı ğı­ m görmüştük. Aynı b iç i m de Roma fetihleri Batı dü n ya sını bunlara ek olarak Yahudi ve H r i stiyan öğretileriyle ili şk iye geçirmiştir. Ya­ hudi ve · Hristiyan öğretileriyle ilgili ol anları daha sonra ele alaca405

ğım, şimdilik olanak l ı ölçüde pagan b oş i n an l ar ı n ı i ncelem e k is t i yo­ rum (bkz. C u mon t , Roma Pagancılığ111 da Doğu Din/eli).

Roma' da her m e zh e p ve her peygamber temsil edilmiş, kimi kez yö n e t ici yüksek çevr e l e rd e tutunmuştu. Zama nı nı n inanma yö­ n el i m i n e s ağlam bir ku ş k u c u l uk la k ar ş ı quran Lucianus, P a ph l ago ­ nia' lı Alexandros adı ve r i l e n b i r p eyga mb e r ve tansık (mucize) yara­ tıcıs ın a ilişkin, büyük ölçüde doğru olduğu kabu l e di l e n ho ş bir öy­ kü an l a t ı r . Bu adam hastaları tedavi eder, geleceği ön ce d e n s öyl e r , b un la r ı yap a rk e n de p a ra sızdırırmış. Ü nü , o sırada Tuna üzerinde Marcomann' larla savaşan Marcus Aurclius' un kulağına gitm iş . İ m­ parator, savaşı n ası l kazanabileceğini ona danışmış, A lexandr os da, Tuna'ya iki büyük arslan atarsa büyük bir zafer kazanacağın ı söy l e ­ miş. M arcus Aurelius söyleneni yapmış, fakat sa\;aşı M arcomann' !ar kazanmış. Bu aksil iğe karşın Paphlogonia' lının ünü yayılm aya devam etm iş. Konsül rütbesinde ileri gelen bir Romalı olan Rutili­ anus, ona pek çok noktalarda danışırmış. En sonunda, evleneceği kadının seçi m i işini sormuş. Alexandros, Emlym ion gibi ayın lütuOa­ rından pay alan bir kişi olarak, ayın, ktıhin yön ünden Rut ilianus'a salık verilen bir kızı olduğunu onunla evlenebileceği n i söylemiş. " O sırada 6 0 yaşında olan Rutil ianus derhal tanrısal bildiriye baş eğmiş ve gökteki kaynanasına yüz öküz kurbap ederek bu evliliği kutla­ m ış. " ( Benn, Grek Filozojlan, c. 1 1 , s. 226).

Paphlagonia' lı Alexandros' un mesleğinden daha önemlisi o l a n , ordu yönünden seçilerek tahta çıkarılana değin Suriyeli bir gü­ n e ş- ra hibi olan im parator Elogabalus ya da H c liogabalus (İ .S. 2 1 8 - 222)' u n yönetim iydi. Su riye ' den Rom a' ya yavaş yavaş yük s e l işin­ den önce S e n ato' ya armağan olarak bir portresini gönd e rm işti : "Media' lılar ve Phoinikeliler tarzında bol ve altın sırmalı ipek rahip­ 'lik gi ys i s i içindeydi . Başında gözler alıcı bir taç vardı, çok s ayıd a kolye ve bilezikleri d e ğer biçilmez taşlarla süslüydü. Kaşları siyaha boya n m ı ş , yanakları kırm ızı ve beyazla renklenmişti. Ciddi s e n at ö r ­ ler iç çekerek, bu yurttaşlarının ağır tirarilığına uzun süre katlandık­ tan sonra, Roma' nın, doğu d espo l l u ğunun kadınca lüksü altın.da al­ çaldığını itiraf ettiler." ( Q ib bon , VI . Bölüm). Ordunun büyük bir bölümünün d e s t eği n d e E logab a lu s, doğunun d inse l prati k l erini bü­ yük bir çabayl a Roma' da uygulamaya gi rişti . Onun adı, başrahip ol­ duğu Emesa' da tapılan güneş t anr ısı n ı n adıydı. Annesi ya da büyük annesi Elogabalus' un çok ileri gittiğini gör ü nce, onu tahttan indirip

406

yerine yeğeni Alexandros'u çıkardı (222-235). Alexandros'un doğu­ ya ilişkin eğilimleri daha ılımlıydı. Elogabalus zamanındaki olanaklı inançların karışımı, onun, içine İ brahim, Orpheos, Tyana'lı Apollo­ nios ve İsa' nın resimlerini yerleştirdiği özel kilisesinde açıklanmış oluyordu.

M ITH RAS DİNİ

Persia kaynağına dayanan Mithras dini, özellikle İ sa' dan son­ ra III. yü zyı l ı n ikinci ya rı sın da Hristiyanlığın en b ü yü k rakibiydi. Or­ d u yu denetlemek için umutsuz girişimlere g iriş en imp ara tor l ar di­ nin çok gerekim d u yu l an ot u rga n l ı ğı (istikrarı) sağlıyabilcceğini an­ ladı. Yenilerden biri olmak zorundaydı o din. Ç ü nkü, askerler böy­ lesin i tutuyordu. K ü l t Roma' da ortaya çıkmıştı ve a s k er l eri n zihnin­ de yer edecek çok yana sahipti. M i th r a s güneş-tanrıydı, fakat Suri­ ye l i m e slekt a şı ölçüsü n d e kadınsı değildi. Savaşa i lgi duyuyordu. Za­ rathustra' dan (Z e rdü ş t ) beri Pers inancının bir parçası olan iyi ve kötü arasındaki savaşa. R ost ovt se ff, bir yer al t ı tapınağınd<ı; (Hcd­ dernhcim, Almanya) bulunan ve ona tap ı nmayı simgeleyen bir b as- r c l i e f i alır kitabına ve ask e r l e r arasında yalnız doğuda d e ğ il ba­ tıda da M it h ra s ı n pe k çok ardılı (tilmizi) olması gerektiğini ileri sü­ rer (Eski Dii11ya11111 Tatilıi , 11, s. 343).

Con s ta nti n u s' u n H r i st i ya n l ığı k abulü , siya sal yönden b a ş a r ı ­ lıydı. Daha önce, ye n i bir din kabullenme girişimleri ba şa r ısı z kal­ mıştı. Roma' nın yönetimsel bozukluğunu, yeni bir inanç sistemiyle giderme amacı ta şıyor d u bu gi r i şi m l e r Yunanistan ve Rom a' nın ge­ leneksel dinleri, yeryüzü dünyasıyla ilgiliydi ve yeryüzü m utluluğu umudunu taşıyanlara uygundu. Daha uzun bir um utsuzluk deneyiy­ le, Asya, öbür dünyaya il işk i n umutlar biçim inde b a ş ar ılı panzehir­ · ler bulmuşt u. Ro m a için avunç (tescili) ve r � ede en etkili inanç Hristiyanlıktı. Bir d evle t dini ol duğunda H ristiyanlık Yunanistan' dan çok şe y alıp bü nye si nd e sindirmiş ve bunu Ya h udu liğe i l i ş ki n ögelerle birlikte· Batı' nın ilerki ç ağla r ı n a a k tar mı ş t ır. ,

'

.

111. Yönetimle Kültün'in Birleşmesi. Yu nan ist a n 'ın büyük ça­ ğındaki başarıların Minostakiler gibi yitmeyişini, önce Alexand­ ros' a, sonra Roma'ya borçluyuz. İ. Ö . V.yüzyılda bir Cengiz Han çıksaydı eğer, Hellenci dünyada önemli ne varsa silip süpürürdü. Bi­ raz daha güçlü Serhas, Grek uygarlığını aşağılık bir uygarlık kılığı­ na sokabilirdi. Aeschylos'tan Platon'a uzanan dönem i göz önüne

407

alın. O sırada bütün yapılanlar, birkaç ticaret kendindeki azınlık yö­ nünden gerçeklenmişti. Sonraki zamanların gösterdiği gibi, bu kent­ ler yabanci bir saldırıya karşı duracak güçte değillerdi. Olağanüstü bir şans üı,ıünü, onların Makedonyalı ve Romalı fatihleri H ellen dos­ tuydu ve Serhas ya da Kartha-hadatha' nın (Kartaca' nın) yapabilece­ ği gibi, fethettiklerini yıkmadı. Sanat, edebiyat ve felsefede G rekle­ rin yaptıklarıyla tanışmam ız, yöneltikleri uyga rl ığı sevecek iyi niyet­ li ve bu uygarlığı korumak için ellerinden gelini yapan batılı fatihler­ ce sağlanan istikrar sonucu olmuştur.

Kimi siyasal ve a h l ü k s a l bakımlardan Alcxandros ve Romalı­ lar, ö zgür l ü k günlerinde, G rek lerin ortaya k oyd1uğ u herhangi bir fel­ sefeden daha iyi bir f clsdeye neden olmuşlanlı'r. G ördüğüm üz g ib i s u nd u r m a c ı l a r in s a:nla r ı n k a rd e ş o l du k l a r ı n a i na nm ı ş · ve d u ygu d a ş ­ lıkları nı G reklere iizgü k ı l m a m ı ş t ı r . Ro m a ' n ı n uzun süre n ege m e nl i ­ ği, i nsanları .t e k yönetim altında tek u yga r l ı k d ü �tıfü:esine alışt ırmış­ t ı . Dünya n ı n Roın a'ya bağlı ol m aya n , öze l l i k le H i rıd istan ":e Çin gi­ bi önqnli böl ü m leri olduğu n u bil iyoruz. Fakat, Romalı için İ m para­ t orl u k dı.ş ında, zah metine değer bulu nduğu zaman ele geçirilcve re­ cck, kimlikleri karanlık oym a kla r var d ı yal nız. R o m a l ıla ra göre a s ı l ve dü ş ü n s e l olarak im paratorlu k d ü n y a ölçüsünde ge n i şt i . B�ı gö­ rüş, Buddhosçular ( Budistler), Kungfutse'ciler (Confuci us' çul ar) ve daha sonra katılan İslam lara karşı n " K a t o l i k" k a la n k il is e ye de geç­ li. Secwm jııdicat orhü tenwwıı, k i l is e n i n son su·n durmacı lardan al­ m ı ş olduğu bir d üst ur�lur. O, ç e k i c i l i ğ i n i, Roma İ m paratorl uğu' mı, n görünüşteki ev r e n s e l l i ğ i n e borçludur. Caro l u s M agnus zamanından sonra ortaçağlar boyunca kilise ve K u t s a l Roma İ m paratorluğu, dü­ şüncede dünyayı k a p l a r görünmekteydi. Ancak, bunun ge r çekte böyle olmadığı bili niyordu. B i r insan ailesi, bir Kat olik dini, bir ev­ rensel kültür, bir d ü n ya ca geniş devlet görüşü, o n u n Roma yönün­ den yaklaşık olarak gerÇeklcşürilmesinden beri insan zi h n i n i oyala­ mı ş t ı r . . Roma'nın u yga rlı k a l an ı n ı gen i ş l e t m e kt e oyn a dığ ı rol büyük ölçüde önemli. Kuzey İ talya, İ spanya, Fransa ve Almanya''n ın kimi bölümleri, Roma lejyonlarının zorla işgali sonucu uygarlaşm ışlı. Bü­ tün bu bölgeler, kendilerinin Roma ölçüsünde yüksek kültüre yete­ nekli olduklarını saptadı. Balı imparatorluğunun son günlerinde Gallia, daha eski uygarlık bölgelerindeki çağdaşlarına eş kişiler ye­ tiştirmişti. Roma yönünden kültürün yayılması dolayısıyla barbarlar 408

·sür �kli bir · karanlık · değil, geçici bir güneş tutulması içinde kaldılar.

Uygarlık niteliğinin hiçbir zaman Perikles dönemi Atina'sındaki gi­ bi eksiksiz olmadığı ileri sürülebilir. Savaş ve yıkım dünyasında nice­ lik de uzun zaman boyunca, nitelik ölçüsünde önemlidir. Bu niceli� ği yaratan R o ma' d ır.

W. Hellencilik Aracı Olarak İslamlar. VII. · yüzyılda İslamlar, Suriye, Mısır ve Kuzey Afrika'yı, bir sonraki çağda İspanya'yı ele geçirdi. Onların zaferleri kolay ve savaşları üstünkörüydü. İslamlar b aşla n gı çt a bağnaz değillerdi. Hristiyanlar ve Yahudiler, haraçları­ nı verdikleri sürece rahatsız edilmezdi. Araplar, Doğu İ m paratorlu­ ğu u yga rlığ ı n ı çok ge çm e de n ekle etti. Bu elde ediş bir çöküş yor­ g u n lu ğu yerine b i r siyasal yükseliş umudu da taşımaktaydı. Bilgili Araplar G r e k çe okuyor ve açıklamalar (şerhler) yazıyordu. Aristo­ telcs' in ünü, daha çok onlar dolayısıyladır. Eski çağlarda Aristotc­ les' in sözü pek az e di lm i ş ve Platon'la aynı aşamada tutulduğu pek

görülmemiştir.

1

Arapçadan aldığım ız sözcüklerin, cebir, alkol, kimya, imbik, alkali, azimuth ve zcnith gibi bazısını göz ôn ündc tutmak aydınlatı­ cıdır. Bir içk iyi değil, kimyasal bir tözü anlatan " alkol" ü dışarda bı­ rakırsak, bu sözcükler, A rap la r a borçli.ı olduğu m uz ş e yler i n kimini ç o k ' g ii zc l anlatır. Cebir, Alcxandria' lı (İskendcriyc'ye) G rekler ta­ rafından bulunm uş, İslamlarca ilerletilm iştir. "Simya", " i m b ik " ve " alkali", temel metalleri altına çe vi rm e gi ri ş i m kri yl c i lgilidir. Arap­ lar temel metallerden altın elde etme çalışmalarını G re k l e r d e n öğ­ renmiş ve bu i ş i sürdürme yol unda Grek felsefesine başvurmu�tur. (bkz. Simya, Grek Felsefesinin Çocıığıı , Arthur John H op k in s , Co­ lun1bia, 1 934). "A z umu t h" ve " zen i t h " Araplara d a h a çok yı d ı zb i l i m ­ de (astroloj ide) ya r d ı m c ı olmuş gökbilimscl (ast ronomik) .teriın !Cr. Etimoloj ik yöntem, Araplara G rek felscfcsinde borçlu olduk­ larım ızı gizler. Çünkü, o felsefe Avrupa' da yç_niden incelendiğinde, gerekli teknik terimler Grekçeden ya da La t i n c ede n alınmıştı. Fel­ sefede araplar, özgü n düşünür olmaktan çok, açıklayıcı (şerh e d i ci ) olarak üstündü. Bizim için o n lar ı n önemi, Grek geleneğinin sadece Doğu İ mparatorluğunca sürdürülen bölümlerine Hristiyanların de­ ğil, onların dolaysız mirasçı olmasıdır. İslamlarla İspanya' da ve da­ ha küçük ölçüde Sicilya'<la ilinti kurınak Batı'yı Aristoteles' ten, Arap sayılarından, cebirden ve kimyadan h abe r li kıldı. Bu ilintiyle­ dir ki Xl. yüzyılda öğrenim canlandı ve bu da insanları Skolastik fel409

sefeye ulaştırdı. Daha sonra XIII. yüzyıldan beriye Grekçe ôğrenil­ mesi, insanlara, Platon, Aristoteles ve eski çağın öbür Grek_yazarla­ rıyla doğrudan doğruya ilinti kurma yeteneği sağlamıştır. Fakat, eğer Araplar geleneği korumamış olsaydı, Rönesans adamları, kla­ sik öğrenimin canlanışıyla ne denli çok şey kazanılacağından kuşku edeceklerdi.

KONU XXX

PLOTINOS

Yeni Platonculuğun kurucusu Plotinos (İ. Ö . 204-270) eski çağların (antikite) büyük filozollarının sonuncusudur. Onun yaşantı­ sı, Roma tarihinin eri felaketli dönemlerinden biriyle eş uzanımlı­ dır. Doğumundan az önce, ordu kendi gücünden haberli bir duru­ ma gelmiş ve im p aratorları para karşıl ığında seçme ve bir süre son­ ra yeni bir imparatorluk m evkii satışına fırsat yarat m a k için o nl ar a suikast hazırlama işini benimsemişti. B u uğraşılar, askerleri, sınırla­ rı koruyamaz ve kuzeyden Cermenlerin, doğudan Perslerin şiddetli akınlarını önleyemez duruma getirmiş, savaş ve ve ba nüfusun üçle birini alıp götürmüş, artan vergiler, azalan k ayna k lar , hiçbir düş­ man kuwetin sızmadığı bölgelerde bile mali bir yı k ım a yol a ç m ı şt ı. Ö ze ll i kl e, kültürü yaşatan kentler, ağır darbe yem iş, asıl yurttaşlar, vergi toplayıcıdan kurtuluşu kaçmakta bulmuştu. İ m p a rato r l u ğ u n geçici olarak, Diocletianus ve Constantius' un şid<lct önl e m l e r i yle kurtarılması, düzenin yeniden kurulması Plotinos' un ölümüne de­ ğin gerçekleşmemiştir.

Plotinos' un yapıtlarında, bütün bunların sözü edilmez . O, gerçek dünyadaki yıkıntı ve yoksulluk görüntüsünden yüz çevi rip, bi­ timsiz dünyayı başlangıcı ve sonu olmayan i yil i k ve güzellik dünyası­ nı düşunmeye koyulmuştur. Plotinos bunda, zamanının ciddi büt ün kişileriyle uyuşuyordu. Hristiyan olsun, pagan olsun o kişilerin hep­ si için, p ratik işler dünyası umut vermez göründü. Sadece öbür dün­ yaydı bağlanmaya değen. H ristiyan için öbür dünya, ölümden sonra nimetlerinden yararlanacağımız Cennet'in egemenliğindeydi. B ir Platoncu için o dünya, başlangıcı ve sonu bulunmayan ideaların dünyasıydı. Aldatıcı görünür dünyaya karşıt olan gerçek dünyaydı.

Hristiyan tanrıbilimcileri, bu görüşleri ve Plotinos fe l sefesinden ço­ ğunu Hristiyanlığa katmıştır. Dean Inge, Plotinos'la ilgili değer bi­ çilmez yapıtında haklı olarak, Hristiyanlığın ona neler borçlu oldu­ ğu üzerinde durur. "Platonculuk -der-, Hristiyan tanrıbilimin yaşan..

411

tısal yapısına i l işkin bir parçasrdır. Başka h i çbir fe l s e fe , H rist iyan tanrıbiliminde dirence u ğr am a ksı zın iş göremez diye bi l i r im." "Hris­ t iya n lığı , parçalara ayırmaksızın Platonculuktan �ı yı r m ak sa son de­ rece olanaksız." Dean Inge, Sanctus Augustus' un, Platon sistemini ( d i zges i n i) " tüm felsefeler i çi n d e en katıksız ve parlak" bir fe l�efe; P l ot i n o s' u ys a " Pl!d ton' un, ken di s i nd e ye n id e n ya ş a d ı ğı " ve so n rak i t ar i h t e ya ş a mı ş o l ması h al i n d e " b i r k a ç t ü m ces i n i d eği şt ir m e k l e H ris­ t i ya n olacak" bir kişi s aydı ğ ı na i ş a re t ed e r . l n gc ' yc göre, Aqui n o 'lu Sanctus Thomas gel·çek Aristotelcs' ten çok, Ploti nos' a yakın.

P l ot i n o s , b öy l e ce O rt a ç ağl a r ı n H ri s ti ya n l ığı n ı ve K a t o li k tan­ rıbilim ini b i ç i m l c m e k te büyük etki yapmiş ol u y o r . Hrist iyanlıktan söz ederken, tarihçi, onun uğradığı çok büyük değişm eleri ve bir tek döne m d e <le olsa aldığı d e ği ş i k b i ç iml e ri t a n ı m a k , dikkatli ol­ ' m ak zo r u n da . Synopt ik- İncil lcr ( M allaeus, M arcus, Lucas İncille ri) H ri s tiya n l ığ ı hemen hemen metafizi kten bağım sızdır. M odern Ame­ rika ' <laki H r i s t i ya nl ı k , bu bakımdan b aş l a n g ı ç t a k i H ristiyanlık gibi, P l a to nc u l u k , A m e r i ka' da yaygı n duygu ve d ü ş ü nc eye yabancı. Ame­ rikan h r i s t i y a nl a r ımhl n çoğ u , ye ry ü z ü n d e k i görevlerle ve gündelik d ü n ya d a k i sosyal ge lişmeyle, yeryüzüne ilişkin her şey u m u ts u zl uk aşıladığın<la, insanları avutan aşkı n-um u tl a r <l a n daha çok ilgilidir.

H e rh a n gi b i r d og m a d e ğiş i m i n d e n değ il , soru nlara verilen önem ve gös t e ri l e n i l g i n i n a y r ı o l d uğu n d a n söz e d i yo r um . M odern bir H risti­ yan bu ayrılığın n e d e nl i b ü y ü k olduğu n u an l a m a dı k ç a , geçmişin H ristiyan lığı n ı anlamakta güçlüğe uğrayacak t ır . İ n cel e m e m i z tarih­ sel o l d uğ u n d a n biz, geçmiş çağların etkili i n a n çla r ı y l a i l g i l i y i z. Bu aç ı d a n , Dean I nge' nin Platon ve Plotinos e t k isi yl e ilgili sözlerini kab u l e t m e m e k o l a n a ks ı zd ı r . ·

B u n u n l a b i rli kt e P l ot i n os, sadece t a r i h s e l bakımdan değil, öne m l i bir k u ram t i p i n i, b aş k a herhangi bir lilosoftan daha i yi tem­ sil etmesi bakımdan da ö n e m l i d i r . Bir felsefe sistemi ( d i zges i ) , d e ğ i ­ ş i k tü r d e n e d e n l e r l e ö n c n1 li bu lu n a b i li r . O n l a r d an b iri n c i s i ve en a çı ğ ı , o dizge n i n d oğr u ol a bi l eceği n i d üşü n m e mi z dir . Günümüz fel­ sefe ok u yucu s u n d a , P l ot i n os d i zge s i iç i n böyle bir duyguya k a pı l a n çık.nıaz pek. Dean Inge bu bakımdan b i r ay r ı l ( i st i s n a ) . Fa k a t , doğ­ rul�k, bir metafiziğin sahip o l a bi l e ceğ i tek · artanı ( me z iye t ) d eğ i l ­ d ir . G üze ll iğe de s a h i p olabilir. Bu güzelliği, kesin olarak, Ploti­ nos'ta bulabiliriz. Dante'nin Paradiso'sundaki son kantolardan biri­ ni ve e debiyattan başka hi çbir şeyi anı m s a tm aya n parçalara rastlıyo-

412

ruz Plotinos'ta. Dante'nin, başlangıcı ve sonu olmayan dünya görke­ mini anlattığı kantolar gibi parçalara.

PLOTINOS'U İNSAN OLARAK .

SEVMEMEK OLANAKSIZ

Aynı biçimde, bir felsefe, i nsanların belirli zihin durumların­ da ya da belli koşullarda n eye inanmaya yatkın olduklarını pek gü­ zel açıklad ığı için önemli ol abilir. Çözümlenmesi güç olmayan üzü n­ tü ve sevinç, bir felsefe sorunu değil, şiir . ve m üziğin basit türleri içindir. Metafizik kurumlar ortaya çıkaran düşünceler sadece, ev­ renle ilgili düşüncenin eşlik ettiği düşüncelerdir. İ nsan sevinç (ne. şe) dolu bir k öt ü m ser ya da melankölik bir iyimser olabilir. Sam uel Butlcr' ı belki birincisine örnek alabiliriz. Plotinos'sa ikincisinin dik­ kate değer bir örneği. Onun yaşadığı çağ gibi bir çağda mutsuzluk, insanın yanı başında ve kendini duyu r ur biçimde. Oysa mutluluk, el­ de edilebilir gibiyse bile, duyu izlenim lerinden uzak şeylerin düşü­ nülmesiyle aranmalıdır. Böyle bir m utluluk için bir zorlam a öge s i yer alır daima. Çoğunun basit m utluluğuna benzemez o. G ünd e l i k dünyadan değil, düşünce ve düş gücünden türediği için, duyu yaşan­ tısını küçüm s em e ya da bilm ezlikten gelme gücünü gerektirir. Böy­ lece içgüdüsel mutluluğu tadanlar, duyulur-üstü dünyanın gerçe k ol­ duğu inancına dayanan metafizik iyimserlik türlerini bulanlar değil­ krdir. Dünyayla ilgili bir anlamda m utsuz ol u p, kuram dünyasında daha yüksek bir m utluluk elde etmeye azimli olanla r a ra s ı n da Plot i­ nos yüksek bir mevki alır.

Hiç de küçümsenecek gibi değil Plotinos' un katıksız anlık s a l ( a r t amları (meziyetleri). O, pek çok bakımdan · Plat o n öğ r e t i s ini açıklığa kavuşturmuş ve Plat o n un savunduğu kuram ı daha p ek ço­ ğuyla b irlikte olanaklı ölçüde tutarlıkla geliştirmiştir. Onun madde­ ciliğe karşı olan kanıtları iyidir, tin ve beden ilint isi k (m us u nd a ki bü­ tün görüşü P laton ya da Aristoteles' inkinden daha açıktır.

S p inoza gibi o da, çok etkil e yici belirli bir ah laksal katkısızlıc ğa ve yüceliğe sahiptir. Daima içt e ndir, kınama z, eleştirmez, okuyu­ cuya, önemli olduğuna i nandığını elinden gelen bir yalınlıkla söyle­ meye çalışır hep. Kuramcı bir filozof olarak hak.k ında ne dü Şünülürse düşünülsün, bir insan olarak sevmemek olanaksızdır onu. '

413

.

YAŞANTISI Plotinos'un yaşantısını, dostu ve ardılı (tilmizi) Porphyrios yönünden yazılan özgeçmişi ölçüsünde biliyoruz. Asıl adı Malchos olan Sami ırkından gelme Porphyrios'un anlattıklarında tansık (mu­ cize ) ögeleri de bulunmakta. İ şte bu, onların güvenilir bölümlerine bile inanmayı zorlaştırmaktadır.

Plotinos, kendi zaman-uzay içindeki görünüşünü önemsiz saym ış, ta r i hse l v ar lığı yl c ilgili o l ara k olup bitenler hakkında ko11uş­ mak is t e m em iş ti r. Bununla b i rli k t e P rop h yr i os t an, onun M ı s ı r' d a doğm uş olduğunu öğreniyoruz. Gençliğinde Alcxandria'da ( İ sken­ dcriye' de) öğrenim gör d üğü n ü , 39 yaş ı n a değin orada yaşadığı n ı ve Çok kez Yeni- Platondıl uğun kurucusu sayılan Ammonios Sakkas' a yine orada öğre ncilik ett iğini yazıyor aynı kaynak. P lo tin o s daha sonra, İ m parator i l i . G or di a nu s ' u n açt ığı sefere söylent iye gön;:, Doğu di nlerin i öğre nmek ü zer e kat ılmış. İ m parator henüz· genç­ m iş, geleneğe uyan ordu yönünden öldürülmüş. (Sefer sırasında, Mesopotemia'da İ .S. 244). Sonra Ploıinos, Doğuyla ilgili tasarıları­ nı b ır a kı p Roma'ya yerleşm iş, öğrenci yetiştirmeye başlamış. D inle­ yi c ile r i arasında pe k etkin kişiler bulunmaktaym ış. İ m parator Galli­ enus, kendisi n i tutm uş. Plotinos bir ara, Ca m pani a d a Plaıon' un Cum huriyeti n i kurm a ve bu am açla, Platonopollis adı verilecek bir kent yaratm a tasarısı hazırlam ış. İ mparator önce buna yandaşmış ancak sonradan i .z in i n i ge ri alm ış. Yeni bir kent için seçilen yer, Ro­ ma'ya çok yakın düşt üğü ve belkil iklc (muhtemelen) bataklık oldu­ ğu için ilgi ç e k i ci di r . 49 yaşına değin, Ploıinos bir şey yazm am ış, sonra çok yapıl vermiştir. Onun yapıtlarını işliycn Porphyrios' ıur. '

'

Porphyrios, Plotinos' çu olmaktan çok Pythagorasçı. Yeni Platoncu okul Plotinos' u daha yakından i zl e seydi , Porphyrios' u izle­ diğinde görüldüğü denli aşırı 'doğacı (supe rnaıuralist) kesilmezdi.

Ploıinos' un, Plaıon'a saygısı büyük. Plaıon'a genci . olarak "()" diye işaret edilir. " Kutsal eskiler" hep saygıyla ele alınır da, aıomculardan esirgenir bu saygı . O s ı rad a henüz ya ş ay a n sundurma­ cı (sıoik) düşünce, m addeciliği açısından, Epikurosçu düşünceyse her açıdan ele alınıp eleştirilmiştir. Alıntılar ç o k kez a ç ı kl a n m a d ığı i çi n , A ri s t o t ek s, göründüğünden daha büyük bir rol oynar. Pek çok noktada, Parmenides etkisi de duyulur.

Plotinos'un Platon' u, gerçek Platon'a bakıldığında eksik. D ü414

şünler (idealar) kuramı, Plıaedon' u n ve Cıımlıwiyet' in VI. ki t ab ı n ı n mistik öğretileri, Şölen' deki sevgi tartışması, E1111eados' larda (Ploti­ nos'un betiklerine (kitaplarına) bu ad verilmiştir) ortaya çıkan Pla­ ton'un bütün çizgilerini çeker. Politik ilgiler, erdemlerin tanımları­ nı araştırma, m atematik zevki, insanların dramatik ve sıcak değer­ lendirilmesi ve her şeyin üstünde Pl a to n ' un o ca n lı üslubu, Ploti­ nos'ta hiç yoktur. Carlylc' ın dediği gibi, Platon " Ku t s al Kenti' nde daha çok kendi keyfine bakar, Plotinos'sa tersine, davranışının en . iyi olmasına."

PLOTIN OS M ETAFİZi(;i

Plotinos metafiziği, Kutsal Ü çleme'yle başlar. Bunlar, Bir, Tin ve C a n ' d ır. On lar, Hrıstiyail Ü çl e me sinin ki şi l eri gibi, b i rb i r i ne eşit deği l le rdi r . Bir, önce gelir. Tiri daha sonra, Can en sonra. (Plo­ tinos' un ç ağdaş ı ve o nunl a aynı hocadan fe lsefe okumuş Origenus, Birinci Kişinin İ kinci' den, İ kicinin Ü çüncü' den üst ü n oldıığunu söy­ leyerek Pl ot i n o s' l a uyuşm uştu. Fak a t, Origenus' un düşüncesi uzak­ Iaşmacı (itizalci) sayıldı sonradan.)

Bir, az çok karanlık. Ona baze n Ta nr ı a d ı veril i r, bazen İ yi .

Kendisini ilk izliyen Varlık' ı aşan Bir'e yükl e m ler yüklemekten ka­ çınmalı, sadece "vardır" d e m e liyi z . (Burası, Parmrnides' i anımsatı­ yor) Tanrı' dan " Evren" diye söz açmak yanlış olacaktır. Çünkü T an ­ rı, Evreni aşar. Evren arac ılı ğıyl a kendini ortaya koyar. Bir, herhan­ gi geliş işlevliği olmaksızın kendini ortaya koyabi lir. " Çünkü, o hiçe bir yerde değildir, hiçbir yer o d e ğ i l d i r . " Bir' den bazen " İ y i " diye söz edilirse de o, hem İ yi, hem G üzel' den önce gelir (Beşinci Eiınc­ ados, Beşin ci Tractatııs, Konu 12). A rist o t e les ' in Tanrı' sını anımsa­ tır kimi kez. Tanr ı ' n ı n , kendinden türeyenlere gereksinim duym a d ı ­ ğı ve yaratılmış dünyayı b ilm e zl ikte n geld iği s[iylenir . Bir, tanım la­ namaz ve bu konuda susuş, ne t ü rd e n olursa olsun, k onuş m a kt an daha d oğrudu r . İmdi P l o t i n o s ' u n ıı ous adını verdiği İkinci Kişi' ye geliyoruz.

Noııs'ya karşılık olacak bir İ ng i l i zc e sözcük bulmak güç. b as m aka­ lıp sözlük çevrisi zihin. Fakat bu, doğru i ç leml e r i, özellikle sözcük di ns el bir felsefede kullanıldığı zaman veremez. Plotinos' un, zihni Can'dan üstün t u tt uğ u nu söylersek, bütünüyle yanlış bir izlenim ya­ ratmış olurduk. Mc K e nn a çevirisi "Anlıksal İ l k,c " deyimini kullanır.

Fakat elveri �sizdir bu ve dinsel saygıya uygun bir n<:!sneyi akla getir415

mez. Dean Inge, belki verilmiş en iyi karşılık olan "Tin" sözcüğünü kullanıyor. Fakat, o da bütün Grek dinsel felsefesinde Pylhagoras' tan sonra önemli bir rol oynayan anlıksal ' ögeyi dışarda bırakır. M ac tematik, düşünler dünyası ve hakkında duyulur olanın bulunmadığı tüm düşünce, Pythagoras, Platon ve Plotinus için t anrısal bir özelli­ ğe sahip. Noııs'nun işlevliğini onlar biçimler ya da o işlevliğe bizim kavrayabikliği m iz olanaklı yaklaşımı onlar sağlar. Hristiyanların S anct us J ühannes İncili yazarının, İsa'yı Logos' la özdeş tutmasına yol açan işle, Platon di nindeki bu anlıkb l öge. Logos' u n bu bağl a m­ da us ( a k ıl ) diye ç ev rilme s i uygun. Bu, bizim " us" u noııs'un çevirisi olarak kullan mam ızı önler. "Tin'' sö zcüğünü kull a narak D ean l n­ ge'yi i z le ye c e ği m . A n cak noııs ge n ci olarak kabul edilen ve "Tin"de bulunm ayan anlıksal bir i ç l e m e sahip. B u nedenle onu sık sık, çev­ rilmemiş olarak da anacağım . ·

NOVS Noııs, Bir' in izdüşüm üdür denir. Türeti l m işt ir. Çünkü Bir, kendi kendini araşt ırmakta bir görüye sahiptir. Bu görü noııs ' d ur .

G ü ç bir giirüş bu. Plotinns, p ar ç aları olmayan bir varlığın, kendini bilebileceğini siiylcr. Bu durumda, gii r e n ve giirulcn birdir. Pla­ ton'da olduğu gibi, güneşe yapılan bir ben ze tm e yle kavranılan Tan­ rı' da, ışığı vere nle tut uşan ay nı d ır. Be nzetmeyi i z l eyerek , ı ı oı ıs ' yu Bir' i n kendini gördüğü ışık s ayab ili riz. Bizim için, kendi iste mim iz­ le unuttuğu m uz T anrıs a l 1;ihni bilmek olanaklı. Tanrısal zihni bil­ mek için, kendi benliğim izi en ç o k t a nrı s al o ld u ğu an i ncelemeliyiz.

Bedeni ve benliğin bedeni biçim leyen bölüm ünü, " arzu l a r, güdüler ve böyle her tür boş şe yle dolu duyuhı rı " bir ya n a bır a k malıyı z . Ge­ ri k a l a n , Tanrısal anlığın izdüşümüdür.

" Kendileri ni tanrısal olana vermiş ve t anrı s al olandan esinlen. miş kişiler, hiç değilse kendilerinden daha büyük bir şey bulunduğu bilgi s in e sahiptir. O bilginin ne olduğunu söyliyeme sc l e r bile. Ken­ dilerini devinime iten i ç kımıltıları ve onların söze akt a rılmas ıyla bu k işiler kendilerinin değil, ke ndi le rin i devindiren gücün farkına var­ m ış olurlar. A ynı tarzda, noııs'yu katıksız durumda tuuuğumuz za­ man, Yüce V arlı k' ı n karşısında olmalıyız. Yarlık' ı ve varlık dizisin­ ' den her şeyi bağışlayan Tanrısal zihni içcrden kavrarız. Aynı zaman­ da, başka, fakal Yarlık adıyla tanıdığım ız herhangi bir ilkeden daha soylu bir ilkeyi de biliriz. varlık adıyla tanınanların hepsinden baş-

416

ka, daha tam, daha büyük, us'tan (akıldan), zihinden ve duygudan yü-ce bir varlıktır. Usu, zihni ve duyguyu verir. O nl arl a karıştı rıl amaz." (Beşinci Enneados, 3, 14; Mc Kenna' nın çevirisi ) B öyl e ce, "tanrısallık benliğimizi sarıp bize esin ve r d iğin d e , sadece nous 'u d eği l Bir'i de görürüz. Tanrısal olanla bağlantı duru­ munda görüyü sözc.ü klerle usavuramayız ya da dile geti rem eyiz .

Sonra ya pı l ı r bu. " Bağla ntı an ı nd a, herhangi bir evetleme yap aca k güce sahip olunamaz. Can birden ışığa kavuşunca gör üye kavuştuğu-, muzu bilebiliriz. Bu ışık, yüce varlıktandır ve Yüce' dir. Işı k l a birlik­ te geldiğinde biz, onun Varlığına, insan istediğinde bilinen başka bir Tanrı'nın varlığına inanır gibi inanabiliriz. Işık, gelişin kanıtıdır.

Dolayısıyla, ışıklanmamış Can g6rüsüz kalır: Işıklanan Can' sa �radı­ ğına kavuşur. Can' ın varması gereken en doğru hedef de budur: Işı­ ğı almak. Yücc'yi, başka bir ilkenin ışığında değil, Yüce'ylc gör­ mek. Güneşi kendi ışığıyla gördüğüm üz gibi, Can' ı aydınlatan, gö­ rülmesi gerekendir. ·

''

Fakat Her şeyden çekmekle El ayak Bu nasıl başarılacak: (Beşinci Eneados, 3. 1 7). " Coşkunluk" ( ke n d i bedeninden uzaklaşmak) Plotinos' ta sık görülen olaylardandır: " Çok kez o.l du bedenden sıyrılıp kendime çekildiğim. Her şeyin dışına çıktığım, kendimi merkezleştirdiğim ve çarpıcı bir güzelliği seyrettiğim çok olmuştur. O sırada, her zamanki.nelen çok, en yüksek aşamadaki bir topluluğa karışmam bana güven verir. En s oyl u bir yaşantıyı sürdürür, tanrıyla .özdeş duruma ge­ lir, . o işlevliği elde ettiğimden, Tanrı' dan bir parça olurum. An­ lıksal olandaki ne olursa olsun, Yüce'den �üçüktür o. Yüce' nin altındadır. Bununla birlikte, anlığı kullanma işleminden usavur­ maya inildiği an gelir. Tanrısal olanda bulunduktan sonra kendi kendime nasıl olup da böyle bir düşüşe uğrayabildiğimi ve Can'ın bedenim e n as ı l olup da gi rd iği n i sorarım. Bedenin içinde bile, yü ksek liğin i göste r e n Can'ın.

417

CAN

Böylelikle, üçl eme n i n üçüncü ve an alt ü resi olan Can' a gel­ miş oluyoruz. Noııs' dan daha alt aşamada olmasına k a r ş ı n Can, bü­ tün yaşıyan şeylerimin'• yaratıcısı. Güneşi, ayı, yıldızları, görünür dün yayı yapan, Tanrısal Anlık'ın bir_ d al ı v e çift kallı olan odur. No­ ııs'ya yö n e lik bir iç Can ve dışa yö n el miş bir başka Can bulunmakta" dır. Dışa yönelmiş Can, izdüşümü o l a n D oğa' yl a ve duyu dünyası­ nın türettiği a ş ağı doğru deviniylc çağrıştırılır. Sundurmacılar (St o ­ ik' ler) Doğa'yı Tanrı'yla özdeş tutmuştu. Plotinos onu, Can, yukarı noııs'ya bakmayı unuttuğunda, ortaya çıkan en aşağı aşam adaki bir alan o l a rak görür. Görünür dünyanın kötü okluğu konusundaki gnostik görüşü anımsatabi lir böylesi. Fakat, Plotinos, bu görüşü sa­ vunmaz. Görünür dünya güzeldir ve kutsal tinlerin yaşam a alanıdır.

Ancak. satkce anlıksal olan dü nvadan daha az ividir. K o s m os u n ve onu Y;ırat<�n'ın köt ü olduğu koı; usundaki göriiş-e karşı lrurd uğu bir tartışmada Ploti nos gnost ik öğretinin k i m i • ı ı ı m l e rini kabul eder v e Platon' dan gelm eyen öbür bölümleri n ı ı ı doğru olmad ığın ı savu­ nur. '

PLOTI NOS'U N GNOST'i KLi (; E KARŞ I DURUŞU

Plotinos'un gnostikliğe karşı duruşu iki türdür. O bir yan­ dan, Can' ın, maddi dünyayı yarattığında bunu, bulunduğu aşama­ nın, altma düşm üş olduğu için değil, tanrısal olanın anısı dola yısıyla yapmış olduğunu söyler. D uyu dünyasının, duyulur dünya ölçüsün­ de güzel olduğu nu düşünür ve duyular yönünden' kavranan şe y lerin g ü zel l i ği ni güçl ü bir biçi mde duyar.

"Anlıksal Ü lke'nin armonisini dosdoğru kavrayıp da, müziğe karşı herhangi, bir eğ il i m i de varsa, duyulur seslerin arm onisine kim karşılık vermez? H angi ge o m e tri c i, aritm e tikçi görünür şl'.ykrde gözlenen simetriler, karşıliklar ve düzen ilkeleri nden zevk alm az?

Resimleri düşünün bir de: R e s im sanatı nın ürünlerini beden duyu­ suyla görenler bir n es n eyi tek bir yokla gö r m e z ;\ Göze ilişen nesne­ lerde, düşün ce d e bulunanın temsil e di l d iğini aw rt ed ince içten tit­ rerler. Böylece, doğruluğu yeniden anımsamaya doğru itilirler. İm­ di, eğe r, bir yüz üzerine eksiksiz olarak yansıt ı l mış gü ze ll i ğin görü­ nüşü, zihni öbür k ü reye iletiyorsa, gü ze l i gören kimse kesinlikle du­ yu dünyasında boşuna zaman h a r ca m az Bu büyük düzen, en uzak ,

.

.

418

yıldızların bile ortaya koyduğu biçimde anılara gitmeyecek ve onları düşünerek bu büyüklükten doğan büyük ve saygı dolu bir korkuya kapı lmayac a k öl çü de kaba ve . du ygusuz olamaz kimse. G üzel liğe böyle karşılık vermeyen, bu dünyanın d e r in l iği n e inemez ve öteki dünya hakkıhda bir görüye sahip olamaz (I I. 9, 16)."

GÜNEŞ, AY VE YILDIZLAR TANRISALD I R

. Gnostik görüşü reddedecek ikinci IJ.ir neden daha vardır:

G n ost ikler, güneş, ay ve yıldız la çağrıştırılan hiçbir tanrısallığın bu­

l un ma dığını düşünürler. Köt ü bir ruh yönünden yaratılmıştır onlar.

Algılanan şeyler arasında, sadece insan ruhu bir iyiliğe sahiptir. Ph t ino s, gök cisimlerinin, tanrı benzeri ve ölçülemez aşamada insan­ da n üstün varlıklar o l d uğun a iyice inandırmıştı kendini. Gn os tikl c r " kendi canlarının hiç değilse insanlık canının ölümsüz olduğunu ilan ederler ancak, gökler, içindeki bütün gökler ve yıldızlar gnos­ tik'lerin kendi can larından çok daha katkısız ve güzel oldukları hal­ de Ölümsüz İlk c ' yl c hiçbir ortak yaşantıya sahip olamamıştır." ( i l , 9 , 5 ) P lotinos ' u n görüşüyle ilgili kaynak Timaeos' ta bulunabilir. B u görüş O r igen u s gibi Kilise Babalarınca d a k abul edilm işt ir. P loti­ ' nos' un görüşü düş yönünden ilgi çekici. Gök cis imkrinin doğal ola­ rak esin verdiği duyguları anlatıyol', insanları fizik evrende daha az yalnız duruma getiriyor.

Güze ll i ğe karşı asık yüzlü ya da düşm anca bir tutum görül­ mez Plot inos m i st ik l i ği nd e . Yüzyıll ar hoyu, hakkında bu t ü m ceyi kullanabileceğim iz son din öğreticisi odur. ·G üzellik ve onunla çağ- . rışt ı r ı lan tüm zevklerin Şeytan' dan geldiği düşünülmüş tür. H rist i­ yan ölçüsünde paganlar da çirkinliği ve pisliği övüp durdu. H avari Julianus, çağdaş Ortodoks azizleri gibi saka�ının gürlüğüyle övünüp duqnuştu. P l ot i n o s' t a böyle b i r şey yo kt u r. ·

Madde, Can yönünden yar a t ı lm ı ş tır ve bağımsı z bir gerçekli­ ğe sahip değildir. Her Cari' ın kendine özgü bir vakti saati vardır. O saat çaldı mı, Can yeryüzüne iner ve kendine uygun bedene girer.

Bunun gerekçesi us (akıl) işlemişse başka bedene gir m e l idi r . Ada­ let, onun ceza görmesini gerektirir. Eğer bu yaşantıda annenizi öl­ dürmüşseniz gelecek hayatta bir kadın olacak ve oğl un u z yönünden öldürüleceksiniz (III, 2, 13). Günah ceza gör m eli. Fakat, ceza, gü­ nah işleyenin huzursuzca ve can korkusuyla sağa sola koşuşması so­ nucu doğal biçimde ' yerine ge t iri l i r .

419

Ö ldükten sonra bu yaşantıyı anımsar mıyız? Sorunun karşılı­ ğı, tam mantıksaldır. Modern tanrıbilimcilerin çoğunun karşılığı böyle değildir. Zaman içindeki yaşantımızla ilgilidir bellek. oysa, en iyi ve en doğru yaşantımız sonsuzluktadır. Böylece, can sonsuz ya­ şantıya doğru yöneldikçe daha az anımsıyacak, dostlar, çocuklar, eş­ ler gittikçe unutulacak, en sonunda bu dünyayla ilgili tek bir şey bil­ mez olacak, sadece anlıksal ülkeyi düşüneceğiz. Düşünsel görüde kendinden habersiz hiçbir kişiliğin belleği olmıyacaktır. Ca n , noııs ile birleşecek. Fa kat bu, canın ve ııoııs'nun yıkı m ı anlamına gel m i­ yc cck. Onlar, aynı anda iki ve bir o l ac a klardır (iV. 4, 2).

Dördüncü E1111eados'ta (Can ü ze r i ned ir o), yedinci Tractau­ tus, ölü m sü zl ü ğ � n ta rt İ şılmasına ayrılmıştır.

Eklenik (com pound) olan bed e nin ölümsüz olm ıyacağı açık­ tır. O halde, eğe r o bizim bir parçamızsa, bütünüyle ölümsüz deği­ liz. Fakat, canın bedenle ilintisi nedir? Aristoteles (burada Aristotc­ les a<lı açıkça belirtilmez) can i bedenin biçimi saym ıştır. Plotinos bu görüşü, canın bedenin biçim i olması durum unda anlıksal devinin olanaksızlığını ileri süre rek hayırlar (reddeder). Sundurmacılar (sto­ iklcr) canın m addi olduğunu düşünmüşlerdi. Fakat, onun te k l i ği ( * ) böyle bir düşüncenin de olanaksızlığını kanıtlar. Dahası, madde, edilgen olduğundan kendi kendini yaratmış olamaz. C a n onu yarat­ mamış olsaydı madde var olamazdı. Can var olmasaydı, madde bir çırpıda yok olurdu. Can ne m addedir ne de maddesel bedenin biçi­ m i . O bir Öz' <lür, öncesiz, s o n rası z . Bu görüş Platon'un, Düşün'lcr ö n ce s iz ve sonrasız olduğu için, canın ölümsüz olduğu konusu ndaki kaıiıtın<la içkindir. Plotinos' ta apaçık duruma gel m işt ir kanı.

Anlıksal dünyanın isteksizliğine karşın Can bedene nasıl gi­ rer, girm iştir? Yiyesi (iştiha) yoluyla. Kimi kez iğrençse <le yiyesi, kimi kez soyludur göreliklc. Canın "Anlıksal İlke'<le (noııs) gördü­ ğünün m odeliyle bir düzen kurma arzusu" soylu yiyesinin iyi bir açıklanım ı<lır. Yani Can, özün içindeki ülkeyi düşünür ve ona ola­ na klı ö lçü d e benzer. Şöyle bir benzetmeyle Plotinos' a katılalım: Ö n­ ceden bestesini zihninde tasarlıyan sonra onun bir orkestra yönün­ den çalındığını görmek isteyen bir besteci, içe r<l en değil <lışar<lan seyredilebilecek bir şey ortaya koymak ister. (*) Kendine özgü, nous'la birleşik oluşu. Maddeyse çokluk (Ç.N.)

420

Canın(*) bu yaratma arzusu, talihsiz sonuçlar verir. Katıksız öz dünyasında yaşadıkça, aynı dünyada yaşıyan öbür canlardan ayrı değildir. Bedene girer girmez, kendinden d a h a aşağ ı d a olanı yönet­ me görevini yüklenir ve bu görevle, başka bedenlere sahip öbür can­ lardan ayrılır. Birkaç kişinin birkaç a n ı dışında, bedene zincirlidir.

"Beden doğruluğu gölgede bırakır, her şey açık ve ayr ıd ır orada." (iV, 9, 5).

Bu öğreti, Platon'un öğretisi gibi, yaratılışın bir yanlış iş ol­ duğu görüşünden kaçınma güçlüğüne uğrar. Can, en iyi durumun­ da noııs' dan, öz d ü nyas ın d an hoşnuttur. Eğer, e n iyi durumumla ol­ saydı yaratmıyacak, yalnızca düşünecekti. Yaratılmış dünyanın, ana çizgi ler i yle, mantıksal açıdan olanaklı olanın en iyisi olduğu ileri sü­ rülerek yaratma işi hoş gö rül ür. Fakat bu dünya, öncesiz sonsuz dünyanın bir kopyasıdır, böylelikle bir kopya için mümkün güzelli­ ğe sa hipt ir . Bunun en be l i r l i anlatımı gnost ik' lcr üzerine olan beşin­ ci Tractatus' tadır (11, 9; 3) " Canın Kosmos' u neden yar at t ığı n ı sormak, neden bir Can b ul u nd uğun u ve Ya ratı cı nı n neden yarattığını sormaktır. Soru aynı zamanda, öncesi ve sonu ol maya nd a bir başlangıcı içerir ve daha s ı , yaratılışı ona buna dönüşen deği ş k en bir Varlığın işi olarak simgeler. " ( * * ) '

·

"Doğrultma işine (yaratma yanlışını düzeltm eye Ç. N.) başvu­ racak kişiler, üstün olanlar konusunda aydınla t ı l m alı ve kendilerine basit gibi gelen - aslımla - saygılı bir kuşku içimlc algılanacak gör­ kemli güçleri küçümsemekten alıkonmalıdır." " Dahası Evrcn' in yönetimimle, böyle bir saldı rıya (yaradılışa karşı çıkmaya Ç.N.) yer yoktur. Çü nkü o (yaradılış Ç. N . ) Anlıksal Kayra'nın (Uıtuf) büyüklüğüne en açık k an ı tı yerir."

"Yaşantıya kavuşan Bütün, canlılığın cömert liği dolayısıyla gece gündüz dünyaya gelenler içindeki aşağı cisi mler gibi biçimsiz bir yapıya sahip değildir. Organlaşmış, etkili, karmaşık, kuşatıcı, de­ rinliği ölÇülemez bir bilgelik ortaya koyan yaşantıdır evren. Öyleyse onun, Anlıksal Tanrısallıkların güzel bir kalıba dökülmüş açı k bir iz­ düşümü old uğu nasıl yadsınabilir? Kuşkusuz, c;vren bir özgürlük (* ) Bestenin, orkesıra ile ortaya konması gibi. dinde öz"ü gözler (Ç.N.).

Can"da öz" ü o rtaya koyar, ken·

(**) Bu yüzden yersizdir, sorulmamalıdfr yukarki soru (Ç.X)

421

değil, bir kopya. Gerçek yapısı bu onun. Aynı anda simge ve ger­ çek olduğu söylenemez. Y et er si z bir kopya olduğunu söylemek de ya n l ı ş t ı r Fizik bir d ü ze n içinde güzel bir kopyada bulunacak hiçbir şey dışarda bırakılmamış. " .

"Anlıksal, var olanların sonuncusu olamayacağından, biri kendi i ç in d e biri d ı ş ın d a çift katlı bir Dcvini'ye s ahi p bulunması ge­ rektiğinden öntasarı ve d ü ze n e k le (sistemle) olmasa d a yen iden ü re­ tim (röprodüksiyon) zorunlu. O halde, Tanrısal olandan daha son­ r a bir gelen b i r şey b u l u nm alı .. Çünkü, bütün gücün kendisiyle bir­ likte sona erdiği tek b a şı n a bir şey, kendisinden daha aş ağı l a r a var­ lık iletemez. " P lot inos ilkelerinin gnostiklcre karşı olanaklı en iyi kar ş ıl ı ğı bu. Sorun, çok az ayr ı bir dille, Hristi yan tanrıbil'i mci lcri yö n ü nd e n devralınmıştır. Onlar aynı zamanda, yaradılıştan önce Yaratıcı ' n ı n e k s i k o kl uğ u konusundaki k üç ü m s eyi c i vargıyı kabul etm eksizin ya­ ra t ı lı ş ı ele a l m <iyı güç b u l m u şlar d ı r . G erçekten, onların güçlük leri Plotinos' unkinden büyüktür. Ç ün kü Plotinos, zih n i n yapısının, yara­ tılışı k a ç ı n ıl m a z kıldığını . söyleyebilir. O ysa H ri s t iya n için dünya, · Tanrı ' n ı n özgür isteminin engel tanımaz bir uygulamasıdır.

Belirl � bir soyu t güzellik hakkında çok ca n l ı bir duyguya s a ­ h i p , Ploti nos. Anlık' ın Bir' le Can arasındaki duru m u n u tanıtlarken b i r d e n , az rastlanır b e laga t l i üsluba döküyor işi: ''. Kendi ge lişi m i içinde Yüce, cansız b i r araçtan, dahası doğ­ nıda n <loğnıya Can aracılığıyl a asla doğm uş olam azdı. Yücc' niıı ge­ lişimi, eşi bulunmaz bir güze l l i k bildirir. Büyük Kral'dan önce, kü­ çük m a iye t, sonra sıra sıra k rala daha yakın ve k ra l a daha benzer b üyü k l e ri, yüceleri, . sonra O' mı n k e nd i on u rl u ç evr e s i , en so nu nd a B üyü k Kral ın kendisi tanınır. S ı r a yl a her şey akış iç i n d e O ' iı u n orta­ ya çı k ı ş ı nd a n önceki gö r ü n ü m l e yetinmeyip, . tanım ayı s ü r d ü r e nl e r, secdeye k a p a n ı p O' nu se Wmlar." (V, 5, 3) Aynı t ü r d uygu y u gösteren, anl ıksal G üzellik k o n u s u n d a bir Tractatus da bulunmaktadır (V, 8): . " Kesi nlikle, bütün tanrılar heybetli ve dille t a n ı m l a n m ı yan bir güzell iğe sahiptir. Onları böyle yapan nedir? A n i .ı k ve öze l li k l e içlerindeki, nesneleri (t a nr ısal güneş ve yıl d ızl a r ) görünür yapma yo­ lunda çalışan A n l ı k . . .

"Rahat yaşam Orada" dır. (Plotinos, a bş k in bir havayla kulla422

" Orada" sözcü ğü n ü . Bir Hristiyanın kullanacağı gibi:· "Bir son b i l mez yaşam/Oradadır. Eri n ç (huzur) ve acıs1zlık Orada." Bu tan­ rı s a l varl ı k l a r i çi n ço kl u k, anne, d a d ı, varlı k ve yaşama aracıdır. Çokluğun böyl e ol ması, i ş l e m d ol ayı sıyl a değil, t a n rı s a l varlıkların çoklukta gerçek varlığı görmeleri d ol ayı s ı yl a d ı r . Bu t a nr ısa l varlık­ lar da bütün içindedir. Çünkü, her varlık saydamdır, hiçbiri karan­ hk, hiçbiri direnici değildir. her varlık genişlik ve derinlik bakımın­ dan bir diğeri için aç ı k t ı r . ışı k i çinden ışık akar. Ve b a ş k ası nda gö­ rür. B öyle ce , her yerde Bütün vardır, B ütün h e r şeydir, her bir şey­ se y i n e Bütün. Sonsuz göz k a m a ş t ı r ı c ı dır . Onların her biri büyük­ t ü r , k üçükse b ü yü k . G üneş Orada, b üt ü n yıldızlardan .ibarettir. H e r yıld ı zsa yine bütün yıldızlar v e gün e ş demektir. B i r varl ık t ü r ü her b ir varlıkta egemense de, bütün her başka varlıkta yan s ı m ı ştı r . "

mr

GERE K İ M C İ LE RE KA RŞI PLOTI N OS

D ü nyan ı n , bi r k o p y a · olduğu için kaçınılmaz biçim<le sahi p b u l u n d uğu kesikliğe ek olarak, H rist iyanlar denli, Plnt inos için de günahtan doğma d a h a çok pozitif kötülük söz konusu. Özgür iste­ min bir sonucu-günah. Pl o t i n o s, gerckimeilcre ( dcterministkre ) , özellikle astrologlara karşı bu kan İt ı çıkarıyor. Büyü konusunda da aynı şeyi ya pa r . " B i l ge -der-, büyücünün gücünden hağışı klıdır.

P o r p yr ios, karşıt bir fi l o s o fu n Ploti nos' a büyü yapmaya ça lış t ığ ı n ı , fakat Plötinos' un k u t s al lı ğı ve b i l ge l i ği dolayısıyla b üyü n ün ge r i t e p ­ tiğini anlatır. Porphyrios ve P l o t ino s' u b ütün izleyenler, ondan da­ ha ç o k boş i n anl arla doludurlar. Plotinos' ta boş inan o çağda ola­ naklı o lan ölçüde yüzeydendi. i lll d i Plot inos öğretisini n artanı (meziyet) ve e ks i k l e ; in i , özel­ likle, Hristiyan tanrıbilimin dizgeci (sistemci) ve anlıksal kaklığı sü­ rece Plotinos öğretisinden a l m ı Ş o l d uk l ar ı n ı t o p ar l a m aya ç a lı ş al ı m : Ü lküsel ve um utlar için güvenli bir ı; ı ğı n ak o l d u ğ u n a , ayrıca ahlaksal ve anlıksal çabayı içinde b u l u n d ur d uğun a inandığı yapı ge­ l i r önce, Plotinos i çi n . Bu ç ok öne m l idi r . Ü ç üncü yüzyi l d a Ve bar­ b a r istilasından sonraki yüzyıllarda, B at ı u yga r l ığı hem en hemen bü­ tünüyle yıkılmaya yüz tutmuştu. Tan r ı bi l i m i n , yaşıyan tek zihinsel iş� lcvlik olmasına karşın, kabul e t t iği sistemin sırf boş inansal o l m a ma ­ sı; kimi kez içten içe. G rek ze k a s ı n ı, S un d u r ma cı l ı ğa ( s t o i klere) ve Yen i Platonculara özgü ahlaksal gelişmeyi, b ü yü k öl çüde açığa çı k a-

423

ran öğretileri sürdürmesi bir şans olmuştur. Skolastik felsefenin yükselmesini, daha sonra Rönesansla birlikte Platon ve eski filosof­ lar üzerinde, yeniden durmanın yol açtığı uyarıyı olanaklı kalmıştır bu. Ö bür yandan Plotin os fe lsefes i, insanları dıştan olmaktan çok içten görmeye ittiği için de eksiktir. İ çt e n baktığımız zaman tan­ rısal o l a n nous'yu görürüz. Dıştan b a ktığı mız zamansa, duyulur dünyanın eks i k ler i n i Bu tür bir öznellik, derece derece bir gelişme­ nin sonucu. Sundurmacılar ve Epik u r osçu lar ölçüsünde, Pro t ago ­ ras, Sokrates ve Plat on' un öğretilerinde bulunabilir. Başlangıçta, psikolojik yapıya ilişkin değil, öğretiseldir; uzun süre bilimsel mera­ kı öl<lürümemiştir. İ . Ö . l OO ' de Posidonios'un, gelgit'i incelemek üzere İ spanya'ya ve Afri ka' nın Atlantik kıyısına yolculuk yaptığını görmüştük. Bununla birlikte ('ıznecilik gitgide, insan ların öğret ileri ölçüsünde duygu larını da kaplamaya başladı. Artık bilim gelişt iril­ mez öldu. Sadece, erdemin öne m l i olJuğu düşünüldü. Platon' un an­ ladığı biçimde erdem, o sırada zihinsel başarı için olanaklı her şeyi içermekteydi. Sonraki çağlard�ı, onun sadece, erdemli istemi içinde bulundurduğu, fizik dünyayı anlamak ya da insansal kurumlar dün­ yasını geliştirme yol unda bir istek içermediği düşü nüldü gitgide.

Sağt öresel öğretilerine.le H ristiyanlık bu eksikten bağımsız değildi.

Uygulamada H ristiyan inancının yayılmasının önemine olan inanç, ahlaksal işlevlik için ulaşılabilir bir duygu ve kişinin eksiksizliği gibi bir amaç sağlam ışsa da fizik dünyanın anlaşılm asına yaramamıştır. .

Ploti nos, G rekler bakımından bir son, H ristiyanlık bakımın­ dan bir başlangıç. Yüzyılların düş kırıklığıyla yorgun, umutsuzluğuy­ la bitkin eski dün ya için kabul e<lilcbilirdi onun öğretisi. Fakat, uya­ rıcı olamazdı. Aşırı enerj inin kısılması ve uyarılmasından çok, düze­ ne sokulmasının gerekli okluğu kaba barbar dünyası için, çarpışıla­ ' cak olan kötü, gevşeklik (aldırmazlık Ç.N.) değil, eziyet ve zulüm karşısında Plotinos, öğretisiyle yaşamayı bilenlere çok yararlıydı.

Bu felsefeden kalabilenler, Roma' nın son çağındaki H ristiyan filo­ sof1arın aktardıklarıdır.

B İ RİNCİ CİLDİN SONU •

424