Suat Parlar Silahlı Bürokrasinin Ekonomi Politiği

Suat PARLAR

ffibteK

Bibliotek Yayınları: 26 Araştırma Dizisi: ı 4

SilAHLI BÜROKRASiNiN EKONOMİ POLİTİGİ Birinci Basım: Şubat ı 997 Dizgi: Evrim tanıtım

Baskı: Ceylan Matbaası

BİBLİOTEK YAYlNLARI Caferağa Mahallesi Kadife Sokak No: Kadıköy/İstanbul Tel: (0216) 345 03 09

13-4

Suat Parlar

SİLAHLI BÜROKRASiNiN EKONOMİ POLİTİÖİ

BiBLİOTEK YAYlNLARI

4

İçindekiler

Giriş Askerilik Olgusu v e Siyasal Kültürün Kaynakları Milli Güvenlik Kurulu Pretoryenizm ve Darbelerin Gelişi Sıkıyönetimler Ordu, Siyaset ve Yönetim İlişkileri Ordu ve Sermaye OYAK Ordu ve Emperyalizmle ilişkilerin Tarihsel Kökeni St!rmaye ve Darbeler 1 2 Eylül'le 40 Gün 40 Gece Darbeler ve Siyasal Partiler 12 Eylül ve MHP Darbeci Hürokrasi Aydınlar Ocağı Gazi Mahallesi Raporu Türkiye'de Ordu Nereye Özel Savaşın Siya�;al İktisadı Ordulaşan Polis Savaş Sanayii Kuşatma ve Şiddet Mektup Devlet Solunun Ecinnisi: Falanjist RP Dipnotlar

5 8 20 26 39 58 76 85 1 05 1 19 1 35 153 161 1 64 171 1 95 210 215 220 242 269 297 300 323

s

Giriş

Bu kitapta ordunun politik yaşamdaki rolü, iç bağıntıları ve sü­ rekliliği. içinde ele alınıyor. Kurumlar, kurallar üzerinde m ilitarİst belirleyicilik irdeleniyor.

"Askerilik" -merkezi devlet- milli güvenlik doktirini, egemenli­ ğin bölünmezliği gibi konu bağlaıniarına tarihsel bir fonda ana baş­ lıklar oarak değiniliyor.

Kitap, bir tarih çalışması kapsamında değil. Tarih bütünsel bir dinamiğinde çözümlenmesinde daha doğrusu olguların yeniden di­ zilişinde öne çıkıyor.

Bu kitabın yöntemsel iddiası olguların yeniden dizilişi ve çö­ zümlenmesinde zaman boyutunun akış ve süreklilik kapsamında ele alınması. Çalışmayı yer yer girift bir hale getiren bu özellik yön­ temsel açıdan oldukça değe� taşıyor. Olgusal düzlernden hiç kop­ madan yapılan yorumlar teorik yetersizlik olarak algılanmamalıdır.

Sosyo-politik formülasyonlarla, kavramsal araçların çekici meşru­ iyetine dayalı bir çalışma en,tellektüel açıdan belki daha doyurucu olurdu. Ancak okura yararı olmazdı. Bu tür bir çalışmadan ziyade çok sayıda kaynağın irdelenmesine dayalı bir gerçeklik kurgusunu ön plana çıkardım. Parça-bütün diyalektiği temelinde siyasetin işle­ yiş yasalarının ortak özelliğini ayrı ayrı düzlemlerde gösterıneyi de­ nedim.

'6 1 Anayasası, MGK, MGK-rejim, Ordu- Cumhurbaşkanlığı, ordu-devlet, ordu-toplum, Cumhurbaşkanlığı genel sekreterliği gibi kurumlar düzleminde "işleyiş" çözümlenıneye çalışıldı.

6

Kitap, 12 Eylül periyodizasyonunu da değiştiriyor. Kamu bürok­ rasisi içindeki tasfiyenin '70'li yıllardaki niteliği üzerinde duruyor.

Sermaye bloku arasındaki bölünmeler ve işçi sınıfının durumu açı­ sından bu peryodizasyon yenileniyor.

Ordu-TÜSİAD-Türk İş koalisyonu 1 2 Eylül'ün dayanaklarından sayılıyor...

Bu noktada durmak gerekiyor. Zira kitapta yeterince konuşuldu.

Ancak yine de üzerinde durulması gereken noktalar var. OY AK üzerine metin içi bilgiler verilmesine rağmen bunları yeterli bulma­ dım.Bir ek bölümde OYAK ile ilgili yeni bilgiler sunmaya çalıştım.

Ayrıca askeri-sınai kompleks ve polis ile ilgili bölümler referans ni­ teliğindedir, çoğu ilk kez tartışmaya açılıyor. Ayrıca Gazi katlİarnı sırasında İHD' ye sunduğum bir raporu ek olarak sunuyorum. Katli­ amın son günlerde ortaya dökülen devlet güçleri ile ilişkili olduğu­ nu düşünüyorum.Ağar, Korkut Eken, Çatlı, Karadağ isimlerinin yanyana bulunması Gazi 'yi yeniden gündeme sokuyor. Katliamdan kısa bir süre önce Ankara'ya gelen bir Rus heyeti özellikle Azer­ baycan'da bulunan ülkücülerin çekilmesini istiyor. Bu görüşmelerle Gazi olaylarının arası kısadır. . . Kitapta ayrıca ek olarak Mehmet Sena Söylemez'in 28 Temmuz 1 996 tarininde Demokrasi gazete­ sinde yazdığım bir yazıya gönderdiği cevabı ve yazımı yayınlıyo. rum." Bu mektup scmrası Bayrampaşa Cezaevinde Söylemez ile bir . görüşme de yaptım, yanımda bir avukat arkadaş da bulunuyordu.

(Komplo severiere not: Nasıl görüşme izni aldın diyecekler, ben de avukatım) Bu görüşme sonrası Türkiye'de bürokrasinin işleyişi ile ilgili düşüncelerim daha da değişti. Şimdilik bu kadar.

Osmanlı'dan günümüze Gizli Devlet Kitabı Nokta Dergisi tara-. fından kapak yapıldı ve "malum" tepkiler gelişti. B . Ecevit ve İ.

Türkmen'in yazdıkların ı yazdıklarımın "teyidi" kabul ediyorum. Bu kitapta onlarla ilgili yazılanlar eksik bıraktıklarımı tamamlayacak­ tır ...

Kitabın giriş bölümü yazılırken ortaya çıkan devlet kazası ile il­ gili çok şey söylendi. Bu söylenenlere "teknik" bir kaç not eklemek istiyorum. A. Çatlı' nın silahalımı işlerinde "kullandığı" bir zat İ. Ü.

Hukuk Fakültesinde Asistanlıkla" başlayan karİyerine şu anda Zira-

7

at B ankası'nda çok üst düzey bir görevle devam ediyor. GAP teme­ linde İsrail ile kurulan ilişkilerde ön planda ve bir ayağı İsrail'de.

Bu kitabın konusu değil ama Papa suikastinde MOSSAD-ülkücü bağlantısı çok önemlidir, üzerinde durulmalıdır. Türkiye'de insanlar siyonizmi iyi değerlendirmeli ve MOSSAD 'ın neler yaptığını araş­ tırmalıdırlar. Yine bu olay bir sürü bağiantıyı günyüzüne çıkardı.

Sorulmayan "teknik" bazı sorular var. A. Çatlı "aranmadığı" dö­ nemde hangi avukatın oğlunun sünnet düğünündeydi. Bu avukatın Oral Çelik ve eski Mali Ş ube Müdürü Salih Güngör ile avukat mü­ vekkil ilişkisi var mı9ır. Soruları burada kesrnek gerekiyor. Zira de­ dektiflik "basının" işi. Ben bu satırlada sorulmayan binlerce soru­ dan bir kaçına örnek verdim. Ayrıca bu soruların fazlaca teorik de­ ğeri olduğuna inanmıyorum. Ö nemli olan sistem ve onun işleyiş ya­ salarıdır. B unun aniaşılmasına yönelik tartışmalara biraz katkım olursa görevimi yapmış sayılırım.

Teşekkür borçlanın var. Sevgili Şen, değerli kaynaklara ulaşma­ mı sağlayan Tayfun, özverili dost Ercan ve diğer kardeşlerim Cenk, Mebruke hepsini anmak istiyorum.

Değerli hukukçu Kemal Keleşoğlu'nun güvenini ise hep daya­ nak sayıyorum. Yargılanıyorum. Ancak bundan çok "düşünce suç­ lusu" kategorisine tepki duyuyorum. Bu ülkede henüz "düşünce" adtna bu kadar az ürün verilmişken bazi ''misyonların" pazarlanma­ sını sistemin "memur-muhalifler" yaratmaya dönük bir baskısı ola­ rak algılıyorum. Ancak bunları yazarken İsmail Beşikçi ve adsız dervişleri ayınyorum. Tüm bu çalışmanın emeğini inadmı örnek al­ dığım Beşikçi'ye ve adsız dervişlere ithaf ediyorum.

6

Kitap, 1 2 Eylül periyodizasyonunu da değiştiriyor. Kamu bürok­ rasisi içindeki tasfiyenin '70'li yıllardaki niteliği üzerinde duruyor.

Sermaye bloku arasındaki bölünmeler ve işçi sınıfının durumu açı­ sından bu peryodizasyon yenileniyor.

Ordu-TÜSİAD-Türk İş koalisyonu 1 2 Eylül'ün dayanaklarından sayılıyor...

Bu noktada durmak gerekiyor. Zira kitapta yeterince konuşuldu.

Ancak yine de üzerinde durulması gereken noktalar var. OY AK üzerine metin içi bilgiler verilmesine rağmen bunları yeterli bulma­ dım.Bir ek bölümde OYAK ile ilgili yeni bilgiler sunmaya çalıştım.

Ayrıca askeri-sınai kompleks ve polis ile ilgili bölümler referans ni­ teliğindedir, çoğu ilk kez tartışmaya açılıyor. Ayrıca Gazi katlİarnı sırasında İHD'ye sunduğum bir raporu ek olarak sunuyorum. Katli­ amın son günlerde ortaya dökülen devlet güçleri ile ilişkili olduğu­ nu düşünüyorum .Ağar, Korkut Eken, Çatlı, Karadağ isi mlerinin yanyana bulunması Gazi'yi yeniden gündeme sokuyor. Katliamdan kısa bir süre önce Ankara'ya gelen bir Rus heyeti özellikle Azer­ baycan'da bulunan ülkücülerin çekilmesini istiyor. Bu görüşmelerle Gazi olaylarının arası kısadır. .. Kitapta ayrıca ek olarak Mehmet Sena Söylemez' in 28 Temmuz 1 996 tarininde Demokrasi gazete­ sinde yazdığım bir yazıya gönderdiği cevabı ve yazıını yayınlıyo. rum." Bu mektup sonrası Bayrampaşa Cezaevinde Söylemez ile bir . görüşme de yaptım, yanımda bir avukat arkadaş da bulunuyordu.

(Komplo severiere not: Nasıl görüşme izni aldın diyecekler, ben de avukatım) Bu görüşme sonrası Türkiye'de bürokrasinin işleyişi ile ilgili düşüncelerim daha da değişti. Şimdilik bu kadar.

Osmanlı'dan günümüze Gizli Devlet Kitabı Nokta Dergisi tara-. fından kapak yapıldı ve "malum" tepkiler gelişti. B. Ecevit ve İ.

Türkmen ' in yazdıklarını yazdıklarımın "teyidi" kabul ediyorum. Bu kitapta onlarla ilgili yazılanlar eksik bıraktıklarımı tamamlayacak­ tır ...

Kitabın giriş bölümü yazılırken ortaya çıkan devlet kazası ile il­ gili çok şey söylendi. Bu söylenenlere "teknik" bir kaç not eklemek istiyorum. A. Çatlı'nın silahalımı işlerinde "kullandığı" bir zat İ . Ü.

Hukuk Fakültesinde Asistanhkla" başlayan karİyerine şu anda Zira-

7

at B ankası'nda çok üst düzey bir görevle devam ediyor. GAP teme­ linde İ srail ile kurulan ilişkilerde ön planda ve bir ayağı İ srail'de.

Bu kitabın konusu değil ama Papa suikastinde MOSSAD-ülkücü bağlantısı çok önemlidir, üzerinde durulmalıdır. Türkiye'de insanlar siyonizmi iyi değerlendirmeli ve MOSSAD 'ın neler yaptığını araş­ tırmalıdırlar. Yine bu olay bir sürü bağiantıyı günyüzüne çıkardı.

Sorulmayan "teknik" bazı sorular var. A. Çatlı "aranmadığı" dö­ nemde hangi avukatın oğlunun sünnet düğünündeydi. Bu avukatın Oral Çelik ve eski Mali Şube Müdürü Salih Güngör ile avukat mü­ vekkil ilişkisi var mıçlır. Soruları burada kesrnek gerekiyor. Zira de­ dektiflik "basının" işi. Ben bu satırlada sorulmayan binlerce soru­ dan bir kaçına örnek verdim. Ayrıca bu soruların fazlaca teorik de­ ğeri olduğuna inanmıyorum. Önemli olan sistem ve onun işleyiş ya­ salarıdır. Bunun aniaşılmasına yönelik tartışmalara biraz katkım olursa görevimi yapmış sayılırım.

Teşekkür borçlanın var. Sevgili Şen, değerli kaynaklara ulaşma­ mı sağlayan Tayfun, özverili dost Ercan ve diğer kardeşlerim . Cenk, Mebruke hepsini anmak istiyorum.

Değerli hukukçu Kemal Keleşoğlu ' nun güvenini ise hep daya­ nak sayıyorum. Yargılanıyorum. Ancak bundan çok "düşünce suç­ lusu" kategorisine tepki duyuyorum. Bu ülkede henüz "düşünce" adina bu kadar az ürün verilmişken bazi "misyonların" pazarlanma­ sını sistemin "memur-muhalifler" yaratmaya dönük bir baskısı ola­ rak algılıyorum. Ancak bunları yazarken İ smail Beşikçi ve adsız dervişleri ayırıyorum. Tüm bu çalışmanın emeğini inadmı örnek al­ dığım Beşikçi'ye ve adsız dervişlere ithaf ediyorum.

8

Askerilik Olgusu ve Siyasal Kültürün Kaynaklan

Türkıyl"'de siyas<tl y aşamı anlayabil mek ve değiştirebilmek, "askerilik" olgusunu ve bu olgu temelinde ordu-toplum i lişkilerini tarihsel süreklilik içinde kavramakla mümkündür. S iyasallaşmış bir "askerilik" olgusu Ön-Türkler'den günümüze, Türkler' in yönettiği tüm toplumlarda. en temel öğe olmuştur. Askerilik, güçlü bir ordu örgütlenişinin yanında savaşkanlık, şiddet eğilimi gibi somut güç kullanımı kalıplarını içerecek biçimde toplumun çeşitli katları tara­ fından benimsenen, özümsenen bir toplumsal olgu olarak nitelene­ bilir. Türkler, tarihin çeşitli aşamalarında öneml i askeri uygalıklar yaratmışlardır. Bu uygarlıkların kalıbını ortaya çıkaran temel güç, göçebe Türk topluluklarının "savaş ekonomisi" temelinde örgütle­ nen toplum yapılarıdır. Askeri uygarlığın olağanüstü gelişmişlik düzeyinin öteki yüzünde ise felsefe ve sanat alanlarında yaratıcılık­ tan uzak kalma ve düşünce geleneğinin bulunmayışı yeralır. Ö n­ Türkler'de toplumun ordudan ayrı bir varlığa sahip olamaması, gö­ çebe ekonomisi koşullarında merkezi bir devlet yapısını ortaya ç ı­ karmıştır. Merkezi devlet geleneği, toplumun tek odaklı bir iktidar yapısına bağlılığı ve devleti temsil ettiğine inanılan han, hakan, sul­ tan v.b. başkanlara i l işkin siyasal-sosyal değerler anlamında etkisini günümüze kadar sürdürmüştür.

Bütün Türk toplumlarında merkezi devlet yapısının süreklilik ve gücünü görmek mümkündür. Devletin başında bulunan kişi yarı tanrısal, karizmatik kişiliği ve mutlak yönetim gücü ile aynı zaman­ da askeri kurumun da önderidir. Savaşın neredeyse bir "üretim biçi­ mi" haline dönüşti.iğü böyle bir toplum yapısında, savaş başarısı ile

9

kutsallaştırılmış merkezi devlet egemenliğini kıskançlıkla korumayı varlık koşulu olarak kabul etmiştir. Doç. Dr. Mevlut Bozdemir'e gö­ re "hareketli bir toplumun sürekli göçleri boyunca bütün araçlarıyla, sürüleriyle, tek sözcükle varlığını sürdürdüğü tüm olanaklarıyla taşı­ nabilmeyi ister istemez pirarnİdal ve hiyerarşik bir örgütlenmeyle gerçekleştireceği açıktır."1 Bu tip bir toplumsal yapı ve yönetim an­ layışı "egemenliğin bölünmezliği" ve toplumun devletle organik bü­ tünlüğü konusunda bir kalıt ortaya çıkmıştır. Kişinin bütün yaşamı­ nın belli kurallar çerçevesinde denetlenmesi ve toplumu aynı kişilik kalıbına uydurma eğilimi yaklaşık 1 500 yıllık bir geleneğe dayan­ maktadır. Bu geleneğin, kılık-kıyafete devlet müdahalesi konusun­ daki ilginç bir örneğini Ön-Türk toplumlarından TO-BA'larda bul­ mak mümkündür." 495 yılı civarında sokakta dar yakalı ve kısa kol­ lu bir kadın görmüş olan imparator, bu hallere kızmış, kadınların resmi elbise, yani Çin Libası giymemiş olmalarına hiddet etmiş" 2 Ön-Türkler'in tarihi süreklilik kapsamında Selçuklular'a aklar­ dıkları yönetim ve ordu anlayışının çekirdeği, uygarlıkların buluşma yeri olan siyasi coğrafyada Osmanlılar'a da kılavuz olmuştur. Ordu­ toprak yönetimini, taşra ordusu, sİpahiler aracılığıyla gerçekleştiren Osmanlılar, askeri eylemi ekonomik eylemle bütünleştirdiler. Bu te­ melde merkezde güçlü ve istikrarlı, çevrede saldırgan ve yayılınacı bir dünya devleti ol �anın ekoıioıi1ik ve askeri gerekleri; ·iktidarı ki­ şiselleştiren, ordu ağırlıklı bir toplumu ortaya çıkarmıştır. "Tanrının Gölgesi" sultan, din gücü karşısındaki üstün konumuyla da devlet­ din çatışması ihtimalini ortadan kaldırmıştır. Türkler' de iktidar mut� lakiyeti anlayışı, devletin bölünmezliği adına her türlü toplumsal al­ ternatifi yokedici bir öze sahiptir. Örneğin: devletin bekası adına III. Mehmet, 1 9 kardeşini öldürtebilmiştir. Sultan, sahip olduğu sınırsız yetkilerle kendini halkın" (reaya) çobanı gibi görmektedir. Bu tepe­ den inmeci toplum anlayışı, Türk toplumunun kendini yönetme ko­ nusundaki karşılaştığı engellerden biridir.

Tepeden inmeci siyaset geleneği, kendi doğal evrimine bu·akıl­ mamış toplumsal yapı temelinde asosyal bir devlet aygıtı ortaya çi­ karmıştır. Savaşa göre biçimlcnen bu devlet ve toplum yapısını ta­ nımlayan Davison 'a göre "savaşmak osmanlılarda devletin ilk işi, yönetmek ise ikinci işi idi." '

lO

Askerilik temelinde örgütlenen Osmanlı toplumu, herkesin yeri­ . ni bildiği ve bu yerden kopamadığı, durağan bir istikrar anlayışı ile merkezi d�vlete bağlanmıştır. Bu istikrar, çürütücü unsurları bünye­ sinde taşıyarak "kutsal devlet" merkezli bir siyaset anlayışı doğur­ muştur. Bizdeki bu anlayış salt Osmanlı siyaset ve toplum yaşamıy­ la sınırlanamaz. Cumhuriyet döneminde de "kutsal devlet" anlayışı fanatik eğilimler veya toplumculuğu katı nasyonal devletçilik olarak yorumlayan.asker-sivil siyasetçiler tarafından savunulmuştur. Genel siyasal-yönetsel uygularlıalar "hikmet-i hükümet" mantığı çerçeve­ sinde devletin "tabu" sayılması gerçeği üzerine kurulmuştur. "Tabu devlet" anlayışında bütün siyasal güç merkezi devlette toplandığı için yurttaş, edil..;endir. Osmanlı devletinde "kul-uyruk" olan kişi, tanrının yeryüzündeki gölgesine (zillullah) sınırsız ilaaıle yükümlü­ dür. Bu çerçevede "devlet baba", kendisinden çok şey beklenen ama siyasi kültürümüzcte sadece cezalandırmayı ve c·oritcyi simgeleyen bir güçtür.

Yukarıda kısaca özetlenıneye çalışılan tarihsel fon, günümüzün siyasi gelişmelerin i değerlendirmede bazı ipuçları sunabilir. Bu ipuçlarını biraraya getirip tarihsel süreklilik içinde ve kronolojik ta­ rihçiliğin formü lasyonlarını aşabilirsek anlamlı sayılabilecek bir açıklama için yol alabiliriz. Sadece Ön-Türkler'in, Osmanlının ya da Cumhuriyetin tekil anlamda siyasi kurum, kural ve toplumsal ya­ pılarından yola çıkmak bütünsel bir analiz kurmak değildir. Çünkü yapılarda süreklilik ve iç bağlantıların çağlar boyu doğal bir "şebe­ ke" oluşturması esastır. Örneğin; Kuleli Yakası'nda askeriye-ilmiye işbirliği anlaşılmadan, 1960 darbesini hazırlayan koşullar yeterince aydınlanamaz. Bu nedenle zaman ve mekan boyutu, ol:;uların yeni­ den dizilişi ve anlamlandırılmasında yanyana değil içiçe değerlendi­ rilmelidir. Geçmişin ele alınma biçimi, onu değişken kılacağı gibi "yarın" arayışını basit bir soyutluk olmaktan da kurtaracaktır.

Türkiye I. Meşrutiyet'ten günümüze kadar olan siyasi serü"enin­ de iki ayrı meşruiyet kaynağının çelişkilerini yaşadı. Siyasal myşru­ iyet kaynaklarından biri yukarıdan aşağıya belirleyici olan ve sahip­ lerini askeri bürokraside bulan merkezi devlet yapısı, di�eri aşağı­ dan yukarıya seçim mekanizmaları ile gelen ve iktidan paylaşmaya çalışan güçlerdi. Bu iki ayrı "meşruiyet" kaynağı, kendi varlık, tem-

ll

sil ve iktidar biçimlerini topluma kabul ettirme uğraşı içinde oldular.

Merkezi devleti temsil eden güçler, tek parti dönemi boyunca ikti­ darda bulundukları görüşünden hareketle rahatsızlık duymadılar.

Ancak çok partili yaşama geçilmesi bu güçler tarafından aşağıdan yukarıya seçim mekanizmasına dayalı bir meydan okuma olarak al­ gılandı. Merkezi devlete sahip olanların, "çevr�nin", bu biçimde meydan okumasına yanıtları, karmaşık ekonomik, siyasi denklemle­ rin varlığı ile birlikte "darbeler" biçiminde geldi. Ancak, bu noktada darbeleri öneeleyen dönemde, devlete "ebed-müdded" sahiı.ı olduğu inancını taşıyanların, bu inancı besleyen resmi siyasi kültür belgele­ rine gözatmakta yarar var.

Türkiye 'de "Ebedi Şef" dönem inden "Milli Şef" dönem ine CHP'nin Aralık 1 938 'de yaptığı olağanüstü kongreyle geçildi. Bu kongre, Türkiye 'nin egemen siyasi kültüründe önemli bir yere sahip oları "şef' ?ğesinin t�scili anlamına gelir. Bu kongrede yapılan ko­ nuşına, millet-devlet-parti-şef özdeşliğine dayalı resmi siyasi kültü­ rü vurgulaması bakımından anlamlıdır. Konuşmacılardan birine gö­ re; "partiden ve bu partinin kurultayından söz açılınca bütün bir Türk ulusunu; Türk ulusu anılınca yine tekmil bütünlüğü ile partiyi anlamak gerekir'>� Ayrıca toplumu uyumlu bir organizına ve devleti çeşitli organları uyum içinde yönetı::n bir üst organ olarak gören an. layış, "Bugünku Alman ve İtalyan rejimlerinin yalnız bazı yönden Türk büyük ihtilalinden mülhem olduğunu Alınan tarihleri kaydet­ ıneye başladı biİe"' ifadesiyle ne kadar "evrensel" olduğunu da açık­ layacaktır. Devlet-millet-parti özdeşliğ' ıc dayalı bu anlayış sosyal­ organizmacı yapısı ilc demokrasi karşıtı bir özelliğe sahiptir. Mille­ tin devletten ayrı bir varlığı olamayacağını savunan, partilere dayalı toplumsal örgütlenıneyi kabul etmeyen, devlet iktidarını yetki bü­ tünlüğü olarak algılayan merkezci-bürokratik devlet görüşünü, şu alıntıcia yeralan görüşlerde de izlemek mümkün. "Bugün milleti devlete zıt bir ınefhuın gibi öne sürmek, bilhassa biz Türkler için yanlıştır. Bizde fırka yoktur. Fırka ayrılık, parti, parça ifade eder.

Devlet denen selahiyeLler bütünlüğünü şu veya bu vasıta ile ele ge: çirmek ve devlet iktidarını diğer gruplar aleyhinde istismar etmek bahis mevzuu değildir . . . O halde Türk inkılabı ideolojisine göre devleti şu kısa cümle ile tarif mümkündür. "Devlet, atası etrafında o

o

12

toplanan millettir.'>6 1 930'lu yılların bu tek parti anlayışının resmi görüşleri bilinmeden 1 2 Eylül ' ün ve diğer darbelerin siyasi resmi kültür anlamında yapısal kaynaklarını değerlendirmek imkansızdır.

Ancak bu kadarı yeterli değil. Seçimin önüne "darbe"yi koyan dev­ let anlayışının arka planında yer alan kutsal görev inancına da bak­ mak gerek.

Türkiye toplumu, yaklaşık ikiyüz yıldır "batılılaşma" çabaları içinde; ama bu çaba potansiyel çelişkileri ile toplumu farklı mevzi­ lenmelere zorlamış bulunuyor. "Batılılaşma", batı gibi kuvvetli ol­ ma anlamında yukarıdan aşağıya doğru otoriter bir yapının işlerliği­ ni zorunlu kıldı. "Hedef'i tanımlayan merkezi güç, "muasır medeni­ yet" seviyesine ulaşmada, kendi iradesini tartışılmaz bir biçimde topluma empoze etti. Bu güç muhalefet ve aykırı ses çıktığında, bu­ nu vatana ihanet olarak ilan etti. "Hedef'e ulaşmanın araçları ise monolitik-bürokratik parti yapısı, karizmatik kişiliğe sahip liderler ve ordu tarafından gücü tartışılmaz kılınmış merkezi devletin şiddet tekeli oldu. Yukarıdan aşağıya doğru yasa, yönetmelik ve tüzükler­ le, ama özde emir-komuta zinciri içinde biçimlendirilıneyc çalışılan toplum, otoriter değerlere dayalı bir ulusal kimlik kazandı. "A�ağı­ da" otoriter devletin baskısı altında tutulan topluma, "yukarıdan" bakışın nasıl olduğunu Şerif Mardin şöyle açıklıyor: "Cumhuriyetin resmi tutumu; Anadolu ' nun dama tahtasına benzeyen yapısını hiç sözünü etmeden reddctmekti. Cumhuriyet ideolojisinin benimseni­ rildiği kuşaklar da böylece, yerel, dinsel ve etnik grupları, Türki­ ye'nin karanlık çağlarından kalma gereksiz kalıntılar olarak görüp reddetiler. Karşılaştıklarında birer kalıntı olarak davrandılar onlara.

Böylece merkez, büyük eşitleştirici rolünde çevrenin yeniden karşı­ sına çıktı. Bu da merkezin kasvetli ve sert görünümünü bir kez daha sergilcdi. Kemalist ideolojinin yalınkatlığı, bu gerçeklerin aydınlı­ ğında ele alınmalıdır. Atatürk, siyasal harekete geçirme ya da top­ lumsal yapıya ilişkin köklü değişikliklere girişme aracılığıyla başa­ ramadığı şeyi ideoloji ile yapmaya çalışıyordu. ideolojiye aktarılan çok ağır yüktü bu".7 ideolojiye bindirilen ağır yük, aynı zamanda ideolojinin tanıınında doğal unsur olarak yeralan birikmiş şiddet an­ lamına geliyordu. Türkiye, devlet veya toplum kaynaklı birikmiş şiddet deneylerinin birbirine aktığı iç savaş ve darbe dönemlerinden

13

geçti, geçiyor. S iyasi kültürde ve kurumsal işleyişte önemli bir yeri olan "askerilik" olgusu, merkezi devletin temel kurumu olan ordu­ nun toplumsal dinamikler ve bu dinamiklerin seçimle, şiddetle veya diğer siyasal katılma yollarıyla kendini ifade ederken ortaya koydu­ ğu davranışlara gösterdiği sert tepkiler açısından önem taşıyor. Ay­ rıca merkezi devletin "yukarıdan" bakışı ve toplumu "resmi" siyasi hedeflere yönlendirme çabası, ordunun politik insiyatifi ile bütünlü­ ğü içinde anlam kazanıyor. Bu çerçevede ordu; I. Meşrutiyet'in as­ keri okullar komutanı Süleyman Paşa ile Mithat Paşa'nın koalisyo­ nu sonucunda gerçekleşmesinden, İ ttihat-Terakki'nin şiddete dayalı siyasi pratiklerine, Kemalist modernleşmede ordunun şiddet dozu oldukça yüksek güvencesine ve oradan 1 960 darbesine kadar yuka­ rıdan aşağıya iktidarın meşruiyet kaynaklarının fiili düzenleyici ve sürdürücüsü olma konumunu muhafaza ediyor. Türk siyasi yaşamı­ nın en ön.emli insiyatif gücü durumunda bulunan ordu ile ilgili olgu­ sal bilgi leri ve tespitleri çağaltarak 12 Eylül çözümlemesine doğru bir adım daha atabiliriz. i 859 yılını başlangıç tarihi olarak almak mümkün. Modern Tür­ kiye tarihinde ordunun politikaya müdahalesinin Kuleli Yakası ile başladığı biliniyor. Modern Türkiye tarihinin sonraki aşamalarında bu ilgi, toplumdaki en örgütlü güç olan ordunun bu gücünü progra­ matik tarzda kullanmasına dönÜ şüyor. Ordu-Politika ilişkileri bakı­ mından oldukça problemli dönemler Osmanlı İ mparatorluğu 'nda da yaşanmış olmasına rağmen konu ile bağİantılı olmadıkça, bu döne­ min somut olayları üzerinde durmayacağız. Ancak, kurumun gele­ nekleri ve ortak noktalar anlamında bazen geçmişe de bakacağız.

"Milli" kurtuluş savaşını gerçekleştiren ordu, belirli duyarlılıklar temelinde örgütlenmişti. B irincisi; Osmanlı geleneğinin etkisiyle "uç" askeri eylem birliklerine, yani gerilla olarak nitdenebilecek partizan birliklerinin düzenli orduyu etkisiz kılacak girişimlerine duyarlı lık. İ kincisi; Ordunun ve Kemalist l erin kontrolundaki T.B.M.M. ' nin dışında, sol siyasi akımların güçlenınesini önleme ko­ nusunda duyarlılık. Bu duyarlılıklar, ordunun sadece yüksek komuta kademesinin kontrolünde tutulması konusundaki ödünsüz tutumla birleşince oldukça "merkezi" bir ordu örgütlenmesi gerçekleştirildi.

Bu merkezi örgütlenme ile ordu, yeni düzenin oturması için girişilen

14

reform çabalarında temel güç konumunda değerlendirildi ve bir gar­ nizon devlet yapısı ortaya çıktı. Bu bağlamda, Türkiye çapında en küçük birimlere kadar yaygınlık gösteren askeri birlikler, aynı za­ manda "idare''nin işlerlik kazanmasının garantisi ve sonraki aşama­ larda ortaya çıkacak olan "siyaset"in de gözlemcisi oldular. İ şte bu merkezi devlet yapılanması içinde I 924 tarihinde ortaya çıkan ilginç bir kuruluş, bu çerçevede kendinden sonraki tüm milli güvenlik dü­ zenlemelerine kaynak teşkil edecek bir mahiyet taşıyordu. Bu kuru­ luşun adİ, Harp Encümeni'ydi. Olağanüstü koşulların ürünü olan Harp Encümeni, başkomutana bağlı ve onun seçtiği kişilerden olu­ şan ve TBMM'ne talimat gönderme yetkisine sahip bir savaş kabi­ nesi özelliği taşıyordu. Bu encümen, Dr. Hikmet Özdemir'e göre; "Olağanüjtü dönemlerdeki yönetim organlarına ilginç bir örnek oluşturmaktadır. Millet egemenliğini temsil eden Büyük Millet Meclisi'nin üstünde olup, Meclis'e değil başkomutana karşı sorum­ ludur". 8 Ancak olağanüstü koşulların ürünü olan Harp Encümeni, Kemalist reformların tek parti (CHP) döneminde uygulanmasında ve rejimin yerleştirilmesinde en önemli rolü oynayan ordunun, ken­ disini, şeflerinin kişiliğinde iktidarda h i��ctmesi sonucunda kalıcı bir kururolaşmaya dönüşmemiştir. Böyle bir ipucunun sonuçlarını daha sonraki bir tarihte, 1 96 1 Anayasası' nda aramak gerekir. 1 96 1 Anayasası, anti-demokratik bir düzenlemeyle Milli Güvenlik Kuru­ lu'nu Türkiye'nin politik yaşamına dahil etti. Akşam gazetesinin 22 Eyl . ü l 1 966 tarihli nüshasında tabii senatör Haydar Tunçkanat tara­ fından Milli Güvenlik Kurulu' nun, anayasal bir kuruluş haline geti­ rilmesinin mantığını açıklayan yazısı, bu konuda oldukça aydınlatı­ cıdır. Bu yazıda dile getirilen mantığa göre; Oy çokluğu ile iktidara gelecek olan siyasi partiler, 1. Cumhuriyeti dejenere ettiler.

2. Cumhuriyeti de edebilirler.

S iyasi partilerin yeni bir ihtilale sebep olmalarını önlemek için; tedbir olarak Milli Güvenlik Kurulu oluşturulmuştur. Cumhurbaşka­ nı ve kurulun asker üyeleri görüşlerini bildirmekle görevli ve so­ rumludurlar." Böyle bir kurumlaşmanın anti-demokratik niteMinin, iktidar olmak bir yana hükümet etmeyi bile zorlaştıracağı açıktır.

Ayrıca B aşbakan İ smet İnönü i mzasıyla 5 Nisan- 1962 tarih v e ·

·

15

7 1/ 1 646/1 094

sayı ile Millet Meclisi Başkanlığı 'na sunulan MGK tasarısı gerekçesinde "bu tasarı devletin maddi ve manevi bütün var­ lıklarının her türlü tecavüzlere karşı korunması ve yüceltilmesi ama­ cıyla tatbik edilecek politika, prensip ve planların tesbiti işleri ile bu konudaki hazırlık ve çalışmaları tanzim edecek esasları deriemiş bu­ lunmaktadır." Buna göre devletin yüceltilmesi ve devletin toplum yapısını düzenlernede her alana el atabilmesini öngören siyaset anla­ yışı, devletin sahiplerinde temel görüştür. Bu kadar da değil. Tasarı parlamentoda görüşülürken Devlet Bakanı ve Başbakan yardımcısı Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu "Bugün ( 1 962 yılı) milli güvenlik politi­ kası dendiği zaman, yalnız bizde değil, bütün memleketlerde, askeri politikadan ibaret meseleler gelmeyecek, sağlık, ticaret politikası ile ilgili meseleler de bu kurulda görüşülecektir." görüşünü ortaya koy- muş, sürekliliği netleştirmiştir.

1 96 1 Anayasası'nın temel hak ve özgürlükler rejimi ile sosyal devlet bakımından getirdiği ileri düzenlemelerin, devletin merkezi yapısı ve devlet içinde yer alan ebcd-müdded iktidar partisi tarafın­ dan çeşitli mekanizmalada kontrol altına alındığı, bu açıklamalar­ dan anlaşılmaktadır. Bu durumu değişik görüş açılarından farklı yo­ rum lara tabi tutmak mümkün. Ancak bizce en önemlisi, o dönemde, genel kabul gören ve etkisini bugün de sürdüren Tiirk ·savunma ve güvenlik konseptinin "Milli güvenlik devletini" zorunlu hale getiren yapısında aranmalıdır.

Nedir "milli güvenlik doktrini" ve buna dayalı devlet yapısı?

Milli güvenlik doktrini, ABD desteğinde ilk uygulamalarını Bre­ zilya'da bulan bir programdır. Bu doktrınin esasları, "kültür ve ide­ olojinin askerileştirilmesi, milliyetçiliğin yüceltilmesi, siyasal libe­ ralizmden uzaklaşma, kitlelerin siyaset dışı tutulması, olağanüstü yönetim usul lerinin olağanlaştırılması, yargı güvenceleri ve kamu özgürlükleri alanının daraltılması, polis yetkilerinin arttırılarak top­ lumsal ve ideolojik denetim alanının genişletilmesi'>'� olarak açıkla­ nabilir. Bu temelde, 1 9 6 1 Anayasası'nın hukuki i ktidar kaynakların­ dan biri olarak düzenlediği MGK, Türkiye'de ordunun açık yöneti­ mini kurduğu dönemler dışında siyaseti, merkezi devletin yukarıdan aşağıya biçimlenen güçleri adına denetlemenin aracı haline getirildi.

Ayrıca "milli güvenlik doktrini" temeline dayanılarak devletin iç ve

16

dış güvenliğinin korunması dışında, belli bir siyasi ideolojinin res­ mileştirilmesi ve dokun u lm'!:zlığı gerekçe yapılarak, sol akımlara karşı ideolojik nitelikte fikir suçları yaratılmış, şiddet ve baskı sü­ rekli hale getirilmiştir. Bu anlamda milli güvenlik doktrini tüm ikti­ dar kurumlarında o arada yargı pratikleri ( 1 4 1 - 1 42) açısından da te­ mel devlet görüşü olmuş, devlet aygıtları bu doktrine göre biçimlen­ dirilmiştiL Bu kapsam içinde değerlendirildiğinde "milli güvenlik devleti" anlayış ve pratiğinin uygulama alanı haline gelen Türk si­ yasi yaşamında: milli güvenlik gerekçesiyle kamusal, özel, siyasal, ekonomik, sosyal, kültürel tüm alanlar devletin denetim ve gözetimi altına alınmıştır. "Toplumun huzur ve güvenliğinin korunması" (Anayasa md. 1 8 ) ile ilgili konuların tamamı bu kavramın düzenle­ me alanı içine girer. O bakımdan sosyal ve siyasi düzlemdeki tüm oluşumlar bu kavram tarafından denetlenebilir veya ortadan kaldırı­ labilir. Milli güvenlik devleti dokırinini 1 2 Eylül Anayasası düzle­ minde inceleyen Bülent Tanör'e göre; "Anayasa, anayasanın ve hu­ kukun üstünlüğü, demokrasi ve özgürlük, hukuk devleti vb. gibi kavram ve ilkelerde jeo-stratejik bir içerik kazanmaktadır." Nitekim "bin yıllık Türk devletini ortadan kaldırmak isteyen dış güçler" te­ ınasını sürekli işleyen K. Evren "Biz kendi özelliklerinize uygun ve stratejik konuınuınuzu düşünerek bir anayasa yapmak duruınunda­ yız. Batılı anayasalara uymak zorunda değiliz" diyordu. Devlet baş­ kanı, anayasa mahkemesi üyeleri önünde yaptığı bir konuşınadada şunları söylemiştir; "Anayasa mahkemesinin (önüne gelen) sorunla­ rı öncelikle, devletin ülkesi ve mil letiyle bölünınez bütünlüğü, cum­ huriyetin ve milli egemenliğin üstünlüğü ve milli güvenliğin idame­ si açısından ele alması, bilahare iktisadi, siyasi, sosyal yönlerini dü­ şünmesi sorumluluk ve görevinin gcreğidir."10 Tüm bu cloktriner bütünlüğün planlama ve uygulama organı ise 1 96 1 'den itibaren MGK'dur. Milli güvenlik konseptini devlet adına programlaştıran ve buna uygun kararlar alan MGK, 1 96 1 Anayasası ile anayasal bir organ olarak düzenlenmiş ve 1 983 tarih ve 2945 sa­ yılı yasaya göre de "milli güvenlik devleti" doktrinini bir kez daha teyiti kapsaınında daha güçlü bir yapıya kavuşturulmuştur. Bu yasa­ da MGK ' nun görevlerini açıklayan, "devletin milli güvenlik siyase­ tini etkileyecek milli güç unsurlarını ve ülkenin siyasi, sosyal, ikti-

17

sadi, kültürel v e teknolojik durum ve gelişmelerini sürekli takip ede­ rek değerlendirir, milli hedefler yönünde güçlenmelerini sağlayacak temel esaslan tespit eder" hükmü temeldir. Görev alanına herhangi bir sınır getirilmeyen MGK, ayrıca "anayasa! düzeni koruyucu, milli birlik ve bütünlüğü sağlayıcı, Türk milletini, Atatürkçü düşünce, Atatürk ilke ve inkılapları doğrultusunda milli ülkü ve değerler etra­ fında birleştirerek, milli hedeflere yönlendirici gerekli tedbirleri be­ lirler" hükmü ile ideolojik nitelikte ve toplumun siyasi yapısını res­ mi görüş doğrultusunda yönlendirecek görev ve yetkilerle de dona­ tılmıştır. B u nitelikte bir organın yoğun çalışmalarla meşgul olacağı ve devletin iç koordinasyonunda önemli bir yer edineceği açıktır.

Ancak bu açıklık, MGK genel sekreterliğinin iç çalışma düzeni ile MGK genel sekreterliğinin bakanlık kurum ve kuruluşları ile çalış­ ma ve ilişkilerini düzenleyen yönetmeliğin 198 3 tarih . . ? sayılı yasa ile "gizlilik" hükmü getirilerek yayınının yasaklandığı sınıra kadardır. MGK genel sekreterliğinin yetki alanını belirleyen 1 9 8 3 tarihli yasanın 1 9 . maddesine göre: "Bakanlıklar, kamu kurum v e kuruluşları ile özel hukuk tüzel kişilerinden isteyeceği açık v e her derecede gizli belgeleri sürekli ve istediği zaman alma yetkisine sa­ hiptir." Ancak genel sekreterliğin görev alanı bu yetkiyi bile nere­ deyse yetersiz saydıracak gibidir. Örneğüı: genel sekreterlik "Milli Güvenlik Kurulu kararlarının hazırlanmasında ve bu kararlara iliş­ kin Bakanlar Kurulu kararlarının uygulanmasında, bakanlıklar ve il­ gili kurum ve kuruluşlarla müşterek çalışmalar yapar, uygulamaları takip ve kontrol eder, düzenleyici, yönlendirici ve koordine edici iş­ birliğinde bulunur." Ayrıca belirtilen görevlerin yerine getirilmesin­ de, takip ve kontrol edilmesinde, yönlendirilmesinde, koordine edil­ mesinde ve denetlenmesinde alınan direktifler çerçevesinde Cum­ hurbaşkanı, B aşbakan ve MGK adına yetkilidir." Devlete otoriter ve faşizan nitelik kazandıran yetkilere ve görevlere sahip olan bu kuru­ luşun kadroları da gizlilik esasına göre belirlenmiş olup, görev ve yürütülecek hizmetin niteliği gereği, genel bütçe dışında genel sek­ reter emrine örtülü ödenek verilmiştir. MGK genel sekreteri orgene-' ral/oramiral rütbesindeki silahlı kuvvetler mensupları tarafından Ge­ nelkurmay Başkanı ' nın inhası ve Başoakanın teklifi üzerine bakan­ lar kurulll kararı ile atanmaktadır. Kuvvet komutanı atamal.arındl:! ...

18

kararnamenin MSB, Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından imzalan­ dığı düşünülürse, Bakanlar Kurulı.:ı'ııun müşterek sorumlu luğu ile atanan Genel Sekreterin devlet sistemi içindeki yeri daha iyi �nlaşı­ lır. MGK genel sekreterliğinin yapısı, işleyişi ve görevleri üzerine yapılan bu atıflar yasal gerçeğin bile çok küçük bir kısmını ortaya koymaktadır. Kuruluş yasasının verdiği yetkiler, ordu-rejim ilişkile­ ri açısından tarihsel bir perspektifle yorumlandığında, devlet içinde seçimle gelen siyasi mekanizmalarla eşit, h atta üstün bir organın profili ortaya çıkmaktadır. Sekreterliğin bağlı olduğu, 15 asker 4 si­ vil üye oranlamasına göre oluşan MGK ise bu orana rağmen hükü­ metin tüm siyasi ve yasal sorumluluğu taşıdığı bir yapıdır. Kararla­ rın alınmasında ağırlığı olmayan hükümet kanadı, Türkiye'de siya­ setin iki meşruiyet kaynağından bir olan yukarıdan aşağıya merkezi iktidar örüntüsü karşısında adeta bir "gölge" durumundadır.

1 2 Eylül darbesinin, anayasal ve yasal süreçlerinin çözümlenme­ sinde diğer konularla bağlantıları içinde gözden kaçabilecek husus­ lar, bu bölümde MGK-rejim, ordu-cumhurbaşkanlığı, ordu-toplum, ordu-devlet, cumhurbaşkanlığı genel sekreterliği gibi kurumlar dü3leminde yöntemsel bir açıklık sağlamak bakımından ayrı ayrı değer­ lendirilecektir.

MGK ' nun özetlemeye çalıştığımız siyasi rejim açısından bu öne­ mini netleştirmek için kararların niteliği açısından kurulan anayasal . evrimini irdelemekte yarar var; 196 1 Anayasası' ndaki ilk metinde (md. 1 1 1 .3) kurulan "yardımcdık" işlevi belirtilmiş ve "gerekli te­ mel görüşleri Bakanlar Kurulu ' na bildirir hükmü yeralmıştı. ı 97 ı · değişikliklerinden sonra bildirme yerine "tavsiye" edeceği hükme bağlanmıştır. Prof. Dr. Lütfü Duran ' a göre; "tavsiye" en azından eşitlerin birbirine verdiği direktif anlamına gelir. 1 � ı 982 Anayasa­ sı' nda yapılan düzenleme ise, Prof. Mümtaz Soysal açısından "ulu­ sal güvenlik kavramının çok geniş bir biçimde hükümet sorumlulu­ ğuna giren, hemen hemen bütün konuları kapsayacak bir yaklaşımla ele alınması ve böylesine geniş bir yorum yüzünden, neredeyse Ba­ kanlar Kurulu ' na paralel, fakat siyasal sorumluluk taşımayan yeni ·bir karma organın yaratılmasıdır". 12 Türkiye ' nin milli güvenlik kon­ septini tanımlamasına izin verilmeyen yürütmenin hükümet kanadı, MGK toplantılarından sonra kamuoyuna açıklama yapma hakkına

19

d a sahip değildir. MGK genel sekreterliği, kurul kararlarının sorum­ luluğunu taşıyan hükümeti aşarak doğrudan kamuya seslenebilmek­ tedir. Bu durumun, seçim mekanizmaianna göre oluşmuş hüküme­ tin, çoğunluğu tayin mekanizmaları ile gelmiş bir kurulun üstün bir güç ve gerçek otorite olduğu izleminin ağırlığı altında ezilmesine yol açacağı açıktır. Hükümetin ve parlamentonun siyasi iradesi üze­ rine, siyaseti izleyen ve düzenleyen otoriter bir güç odağının özerk kamuoyu yaratma çabasının gölgesi düşmektedir. Bakanlar Kuru- . lu 'nun üstünde otoriter bir yürütme konseyi olan MGK genel sekre­ terliği, bu gücünü, ordunun yasal konumunu istediği gibi düzenle­ yen fiili iktidarından ve Türk siyasi yaşamının ikili meşruiyet kay­ naklı yapısından almaktadır. Merkezi devletin "ebed-müdded" sa­ hipleri tarafından yasal güvencelerle donatılan sekreterlik, ayrıca "milli güvenlik kurulu kararlarının hazırlanmasında ve kararlara ilişkin bakanlar kurulu kararlarının uygulanmasında", "takip ve kontrol" görevi ile de donatılnııştır. Takip ve kontrolun boyutları, MGK' nun ortaya çıkmasında Prof. Tayfun Akgüder tarafından be­ lirlenen aşağıdaki nedenler kapsamında anlamlı bir açıklamaya ka­ vuşabilir. "Türk Silahlı Kuvvetleri' nin siyasi gelişmelerdeki rolü, TSK ' nin bir baskı grubu oluşu, MGK 'nun, yürütmenin takdir yetki­ sini sınırlaması13 asıl ilginci, yürütmenin içinde ayrı bir "yürütme or­ ganı" olarak çalışan MGK'nun bileşiminde yeralan asker üyelerin çoğunh.ık olmalarına karşın yetkileri ile oranlı bir sorumluluklarının bulunmadığıdır. Ayrıca kurul, özünde, MGK genel sekreterliğinin faaliyetlerine yasal perde işlevi gören bir yapılan.na içindedir. MGK kararlarından dolayı TBMM'ne karşı, bakanların sorumlu olduğu düşünülürse, bu "perde" işlevinde sivil güçlerin yeri daha iyi anlaşı­ lır. Ayrıca "milli savunma" kavramından "milli güvenlik" kavramı­ na doğru evrim gösteren görev anlayışı, kavramın yapısı gereği as­ kerlerin politika konusundaki katılım ve ilgilerini, en üst düzeye çı­ karmıştır. MGK'nu bu ilginin sürekli bir odağı olarak algılamak ve bundan soraki süreçte anayasal ve yasal düzenlemeleri bu temelde gerçekleştirmek yaşamsal bir önem taşımaktadır.

20

Milli Güvenlik Kurulu

Türkiye 'de eşitliğe dayalı demokratikleşme çabalarının anlam taşıyabilmesi açısından, siyasi tablonun ağırlıklı güç ve iktidar odaklarının çözümlenmesi gerekir. Bu çerçeve içinde S ilahlı Kuv­ vetler'in sahip olduğu ağırlığın, rej imin niteliğini belirginleştirmede tarihsel önemi ortaya. çıkar. Daha önce özetlemeye çalıştığımız MGK gibi kurumların yanısıra S ilahlı Kuvvetlerin diğer bazı özel­ liklerine ve siyasi rejimi nasıl etkilediğine dair değerlendirmeler . yapmaya çalışacağız. Türkiye 'de silahlı kuvvetlerin 1 920- 1 946 arası "şef'lerin askeri karizması nedeniyle (Atatürk, İ nönü) kendini ikti­ darda gördüğü, bu nedenle rejimi gözetim altında tutma dışında· siyasi bir eylem içinde olmadığı bir dönemdir. Ancak 1 960 da durum değişmiş, 1 97 1 ve 1980 darbelerini de kapsayacak biçimde açık si­ yasi kontrol mekanizmalan kurulmuştur. Bu kontrol mekanizmalan­ nın önemli bir örneğini yukarıda (MGK) anlatmaya çalıştık. Ancak sonuçların ortaya konulmas! yeterli değil. S ilahlı kuvvetleri açık kontrol mekanizmaları kurma konusunda istekli kılan anlayışın so­ mut gerekçelerini bulmak gerekiyor. Burada, olgusal ve yöntemsel bir açıklık sağlaması açısından silahlı kuvvetlerin davranışını bir "parti" davranışı olarak ele alacağız. Önce siyasi partinin Prof. Dr. Ergun Özbudun tarafından yapılan tanımını görelim: "Siyasi parti, halkın desteğini sağlamak suretiyle, devlet meka­ nizmasının kontrolünü ele geçirmeye ve sürdürmeye çalışan, sürekli ve istikrarlı bir örgüte sahip, siyasi topluluklardır" 1 960- 1 96 1 , ı 97 ı - ı 973, 1 980- ı 983 dönemlerinde silahlı kuvvet-

·

21

ler doğrudan askeri yönetimler kurmuş, iktidara gelme ve onu koru­ ma kararlılığı açısından bir siyasi parti anlayışı ile hareket etmiştir.

Bu bakımdan anlamlı olacak bir nokta, S ilahlı Kuvvetler partisinin diğer siyasi partilerde olduğu gibi merkez yürütme kurulları ve ge­ nişletilmiş kurullara sahip olmasıdır. Birincisi, yüksek komuta kon, sey i , ikincisi, "genişletil m i ş komuta konseyi" o l arak b i l i n e n SKP ' nin kuruluş yapısını oluşturan bu kurulların örgütlenme tarihi­ ni 1 96 ı yılının Mart ayına kadar götürmek mümkündür. Bu yıl için­ de, İ stanbul 'da Suat Aktulga, Faruk Gürler, Namık Kemal Ersun, Celal Eycioğlu gibi isimlerin içinde yeraldığı cunta, karargah ola­ rak-ilginç bir tarihsel paralellikle - Dolmabahçe Sarayı'nı seçmiş, bu "örgütün" o yıllardaki faaliyetleri, sivil yönetime geçiş koşulları­ nı birçok yönden etkilemiştir. "Silahlı Kuvvetler Birliği" adı verilen bu örgüt, sürekliliğini korumuş, Org. Faruk Gürler'in sırası gelmediği halde ı 970'te KKK görevine getirilmesinde de etkin rol oyna­ mıştır. Bu amaçla çeşitli askeri biriikiere komuta eden çok sayıda general Ankara Orduevi 'ne gelmişler ve Genel Kurmay 'a baskı ya­ parak Konya ' da 2. Ordu Komutanlığı görevinde bulunan Faruk Gürler'in K.K.K. ' na atanmasını sağlamışlardır.14 Daha sonraki yıllarda bu tarz eylemsellik içinde bulunan "birlik" yük�ek komuta konseyi ile genişletilmiş komuta koriseyine dönüş­ müştür. Yüksek komuta konseyinin üyeleri, Genel Kurmay Başkanı ve Kuvvet komutanlarıdır. qenişletilmiş komuta konseyinin ise bu · doğal üyeler yanında, ordu, tümen, üs filo komutanları, kuvvet kur­ may başkanları v.b üyeleri vardır. Bu kurullar özellikle ı 2 Mart ve sonrasında ordunun siyasi pl,atformdaki temsilcilik görevini üstlen­ mişlerdir. Bu konuda Turgut Sunalp, 2000'e Doğru dergisinin Mart 1 98 7 tarihli sayısında ilginç bilgiler veriyor. "Huzursuzluk o hale geldi ki, ordunun emir-komuta zinciri içinde müdahale etmesi lü­ zum lu hale geidi. Bir emirle ordunun eri üst kademesindeki 34 gerı� ral ve amiral 7 Mart ı 97 1 günü duruma bir çare bulmak için Ankiııı ra' da toplantıya çağrıldı. Toplantı emri 7 Mart' ta verilmiş, toplamı günü ise 9 Mart olarak kararlaştırılmıştı. Fakat o sırada bir müttefik yetkili komutanı Ankara 'yı ziyaret ettiği için toplantı ı O Mart' a er­ telendi. Buna rağmen 9 Mart akşamı Hava Kuvv�tleri Komutanlı­ ğı ' nda özel bir toplantı yapıldı. Saat 1 7 .00' de yapılan bu toplantıya,

·

22

·

daha ziyade Ankara'daki hareketlerle ilgili generaller katıldı. "An­ cak Turgut Paşa'nın daha sonraki anlatımlarından, SKP'de özgün bir generaller demokrasisi olduğu anlaşılıyor. Şöyle: " 1 0 Mart günü, Genel Kurmay Başkanı 'nın başkanlığındaki 34 general ve amiral, fikirlerini beyan ediyorlar. Çıkan fikirler, Genel Kurmay Başkanı ve kuvvet komutanları tarafından bir muhtıra hali­ ne getiriliyor. Bu şekilde hazırlanan 1 2 Mart Muhtırası, hükümete, ilgili ve yetkili merciiere veriliyor."

Silahlı Kuvvetler Partisi ' nin işleyiş koşulları bilinmeden 1 2 Ey­ lül döneminin de nesnel bir değerlendirmesinin yapılması da düşü­ nülemez. Bu bakımdan genişletilmiş komuta konseyinin ülke siya­ setinin kararlaştırıldığı bir organ olduğu gerçeğini netleştirme bakı­ mından Org. Muhsin Batur'un anılarında yazdıklarına bakmakta ya­ rar var. Batur'a göre, 6 Kasım 1 972 günü 4 komutan, 2 başkan dahil orgeneral ve korgeneral rütbesindeki 52 general ve arniralin katıl­ dıkları genişletilmiş komuta konseyinde Org. Gürler, bir açış konuş­ ması ile durumu özetlemiş ve gündemde tartışılmasını istediği soru ve ihtimalleri şu şekilde sıralamıştır: I . Her zaman bir hükümet buhranı beklenebilir. a) Hükümetin kendi içinde bir anlaşmazlık çıkabilir. b) Bir partiniı:ı hükümeti müşkül duruma düşürmesi ile buhran doğabilir. c) Meclis ekseriyeti hükümeti düşürebilir.

2. Önümüzde reformlar ve yeni yasalar konuları var. Mali re­ form, maden reformu, toprak reformu , eğitim reformu , idari ve adli reformlarla siyasi partiJet ve seçim yasası gibi ... Sayılan bu reform­ ların çıkarılması için ne yapılmalıdır?

3. Yakında Cumhurbaşkanı seçimi gündeme gelecektir. Cumhur­ başkanının nitelikleri ve asker veya sivil olması hakkında ne düşü­ nüyorsunuz?15 (Bu toplantıda bulunanlardan biride Korgeneral Ke­ nan Evren'dir) Ordunun özellikle cumhurbaşkanlığı konusundaki duyarlılığı dikkate değer mahiyettedir. Bu konuyu daha sonra ele alacağız. Ancak burada üzerinde durulması gereken nokta, anayasa ve yasalarda yeri bulunmayan bu iki askeri organın kamunun gözü önünde cereyan eden ve basın tarafından (Yankı-Şubat 1 973 sayısı) açıkça yazılan bu toplantılarının en küçük bir tepki alrnamasıdır. Si-

23

lahlı Kuvvetler seçim mekanizması ile parlamentoya girmiş partiler nezdinde, "parti" davranışı göstermesine ve ülke siyasetine el koy­ masına rağmen herhangi bir tepki görmemiştir. Hatta, SKP'nin program ve politikalarını destekleyenler, partiler içinde ağırlık ka­ zanmaya başlamıştır. Bu ağırlığın darbeler karşısındaki tutumunu daha sonra irdeleyeceğiz. Burada, SKP'ye egemen olan dünya görü­ şünü netleştirmek bakımından Amiral S. Orkunt 'un bir yazısındaki önemli bölüme değinmektc yarar var. Amiral 'e göre; Türk Silahlı Kuvvetleri, liberalizme karşı olduğu gibi, bütün değerleri ve ilkeleri Marksizm ' e ve sosyalizme karşı da korumuş ve etkisini içine solu­ mamaya dikkat etmiştir. Ayrıca askeri güç, Türkiye'de faşizmi geti­ rebilecek nasyonal sosyalizm görüş ve anlayışına da karşıdır. Bu­ nunla birlikte otorite zaafı, toplum disiplininin bozulması ve demok­ ratik nizarn içinde bu disiplinin bir daha kurulamayacağı kanaali doğmaya başladığı zaman, bu da silahlı kuvvetiere etki yapmaya başlayacaktır. Ordu hiç bir yerde siyaset dışı düşünülemez. Ordu, devletin güvenliğinden sorumlu olduğu sürece politikada müdahil mevkiini muhafaza edecektir".'" Devletin güvenliğini ordunun et­ kinliği ile özdeş sayan görüş, ordu içinde "silahlı kuvvetler birliği" adı altında örgütlenmesini gerçekleştirirken ı 961 anayasasının tem­ sili ögelerin iradesini kısıtlayan mekanizmaları aracılığıyla politika­ daki etki alanını da güçlendiriyordu . ı 96 1 anayasası parti hükümeti­ ne, idari ve kazai bürokrasinin yanısıra MGK mekanizması ile üst düzey askeri bürokrasiyi de ortak etmişti. Bu çerçevede parlamenter meşruiyetİn yanında merkezi devletin askeri idari kanadına dayalı hiyerarşik, toplum üstü, güçlü ve toplumsal muhalif insiyatifleri ka­ bul etmeyen bir anlayışın temel alındığı, genel oya inançsız, ayrı bir "meşruiyet" zemini anayasal ve yasal hale getiriliyordu. Parlamen­ ter meşruiyet ve onun doğal uzantısı oları ";Jarti hükümeti" sistemi kendini gözetleyen, kontrol eden, hatta tali'l1at veren bu gücün SKP olduğunu bildiği oranda yeni denge arayışlarına girildi. Bu denge arayışlannın ordunun devlet alanında ve siyasal yaşamda etkinliği- . nin artması bu etkinliğin ordunun devlet içinde kontrol ettiği alanla­ rın genişlemesi ve kendi adına politik amaçlar taşımasıyla varacağı noktanın otoriter devlet olacağı açıktır. Yürütmenin "idare" kanadı­ nın ordu temelinde üstünlüğü "parti hükümeti" kanadının dengeleri

24

· gözeten kanadının zayıflığı, sistemi içten çürüten, toplumun gerçek sorun ve yönelimlerinden kopuk ve Türkiye 'yi neredeyse evrensel gelişmelerden izole eden bir paradoks yaratmıştır. Bu paradoks, 27 Mayıs ' la başlamış, 12 Mart ve 1 2 Eylül askeri yönetimleriyle de­ vam etmiştir. Bu konu hakkında Prof. Dr. Lütfü Duran ' ın yazdıkları' şöyle: Türkiye' de özellikle Cumhuriyetin kurulmasından bu yana "cihet-i askeriye" (askeri kısım) ile "cihet-i mülkiye'� (yönetsel kı­ sım ) ve "cihet-i adliye" (yargısal kısım) arasında giderek yoğunla­ şan bir , ı v : : :;k cık:mı i sknrnek!t' ve bu da idarenin bütünlüğü ilkesi­ nin varlığını ;,.:.�şkuya düşürriıe!,..tedir. Bu eğilim bir askersel hareket sonunda oluşturulan 196 1 Anay �lsası' nda daha belirgin bir biçim al­ mış, 20 Eylül 1 97 1 tarihli değişikliklerle, daha bir açığa yönelmiş görünmektedir. Ancak bu anayasal yenilikler, a&kercil kesim ile si- ..J vil yönetim arasındaki ayrılığı derinleştirmekle kalmamış, siyasal iktidarın yürütme kesimini de etkileyerek, silahlı kuvvetleri devlet içinde başlı başına bir varlık haline getirmiş sayılabilir"11 Prof. Duran 'ın belirttiği gibi, silahlı. kuvvetler devlet içinde par­ lamenter meşruiyet karşısında "başlıbaşma" bir varlık alanı edin­ mişlerdir. Bu durumda askeri yönetimin süresini, yönetimi siviilere devretınesini veya ilerici-gerici olmasını tartışmak anlamlı olmasa .gerekir. Zira önemli olan askeri Y.Önetimin sivil rejimi biçimsel hale getiren etkinliği ve devlet düzeneğinde, kendi amaçladıklarını ger­ çekleştirmek için yaptığı düzenlemelerdir. Askeri yönetimler, bu yönetimleri süresince, devlet ve toplumu dikey ilişkilere gör� ve kışla disiplini içinde, yeniden örgütlerneye çalışmakta, bu düzenle­ meden özellikle parlamento ve toplumsal muhalefet kurumları zede­ lenmiş olarak çıkmaktadırlar. Bu durumda ordunun siyaseti denetle­ me araçlarının ve anlayışının bilinmesi büyük önem kazanmaktadır.

Bu anlayışın arka planı ve demokrasi karşısında ordunun konumu açısından Doç. Dr. Taha Parla'nın tespitleri dikkate değer yönler ta­ şımaktadır.

Parla'ya göre: "Ordu, misyonu, eğitimi, toplumsallaştırılması ve günlük işleyişi itibariyle, demokratik siyasete, doğası ve tanımı ge­ reği uzak ve yabancıdır. Kendi içinde anti-demokra1iktir. Dolayısıy- . la bir ülkede demokratikleşme sancıları çekiliyorsa, duruma müda­ hale etmemesi en gereken toplumsal grup, askerlerdir. Demokratik

25

siyaset, eşitlikçi, özgürlükçü, çoğulcu, yatay, katılımcı ve aşağıdan yukarıya ilişkiler, örgütlenmeler ve tutumlar gerektirir. Kararların alınmasında, tartışma ve uzlaşma gerektirir. Bir sosyal kurum olarak ordu, bunların tam tersi özellikler taşır. Rütbe, itaat, emir-komuta zinciri, dikey ilişkiler, hiyerarşik yapı, yukarıdan aşağıya örgütlen­ me ve işleyiş; bu da ordu için doğ�ldır. Sivil yönetimin rahatsızlığı, ordu için bir risk kaynağı haline gelir. Ayrıca politikacılar zamanla demokratlaşabilirler, oysa ordu siyasette hiç bir zaman demokratla­ şamaz, üyeleri tek tek demokrat yurttaşlar olabilirler, ama ordu, bir kurum olarak siyasete demokratça giremez. Bu yapısına, işleyişine ve meslek kodlarına aykırıdır"18 Ordunun siyasete ağırlığını koyması otoriter özellikler içerdiğine göre, bu özelliklerin ayrı bir SKP'ni ortaya çıkaracak ve ordu tara­ fından yapılacak bir toplumsal yapı değerlendirmesini zorunlu kıla­ cağı açıktır.

26

Pretoryenizm ve Darbelerin Gelişi

1 2 Mart 'ta Genel Kurmay Başkanı Memduh Tağmaç ' a göre: Türkiye'deki sosyal uyanış, ekonomik gelişmenin boyutlarını aş­ mıştı . Aslında burada açıklanan görüş, bir bakıma siyaset bilimi açı­ sından pretoryanizm olarak tanımlanan, toplumsal durumun ordu ta­ rafından dile get irilmesidir. Pretoryan izm, bir toplumda siyasal ka­ tılma ve siyasal hareketl ilik düzeyleri, siyasal kurumlaşma düzeyle­ rini belirgin bir biçimde aştığı zaman ortaya çıkar. Gelişmiş toplum­ lar, uzmanlaşmış toplumsal gruplar aracılığıyla siyasette kendini i fa­ de ederJ.:.en, pretoryen toplumlarda, toplumsal grupları politize eden "şey", siyasal kurumların yokluğudur. 27 Mayıs, 1 2 Mart ve 1 2 Ey­ lül ' ü öneeleyen dönemler, bu bakımdan pretoryen özellik gösterir­ ler. Pretoryen özellik gösteren toplumlarda (Türkiye'de), pretoryen dönemlerde hiç bir siyasal kurum veya politik yapı, grup çatışmala­ rını hafifletecek meşru araçlar olarak tanınmaz. Siyasetin kuralları konusunda bir anlaşma yoktur. Her toplumsal grup, kendi özel nite­ liğini yansıtan ve gücüne uygun araçlar kullanır. Varlıklılar rüşvet verir, öğrenciler ayaklanır, işçiler grev, askerler darbe yapar. Bu tip toplumlarda demokratik kurumlar özerklik, tutarlılık ve uyum sağla­ ma açısından eksiktirler. S iyasal bürokrasinin yanısıra, ordu da siya­ sallaşmış ·Ve bir altüst oluşu toplumla birlikte yaşamaktadır. Bu nok­ tada askeri darbelerin en çok ihmal edilen gerekçelerinden biri üze­ rinde durmakta yarar var. Kemalist ordu duyarlılığının en önemli unsurlarından biri Osmanlı 'dan miras alınan ve İ ttihat ve Terakki döneminde önem kazanan ordunun alt rütbeli kadrolarının toplum-

27

sal hareketliliğin dışında tutulması ilkesidir. Örneğin; 1 938 donan­ ma ve harbokulu davaları bir bakıma bu amacı sergileyen davalar­ dır. Bu ilkeyi ayrıca Türk-Osmanlı devlet geleneğinin, "uç" askeri birimlere duyduğu güvensizlikle bağlantısı içinde algılamakta da yarar var. Nitekim, Hamitizm ' i deviren ve kahramanları Niyazi ve Enver'in henüz yüzbaşı rütbesi taşıyan genç subaylar olduğu 1 908. hareketi de 4. Ordu 'nun "uç" birliklerinde başlamıştı. Bu süreklilik çerçevesinde, milli mücadele yıllarında, merkez ordunun Çerkez Et­ hem 'in "gerilla" birliklerine yönelik "uç" birlikleri tasfiye hareketi, İsmet İ nönü 'ye göre "Mustafa Kemal'in bütün yaşamının en önemli savaşım devresidir".

27 Mayıs darbesini gerçekleştiren subaylar da "uç" geleneğinin ordu içindeki genç uzantılarıdır. Rütbeleri yüzbaşı ile albay arasın­ dadır. Emir-komuta zinciri içinde ve yüksek rütbeli komutanların bilgisi dahilinde olmadığı zaman, ordunun politika yapması kendi içinde tasfiyelere neden olmaktadır. 27 Mayıs ( 1 4'ler hareketi vb.), 1 2 Mart, 1 2 Eylül, ordu içinde pretoryen gelişmelere son veren önemli tasfiye süreçleri başlattılar. Tümgeneral Ce!il Gürkan 'ın anı­ Ianna göre, 1 2 Mart döneminin Genel Kurmay Başkanı Org. Mem­ duh Tağmaç bu konuda şunları söylüyordu: "Biz silahlı kuvvetleri nas!l ayakta tutacağız onu düşünelim. İçi­ mizde istihbaratçılar var. 1 96 1 - 1 962' den sonra işleri rayına oturt­ mak için dört sene çalışıldı. 1 968 'den itibaren sapma başladı. Biz burada Türkiye'ye yayılan kıtalara nasıl hükmedebiliriz. Oturup ar­ kadaşlarımızla bunu münakaşa etmeliyiz." 1 9 Tarihsel süreklilik içinde, 20 Mayıs 198 1 başında Tıme dergisi­ nin sorularını yanıtlayan MGK Başkanı Org. K. Evren de, Müdahale etmeseydiniz ne olurdu? sorusuna şu cevabı veriyordu: " 1- Bir iç harp olurdu.

2- Ya aşırı sağ ya aşırı sol iktidarı ele geçirebilirdi ve diyebili­ rim ki, daha kuvvetli olanı sol idi ve devlet mekanizmasına el ko­ yardı. Veya 3- Türk Silahlı Kuvvetleri' nin alt kademesindeki subaylardan gelen bir hareket olurdu."

Her iki dönemde de üst komuta kadernesi tarafından pretoryen özellik gösteren "uç" eylemsellik olarak nitelcnebilecek ordu için-

28

deki toplumsal muhalefete açık kadrolara, emir-komuta zinciri ve merkezi-otoriter devlet yapısının korunması adın.a ciddi tepkiler gösteriliyor. Bu tepkiler, 1 2 Eylül'de resmi olmayan rakamlara göre 3000 civarında subayın ordudan ihraç edilmesi biçiminde kendini gösteriyor. Pretoryenist koşullarda ordunun tepkisi Dr. Nurşen Maz­ cı'ya göre şöyle gelişmektedir.

"Kitle pretoryanizmi koşullarında, ordunun kamu politikası, te­ melde toplumsal çatışmaları ve toplumsal devrimci hareketleri bas­ tırmayı, halk kesimlerini siyasal yönden hareketsizleştirmeyi, halk önderlerinin siyasete doğrudan ya da delaylı tüm katılım kanallarını tıkamayı, teknokratik ve apolitik bir kalkınma kavramını içerir. Bu kavram kaçınılmaz olarak, tüm kaynakları (ekonomik kaynaklar da dahil) büyük kamu ve özel kuruluşların yararına yoğunlaştırmaya yöneltir. "20 Batılı siyasi kurumların, azgelişmişlik koşullarında toplumu bir bütün olarak kucaklayamaniası ve toplumun tüm kesimlerinin Şerif Mardin ' in "dama tahtası"na benzettiği karmaşık yapı içinde siyasal­ laşması, otoriter devlet sahiplerinin gazabını çekmiştir. Bu bağlam içinde yaşanan 27 Mayıs- 1 2 Mart- 1 2 Eylül, aşırı derecede siyasal­ laştığına inanılan kitleleri devletin denetimi altına almak ve resmi politikayı kitlelere zorla kabul e.ttirmek konusunda ortak özellikler taşır. Ancak bu süreçte toplumu depolitize eden ordu, kendisi, ikti­ darın araçlarını kullanma ve onu ele geçirme konusunda aşırı dere­ cede siyasallaşacaktır. Bu siyasallaşma sürecinde toplumdan daya­ nak aranamayacağına göre, "güvenilir" başka dayanaklara ihtiyaç duyulacağı açıktır: Bu dayanakların başında i leride üzerinde duraca­ ğımız "devlet politikacıları" gelir. Ancak en önemli dayanaklar, dış destek kapsamında olanlarla, sermaye kesimi ve ölçüsüz şiddet ve baskı programıdır. Tarih bu konuda çok büyük açıklıklara işaret edi­ yor. Jöntürkler, 1 908 Devrimi konusunda yabancı konsoloslu�ara destek için başvuruda bulunuyorlar. 27 Mayıs 'ta ABD'nin zimni desteği biliniyor. Sonrası, süreklilikte bir başka halkadır. Anılar Görüşler kitabında Em. Org. Muhsin Batur anlatıyor: "Benim onuruma verilen bir kokteylde Org. Ryan (ABD Hava Kuvvetleri Komutanı) ile başbaşa olduğumuz bir sırada bana, Türki­ ye'deki olaylar hakkında bazı sorular sordu ve sözü getirip -siz as-

29

kerler bir müdahalede bulunmanın tam zamanı olduğunu düşünmü­ yormusunuz? Gibi bir niyet yoklamasında bulundu."

Celil Gürkan' da anıları nda:, "Org. Ryan ' ın sorusu bize oldukça garip görünmüştü. ABD, ün­ lü ve güçlü CIA örgütü ile kuşkusuz Türkiye ' de ve Türk S ilahlı Kuvvetleri içinde olup bitenlerden haberli idi. Ama Türk Hava Kuv­ vetleri Komutanı ve silahlı kuvvetlerimizin içindeki etkinliklerio or­ tak lideri durumunda olan Org. Batur'a imada bulunacak derecede bir askeri müdahale yapılmasına da isteklimiydi?"

Anlaşıldığı kadarıyla "ihsas etmek bile bu düzeyde destek veya "istek" anlamına gelebiliyor. Dış destek konusu 1 2 Eylül'de dünya konjonktürünün de etkisiyle daha büyük önem taşıyor. Türkiye bu dönemde jeo-strateji anlayışının gerekli kıldığı düzenlemeleri pre­ toryanizmi tasfiye edecek tarzda gerçekleştirirken, askeri yönetim ABD 'nin yakın ilgi ve desteğini kazanıyor. Bu dönemde iç ve dış politika gerekleri bir noktada kesişebiliyor. Araştırmacı-Gazeteci Ufuk Güldemir şunları yazıyor: 1 5 Ağustos 1 980 tarihli New York Times gazetesi alarm zillerini şu sözcüklerle duyuruyordu; "Türki­ ye'de dururn batı açısından bir kriz arzediyor. Çareler arayan batının bu krizin daha fazla devam etmesine tahammülü yok. Çünkü Türki­ ye, Nato'nun stratejik cephesi içinde. İran' ın kaybından sonra doğu ile batı arasındaki tampon ülke"21 Bu değerlendirmenin destek m antığına taşınan çizgisini yine Ufuk Güldemir' in kitabından izleyelim: "Federal Alman stratejisi Udo Steinbach 'a göre, Türkiye, bölge­ de çok kritik bir durumdadır. Öyleyse Batı Türkiye 'yi insan hakları, işkence gibi tali meselelerle köşeye sıkıştırıp, hırpalamamalıdır. Ba­ tı artık Türkiye 'yi farklı bir kimlikle görmek zorundadır."22 İç ve dış politikanın çok ilginç bir keşişme alanında yine aynı kitaptan bir alıntıyla dış destek konusunu noktalayalım.

Güldemir'e göre: "Fatsa'nın 1 2 Eylül hareketinin yapılış gerek­ çeleri arasında bulunması Wholstetter'in dikkat çektiği konu ile ya­ kından ilgiliydi. Fatsa'da yapay bir otonomi olasılığı, bugün kulak­ lara şaka gibi gelse de 1 2 Eylül öncesinin Genel Kurmay 'ında tüyle­ ri diken diken eden şikayetler arasında yer alıyordu . Böyle bir sahte otonomi ilanının takip edilebileceği SSCB ile dostluk ve işbirliği

30

anlaşmasının, Sovyetler' e o bölgeye müdahale hakkı tanıyabileceği­ ne ilişkin Amerikan kaynaklı bazı sorular, Fatsa'yı bu yüzden sanı­ ldığından çok daha yüksek oranda 12 Eylül harekatının motivasyon­ ları arasına sokmuştu. 1 2 Eylül harekatından sonra Fatsa'ya büyük çapta yüklenilmesinin nedeni buydu"23 Ayrıca toplumsal depolitizasyonun başka bir boyutu da istihbarat kanalları ile ilgilidir. Bu konularda çalışmalarıyla tanınan istihbarat kuruluşları, bazı soruşturmalarda aktif görev aldığı gibi ( 1 2 Mart Dönemi) MiT'in hazırlık soruşturması yaptığı "Bomba Davası" tü­ ründen davalar da mevcuttur. Bu konuda şimdiden geniş bir literatür oluşmuştur. Baskı süreçlerinde bazı gayrı nizarnİ harp kadrolarının aldığı görevler bilinmektedir. Ordunun politik etkinliği ve devlet içinde kururnlaşmasında en önemli konulardan biri istihbarat örgüt­ leriyle ilişkileridir.

1 925 ' de Takrir-i sükun ile başlatılan tek pakti döneminde istih­ barat örgütü MAH adı altında örgütlenmişti. "Zararlı ideolojiler" ile bağlantıları tespit edilenlerin etkisizleştirilmelerinde neredeyse tek partinin istihbarat örgütü biçiminde faaliyetlerini 1 950 yılına kadar sürdürdü . Ancak burada şu saptamayı yapmak sanırız yanlış olma­ yacak; tek parti rejimlerinde, istihbarat örgütleri parti-devlet özdeş­ l i ğ i i ç inde parti n in yeral t ı ndaki v urucu g ü c ii kon u m u n d adır.

1 950' lerde ise istihbaratçılık faaliyetleri MAH ile CIA ' nın çok sıkı bir işbirliği temelinde gerçekleşti. Geçmişinden getirdiği Takrir-i Sükun anlayışına CIA bağlantısı eklenen MAH, 1 963 ' de hukuki bir düzenleme sonucu MİT'e dönüştürüldü. 6 Temmuz 1 965 gün, 644 sayılı MİT yasası ile MiT siyasal sistem içindeki yerini almış oldu.

MiT, Türkiye'de sivil-asker ilişkileri ve ebed-müdded iktidar parti­ sinin işleyiş koşu lları aç ıs ından merkezi bir konuma sah iptir.

1965 'den 1 983 yılına kadar hiç bir yasal değişiklik geçirmem iştir.

1 983 yılında da MGK tarafından yasal statüsünde köklü bir değişik­ lik yapılmamış, statüsü korunmuştur. Kuruluşu ve niteliği konusun­ da sivil parlamento ile ordu arasında zımni bir anlaşma vardır. Bu bağlamda müsteşarının sivil veya asker olması da pek önem taşıma­ sa gerekir. MiT'in 1983 'de düzenlenen, ancak 1 963 metnine sadık kalınarak hazırlanan yasadaki görevlerinin önemli olanları şunlardır: 1 98 3 tarih ve 2937 sayılı yasa MİT' e şu görevleri vermiştir:

31

a ) Kamu kurum ve kuruluşlarının istihbarat faaliyetlerinin yön­ lendirilmesi için Milli Güvenlik Kurulu ve B aşbakan ' a tekiifte bu­ lunmak. b) Dev !etin milli güvenlik siyasetiyle ilgili planların hazırlanma­ sı ve yürütülmesinde, Cumhurbaşkanı, Başbakan, Genel Kurmay Başkanı, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri ile ilgili bakanlıkla­ rın istihbarat ve ihtiyaçlarını karşılamak, c) Milli güvenlik kurulunda belirlenecek diğer görevleri yapmak.

MiT, sözde yürütme görevinde bulunan Bakanlar Kurulu dışında gerçek yürütme konseyi MGK ' n u n bilgi toplama merkezi haline gel mektedir. Yasada, Türkiye ' n in milli güvenliği bak ı m ı ndan MiT'in bilgi vermekle yükümlü olduğu kişi ve kurumlar Cumhur- . başkanı, Başbakan, Genel Kurmay Başkanı, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri olarak belirlenmiştir. MiT'le ilgili olarak Başbakan Bülent Ulusu imzası ile Danışma Meclisi B aşkanlığı ' na gönderilen MiT teşkilatı yasa tasarısınının gerekçesinde "Milli istihbarat Teşki­ latı, emsali bir çok yabancı devletler gizli servislerinden farklı ola­ rak iki ana görevi birden deruhte etmiş bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, iç istihbarat , diğeri de yabancı devletler istihbarat ıdır."

(24) denilmektedir. 150.000 jandarına, bir o kadar polis ayrıca dev­ letin diğ�r özel güvenlik güçleri düşünüJdüğünqe MiT'in iç güven­ lik konularında neden kullanıldığı sorusu sorulabilir. Ayrıca iç poli­ tika isıihbaratı yapan bir kuruluşta subayların çalıştırılmasının, or­ dunun iç politikadaki ağırlığını mutlaklaştırmasının doğal araçların­ dan o l ac a ğ ı açıktır. B u k o n u m u y l a M i T , G e n e l K u r m a y v e MGK' nun kontrolünde v e onlarla birlikte siyasi sistemin merkezin­ de yer almaktadır. Bu durumun en somut göstergesi 1 983/2937 sayı­ lı yasanın 1 3 . maddesine göre, "Milli istihbarat Teşkilatı müsteşarı, milli güvenlik kurulunda görüşüidiikten sonra Başbakan ' ın imzası ve Cumhurbaşkanı' nın onayı i le atanır" Bu durumda MiT müsteşa­ rının belirlenmesinde ağırlığın MGK ' nda olacağı açıkt ır. Devletin çe�ik çekirdeğini oluşturan güçlerin istihbarat örgütlerini kontrol al­ tında tutması yeni bir olgu değildir. ll. Abd ü l h am i t ' in Mavroyani Paşa ' ya kurdurduğu gizli hafiye örgütü, uzun yıllar ü lkenin şiddet ve cehalet temelinde yönetilmesinde ortak sorumluluk salıibi olmuş­ tur. İttihad- Terakki Fırkası ' n ı n "Teskilat-ı Mahsusa"sın ın Cağalogv· _ ' �

32

l u ' nda işkencehane işlettiği, rejim muhalifi gazetecileri öldürttüğü ve aynı zamanda dış istihbarat görevlerini yerine getirdiği bilinmek­ tedir. Mütareke İ stanbul' u nda çalışan MM (Mim Mim) Karakol Teşkilatı, Yavuz Grubu, İ malat-ı Harbiye Grubu gibi pek çok itti­ hatçı kalıntısı istihbaratörgütüne rastlanmaktadır. Bu dönem Anka­ ra 'sında Mustafa Kemal Paşa' nın, Fevzi Paşa ' nın ve Erkari-ı Harbi­ ye Reisliği ' nin ayrı ayrı istihbarat örgütlerine sahip olduğu bilin­ mektedir. Hamitizm 'in kuşkucu ve otoriter devlet yönetiminin en önemli mirası bu istihbarat örgütleri olsa gerektir. İ ç politikada kendini güven içinde hissetmeyen Il. Abdülhamit toplum üzerindeki kontrolünü iç istihbarat ağını kul lanarak sağlıyor­ du. Cumhuriyet dönemi istihbaratının iç politika meselelerine dönük yapısı, bizzat 1 2 Eylül dönemi Başbakanı Ulusu 'nun gündeme getir­ diği gibi, dünyadaki diğer örneklerden farklılık göstermektedir. Ta­ mamı iç politika gereklerine göre düzenlenen bu örgütler, siyasal sistem içinde teknik kadroları, mali kaynakları, teknolojik kapasite­ leri ile ölçülemeyecek bir etkinliğe sahiptirler. Bu etkinliğin kayna­ ğında istihbarat örgütlerinin kendilerini devletin çelik çekirdeğinin temsilcileri arasında görmelerinin, ordu tarafından desteklenmeleri­ nin ve dış bağlantılarının önemi büyüktür. Ayrıca kullandıkları yön­ remler, }Iamitizm dönemini aratmayacak niteliktedir. Emekli Yar­ bay Talat Turhan bu etkinliği sağlayan yasadışı araçlar ko nusunda şunları yazıyor: " 1 2 Mart ' tan bu yana istihbarat örgütlerini MiT dı­ şındakileri de - her türlü şantaj, komplo provakasyon, sahte ve ger­ çek operasyonlarda kullanmak ve bunların teknik sorgulama adı al­ tında işkence yapmaları moda oldu. Bunun temel nedeni kurulan dış ilişkiler ve bu amaçla dışarıda yetiştiritmiş kişilerin oradaki örnekle­ ri ülkemizde uygulamaya kalkmaları oldu. Amerikalıların "dırtyac­ tion" dedikleri modelin ü lkemizde sadık savunucuları çıktı".'5 Yine Talat Turhan 'ın kitabında açıkladığı üzere, emekli Mİ T müsteşar yardımcısı Hiram Abas, Sabah gazetesinde 8 - 1 1 Haziran 1 9 8 8 'de Güngör Mengi ' nin yaptığı bir röportajda, "Kendi ekibimle yaptı­ ğım, kendi yetiştirdiğim ekibimle yaptığım 1 56- 1 57 baskın vardır.

Bir tanesinde bende yaralandım" demektedir: MiT yasasında perso­ nel ile ilgili görev tanımlamasında "baskınlarla" ilgili bir hüküm bu­ lunmuyor. Bu bakımdan yasadışı bir uygulamanın yapıldığı ve bü-

·

33

yük ihtimal le sivil otoritenin d,ıı bunlardan baberl i olduğu açık . . . An­ cak "kirli harekat" ağırl ıklı bu eylemlerin "komünizmle mücadele" amacına yönelik olması iktidarı n s ivil kanadının desteğini getirmiş olmahdır. Nitekim bu destek kapsam ında I 2 Mart öncesi ve sonrası eylemleri n i soruşturan Cumhuriyet Senatosu araştırma kom isyonu başkanı 25 Aralık l 976'da Cumhuriyet gazetesinde yeralan bir ha- .. bere göre, Başbakanlıktan bilgi alamamaktan yakınmaktadır.

MiT ' i n bugüne kadar, parlamentonun denet imi dışı nda kal ması konusu nda ve yeni bir düzenlemeye gidilmesi noktasında en i l ginç açıklama H. Abas ' a aiıtir. Güngör Mengi ile yukarıda anılan röpor­ tajda Abas, "MİT mutlaka parlamento tarafından tanınınalı ve de­ net lenmelidir. M İT' i iktidar partisinin bir araç gibi görmesi zararlı­ dır. Onun için parlamentoda bir komisyon kurulmalı, muhalefetin de adaını olmalı. MİT' in umumi gidişi parlamentoda denetlenebilmeli­ dir. . . Neden kaçılır, neden bir perde arkasına saklanıl ır. .. " demekte­ dir.

Arkasına saklanılan perden in devletin merkezi güÇleri ile onların dış i l işkilerini gizlediği "kontrgeril la" tartışmaları çerçevesinde bir miktar aydınlanabi lmiştir. ABD'nin etki alanına giren müııefik ü l ­ kelcdeki mi liter güçlere "anti-komünizm= m i l liyetçil ik" formülünü benimseili ği bilinmektedir. Özellikle FM 3 I seri numaralı ABD ta­ J i m n a me lerinde gayrı n i za rn İ h arp veya kontrgeri-Ila yöntem leri açıklanmakta. Bu amaçla kurulan yeraltı örgüt lerinin, komii nizmle m ücadele ederken, gerekt iğinde işkenceden kötürüm hal ine getirme­ ye ve soygundan saboıaja kadar her türl ü yönteme başvurul acağı il­ kesi formüle edilmektedir. B u amaçla silahlı kuvvetler, güvenlik ör­ gütleri, istihbarat örgüt leri, komando birlikleri, kontrgerilla timleri, anı i-t erör örgütleri, idam mangalarının paralel çalışmasının zorunlu­ luğunu kabul eden AB D, ilk provalarını Ş i l i ' de ve diğer müttefik ü l­ kelerde yaptı. Devletin kurumsal ve yönetsel teknolojisindeki "yeni­ l i kler" her ü l ke n i n özg ü n tarihsel koşul ları ve sosyal birikim l eri doğru ltusunda dünya çapında dolaşıma girmekte, bu tür organizas­ yonların en boyutlu olanları nı gerçekleştiren ABD "müttefiklerini"· özell i k le azgelişmiş olanları- aydınlatmakta ve eğitmektedir.

Olgusal düzeyde bu bilgilerin yanında önem l i bir konuda istih­ barat birimlerinin 1 Kasım 1 98 3 ' de 2937 sayılı yasa ile getiri len dü-

34

zenleme neticesinde koordine edilmesidir. Bu düzenlemeyle Milli istihbarat Koordinasyon Kurulu (Mİ KK) adlı bir yapı oluşturulmuş­ tur. Bu kurul "MİT müsteşarının başkanlığında, emniyet hizmetleri başkanı ve istihbarat başkanları, genel kurmay istihbarat başkanı ve­ ya yardımcısı, bakanlıkların istihbarat h izmetleriyle görevlendiril­ miş daire ve benzeri kurumlar başkanlarıyla, MiT müsteşarının ça­ ğıracağı kimselerden teşekkül eder." Bu ölçüde güçlendirilmiş ve merkezileştirilmiş bileşimde, MGK Genel Sekreterliği gibi "yürüt­ me konseyi" niteliğinde devlet kuruluşlarının bulunduğu bir istihba­ rat koordinasyon oluşumunun devlet içindeki konumu yoruma gerek bırakmayacak kadar açıktır. İstihbaratın, ülke içi politik gelişmelere ilişkin yönünün ağır bastığı düşünülürse, bu koordinasyon merkezi­ ne gelen bilgilerin nasıl bir politik güce dönüşeceği bilgi=güç=aktif operasyon mantığı içinde iktidar süreçlerini nasıl etkileyeceği sorul­ ması gereken sorulardır.

Bu konuda gözden kaçınlmaması gereken bir nokta da koordi­ nasyon kurulunda bakanlık istihbarat temsilcilerinin yeralacağıdır.

1 2 Eylül sonrası yapılan düzenlemeler içinde devletin milli güvenlik politikaları uygulamada askeri kesimin yanında sivillerin de "doktri­ ne" edilmelerini gerektirmiş ve bu konuda bazı düzenlemeler yapıl­ mıştır. Bu düzenlemeler istihbarat kanallarının yanısıra ordunun ·.te­ mel değerlerinin siviilere aktanldığı kuruluşlar' da gündeme getir­ miştir. Bu kuruluşların en önemlisi Milli Güvenlik Akademisi 'dir.

"Milli Güvenlik Akademisi, devletin üst kademe yönetici personeli­ ni, Türkiye' nin ulusal güvenliği konularında devlet çapında ortak planlamaya ve bu planların uygulaması açısından koordineli çalış­ maya hazırlamak, devlet kurum ve kuruluşları arasında ulusal gü­ venlik ve ulusal savunma konulannda ortak bir anlayış yaratmak, gerektiğinde verileçek direktifle, Milli Güvenlik Kurulu'nun ü lke­ mizin ulusal güvenliği sorunlarının çözümlenınesine katkıda bulun­ mak amacıyla, Harp Akademileri Komutanlığı bünyesinde eğitim­ öğretim yapan, silahlı kuvvetlerin en list bir eğitim-öğretim kurumu­ dur. "26 Bu kurumda vali, kaymakam, genel müdür, miisteşar, biiyükelçi ve KİT müsteşariarı türünden üst düzey yönet i c i leri eğ i t i m görmek­ tedir. Askeri darbe dönemleri sonrasında ordunun devlet içinde m i l l i

35

güvenlik doktrini temelinde genişlemesinin ve idarenin askerileşti� rilmesinin ilginç örneklerinden biri bu akademidir. Akademini n devletin hiyerarşik yapısı içinde yükselmeyi kolaylaştıran bir eğitim verip vermediğini bilemiyoruz. Ancak böyle bir kolaylık diğer un­ surlarla birlikte düşünüldüğünde ihtimal dahilindedir.

Türkiye'de ordu kurumunun siyasi gücünü belirleyen öğeler, ta­ rihin derinliklerinden olduğu kadar sivil parlamentoların "askeri" olanı ayrıcalıklı tutan anlayış ve yasama pratiklerinden de kaynak­ lanmıştır. Bu konuda genel kurmay başkanının sistem içinde salt protokol anlamında bile başbakandan sonra ikinci adam sayan anla­ yış parlamento kaynaklıdır. Bu konuyu ileride daha geniş biçimde ele alacağız. Bu arada Genel Kurmay Başkanı ' nın sistem içindeki evrimini görelim: 1 949 yılına kadar genel kurmay modeli Mustafa� Kemal ve İ smet İ nönü 'nün güvenebileçeği, iç politika mücadelesinde siyasi rakipleri tarafından ordunun kullanılmasını önleyecek, ordu-Çankaya bütün­ leşmesini sağlayacak Reisicumhur'a "biat" edecek bir modeldi. Bu ideal model çok partili yaşama geçilmeden önce 1 949'da Şemsettin Günaltay 'ın başbakanlığı döneminde yerini Milli Savunma Bakanlı­ ğı ' na bağlı Genelkurmay Başkanlığı 'na bıraktı. Yaklaşık l l yıl de­ vam eden bu modelin, orduda, pek çok şikayetlere yol açtığı bilin­ mektedir. Ancak 1 960 darbesi ile birlikte genei kı.irinay başkanının statüsü de değiştirildi . Milli Savunma Bakanlığı ' nın konumu da adeta Tedarik Daire Başkanlığı ' na indiriidi. Genel Kurmay Başkan­ lığının barışta orduların hazırlanmasıyla görevli olması, savaşta Cumhurbaşkanı ' nın atayacağı kişinin Başkomutan olması statüsü kaldırıldı ve Genel Kurmay Başkanı hem savaşta, hem barışta ko­ mutan olarak belirlendi. Ancak bu konuda uwn süre bir fiili durum yaşandı. Başbakana bağlı olan Genel Kurmay Başkanlığı, Milli Sa­ vunma Bakanlığı ile ilişkileri yeni teamüller yaratarak düzenledi. 1 7 Ocak 1 970 günü Başbakan S ü leyman Demire l ' in imzasıyla Millet Meclisi Başkanlığı' na gelen ·1'Genelkurmay Başkanı' nın görev ve yetkilerine ait kanun tasarısı ile Milli Savunma Bakanlığı görev yet­ ki ve teşkilatı hakkında kanun tasarısı TBMM ' nde ilginç görüşmele­ re neden oldu. Milli Savunma Bakanlığı Yasası ' nın başlığındaki YETK i kelimesi bile büyük tartışmalara yol açtı ve tasarı yayınla-

36

nırken metinden çıkarıldı. M i l li Savunma Bakanı Ahmet Topaloğlu, M i l l i Savunma B akanlığı i le ilgili tasarı hakkında yaptığı konuşma­ da " B u tasarı zaten gecikm işt ir. Ancak sekiz y ı ldır bir uygulama içindeyiz. Genel Kurmay Başkanlığı ile M i l l i S avunma Bakanlığı kendi aralarında işbirliği n i sürdürüyorlar. İşte bu sekiz yıllık deneyi­ me dayanarak önünüzdeki tasarı hazırlandı. Bu tasarı Askeri Şura tarafından uzun ç�alışınalar sonucu bu şekle sokuldu. Ve Hükümeti­ miz virgü l ü ne dahi dokunmadan önünüze getirildi." 1 7 demektedir.

Askeri Şura ' n ı n hangi anayasal ve yasal yetkiye dayanarak yasa ta­ sarısı hanrt adığı açı k lamaya halen muhtaç bir konudur. Seçim l e ge lmiş bir parti hükümetinin Milli Savunma B akanı ' n ı n kendi ba­ kan l ığının hukuki statüsünü, bırakın savunmayı, bir yük gibi algı la­ dığı dünya parlamento tarihinin eşine az rastlan ır bir örncğidir. ı 6 ve 1 8 Haziran I 970 tarih leri arasında yapılan görüşmel erde, Genel K urmay B aşkanlığı ' nın yetki lerini biraz daha güçlendirmeye ve MSB ile görev ayrım ı n ı netleşt irıneye yöne l ik pek çok değişiklik önergesi verildi . Bu arada yapılan konoşınalarda. Güven Partisi grup temsilcisi Hasan Tosyal ı , grubu adına görüş açıklarken "Genel Kur­ may Başkanı art ı k hem barışta, hem savaşta TS K ' nin komutanı ola­ cak. B ir savaş durumunda, komutan değişiminin yaratacağı sakı nca­ lar ortadan kalkacak. Genel Kurmay Başkanı ' na konuyla ilgili başka bakan l ıklarla da doğrudan doğruya yazışma yapımı sclah iycti tan ın­ mış oluyor. Yabancı devletlerle veya uluslararası an laşmaların aske­ ri yönü nün tayininde de rol oynayacaklar"2' değerlendirmesini yap­ mış; Mil let Partisi adına söz alan Em. Genel Kurnıay Başkanı Org. Cemal Tural ' ı n eşi S u ııa Tura!, "Anayasamız, Başbakan ilc Gene l Kurınay Başkanı arasında başka bir makam koymamışt ır. O halde kanunla getirilmek i6tenen M i l l i Savunma B akan l ı ğ ı , Anayasa 'ya aykırıdır. MSB ' ni n anlaşılmaz şekilde S ilah l ı Kuvvet ler arasına ka­ nun dışı girişi , kuvvetleri zarara uğratmakta, em ir-komutayı boz­ maktadır. .. Anayasa ' ya dayanan bir fonksiyonu olmayan MS B ' n a yer yoktur"29 biçiminde görüşlerini açıklamıştır.

1 2 Eyl ü l Askeri Yönetimi tarafı ndan Yüce Divan 'a gönderilen Hilmi İşgüzar da (Belki tarihsel bir ironidir) konuşması nda (MP) "Genel Kurmay Başkan ı ' n ın Başbakan 'a sorumlu kıl ınmasının ne­ deni, memleketin em n i yet ini , milli güvenliğini i lgi lendiren konular-

la müessir olduğu için ordu ve onun başı , doğrudan doğruya bütün Bakanlar ' ı n üzerinde, on ların inhasını, tayin i n i yapan B aşbakan 'a karşı soru mlu tutmak suretiyle, icabında bütün bütçelerin dışında, ona katkıda b u lunabilmek ve Genel Kurmay B aşkanl ı ğ ı ' n ı n i leri sürdüklcri fikirleri, tekl ifieti bir B akanl ar Kuru l u 'nun başı olarak, icabında B ü yü k Millet Meclisi ' ne getirebi l mek içindir... Diyorlar ki uzun yıl lar, Genel Kurmay B aşkanlığı ' n ı n bağımsız olarak vazife görmüş olmasının çeşitli mahzurları ortaya çıkın ıştır ve bu mahzur­ ların ortaya çıkmasından sonra, yeniden bazı kanunlarda değişiklik yapılm ıştır. Kendilerine soruyorum, Genel K urnıay Başkanlığı ' n ı n bağımsız olarak çalışmasından m ütevellit meydana gelen mahzurlar, sakıncalar nelerdir? Genel Kurmay , hiç bir siyasetin içine girmeden mem leket in m i l l i emniyetini ve milli güven liğini en iyi şekilde EL­ DE TUTMAKTAN BAŞKA BİR ŞEY DÜŞÜN MEZ. . . Bence Ge­ nel Kurınay 'ın görev ve yet kilerini tesbit eden bu tasarı, yetersizdir.

MSB ' n a büyük yetkiler verilnıektcdir.-'0 diyerek, ordu üzerindeki si­ vil denetime kesinlikle karşı çıkmışt ı r. Ancak ('(-I P grubu sözcüsü Hayretl i n 1-Ianağası, daha değişik b i r yiiııtcm izlemiş. doğrudan or­ duya selam gönderen bir konuşma yapm ı�tır. Sozcü konuşmasında: "CHP grubu sözcüsü olarak, büyük Türk M i l !eti ' rı i rı aziz varlığı ve özü kahraman Türk S i lahlı K uvvet leri ' ni n e n büyüK em i r ve komu­ ta; sevk ve idare başı, aynı zamanda temel kuru luşu olan Gend Kur­ ınay B aşkanlığı ' na bu kanunun hayırlı ve uğurlu olmasını :emenni · eder, Türk Genel Kurınay Başkanlığı camiasma ve ınilıi övünç kay­ nağıınız, emsalsiz Türk S i l ahlı Kuvvetleri mensupianna en içten duygu larımızla başarı ve mutluluklar dileriz")' B u konuşınaların ortaya koyduğu gerçek, bakanlar üstü genel kurmay m ode l i n i n, parlamentoda temsil edilen Türk siyasal elilinin bürokrasi k ü ltürünün gelişmemişl iğine örnek teşkil etmesidir. Oysa böyle bir tutu m u n yolaçabi leceği olumsuz gelişmeler, m i litarizm üzerine yapılmış bir siyaset-bilimi çalışınasında şu şekilde belirlen­ miştir: "Askerler, ulus ile i ktidardaki hükümeti bir kez ayırdılar mı, ar­ tık u l usal çıkar anlayışlarını geliştirmektc gecikmezler. Bu anlayışı sivil iktidara kabul ettirmek, bir sonraki adımdır. Askerler kendi mesleklerinin u zmanı olarak güçlerinin örgüt ü , teçhizatı ve büyük-

38

lüğü gibi konularda zaman zaman sivil hüküınetlerle çatışırlar. Bu açıdan ordu, toplumu bir malzeme ve insan gücü deposu olarak gö­ rür. Kısacası, güvenliği sağlamak görevi, silahlı kuvvetlerin bağım­ sızlaşmasına yol açmıştır"32 Milli Savunma Bakanlığı'na bağlı bir Genel Kurmay Başkanlığı modelini yadırgayan anlayışların adeta ulusal çıkarın ne olduğunu tespit sorununu, silahlı kuvvetiere ihale ettikleri görülmektedir. Oy­ �ıı bir parlamentonun en önemli görevi , kendi varlık nedeni olan de­ mokratik temsil ve meşruiyet ilkelerini korumak ve toplumsal sa­ vunmanın gereklerini tanımlamak, bu tanıma uygun siyasi, yönetsel mekanizmalar geliştirmektir. Askeri Şura tarafından hazırlanan ve devletin en temel organlarının ilişkilerini düzenleyen bir tasarının TBMM'nde bu düzeyde tartışılabilmesi, meclisin meşruiyetini işle­ mez hale getirmiştir. Kanaatimce, 12 Mart faşizminin önemli daya­ naklarından biri, meclisin kendi meşruiyetini zedeleyecek biçimde, doğrudan ordunun hazırladığı yasa tasarılarını görüşüp onaylaması­ dır. 12 Eylül döneminde de Genel Kurmay Başkanı'nın siyal sistem içindeki özerk yapısı korunmuştur. Ayrıca kamu güvenliği, kültür, sivil eğitim ve öğrenim alanlarında da Genel Kurmay Başkanı' na önemli yetkiler verilmiştir. (YÖK'e üye seçme hakkı, Atatürk Kül­ tür Dil ve Tarih Yüksek Kurulu'na üyelik vs.) Genel Kurmay Baş­ ka"nlığı-MGK -MGK Genel Sekreterliği- askeri ve sivil istihbarat te­ melinde devletin çelik çekirdeğinin "karargah" bölümü açıklığa ka­ vuşmaktadır. İ letişim ve koordinasyon kanallarının disiplinli işlerli­ ği temelinde "karargah" her türlü bilgi akışı ve toplumu, devleti ağ gibi saran iç istihbarat kaynaklarıyla hızlı, eksiksiz bir siyaset plan­ laması faaliyeti içindedir. Bu ölçüde güçlü bir devlet ve yönetim "teknolojisine" hükümet veya parlamento devletin görünen yüzünü düzenleme anlamında katkıda bulunmaktadır. Ordu, seçimle gelen yönetim ortaklarına karşı hiyerarşik gücü ve olağanüstü örgütüyle rahatça üstünlük kurabilmiştir. Bu konuda ordunun en büyük yar­ dımcısı sivil "devlet politikacılarıdır". Devlet politikacılarının ordu yaklaşımlarını formüle etmekte temel alınabilecek alan "sıkıyöne­ tim" rejimidir.

39

Sıkıyönetimler

T.C. 29 Ekim 1923'den, 1 9 Temmuz 1 987 tarihine kadar geçen 63 yıllık sürenin 25 yıl, 9 ay, 18 gününü sıkıyönelimle geçirdi.n Ya� ni tüm cumhuriyet tarihinin % 40' ı sıkıyönetim koşullarında yaşan­ dı. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri 25 yıl 9 ay 1 8 gün boyunca ülkeyi sıkıyönetimsiz yönetemediler. 19 Temmuz 1987 'den bugüne kadar ülkenin neredeyse yarısında olağanüstü hal uygulandığı da bi­ linen bir gerçek. 1 925 yılında (Şeyh Sait İsyanı) konulan Takrir-i Sükun dönemi sıkıyönet imi, kendinden sonra uygulamaya koyula­ cak sıkıyönetim uygulamalarının modeli gibidir. Bu dönemde olağa­ nüstü yelkilere sahip İstiklal Mahkemeleri kurulmuş, bunlardan \:>iri bölgede görevlendirilirken, diğerleri sıkıyönetim bölgesi dışında ha­ rekete geçmiştir. Ülkedeki tüm muhalefet ortadan kaldırılmış, çok sayıda gazete kapatılmış ve muhalif yazarlar İstiklal Mahkemesine gönderilmiştir.34 Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası'nı kapatan sıkı­ yönetim idaresidir. Şeyh Sait İsyanı 62 gün sonra bastırılmasına rağmen sıkıyönetim dört kez uzatılmış, ı 926 yılının sonuna kadar yürürlükte kalmıştır.

Ayrıca bu dönemde sıkıyönetim mahkemelerinin verdiği idam ceza­ larının meclisin onamasına sunulmadan hemen uygulanmasını sağ­ lamak üzere 3 ı Mart ı 34 1 tarihli ve 595 sayılı yasa kabul edilmiştir.

"Takrir-i Sükun" sıkıyönetiminin kendinden sonraki dönemler bakı­ ınından da önem taşıyan totaliter anlayışını Ali Fuat Cebesoy şöyle tanımlamaktadır: "İsmet Paşa'da Fethi Bey gibi cumhuriyet ve de. ınokrasi manzumesini teşkil eden iktidar, muhalefet ve matbuatı bir-

40

birinden ayırmayarak bu demokrasi cihazını muhafaza etmek sure­ tiyle, hem Şark İ syanı'nı olduğu yerde imha ve hem de inkılabları memlekette tatbik edebilirdi. Neticede memleket totaliter bir idareye girmez ve bilakis cumhuriyet rejimi, tedrici bir sürette kuvvetlenir­ di. Yirmi yıl gibi bir zaman bu rejim geriye kalmazdı. iktidarın o za­ manlardaki İcraatının rej ime ait kısmı hakkındaki hükmü tarihimizin bitaraf tetkikine bırakıyorum.'5 Daha sonra yaşanan 1 930 Menemen olaylan esnasında da sıkıyönetim gündeme getirilmiş, Il. Dünya Sa­ vaşı süresince de Türkiye sıkıyönetim altında yaşamıştır. Ancak sa­ vaşın sona ermesi sikıyönetimin sürmesine engel teşkil etmemiştir.

1 946 seçimleri sonrasında sıkıyönetim organları açıkça iktidar yan­ lısı bir tutum içinde olmuşlar, Yeni Sabah ve Gerçek gibi muhalif gazeteler S ıkıyönetim komutanlığı ' nca süresiz kapatılmışlardır.

1 946 sonrası çok partili dönemin ilk meclisinde görüşülen sıkıyöne­ time DP kanadı karşı çıkmıştır. Ancak bıi görüşmelerden on gün sonra İ stanbul'da yapılan "komünist tevkifatı" muhalefeti bir miktar rahatlatmıştır. DP'nin kapatılmasına karşı çıktığı İ leri ve Tasvir ga­ zeteleri dışında Sendika, Ses, Zor Gün, Yığın vb. sol görüştü pek çok dergi ve gazete ile bunların matbaalarının kapatılmasına DP'den en ufak bir eleştiri gelmemiştir. Il. Dünya Savaşı sıkıyöneti mi, l 9 Aralık 1947 'de kaldırılmıştı�. Bu dönemde uygulanan sıkıyönetim, Türkiye'de ilginç bir geleneği de başlatmıştır; sıkıyönetim rejimleri­ ne basın desteği. Cumhuriyet Gazetesi Başyazarı Nadir Nadi, 7 Ara­ lık 1 947 tarihli Cumhuriyet Gazetesi 'nde yer alan yazısında şunları yazıyordu. "Bununla beraber altıbuçuk yıldır devam eden olağanüs­ tü idarenin vatandaşları pek sıkmadığını, ferdi hürriyetlere olur ol­ r.ıaz sebeplerle fazla kanşmadığını kabule de mecburuz. Hatta bu hususta biz sıkıyönetim müesseselerinin biraz yumuşak davrandığı­ nı bile söyleyeceğiz" Serserilerle mücadelede sıkıyönetimin polise yardım edebileceğini belirten Nadi, asıl üzerine gidilmesi gereken konuyu şöyle açıklıyor: "Bundan başka yabancı ideolojiterin propa­ gandasını yapan gizli ve açık organiara karşı da son derece hassas bulunmamız şarttır" Bu hassasiyet sıkıyönetim idaresinde fazlasıyla mevcuttu. 1 945 Aralığında Tan, Yeni Dünya gazeteleri ve Görüşler dergisi matbaaları ve iki kitabevi yakıldı , yıkıldı. İ stanbul İşçi Kulü­ bü, İstanbul İşçi Sendikaları Birliği, Türkiye Sosyalist Emekçi ve

41

Köylü Partisi, Türkiye Sosyalist Partisi kapatıldı. Büyük Doğu der­ gisinin yayınına 4 ay için son veri ldi. Aralarında Suat Derviş, Zeke­ riya ve Sabiha Sertel, Aziz Nesin gibi isi ın i erin bulunduğu pek çok kişi tutuklandı. 400 civarında dava dosyasına 53 sanıklı komünistler davası da eklendi. Bu arada ırkçılık ve turancılık sanıkları hakkında açılan dava, TCK'nun bu kişilerin eylemini suç saymadığını her ne hikmetse 3 1 Mart 1947 de keşfeden sıkıyönetim mahkemesince be­ raatle sonuçlandırıldı. Böylece ortaya çıkan sıkıyönetim uygulaına­ ları tablosu ABD'den esen anı i-komünist rüzgarların da etkisiyle da­ ha önceki Takrir-i sükun sıkıyönetiminelen devralınan unsurlara ye­ nilerini ekledi. a) Koyu bir sol düşmanlığı, b) Faşizı ne hoşgörü, c) Sıkıyönetime basın desteği, d) Parlamento içi muhalefetin ancak kendi varlık koşulları ilc il­ gili konularcia ( 1 955), Selanik ' de Mustafa Kemal 'in doğduğu evin bombalanması haberinin İstanbul ve İzmir'de duyulması üzerine özellikle İ stanbul'da Rum iara aiı işyerleri, cvler, kiliseler saldırıya uğradı. Benzer olaylar İ zmir'i kapsayarak 7 Eylül günü de devam etti. Bu arada 6 Eylül akşamı Cumhurbaşkanı Celal Bayar ilc Baş­ bakan Adnan Menderes, Ankara'ya gitmek üzere ırcı: Jc hareket etti ­ . ler. Olayların vehametinden trende haberdar olan Cumhurbaşkanı ve Başbakan aynı gece İstanbu l ' a döndüler. Sonrası nı B ülent Ta­ nör'den i zleye l im : "6-7 Eylül 1 955 olayları üzerine ilan edilen sıkı­ yönetim, Bakanlar Kurulu tarafından değil, olayları izlemek için Ankara'dan İstanbul 'a gitmekle olan Cumhurbaşkanı ve Başbakan tarafından trende kararlaştırılmış, ilan kararı cia ancak beş gün sonra resmi gazete'de yayınlanmıştır." .<ı.

Tarih ve Toplum Dergisi ' nin Eylül I 986 sayısına göre: "Daha 7 Eylül günü yayınlanan "hükümet bildirisinde" şu sat ırlar okunuyor: "Denilebilir ki dün gece İstanbul ve mem leket, esas itibariyle bir kom ünist tertip ve tahrikc ve ağır bir darbeye maruz kalmıştır." .ıı Cumhuriyet Ga zete s i ' nin 9 Eylül günlü sayısının beş sütuna manşeti: Yağınacılığın ve tahrikçiliğin, merkezi Beyrut 'ta bulunan kızıl bir teşkilat tarafından hazırlandığı tahmin ediliyor.

DP ınilletvekil i Fuat Köprü i Li 'ye göre ise, "Dünyanın bu son ay-

42

larının umumi vaziyeti içinde, Asya'da ve Avrupa'da komünist fa­ aliyeti gözden geçirilecek olursa bu hadisenin nasıl ve niçin hazır­ landığı gayet iyi anlaşılır. İ stanbul'da hadisenin başlangıcına, sürat­ le inkişafına, takip ettiği usullere ve gayelere dikkat ttmek dahi bu­ nun bir komünist hareketi olduğunu anlamaya kafidir. Mabetierin yıkılınası tamamiyle bir komünist taktiğidir. Hadise Rumiara karşı husumet kisvesi altında başlaınışsa da, hakikati tamamen bir komü­ nist hareketidir. "Fuat Köprülü 'n ün görüşlerini Türk siyasi geleneği� nin doğal mantıki ucuna taşıyan DP milletvekili Mehmet Özbey, ko­ münistleri şiddelle suçladıktan sonra bunların "söndürdükleri yuva­ ların, yaktıkları mabetlerin, yıktıklan mağazaların önünde hemen asılmalarını" istemiştir. İktidar partisi solun üzerine dikkatleri çeke­ rek, sıkıyönetim idaresine hedefi göstermiştir. Başbakan Adnan Menderes ve Sıkıyönetim Komutanı Korgeneral Nurettin Aknoz'un yetkililere bu doğrultuda talimat verdiği daha sonra ortaya çıkacak, bu arada yakalanan ve aylarca gözaltında kalan solcuların olayla hiç bir ilgilerinin olmadığı anlaşılacaktı. Bu noktada ana muhalefet par­ tisi olan CHP, hükümetin sıkıyönetimi bir iç politika aracı olarak kullanmasından dolayı eleştiriler getirmiştir. Bu dönemde sıkıyöne­ tim komutanlıkları pek çok yasak üreterek, gündelik yaşamın her alanını kışla disiplini alıma �ımaya çalışmışlardır. Daha sonraki uy­ gulamalara aktarılacak olan gündelik hayatın askeri disiplin altına alınınası konusunda traji-komik örnekler vardır. Örneğin: Ankara Sıkıyönetim Mahkemesi'nin ilk kararı, ruhsatsı:z düğün yapmaktan sanık Ali Başvur'a 30 gün hapis cezası vcrilınesidir. ıR DP hükümetleri sıkıyönetim rejimi uygulamalarını tahkikat ko­ misyonu türünden devlet içi örgütlere taşırmışlar, bu kanunla adeta istibdat düzeni arayışına girmişlerdir. Prof. Dr. Cem Eroğul 'a göre Tahkikat Komisyonu i le i lgili yasa "DP diktatoryasına hukuki ze­ min teşkil etmek amacıyla çıkarılan tam bir istibdat fermanı mahi­ yetindedir" .w Bu kanuna tepki gösteren üniversite gençliğinin ey­ lemleri üzerine 28 Nisan 1 960'da sıkıyönetim ilan edilmiştir. Pertev Bilgin'e göre ise, "28 Nisan 1 960 tarihinde İ stanbul ve Ankara'da ilan edilen sıkıyönelimde kararname metnine göre aynı şekilde 'am­ me huzur ve asayişini korumak' gerekçesi ilc ilan olunmuştur. An­ cak 28 Nisan olayları anti-demokratik ve totaliter bir rejimi pekiştir-

43

rnek amacı i le bir TBMM kararı ile olağanüstü ve yargısal yetkilerle donatılmış bir tahkikat encümeni kurulmasını protesto amacına yö­ nelikti. Bu nedenle (sıkıyönetim) totaliter bir rejime geçiş dönemi olarak düşünülmüş olabilir.'><�o Totaliter rejime geçiş konusunda cumhuriyetin kurucularından Ali Fuat Cebesoy 'un uyarıları hatırlatıldığında, böyle bir rejime Takrir-i Sükun sıkıyönetimini kullanarak geçiş konusunda Başvekil İsmet İnönü 'n ün gösterdiği siyasi manevra "yeteneğini", Başvekil Adnan Menderes gösterememiştir. Burada ordunun konumunun her iki dönemde farklı özellikler taşımasının önemi büyüktür. 27 Mayıs 1 960 darbesi ile, ordu fiilen yönetime el koymuş ve fiili iktidar ola­ rak da sıkıyönetimi sürdürmüştür. Bu sıkıyönetim döneminde, yeni rejimi oturtma sancıları çekildiğİnden ve daha çok anayasal temelde bir arayışa gidildiğinden, bilinen tarihsel özelliklerin yanında 27 Mayıs sıkıyönetimi de önceki sıkıyönetim teamüllerine bağlı kal­ mıştır. Sola karşı kampanya, bu dönem de ısrarla sürdürülmüştür.

Dr. Uygur Kocabaşoğlu ' nun tespitine göre, " 1 960- 1 964 radyo yayınlarında görülen özelliklerden birisi de "anti-komünist içerikli programların geçmiş dönemlerle kıyaslanamayacak derecede artış göstermesidir."41 Yine aynı kaynakta yeralan şu sapıama da oldukça önemlidir.

"Bu gelişme, radyonun giderek daha fazla bir 'eğlencelik' aracı­ na dönüştürülmesi gerçeği ile birlikte, genel olarak geniş kitlelerin bilinçlenmesine, özel olarak ise sol düşüncenin güçlenip örgütlen­ mesine karşı bir önlem olarak değerlendirilebilir. Nitekim dünyada anti-komünizm silahının etkisini yitirmeye başladığı, soğuk savaşın giderek hızını kaybettiği bir dönemde, Türkiye'de anti-komünist ya­ yınların artmış olması gereğini daha çok ülkeni n iç dinamiklerinde (emperyalizm olgusunu unutmadan) aramak doğru olur."

Bu saptamalar, gelenektc bir sürekliliği işaret ediyor. Hem solun bastırılması anlamında, hem de sonraki dönemlerde TRT yayın ilke­ lerinin ve programlarının niteliklerinin MGK tarafından belirlenmc­ sine ilişkin yetki!erle donatılması anlamında.

27 Mayıs sonrası rejimin oturması sürecinde, ordu içinde yaşa­ nan Albay Talat Aydemir ve arkadaşlannın yönetimi ele geçirmesi hareketini bastırmak amacıyla 2 1 Mayıs 1963 'de tekrar sıkıyönetim

44

i lan edildi. Bu sıkıyönetim uygulaması da yaklaşık 4 ay sürdü. (An­ kara, İstanbul, İzmir). Sıkıyönetim uygulandığı dönem içinde; I 7.

Kasım 1 963 'de yerel ve 7 Haziran 1 964'de kısmi senato seçinıleri yapıldı. Büyük siyasi çalkantılar içinde İnönü hükümetleri sıkıyöne­ tim kanalıyla silahlı kuvvetiere dolaylı olarak dayalı bir yönetim ku­ rarak, silahlı kuvvetler de bu yolla sıkıyönetim kanalıyla siyasi ge­ lişmeleri deneıleme imkanı buldular. Bu dönemde Ankara Sıkıyönc­ tim Komutanlığı, İçişleri Bakanlığı'na "ıamiın" göndererek, siyasi parti kongrelerini yasakladığını bildiriyordu . '1 Sola karşı bastırıcı ıuıum geleneği bu dönemde de sıkıyönetim uygulamalarına yansıdı. TİP Genel Başkanının Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı sınırları içine sokulnıaması, bu bölge dahilinde bulun­ duğu tespit edildiği takdirde, sınır dışına çıkarılınasının kararlaştırıl­ dığı açıklandı."

Bundan sonraki sıkıyönetim dönemi büyük bir kitlesel eylemlilik temeli üzerine geldi. 1970 yılında işçi sınıfı içinde yaygın bir geliş­ me gösteren DiSK ile ilgili olarak AP hükümetinin Çalışma Bakanı Turgut Toker Türk-İş kongresinde yaptığı konuşmada, "Yeni deği­ şiklik tasarısı ile DİS K ' in çanına ot tıkanacaktır. DİSK varken genel grev hakkını tanımamız· mümkün değildir" diyordu. Bu yasa deği­ şikliğine karşı çıkan işçiler, 1 5 - 1 6 Haziran I 970 günlerinde İzmit­ İstanbul arasındaki i Şyerlerinde direnişe geçtiler. Olaylarda ölenler, yaralananlar oldu. İşçiler polis ve askerle çalıştılar. Bu olayları AP Hükümeti bir "ayaklanma" olarak yoruınladı. Bakanlar Kurulu ' nun olayları ayaklanma olarak değerlendirmesi sonucu 16 Haziran günü saat 2 l .OO'den itibaren İstanbul-Kocaeli ve Gebze'de sıkıyönetim ilan edildi. İç İşleri Bakanı, meclis görüşmeleri sırasında "devletin birliği ve milli bütünlük" konusundaki tarihsel klişeyi tekrarlayarak, "Olayların milli birlik ve bcraberliğimizi bozmak, sınıflaşma şuuru­ nu yaratarak vaıanımızi bölmek, ülkemizi parçalamak hedefine" yö­ nelik olduğunu açıkladı. Böylece, siyasi sistemin "demokrasi" oldu­ ğu kabul eelilen bir ülkede sınınaşına şuuru yaratmanın vatana iha­ netle eşdeğer olduğu İç İşleri Bakanı tarafından rahatlıkla teyid edil­ di. Sıkıyönelimle i lgili görüşmelerde Güven Partisi grubu adına söz alan Prof. Dr. Feyzioğlu, "Partileri ne olurs<ı olsun, sıfatları ne olur­ sa olsUn, bütün hürriycıçiler, bütün mill iyctçilcr, bütün Mustafa Ke-

45

ınal ' ler. koınünizıne karşı birleşiniz"44 çağrısını yaptı.

Bu arada söz alan Süleyman Demirel, yurdun her köşesini huzur ve sükuna kavu�turınakta en çabuk netice alınacak çarenin sıkıyöne­ tim olduğunu bclirtiyordu. Her kritik toplumsal dönemeçte sıkıyö­ netim rejimine ve meclis çoğu nluğuna dayanarak ordu ağırlıklı bir yönetime geçişi savunan an layışa, eski MBK üyesi Ahmet Yıldız şu sözlerle karşı çıkıyordu: ··ordunun sosyal çalkalanınalara karıştınl­ masını ve hak isteyenlere karşı bir baskı gücü gösterilmeye çalışıl­ ınasını çok sakıncalı bulmaktayız."•; Ayrıca CHP adına İsmet İnönü. işçilerin haklı nedenleri buluna­ bileceğini, bu bakımdan sıkıyönetim idaresinin dikkatli olması ge­ rektiğini savunuyordu. Ancak bu sıkıyönetim döneminde de sıkıyö­ netim idaresi, trafik düzensizliğindcn, turist lere yardım edilmesine kadar herşeye cl atıyor.

1 6 Eylül 1 970'dc de Faik Türü n yayınladığı bildiriyle, sonraki gelişmeleri öneeleyen ilginç bir notu tarihe kaydecliyordu.

"Yurdumuzun bütünlüğünü ve millet beraberliğini bozmaya yö­ nelen hareket ler, nereden ge lirse gelsin, bunclan sonra da silahlı kuvvetleriınizi karşısında bulacaktır. Çünkü bu kuvvetlerin v azifesi Türk yurdunu ve anayasa ilc tayin edilmiş olan Türkiye Cumhuriye­ tini korumak ve kollamakt ır. Bu vazifenin ifasında ·kanunlarımızın imkan verdiği her vasıtanın mutlaka kullanılacağı bilinmelidir."4" ( 1 6 Eylül 1 970 tarihli ve 27 sayılı bildiri) B urada sözü edilen kanu­ nun, askeri darbelerin yasal gerekçesi haline gelen, ordu içi hizmet yasasının "koruma ve kol lamaya" i lişkin maddesi olduğu 1 2 Mart 'ta anlaşı lacaktır. İlginç olan nokta 1 5- 1 6 Haziran'ı "ayaklanma" olarak gören siyasi iktidarın, "sözde" sivil demokratik sağduyu düzeyidir.

1 5- 1 6 Haziran olayları üzerine bir i nceleme yayıniayan Kemal Sül­ kcr, bu kitapta: "Sıkıyönetim Komutanlığı, pek çok kişiyi, sendi ka yöneticilerini ve DİSK sorumlularını gözaltına aldı, tutukladı, yargı­ lad ı . Bir kısım işçiler, gösteri yürüyüşleri ya�asına aykırı davran­ maktan hüküm giydi ler. D İS K yöneticileri ve beraber yargılanan lar, üç ay süren sıkıyonctim boyunca yargılandı; ancak duruşmalar biti­ ri lemedi . Dosya Adiiye ' ye 4. Ağır Ceza Mahkemesi ' ne verildi. ' Mahkeme san ıkların tutuklu kalmasını gerekıiren neden bulmadı ve heps i n i tahl iye elli.""

48

şöyle ifade etti: "Aşırı sağ eğilimli kişi ve kuruluşların gerçek dışı ihbarları elerhal ele alınarak, bazen ihbarcia bulunınaları tahrik edile­ rek nice masum kişiler cezaevlerinde gözetim altına alınmış ve son­ ra asl ı çıkmayınca serbest bırakı lrnışsa da ihbar edenler hakkında hiç bir takibaıt yapılrnarnıştır."10 Dönem in işkence mekan izmaları ve i�kencc olayları i le i lgili olarak, DP sözcüsü Faruk Sükan'ın söyledikleri, işkence olgusu açı­ sından Türkiye'de "devlet politikacıları"nın düşüncelerini ve resmi devlet görüşünü açıkça belgeler niteliktedir. Sükan, "Milletlerarası komünizm, hür dünyayı Türkiye'den ve memleketimizi batı alemin­ elen ayırabilmek ve bizi yalnız bırakabiirnek için, olağanüstü şartla­ rı ve sıkıyönetimin bazı tasarruf ve tatbikatını koz olarak kullan­ maktadır. Filhakika Türkiye'de gözaltına alınanlada tutuklananlara zulüm ve işkenceler yapı ldığı, insan hak ve hürriyetlerine tecavüz edildiği, fikir ve düşünce serbestisini n kısıtlandığı yolunda iddia ve i ftira kampanyası, alabildiğine işletilmektedir" diyor.;' Ancak sağ part ilerin "işkence i ftiralarını önleme" kampanyaları­ nın ne kadar desteksiz olduğu ortaya çıktı. Somut olaylar bir yana, İstanbul S ıkıyönetim Komutanı Orgeneral Faik Türlin'ün 7 Şubat 1 974 tarihli Hürriyet Gazetesi 'nde işkence iddialarının bir kısmının doğru olabileceğini bizzat kabul etıi.

12 Mart döneminde parlamento, Türk siyasi yaşam ının ikili meş­ ruiyet yapısındaki meşruiyet kaynaklarından biri olma özel liğini tü­ müyle yitirdi. Kurtul Altuğ' uı1" 12 Mart ile ilgili kitabında bel irttiği gibi : Eri m Hükümeti, s ıkıyönet im i lanı kararını dönemin Genel Kurmay Başkanı 'nın emriyle aldı. 28 Eylül 1 97 1 'de bir açıklama yapan Orgeneral Faruk gürler ise : "Reformlar için oylaına ve taktik istemiyoruz. Gerileyeceğimizi sananlar aldanıyorlar" diyerek karar­ lılıklarını ifade etti. Silahlı kuvvetlerin bu dönemde hükümet, parla­ mento ve siyasi partiler üzerinde politika belirleyici ve emredici bir etkisi vardı . Pertev B i lgen, sıkıyönelimle i lgili yapıtında, "Örnek ol­ rak verdiğimi;_ sıkıyönetimler (28 Nisan 1 960 ve 12 Mart sıkıyöne­ timi), ister B abinlar Kurulu 'ndan, ister parlamentodan, ister Silahlı Kuvvetler' den gelsin, fakat aniaşına sağlamak suretiyle birer darbe nitel iğindedir" demektedir. Darbenin ort a k l ar ı , asker "devlet politi­ kacısı" koa l i syonudu r. Bu dönemde parlamento açık t u t u l m u ş , an-

49

cak siyasi iktidar tümüyle emir komuta zinciri içinde kullanılmıştır. ı 2 Mart darbesinin niteliğini, ı 2 Mart'ta, Deniz Gezmiş, Hüseyin İnan ve Yusuf Aslan 'ın "idam" emri ni veren sıkıyönetim Mahkeme­ si B aşkanı Ali Elverdi, AP'ye giriş töreninde şöyle açıklamıştır: "Asker olarak vatana ve m illetime 32 sene hizmet ettim. Bu süre içinde çok tehlikeli ağır ve mesuliyetli işler yaptım. askeri görevleri­ min yanında ORDUYA DÜŞEN POLİTİK GÖREVLERDE yaptım.

Bütün yaptıklarıını ınilletiın için az buluyoruın."52 1974 Kıbrıs Barış Harekatı ile 14 ilde ilan edilerı sıkıyönetiın , büyük sorunlar yaratınaıııış, ancak I . MC hükümeti dönemi de dahil defalarca uzatılmıştır. Kıbrıs Harekatının dış güvenlik ihtiyacı ile bağlantılı olan sıkıyönetiın , Sadi lrınak döneminde de yürürlükte kalmış, daha sonra 1 . MC hükümeti döneminde de sürdürülmüştür.

B u hükümetin İ ç İşleri B akanı Oğuzhan Asiltürk, sıkıyönetimin meclis görüşmelerinde, artık geleneksel hale gelmiş olan sıkıyöne­ timle ilgili "devlet önergesi"ni tekrar etmiş ve "ülkemizde cereyan eden ideolojik amaçlı amme nizarnını bozucu, milli birlik ve gücü­ müzü sarsınaya matuf faaliyetler ve olaylar ciddiyetinden hiçbir şey kaybetınemiş, onu aynen muhafaza etmiş durumdadır"5·1 görüşünü dile getirmiştir. l 975 sıkıyönetimi, 1 2 Mart'ta başlayan ve Türkiye'nin sıkıyöne- . tim geleneklerine yeni bir boyut daha ekleyen işçi-sermaye ilişkile­ rine müdahale konusunda i lginç bir adını atmış, Türk-İ ş 'e bağlı Teksif Sendikası, 45 bin dokuma işçisini ilgilendiren toplu iş görüş­ melerini İstanbul Merkez �omutanlığı 'nda işverenle yapılan ve sa­ baha kadar süren görüşmelerde bağıılamak zorunda kalmıştır. "Dün­ ya Demokrasi Tarihi"ne geçecek bu olayın, sanırız ilk qlma onuru nazilere ve "bize" aittir. Bu uygulaınaların fikir babası, 12 Mart'ın İ stanbul Sıkıyönetim Komutanı Faik Türün'dür. 1 97 1 SEKA gre­ vinde, İ zınit 'e giderek (25 Ekim), senjika ve işveren temsilcileriyle bir toplantı yapan Türün, toplantıda, işverenin öneriletini sendikacı­ lara, kabul edip etmediklerini sormuş, edeıneyeceklerini bildirmeleri üzerine, grevi n durdurulınasını eınretıniştir. Böylece, YI-IK sözleş- ­ ıncierine varacak olan çizgide, merkezi devletin sermayeyi temsil eden tutumu sıkıyönetim rejimlerinde iyice netleşmeye başlamıştır.

A-ncak bu tutumun, grcv kıncı yanının çok açık olması, başlangıçta

50

sol akımlarla sınırlı, geleneksel bastırıcı devlet işlevinin, uzun süre kontrol altında tutulan işçi sınıfı kökenli toplumsal muhalefeti de yeniden gündeme alıp bastırmaya yöneldiği biçiminde anlaşılmalı­ dır.

1 978 yılı, Türkiye Tarihi'nin önemli dönüm noktalarından biri­ dir. 1 9-24 Aralık tarihleri arasında, Kahramanmaraş'da yaşananlar, "cehennem sayfaları" olarak tarihe geçecektir. Dönemin Başbakanı Bülent Ecevit, 1978 sıkıyönetimini şöyle anlatınaktadır: " 1 978 'de hükümeti kuruşumuzun ardından bir yıla yakın süre, sıkıyönetim ilanı için bazı siyasal çevrelerin yoğun baskısı altında kalınıştık; fakat bunlara karşı direnıniştik. Silahlı Kuvvetleri asli gö­ revinden uzaklaştırınayı ve siyasal zemi ne çekmeyi doğru buhnu­ yorduk. Ancak K. Maraş'daki acı olaylar üzerine, sıkıyönetim ilanı­ na, kendimizi mecbur hissettik. Zaten sanırım, K. Maraş olayları, bazı çevrelerce, bizim sıkıyönetim ilanına zorlamak için tezgahlan­ ınıştı. "" 1 978 Sıkıyönetimi, "Anayasanın tanıdığı hür demokratik düzeni, temel hakları ve hürriyetleri ortadan kaldırınaya yönelik yaygın şid­ det hareketlerinin kesin belirtilerinin ortaya çıkınası" gerekçesiyle 25 Aralık l 978 'de ilan edilmişti. l 3 ilde ilan edilen sıkıyönetimin coğrafi alanı ile ilgili ilk itiraz, MHP Genel Başkanı A. Türkeş'den geldi. Türkeş, Diyarbakır, Hakkari·, Mardin, Adıyaman ve Tunce­ li'de neden sıkıyönetim ilan edilmediğini soruyordu.'' O arada dö­ nemin Başbakanı Ecevit'in J 989 yılında yaptığı bir aç ıklaınad<< "Sağ�:ı militan güçlerin etki nl iklerini yoğunlaştırdıkları, o zaman 'hilal ' denilen bölgeyi oluşturan bazı Orta Anadolu illerinde de sıkı­ yönetim ilan etmeyi düşündükleri" bilgisi yeralıyordu. " ...... Ben hilal denilen bölgedeki illerden bazılarının sıkıyönetim kapsamına alınmasını istedim. Fakat sayın Evren, ' Kuvveıimiz yet­ mez. ' gerekçesiyle bu illerde sıkıyönetime razı olmadı. Kuvvetimiz yetmez gerekçesi de doğal olarak karşı çıkılamayacak bir gerekçey­ di."56 Ancak her nedense daha sonra, 7 ilde daha sıkıyönetim ilan edilmesi, herhangi bir kuvvet problemi yaratmadı.

Türkiye'de, l 978 başından itibaren faaliyet içinde olan "sıkıyö­ neıim partisi", 24 Nisan 1 979'da sıkıyönetim ilan edilen 7 Doğu ili­ ne, 19 Şubat 1980'de İzmir ve Hmay'ı, 20 Nisan 1 980'de Ağrı 'yı da

51

katarak amacını gerçekleştiriyordu. Böylece MHP ile Genel Kur­ may Başkanı ' nın üzerinde durduğu tüm illerde sıkıyönetim ilan edi­ liyor, ancak "hilal" bölgesi bunun dışında tutuluyordu. 1 978 yılında "Sıkıyönetim İlan Partisi", K. Maraş Ka�üamını politik bir fırsat olarak değerlendirmeyi ihmal etmiyordu. K. Maraş Davası Gerekçe­ li Hüküm kitabında yeralan bilgiler fırsatı n nasıl yaratıldığını göste­ riyor. "22 Aralık 1 978 gün ve 3890 sayılı yıldırım telsiz mesajı ile cenaze töreninde çıkan olaylar karşısında ilin mevcut kuvvetleri, ci­ var illerden gelen kuvvetler ve ilcteki 3. Tabur yetersiz kaldığından bahisle, muhtemel büyük olayları önlemek için yeter miktarda kuv­ vetin en seri şekilde K. Maraş iline gönderilmesinin İçişleri Bakanlı­ ğı ve 5. Zırhlı Tugay Komutanlığı'ndan istenildiği" bilgisi bulunu­ yor. Ancak bu kuvvet isteğine yanıt bile verilmiyor. Oysa K. Ma­ raş'a büyük miktarda güvenlik kuvveti yığına imkanı var. 22 Aralık 1 978 günü öldürülen iki sol görüşlü öğretmenin cenaze töreni için, İçişleri Bakanlığı' na yıldırım mesajlar gönderiliyor, ama beklenen kuvvet -nedense?- gelmiyor. 22 aralık günü saat 16.20'de, K. Ma­ raş'ı şiddete boğan güçlerin temsilcileri, Gerekçeti Hüküm'de yera­ lan bilgilere göre, Ulucarrii karşısındaki bir dişçinin bürosuna geli­ yorlar. B urada Jandarma kıdemli yüzbaşı ve belediye reisi ile görü­ şerek ilk ultimatomu veriyorlar. "Sağ topluluğun temsilcileri, okul­ lardaki tahriklerin kalkmasını, karakollardaki baskıların <>ona erdiril­ mesini, devlet dairelerindeki , sol görüşlü memur ve işçilerin tahrik­ lerinin önlenmesini, okulların polis yerine asker tarafından korun­ masını, cenaze defin töreni yapılmamasını, solcu polislerin ve solcu öğretmenierin derhal tayin edilmesini, Pol-Der ve Töb-Der' i n kapa­ tılmasını istemişler, bu istekler il valisine iletilmiştir."57 Sıkıyönetim İlan Partisi 'nin, Maraş'daki güçlerinin ağzından dile getirilen bir iktidar programı gibi yorumlanabilecek bu istekler, o dönemin "cehennem" atmosferini yankılıyor. Ecevit hükümetinin İçişleri B akanı İrfan Özaydınlı -gazeteci Erbil Tuşalp' in yazdıkları­ na göre58 Korgeneral İbrahim Şenocak'a şunu soruyor: "Paşam, eğer kuvvetlerimiz yetişmiyorsa Sayın Başbakanı, Sayın Genel Kurmay B aşkanı ' nı arayıp, yeniden kuvvet isteyeyim." Şenocak'ın yanıtı ise S ıkıyönetim İlan Partisi ' ni n politik iradesi ile uygunluk göstermek­ tedir; "Sayın Özaydınlı, size saygım ve sevgim sonsuz, ama ben

52

emirleri Genel Kurmay B aşkanı'ndan alırım". Kahramanmaraş Va­ lisi'nin yardım talepleri gibi, İçişleri Bakanı 'nın kuvvet talebi de Sı­ kıyönetim İlan Partisi tarafından geri çevriliyor. "Gerekçeli Hü­ küm 'de, "Olay tarihinde, Türkiye'de demokratik anlamda sol çizgi­ de bir program izleyeceğini öne süren bir siyasal kadro TBMM'den güvenoyu alarak iktidar olmuştur. Bu siyasi görüşü benimsemeyen, aşırı sağ siyasal görüşteki kuruluş ve kişiler, iktidarın anayasal yol­ larla değil de şiddet eylemleriyle zayıflatılıp yıpratılarak sonuçta is­ tifasını sağlamak için, sade vatandaşları tahrik ve teşvik ettikleri bi­ linen bir gerçektir. İşte uzun süreden beri yapılagelen bu tahrik ve teşvik SOflUCu, K. Maraş ilinde 23 Aralık 1 978 Cumartesi günü sa­ bah erken saatlerden itibaren binlerce sünni vatandaş sokaklara dö­ külmüş, 25 Aralık 1 978 günü akşamına kadar K. Maraş 'da devlet güçleri zaafa ·uğratılmış ve Şehre sokaktaki güçler hakim olmuş­ tur."59 Dev!et güçlerinin S ıkıyönetim Partisi' nin politik irade ve et­ kinliği doğrultusunda hareket etmesi neticesinde K.Maraş, faşist çe­ ten i n sokak güçlerine bırakıldı. Bu iradenin tercihleri doğrultusunda faşist çetenin sokak güçleri nin temsil elliği siyasi misyon lehine fiili durum yaratılarak ve olayların önlenmesi için Maraş'a devlet kuv­ veti yığılmayarak, sıkıyönetime ve sıkıyönetim rejiminden de 1 2 Eylül'e giden yol açıldı.

Maraş katliamını öneeleyen günlerde, 1 978 Kasım ayında Albay Türkeş, MHP Ankara il kongresinde, CHP hükümetine karşı "milli ittifak" ve "milli direniş" çağrısı yapıyor�0, 1978 yılı sonlarında da MHP Genel Başkanı, örneği bir sivil parti açısından sadece Türki­ ye'de görülebilecek bir açıklama ile ortaya çıkarak, "ii lke yönetimi­ nin yetki ve sorumluluğunun, askeri yönetime devredilmesini" isti­ yor, bunu bir genel idare kurulu bildirisi olarak da dekiare ediyor­ du.�1 1 978 sıkıyönetiminin meclis görüşmeleri de bilinen klişelerin tekran mahiyetinde oldu. K.Maraş katliamını gerçekleştiren sağ çe­ tenin varlığına rağmen, MSP grubu adına konuşan Hasan Aksay, "Bu işi halletmek için nereden başlamak lazım? Komünistlerden ..

Evet, komünistler, devleti, rej imi yıkmak için senelerden beri bu memlekette vargüçleriyle çalıştılar." görüşünü tekrarladı.

MHP sözcüsü Sadi Somuncuoğlu, Başbakan Ecevit 'i, "sanki bu

53

komünist canilere hizmet anlayışı içinde imiş gibi tehlikeli kışkırı­ maları ve bölücü gayretini sürdürmekle suçladı. AP grup sözcüsü de daha çok hükümeti suçlayan bir konuşma yaptı. İktidar partisi CHP' nin görüşlerini açıklayan Bayram Turançetin ise: "K.Maraş olayı, olağan bir olay olmadığı gibi, tasavvur edilemeyecek olaylar için nasıl davranması gerektiği konusUnda eğitilmemiş sivil yöne­ tinıle de önlcnecck nitelikte değildir." dedi. İktidar partisi adına ya­ pılan açıklama, Türkiye'de parti hükümetlerinin daha önce K.Maraş olayı ilc ilgili olarak anlattıklarımız ışığında devlet için istihbarat, güç kullanma, politik irade geliştirme, askeri otoriteyi kontrol etme konularıncia içinde bulundukları işlevsiz durumun itirafı gibidir. Bu arada bir konuşma yapan Turan Güneş' e göre; " 1 950 yılından beri hangi parti iktidarda olursa ulsun, sivil siyaset adamlarımızın, iste­ yerek ya cia istemeyerek, bazen hiikümet, bazen idare planında Si­ lahlı Kuvvelerimizin yardımı olmadan siyasi hayatımıza düzen ver­ emedikleri de açık ve gerçek bir vakıadır." Bu dönem sıkıyönetim­ leri konusunda part i hikümetinin sıkıyönetim komutanlarını koordi­ ne etmek ve denetiemek konusunda aldığı tedbirler "sivil politikacı­ lar" tarafından sert eleştirilere uğruyor. TBMM'nde AP sözcüsü Turgut Toker şöyle diyor; " Yetkiler, bu kanuna göre ( 1402 sayılı sıkıyönetim yasası) doğrudan sıkıyönetim konutaniarına verilmekte­ dir. ... Sıkıyönetimde, sıkıyönetim komutanları sorumludur. Sıkıyö­ netim komutanları tek yetkilidir. bu yetkiler sınırı içinde tedbir al­ mada komutanlar, takdir hakkına sahiptir. Bu yetkiyi ve bu takdir hakkını ne kullanmaya, ne de bu yoldan müdahaleye kimsenin yet- . ki si yoktur, Başbakan olsa bile ...

Sıkıyönetim uygulamalarından dolayı TBMM' ne karşı sorumlu olan Başbakan 'ın, sıkıyönetim görevlilerini denetleme yetkisine sa­ hip olmadığın ı ileri sürmek, yönetimin askerlere devri dışı nda daha önce ileri sürülen görüş!ere bir atıf değilse nedir acaba?

1 978 sıkıyönetimi, coğrafi alanı genişletiterek defalarca uzatıldı ve AP azınlık hükümeti döneminde de yürürlükte kaldı . Ancak bu­ rada MHP' nin koşullu desteği söz konusuydu . Uğur Mumcu'nun MHP genel başkan yardımcısı S adi Somuncuoğlu ' ıı a dayanarak yazdıklarına göre, Somuncuoğlu, "Hükümetle sıkıyönetimin deva­ ınında anla�tık. Ama kadrolar değişecek" dcnıı; k l c cl i r."2 A P azı n lık "

54

hükümeti i le birlikte 1 978 başından itibaren programını yürürlüğe koyan "Sıkıyönetim İlan Partisi", coğrafi alanını genişlettiği sıkıyö­ netim üzerinde "eşgüdüm" kibarlığı adı altındaki son denetim kırın­ tılarına da son veriyor ve sıkıyönetim askeri mahkemeleri' nde gö­ revli bazı yargıç ve savcılar, MHP'nin isteği doğrultusunda değişti­ riliyordu. AP B ursa milletvekili Ali Elverdi, 'Sıkıyönetim içinde bir kaç çürük yumurta vardı, değişti. Ankara zayıftı, şimdi Ankara Sıkı­ yönetim komutanlığı'na sınıf arkadaşım geldi." açıklamasını yapı­ yordu.r.3 S ıkıyönetim süresince ( 1 978 Aralık ayından, 1 8 Ağustos 1 980 tarihli görüşmelere kadar), yaklaşık bir ay sonra işlevine son verile­ cek parlamentoda tüm grup sözcüleri silahlı kuvvetiere güven konu­ sunda "birlik ve beraberlik" içinde davrandılar. İşte örnekler: Sıkı­ yönetimin birinci kez uzatılınası görüşmeleri sırasında, AP sözcüsü Turgut Toker, "Adalet Partisi gruplarının, Türk Silahlı Kuvvetle­ ri' ne engin güvenini burada belirtirken ve her sahada başarısını yü­ rekten dilerken" biçiminde sözlerini bağlamış; sıkıyönetimin uzatil­ ması son kez görüşülürken de göreve başladıkları tarihte faşist terör büyük tırmanış gösteren, Demirel hükümetinin İçişleri Bakanı Or­ han Eren, Burada, başarıyla ve üstün bir görev anlayışı ve feragatle hizmetleri sebkeden (ilerleyen) sıkıyönetim komuıanlarımıza teşek­ kür etmeyi borç bilirim" açıklamasını yapmıştır. Şubat 1 979'da CHP sözcüsü Erdoğan Bakkalbaşı, "Türk Silahlı Kuvvetleri, her gö­ revi her zaman milletine yaraşır biçimde yerine getirmiştir; bundan sonra da yerine getireceğine i nancı m ız ve güvencimiz tamdır' . görü­ şünü dile getirmiştir. Ağustos 1 980'de CHP grubu adına, mukbil Abay'da "Acımız, yakınmamız silahlı kuvvetlerimizin örnek bir so­ rumluluk anlayışıyla yürütmeye çalıştığı sıkıyönetimin işlemesinden değil, sıkıyönetimi gerektiren ağır koşulların her gün bira daha ağır­ laşarak sürüp gitmesindendir." demiştir. Bu konuşmanın yapıldığı sıralarda, ordunun yönetime el koyma planları çoktan hazır hale ge­ tirilmiş ve askeri biriikiere dağıtılınıştı bile. Ancak sözcü, sıkıyöne­ tim iyi çalıştığı halde sıkıyönetimi zorunlu kılan nedenlerin ağıdaş­ ma gerekçesini açıklama zahmetine katlanmıyordu. I 978 sıkıyöneti­ mi ilk kez uzatılırken, MSP sözcüsü Oğuzhan Asiltürk'de, "Ordu­ muzun işin içine girdiğini görüyoruz. Olayın kökleriile inilnıesi ge-

55

reğ i n i , S ilahlı Kuvvetlerimiz'in en duyarlı şekilde ele aldığından eminiz." diyordu. İşin içine girerek olayların köküne nasıl indiğini, 1 2 Eylül 'de parlamentoyu kapatarak gösteren Silahlı Kuvvetler'e MHP'de güvenini tazelİyor ve sıkıyönetimin tüm Türkiye'yi kapsa­ mına alması gerekliliğini savunuyordu.<>� Mehmet Ali Birand'ın " 1 2 Eylül, Saat 04.00" kitabında belirttiğine göre: MHP görüşüyle para­ lellik içinde, sıkıyönetim uygulamasının ilk altı ayı sona erdiğinde bir sıkıyönetim komutanı; "Ya bize tam yetki verilir, duruma el ko­ yar ve bu işin dibini, bildiğimiz gibi ve illeriınizi de güvence altına alır, kuruturuz. Yoksa biz yapacağımız herşeyi yaptık. Başka gücü­ müz de kalmamıştır." diyordu. Mehmet Ali Birand'a göre; " 1 979'un daha ilk günlerinden başlayıp, 13 Aralık gününe kadar, aşamalardan geçerek 'müdahale'nin dertleşme ve sohbet çerçevesinden çıkıp ke­ sinleştiği yıldır. Bu kesinlik, Em. Korgeneral Adana-Hatay Bölgesi Sıkıyönetim Komutanı Nevzat Bölügiray'ın anılarında yazdıklarıyla daha ilginç bir boyut kazanıyor. 2 Nisan I 980 tarihinde Genelkur­ may Başkanı, Deniz Kuvvetleri Komutanı, Hava Kuvvetleri Komu­ tanı ve Jandarma Gene!' Komutanı 'nın Adana 'ya gelecekleri Böligi­ ray'a bildiriliyor. Ordu Komutanı Org. İbrahim Şenocak' ı da haber­ dar etmesi isteniyor. Yapılan toplantıda Kenan Evren, "Senden önce İstanbul'a gittik. Ünığ Paşa da artık bir müdahaleui..rı zorunlu oldu­ ğunu bildirdi. Sonra da buraya gelip seniıi görüşünü öğrenmek . iste­ dik. Artık bundan sonra başka çözüm yolu kalmadı." diyor.

B ölügiray'ın yazdıklarına göre, 2 Nisan toplantısında Kenan Ev­ ren -arkasına yaslanırken- şöyle diyordu : "Yönetime el koyduktan sonra hemen çekip gitmek yok ha . . En az 4-5 yıl iş başında kalaca­ ğız. Emeklilik de yok ... "''5 1 2 Eylül 'ün askeri yönetiminde, sıkıyönetim kanunu defalarca değiştirildi ve en son ANAP döneminde de üç değişiklik geçirdi.

Türkiye'de cumhuriyetin hemen her önemli dönemecinele sıkıyöne­ tim uygulandı. Olağanüstü yönetim, olağan hale getirildi. Sivil ikti­ darlar, ülkenin siyasi soru nlarının çözümü konusunda sıkıyönetim rej imi temelinde, orduyla pek gizli olmayan bir "birlik" içinde oldu­ lar. 26 yıllık sıkıyöneti m ler boyunca, sivil yöneticiler, sıkıyönetim üzeri nde bir denetimin, "demokratik meşruiyetleri" açısından öne­ mini kavrayamadılar. Sanki sıkıyönetim uygulamalarını gerçekleşti-

56

renler askerler değilmiş gibi, askerleri hukuk dışı uygulamalarda bi­ le eleştirmekten kaçındılar. Böylece, "tabu"lar üzerine kurulu bir si­ yaset ve biçimci bir devlet anlayışı kendi denetim ve eleştiri hakları­ na sahip çıkmayı hafsalaları almayan bir parlamento yaratmış oldu­ lar. Bu durumun en önemli nedenlerinden biri de silahlı kuvvetlerin "otoriter ve gücü tartışılmaz" bir siyasi parti gibi algılanmasıdır. İk­ tidara ne zaman geleceği belli olmayan bu en güçiii parti karşısında, ilişkileri bozmama mantığı, sivil siyasetçiyi varlık koşulu olan "temsili-demokratik meşruiyet" ilkesinin dışında siyasi davranışlara alıştırdı. Bu arada, devlet politikacılarının yarıında "sayın muhbir vatandaşlar" da sıkıyönetimlerin en büyük destekçisi oldular. Bu konuda i>aiversiteden parlamentoya kadar her kurumu içine alan ih­ bar salgınının -sık�yönetim arşivleri eğe� açılabilirse- incelenmesi, konunun toplumsal ahlaki çürümüşlük boyutunu sergileyecektir.

1 980 yönetiminde yapılan düzenlemelerle, 2342 sayılı yasanın 1402 sayılı Sık�yönetim Kanunu 'na getirdiği bir ek ise, sıkıyöneti­ min kendileriyle doğrudan ilgili bireysel işlemlerine zaten bugüne kadar yasal başvuru araçlarıyla kolay kolay karşı çıkamayan yurttaş­ ların elini kolunu iyice bağlar nıteliktedir. Bu hükme göre "Bu ka­ nunla sıkıyönetim komutanlıkianna tan ınan yetkilerin kullanılınası­ na i lişkin idari işlemler hakkında iptal davası açılamaz. Şahsi kusur­ ları nedeniyle hukuki sorumlulukları ileri sürülemez.� · Sıkıyönetim rejiminin n iteliğini belgeleyen böyle bir hüküm, Türkiye ' yi tüm çağdaş "hukuki ve i nsani" değerlerin dışına çıkaran bir faşist anlayı­ şın simge;>idir. Bu hükümle, yürütmenin askeri idare kanadının sıkı� yönetim �oşullarında açık tiranlığı tescil edilmektedir. Yukarıdan beri ana çizgileriyle kısaca anlatmaya çalıştığımız sıkıyönetim tab­ losu, iç bağlantılan ve tarihsel sürekliliği içinde faşizan bir anlayışa işaret etmektedir: Takrir-i Sükun özlemi. Kendinden sonraki tüm dönemleri, daha doğrusu kitlesel yaygınlık ve düzene muhalif hare­ ketlilik içeren önemli dönemeçleri aşmanın anlatımı olan bir iktidar özlemi.

Bu noktada, Mete ı::unçay' ın "Türkiye'de Tek Parti Yönetimi" adlı çalışmasında, açıklayıcı bir ipucuna bakmakta yarar var. "Tür­ kiye örneği, bir vesayet sisteminin, bir memleketi demokratik yöne­ time nasıl hazırlayabi leceği, hakkındaki temel sorunu ortaya koy-

57

maktadır. Bir vesayet hükümetinin, etkili bir merkezi otorite kurma­ nın aracı olabileceğine pek şüphe yoktur; fakat geniş ölçüele farkl ı görüşler karşısında (demokrasi için gerekli zihinsel tutumlar, hoşgö­ rü ve rakiplerini işbaşında görmeye hazır olma duygusu) gibi şeyle­ rin, bir otoriter rej im atmosferinele geliştirilebilcceği olanaksız görü­ nüyor."M Cumhuriyet Tarihi boyunca demokrasi için gerekli zihinsel tutumların oluşumu bir yana, potansiyel rakip olarak algı lanan sol akımların, toplumsal bir al,ernat i re d ö n ü �nıe yol ve yön t e m l e r i orta­ dan kaldırılmış, solun kend isine k it lesel ıııe)nıiyet ve taban güven­ cesi sağladığı. kısa süren clöncııı ier dı�ıııda �ol alternat i L geleneksel "osmanlı" tut umuyla boğ u l ııı ı .ı � ı ur . ( .'< ı � l ' ; ı ı ı ı l ı , I L'ı l l l ı k rasiyc ge� ı � , toplumsal nıücadek, programatik zenginlik ve teorik ayrışma teme­ linde olmadığı için tüm sosyal ve ekonom ik tıkanmalarda "merkezi otorite''yi yeniden üretmek temel politika yapılmıştır. Topluma mer­ kezi devletin otoriter ve hiyerarşik değerlerini, koyu bir anti-komü­ nist içerikle kabul ettirmenin söylem ve araçlarında ordu-sivil ortak­ lığı "vesayet"çi ve haksız bir koalisyona dönüşti.irıni.işti.ir. Bu vesa­ yetçi koalisyonun iç yapılanmasını. sağla ın bir teorik çözüm lcıneye · temel teşkil edecek araçları orta;a koymadan anlamak imkansızdır.

O nedenle özellikle kurumsal açıdan zengin olgusal içeriğc sahip si­ yasi sistem yapılarını, gerçekliğin küçük bir bölümünü aydınlatmak · bakımından değerlendirmeye çal ışıyoruz. sıkıyönetime dayalı geliş­ ıneler sonrasında Cumhurbaşkanlığı-Ordu ilintilerini ele almak bu çerçeve bakımından anlamlı oJ:ı ..: aktır.

58

Ordu, Siyaset ve Yönetim İlişkileri

Cumhurbaşkanlığı-Ordu ilişkilerini incelemeye Ord. Prof. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu 'na askeri l isede geçen bir olayı aktaran emekli bir askeri dinleyerek başlayalım. " 1 938 'de yeni Cumhurbaşkanı seçildikten sonra, bir askeri lise­ nin tarih öğretmeni öğrencilerine, çocuklar, askeri şerefinizin kıy­ metini biliniz. Yeni Cumhurreisimizi seçen başta Mareşal Fevzi Çakmak olmak üzere, bir kaç kumandandır; derken bir gerçeği tes­ lim etmekteydi. Fakat asıl önemlisi bir öğrencinin, 'Efendim, Büyük Millet Meclisi seçmedi mi?' diye sorması üzerine, öğretmenin yanı­ tıdır: 'O işin formalitesidir. Kumandanlar razı olmasaydı, o başıbo­ zukların ctimhurreisi seçmek hadlerine mi düşmüş' .""7 Atatürk'ten sonra Cumhurbaşkanı olan ve 14 yıl boyunca Başba­ kanlık görevinde de bulunan İ nönü, bürokrasiyi ustalıkla yönetmiş ve ordu içinde kendine bağlı bir generaller kliği oluşturmuştu. araş­ tırmacı Cemi! Koçak, Türkiye 'de Milli Şef dönemini konu alan ça­ l ışmasında, İ nönü 'nün Cumhurbaşkanlığı 'nın tartışıldığı süreç i le i l­ gili olarak şunları yazmaktadır. "Bayar, Çakmak 'a Meclis'de ço­ ğunluğun kendisinin seçi lmesini istediğini belirterek, Cumhurbaş­ kanlığı'nı kabul etmesini istemiştir. Fakat Çakmak bu isteği reddet­ miştir. Bu toplantıdan kısa bir süre sonra, I. Ordu Komutanı Fahret­ tin Altay, Genelkurmay Başkanlığı'na gelmiş ve Gündüz (Genel Kurınay 2. Başkanı) ile aynı konuda bir görüşme yapmıştır. Gün­ düz, Altay ' a toplantıdan ve alınan kararlardan sözedince, Altay iti­ raz etmiş ve I. Orduda kolordu ve tümen !<'1mutanlarıyla toplantı.

59

•

yaptıklarını ve İ nönü üzerinde karara vardıklarını açıklamıştır. Gün­ düz, Çakmak'a da durumu anlatmış ve bu konuşmanın sonunda, İnönü'nün seçilmesi yolunda bir görüş birliğine varılmıştır. Ordu­ nun eğilımi, Başvekalete ve TBMM'ne yansıtılmıştır.""8 Aynı kay­ nağa göre; Cumhurbaşkanı'nı seçme gündemi ile yapılan TBMM genel kurul toplantısına, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ile I. Ordu Komutanı Fahrettin Altay'da izleyici olarak katılmışlar. İ nönü oybirliği ile Cumhurbaşkanı olmuştur.

Cumhuriyetin kuruluşundan sonra, Atatürk'ün 1 923, 1927, 1 93 1 , l 935 'de üstüste 4 kez cumhurbaşkanı seçilmesi, orduyu fiili başko­ mutanın kişiliğinde iktidarda olduğu inancıyla, rahatlatmıştır. Ata­ türk'ün ölümünden sonra yazılan şu satırlar rahatlığın nedeninin ifa­ desine iyi bir örnektir.

"Ordu mu milleti, millet m i orduyu te�elli etsin. Ordu, millet, Atatürk aynı şeydir. Hepsi birbirinin isim değiştirmiş cevheridir."m Dolayısıyla Atatürk 'ün ölümünden sonra yapılan I 93X Cumhur­ başkanı seçimleri, daha sonraki politik gelişmelere damgasını vuran ve ordunun, Cumhuriyetin kuruluşundan sonra i lk kez "ebedi şer'in siyasi insiyatifi dışında insiyatif oluşturma mekanizmaları kurmak ve geliştirmek zorunluluğu ile karşılaştığı ilk durumdur. Ancak ordu bu konuda, İttihatçı geleneğe bağlılığını korumuş, I. Ordu Komutanı Orgeneral Fahrettin Altay, tüm askeri erkanıyla birlikte Ankara'ya gelerek cumhurbaşkanlığı seçimini yönlendirmiştir. Yazar Atilla İ l­ han 'a göre: "Bab-ı Ali Baskınİ ne ise, İnönü'nün Cumhurbaşkanı ol­ ması da odur. Ordu ağırlığını koymuş ve tamamİyle iktidardan tasfi­ ye edilmiş bulunan İ nönü, Cumhurbaşkanı seçilmiştir."70 Ordunun, yürütmenin başına asker kökenli bir kişiyi getirmesi, bunu yaparken tümen komutanları düzeyinde bir onay mekanizma­ sına dayanması, cumhurbaşkanlığı seçimlerinde parlamentoyu yön­ lendirme�: gibi olgular sonraki dönemde de sürecek bir gelenek baş­ latmıştır.

Türkiye'de 1 946 yılında çok paı <ili yaşama geçilmesinden sonra, meclis çoğunluğu, 1 950 seçimlerinde DP'nin eline geçti. İttihat ve Te;a!cki Sekreterliği karİyerinden gelen Celal Bayar, 22 Mayıs 1 950 günü yapılan meclis oturumunda, Türkiye 'nin 3. Cumhurbaşkanı se­ çildi. 6 Hazir<ın 1 950 günü, DP yönetiminin ilk icraatı, 15 general,

60

1 SO <ılbayı emekliye sevketmek oldu. Ordu içindeki İ nönü yanlısı subaylar böylece tasfiye edildiler. Ancak, daha önce 1947 yılında, oıdu içinde kurulan cuntaların bir kısmı DP ilc temasa geçecek, hat­ ta bu cunıalardan birinin lideri konumunda bulunan General Fahri Belcn, daha sonraki DP hükümetlcrindc, Bayındırlık Bakanı olacak­ t ı r.

6 Haziran 1 950 operasyonu tamamlandıktan sonra Cumhurbaş­ kanı B ayar, Başbakan Mcnderes ' i ve Bayı ndırlık Bakanı Emekli General Fahri Bel e n · i yanına alarak yeni Genelkurmay Başkanı Or­ genera l Nuri Yanıut ' u z i y aret edecektir. '''Ebedi Şef" ve "Milli Şef' döneınieri nden sonra, seç i m mekanizmasının ortaya çıkardığı tablo, ordudaki CHP ve DP'li general biziplerini karşı karşıya getirmiştir.

Usta bir İttihat-Terakki politikacısının önderi olduğu DP, sanıldığı gibi ordu desteğinden yoksun değildir. Daha 1 949 Aralık ayı başın­ da yaşanan bir o lay, ordudaki CHP aleyhtarı grubun ciddi hazırlıkla­ rı . ve DP'ne desteği hakkında ipuçları içermektedir. Bu konuda de­ ğerli bilgiler veren bir kaynağa göre: "Hür fikirleri Yayma Cemiyeti Başkanlığ ı ' n ı da yapan Ord. Prof. Ali Fuaı Başgil, cumhurbaşkan ı İ nönü v e partisini eleştİren makaleleriyle tanınmaktadır. Bir gün iki arkadaşı ona gelerek, bazı yüksek rütbeli subayların görüşme. istek­ lerini iletir. Yıldız Harp Akademisi yakınında bir yerde, baştapnda bir generalin bulunduğu subaylar toplanmışlardır: Prof. Başgil'i nezaketle karşılarlar. General söze başlar, anlatır. Konuşmasını şöyle tamamlar: "Biz aynı gayeye gönül vermiş, seksen kadar subayız. İk­ tidara karşı harekete geçmeye karar verdik. ihtilal, İ nönü 'yü bir rüz­ gar gibi ortadan süpüreceklir. Bundan sonra da hemen seçimleri ya­ pacak ve iktidarı ekseriyeti kazanana vereceğiz. M·ıhtemelen de­ mokratlara. Sizden istediğimiz, şayet muvaffak olursak makaleleri­ n izi zevklc okuyan halka karşı bizi desteklemenizdir.'>?ı Bu bilgden anlaşıldığı kadarıyla, seçim ve dar�eyi içiçe algılayan garip bir siya­ si anlayış sözkonusudur. "Demokrat" subaylar, önce darbe, sonra seçim yapacakların ı ve neticede iktidarı "muhtemelen demokratla­ ra" vereceklerini vaat etmektedirler. İktidara geldikten sonra ordu içinde DP'n i n başlattığı tasfiye sü­ recinde, ordunun üst rütbeli subaylarını yanına çekme gayreti, kur­ naz, ancak sonuçları açısından tehl ikeli bir politikadır. DP' ni n İ t t i -

•

61

hatçı benzerliği içinde ve cumhuriyetin tek parti ordu de vlet anlayı­ şına uyarl ı olarak ordunun ü s t kademeleri ni elde tutma iradesi, ordu­ daki bölünnıeyi hızland ırmıştır. 1 950 yılına gel indiğinde, Sarnet Ağaoğlu ' na göre (Başbakan yardımcısı). "Küçük ve büyük rütbcclen subaylar arasında, 'su üstüne çıkmış görüş ayrılıkları, hatta kavgalar vardı ' . Bu görüş ayrı lıkları içinele DP, İttihat -Terakki'nin çıkışında toplumsal hareketliliğe dayalı genç subaylar anlayışının tarihsel di­ namiklerini içeren 'uç' a,-�eri örgütlenmeleri. muhalefet safları na it­ miştir. Yin e 1 9 1 3 sonrası İtt ihat-Terakki'nin part i genel merkezin­ den y ö nlendirilen part i-ordu üst yönetimi birl i ktel iğine dayalı ' ımı­ hafazakar' bir başka itıihatçı politikası nı da kendi ordu politikası olarak uygulamaya koymuştur. Her clöncındc konı itacılığı ilc övü­ nen Bayar, bu durunnın ikti d ar part isi ge n e l merkezi i l c yan kuru­ luşları arasında bir ilişki gibi algı lanmasının siyasi sonuçları n ı de­ ğerlendirenıemiştir. Bunda. başlangıçtak i dış clcsteğin ( İ ttihatçılara, Alnı anya des teğinde olduğu g i b i ) verdiği güv e ncen i n mutlak laştın l­ masın ın da rolü olsa gerekir.

3 Haziran ·1 950 tarihli bir yazısında Scdat Simavi, bu d ı ş ckste­ ğin yönünü şöyle tayin e t m e k t ed i r. "Onu, Türk mi lleti başına getir­ mekle yalnız Avrupa ve Asya Devletlerinin itimadını kazan ınacl ı, a � nı zamanda d o stumu z An'icrika ' n ı n da bizç karşı olan itimaciını çoğa lt t ı."

27 M ayıs darbesinden sonra, teamiii işkcli ve darbenin askeri şe­ fi Ce m al Gürscl, Cumhurbaşkanı se ç il d i. Bu konuda yaşanan süre­ cin başlangıc ı nda 1 5 Ekim 1 96 1 scç inı kri var. Bu seçimler sonu­ cunda, AP, CKMP, YTP oyları n rft,62.J ' ü n ü a l m ı ş lar, CHP ise :37 ' lik bir oy oranı ilc yct inınişt ir. Bu durum, İ smet İ nönü'nün, Cc­ mal Gürsel karşısında g ü ç lü bir cumhurbaşkanı adayı olması iht ima­ lini ortadan kaldırmıştır. Bu arada, ikt idar MBK'ndan "Silahlı Kuv. vetler B irliği'ne geçmiştir.- Bu anın tespitini yapan Abdi 'ipçkçi'ye göre; uzunca bir süreelen beri ordunun üst k ademes inde ki bazı su­ bayların siyasi olayları izledikleri ve memleket meseleleri ile çok yakından ilgilendikleri bilinmçktcydi. Bunlar, 27 M ayıs hareketinin planlamasına d o ğr u dan kat ı l nıı� olmamakla beraber, clcvrimdcn sonra iktidarın Milli B irlik Kom itesi 'ne intihabı üzeri ne, ordu men­ subu olarak kendilerine ele sorumluluk düştüğünü kabul leı, nıişlcrd i.

-

.

,

-

62

Hiç bir zaman birinci plana çıkmayan, isimlerinden hiç bir yerde bahsettirmeyen bu subayların, bilhassa son aylarda önemli bir kuv­ vet haline geldiği ve Milli Birlik Komitesi' nin icraatına müessir ol­ duğu hissedilmekteydi" Bu etkili çevreler, ordu h iyerarşisinin işlerliğine büyük önem ve­ ren üst rütbeli komutanlardan oluşmaktadır. Tasfiye sürecinin "uç" birlik anlayışının temsilcisi radikal ve genç subay grupları tarafın­ dan işletilebileceği kaygısı, yen i rejimin emir-komuta zinciri işlerli­ ği içinde oturtulmasını zorunlu kılmıştır. Bu amaçla Ekim 1 96 1 'de, Çankaya Köşkü ' nde bir dizi toplantılar yapılmış, bu toplantılara parti genel başkanları ve kuvvet komutanlarının yanısıra yüz kadar yüksek rütbeli subay da katılmıştır.7' O dönemin gazetelerinde yer alan şu iki manşet bu bakımdan oldukça çarpıcıdır. "Parti liderleri ve ordu dün anlaşmaya vardılar." "Ordunun şartlarını partiler kabul etti." Çankaya zirvesinde ordu, partilere bir taahhütname imzalatmış, bu taahütname, Hürriyet, Akşam, Cumhu riyet gazetelerinde 25 Ekim gi.ini.i tam metin halinde yayımlanmıştır. Bu taahütnameye gö­ re: 1 . Partiler, cumhurbaşkanlığı için namzet göstermeyeceklerdir.

Gürsel' e rey verilmesi için liderler etdcn gelen gayreti gruplarında sarfedeceklerd ir."

Bu dönem basınından alıntılar, ordunun anti-demokratik tutumu­ nun nasıl övgi.iye değer bulunduğunun kanıtlarıyla doludur. Abdi İpekçi, "Liderlerin Taahütleri" başlıklı yazısında, "Silahlı Kuvvet­ ler'in, Cumhurbaşkan lığı konusunda yaptığı teşebbi.is, demokratik prensiplerle bağdaşmasa dahi, memleketin geleceği bakımından ha­ yırlı olmuştur"75 Falih Rıfkı Atay ise, Dünya Gazetesi' nde yayınlanan yazısında 15 Ekim seçim sonuçları sonucunu Takrir-i Sükun özlemi içinde al­ gılamış, " 15 Ekim seçimleri ile iktidarını Şeyh Sait İsyanı 'na çevire­ cek olanlar, nihayet memlekete takrir-i Si.ikun rejimini getirirler." değerlendirmesini yapmıştır. Aydın Yalçın, Öncü 'de çıkan yazısın­ da; "Memleketteki n icel içtimai kuvvetleri bir kenara bırakıp biz is­ tediğimiz insanı cumhurbaşkanı yaparız, istediğimiz politikayı sayı çoğunluğuna dayanarak tatbik ederi_z i.rlc\iasıyla olaylara yüz çeviren

ınüfridlerin ve nazariyatçıların görüşleri sakattır. S iyaset, herşeyden önce, reel kuvvetler arasında77 işieyebilen bir denge kurma işidir." diyerek biçimsel demokrasinin en temel unsuru olan genel oyun ye­ rine kuvvetler arasında dengeye dayalı bir politika anlayışını savun­ ınuştur. Bekir Çiftçi, Dünya Gazetesi 'nde yazdığı bir yazıda "Mus­ tafa Kemal fikri asla yenilmeyecektir. Eğer Mustafa Kemal fikri, gerçeklerin farkına varan politikacıların elinde başanya ulaşamazsa, ordu bambaşka usullcrle 'çağdaş uygarlık dtizeyine ulaşmak' için Atatürk fikrini başanya ulaşıırmak zorunda kalacaktır." görüşüylc/R "çağdaş uygarlık düzeyine" ulaşmanın demokratik yöntemlerle ol­ ınayabilcceğini vurgulamıştır. 15 Ekim ile 27 Ekim arasında yaşa­ nan yoğun günler, tam bir kriz görünümündedir. 2 1 Ekim 1 96 1 gü­ nü İstanbul Hlarp Akademileri'nde toplanan "Silahlı, Kuvvetler Bir­ liği"ne mensup ve bir parti anlayışı içinde hareket eden yüksek rüt­ beli subaylar, kendi aralarında protokol imzalamışlardır. Bu proto­ kola göre, Türk Silahlı Kuvvetleri , 15 Ekim 1 96 1 günü yapılmış olan seçimlerden sonra gelecek yeni Türkiye Büyük Millet Meclisi toplantısından evvel, fiilen duru ma müdahale edecek, bütün siyasi partiler kapatılacak, MBK fcshedilecektir.79 2 1 Ekim protokoli.i ilc daha sonra Çankaya zirvesinde parti lider­ lerine iınzalatılan taahhütname arasındaki kriz sürecini, bu konuda değerli tespitler içeren bir kaynağa dayanarak şöyle özetleyebiliriz.

Prof. Başgil ' in cumhurbaşkanı adayı ol�ırak ortaya çıkması, yeni bir darbe ilc Gürsel ve Milli Birlik Komitesi 'nin görünüşteki iktidarına son verecek olan Silahlı Kuvvetler Birliği (SKB) cu n tasını ilgilen­ clirınenıişti. Parlamentonun açılarak Org. Gürsel'in Cumhurbaşkan­ lığı makamına seçilmesini şiddetle isteyen MBK ise, yeni darbe teh­ likesine karşı siyasi parti liderleriyle parlamentonun açılması teme­ linde ittifakını güçlendirirken, öte yandan, genel seçimin beklenıne­ yen sonuçlarından doğan şoku üzerinden atmış ve tek başına hükü­ met kurabilecek çoğunluğu bulunmayan İsınet İ nönü ve CHP'ni de Org. Gürsel'in Cumhurbaş:,anlığı için hesapta değilken satlarına ka­ tıvermiştir. Bu noktada, Silahlı Kuvvetler Birliği 'ne bağlı, özellikle albay ve alt rütbedeki subaylar, Genelkurmay Başkanı Org. Cevdet Sunay" ve kuvvet komutaniıkiarında görevli gencraller ile sürtüşme­ lerini artırınca, Org. Sunay' ın etrafıııda kenctlenmek ihtiyacı hisse-

64

den generaller, albay ve alt rütbedeki subayları kontrol altına alabil­ mek, başka b i r deyi ş l e an meselesi haline gelen tasfiyeleri önlemek i ç i n normal düzene geçme yönü nde ağırlı k koynı u şlardır. Devlet ve h ü k ü m e t başkanı Org. Cemal G ü rse l ' i n makanıında komut anların l i ­

derlere · i nızalat t ı k l ar ı " t aah h ü t name" b u açıdan değerlendi r i lebi l ir.

B u arada aday l ı ğ ı , s i v i l p o l i t ikacı ların o l d ukça t itrek t u t u mlarıyla, k ı s a s ü re için g ü ndemde t u t u lan Pof. B aşg i l , b u sorunu çözme i ş i k en d i s i ne görev ol anık veri l e n M B K tarafı ndan tehdit edi l m i şt ir.xo B ir dergide, M B K üyeleri i lc Prof. A l i Fuaı başg i l aras ınca geçen konuşma lar aç ı k lanmakta ve M B K üyesi S ı tkı Ulay ' ı n Başg i l ' e h i ta­ ben, "bizi anlamanız lazımdır. Müşkü l bir durumdayız. Son gün ler- · ele b i z i m . hükü met ol arak kuv vet i m i z yokt u r. Orducia yeni b i r c u n ı a kurulm uştur. B i ze b u cunıa tal imat vermekted i r. biz bugü n , dev let

raclyosuna b i le haki m değ i l i z. Radyo da c u n ı an ı n e l i ndedir. Aday l ı­ ğ ı n ızı geri almanız hususunda b ize t a l i mat veren de cuntaclır. B iz

si­

z e ctıntadan aldığımız e m r i tebl iğ ediyoruz. K a b u l e d i p etmemek s i ­

ze a i t t i r. Fakat kabul etmed i ğ i n i z takdirde, s i ze , haya t ı n ızı garant i edemeyiz." ded iği belgelenmekteclir.

Dön e m i n a n t i -demokra t i k pol i t i k ort a m ı n d a yaşan a n l a r ı

1 96 1

anayasası t ü ründen çağdaş b i r anayasanın n b i l e bağışlatınası m ü m ­ k ü n görünm üyor. Üzeri nde yükseldiği askeri darbe,

cuntalar,

ordu

tasfi ye l eri , tehdit ler, ge nel oya i n ançsızlık ve s i yasal s i stem i n , ordu denet i m i n i m ü m k ü n k ı l a n ( MG K ) araç l arla donat ı l ınası, anayasaı ö l ü doğmuş bir m e t i n h a l i ne get i rm i ş t i r. Bu ortam ın soru m l u l u ğ u , demokrasiye karşı t u t u m l arı n meşru i ye t i n i tartışma konusu yapma­ yacağına d a i r, orduya yan l ı taah hütname veren

politikacılarda

da

aranmalıd ı r. Ayrıca s i v i l po l i t i kac ı larla b irl ikte ikt idar arayı şları nda ordu i lc hareketi " reel" bir ı u m u nı olarak gören sağ

entelijansiya da

b u ortamdan sorum l udur. Bu konuda e n i l ginç ge l i şmelerden b ir i , s i v i l c u m h u rbaşka n ı adayı Prof. A l i F u a t B aşgi l ' i n d a h a sonra y ı l ı nda İsviçre ' ele yapı lan ve

1 963

14 ' l er kanad ına m e n s u p darbeci subay­

ları n bir toplantı sında, darbe p l anlamaları n a kat ı l masıdır. Orhan Er­ kan l ı ' n ı n an lattıklarına göre, "Hoca bu defa cumhurbaşkanl ı ğ ı değ i l , başbakanlık ist iyordu. Akt i f bir görevle kafasında oluşt u rduğu i şleri gerçek leştirmek baş l ıca saplan ı ı s ı idi. Biz ise, b i r asker s i v i l koa l i s­ yonu o l arak tasarruf e ı ı i ğ i m i z yeni dönemde askerlerin ön

sıralarda

65

görünmesini sakıncalı bulduğumuz için hükümette görev almamak, hükümeti seçecek ve denetleyecek kuruluşlarda bulunmak niyetin­ deydik. Bu sistem üzerinde mutabık kaldık ve Hoca'ya, Adalet Ba­ kanlığı' nı teklif ettik. Ali Fuat Bey önce itiraz etti ise de sonunda ra­ zı oldu. toplantımız şu kararlarla son buldu. Bizler, tasarladığımız planın alt yapısını geliştirici çalışmalar yapacaktık. Ali Fuat Bey de bu sistemin hukuki yapısını hazırlayacaktı."8 1 Bu anıların İttihat-Terakki, hatta Hamitizm döneminden günü­ müze kadar devam eden "reel kuvvetlere" dayalı makyaelist politik anlayışla bağlantısını, şimdilik bir yana bırakalım ve cumhurbaşkan­ lığı seçimlerine dönelim.

Cumhurbaşkanlığı seçiminin yapılacağı gün, TBMM ordu tara­ fından işgal edilmiştir.82 B ir dergide anlatılanlara göre: O gün, TBM M ' nde Org. Cevdet Sunay (Genel Kurmay Başkanı), Deniz Kuvvetleri Komutanı, Jandarma Genel komutanı, 1 -2-3. Ordu Ko­ mutanları, kurmay başkanları, yurtiçi bölge komutanları, Genelkur­ may İkinci Başkanı ve çok sayıda general ile amiral, emır subayları­ nın refakatinde hazır bulunmuşlardır. General Gürsel'in seçimi ka­ zanması üzerine, yüzden fazla subay ayağa kalkarak sonucu coşkuy­ la alkışlamışlar, bu arada bir AP senatörünün salona giren Gürsel'i ayakta karşılamaması üzerine, MBK üyesi Sıtkı Ulay, senatörü, "Si­ vil giyindik diye ihtilal bitti mi zannediyorsun? Daha tabancalarımı­ zı bırakmadık ... " biçiminde uyarmıştır. Bu i lginç tablolar, kalkış noktası Balkan Komitacılığı olan, Teşkilat-ı Mahsusa pratiğinden güç alan, muhalif gazetecilerin öldürülmesiyle şiddete dayalı politi­ ka anlayışı örneklerini veren, Takrir-i Sükuncu politik zorbalığın, 1 960'lı yıllardaki ipuçlarını vermektedir.

Cemal Gürsel' in ölümüyle daha sonra boşalan Cumhurbaşkanlı­ ğı 'na ordu, yine kendi adayını gösterdi. Genelkurmay Başkanı Org. Cevdet Sunay, Yüksek Askeri Şura'nın adayı olarak cumhurbaşkan­ iığı seçimlerine katıldı. S unay'ın adaylığını, CHP ve AP de destek­ lediler. AP'nin desteği konusunda İlhan Selçuk'un soruları oldukça anlamlıdır; "Şimdi politika dışında kalmasını isteyen çevrelerin, Ge­ nelkurmay Başkanı'nı Cumhurbaşkanı yapmak istemesindeki hik­ met nedir? Niçin cumhurbaşkanlığına çoğunluk partisinin tabii ada­ yı sayılacak bir isim düşünülmüyor? Niçin Ali Fuat Başgil veya o

66

biçimde bir başkan değil de Orgeneral Sunay?"8) Çoğunluk partisinin bu kayda değer tutumu, tarihsel süreklilik içinde Genel Kurmay başkanlarına cumhurbaşkanlığına giden yolu açmak bakımından önemli bir politik ve moral destek olarak değer­ lendirilebilir. Seçim günü, TBMM yine teamüle uygun olarak ordu­ nun gözetimi altındadır. Genelkurmay 'ın yerıi başkanı Cemal Tura!, Kara Kuvvetleri Komutanı , Deniz Kuvvetleri Komutanı, Hava Kuv­ vetleri Komutanı ve 30 kadar general "seçimi" izlemişler ve sonuçta Sunay' ın cumhurbaşkanlığı asker-sivi l kanadın "ortak" iradesiyle kabul edilmiştir. Bu seçime en i lginç tepki Genel Başkan Alpaslan Türkeş' i cumhurbaşkanlığına aday gösteren CKMP' den gelmiştir.

Parti açıklamasında "Sayın Sunay'ın ve Genel Kurmay Başkanlığı görevini ifa etmiş bir şahsiyetin cumhurbaşkanlığı makamına daima layık olabileceği doğru olmakla beraber, cumhurbaşkanlığına giden yolun, genelkurmay başkanl ığından geçeceği yolunda bir teamü l başlangıcı, demokratik rejimin temel ilkelerine uygun düşmeyecek­ tir. "84 1 2 Mart sonrası Org. Faruk Gürler'in cumhurbaşkanlığı adayı ol­ masına kadar yaşananlar, ordu içinde büyük bir politik canlılığa işa­ ret etmektedir. Ordu, 1 960 hatta daha öncesinden itibaren, 1908 ve Il. Meşrutiyet sonrasını aratmayacak biçimde siyasetin içindedir.

Harp okulları ve askeri liseler düzeyinde bile görülen bu palitizas­ yon 196 1 , 1 962, 1 963 'de çok çeşitli merkeziere dayalı ordu güçleri­ nin karşılıklı tasfiyelere dayalı çatışmalarda, hatta ihtilal girişimle­ rinde varlığını duyuracaktır. Ordunun alt rütbeli subaylarının "pre­ toryan" kargaşaya açık durumları, üst makamları çok rahatsız eden bir konudur. Toplumsal hareketliliğin radikal unsurları ile işbirliğine yönelen ve sosyal radikal temelde politikleşen alt-kadro subay hare­ keti, I 960 süreci içinde ilginç örnekler sunmuştur. Bülent Tanör'e göre " 1 960 hareketi, halk sınıflarının önemli bir kesiminin, dışa ba­ ğım lı tekel k .:: m c sonucu doğan sosyal ve siyasal ezikliklere karşı duyduğu i i i �. ,·i yansıtmaktadır. Hareket, egemen güçler olan büyük ticaret hurJ u' aLi si ile feodal ve yarı feodal unsurların ikt idarııiı tem­ sil eden DP'ne karşı bir tepki niteliğindedir. Bu mücadelede su üstü­ ne çıkan çelişki , küçük ve kısl'rien orta burj uvazi ilc, büyük kent tarım burjuvazisi ve toprak ağalığı arasındaki çelişmedir. N ite1 ,, ,

·

(ı7

l:zi!en halk sınıf ve tabakalarının en örgütlü kanadı olan ve 27 Ma­ yıs hareketini gerçekleştiren sivil ve asker aydın kadroların sözcüle­ ri de, 27 Mayıs' ı doğuran nedenin bir hukuk ve rejim sorunundan ibaret olmadığını belirtmişler, temeldeki sosyal ve ekonomik etken­ Iere işaret etmişlerdir"�; Sosyal-ekonomik yapıdaki dengesizliklere muhalefet içeren genç subay hareketi, 1 960'da kısa süreli bir etkinlik ortaya koymuş, an­ cak ı'pretoryen" toplum yapısının ortaya çıkaracağı sonuçlara, ordu üst kademesinden gelen tasfiyeci tepkiyle dağılmıştır. "Silahlı Kuv­ vetler B irliği" yüksek rütbeli komutanların girişimiyle devlet içinde restorasyon sürecini başlatmış ve MBK'nun gücü kısa sürede tü­ müyle tasfiye edilmiştir. 22 Şubat 1 962 ve 21 Mayıs Talat Aydemir askeri ayaklanmaları, general partilerinin askeri hiyerarşiyi ve emir­ komuta tekelini güvenceye almalarının sonucunda bastırılmıştır: Ancak toplumsal politizasyonun, 1 960 öncesi sosyal hareketliliğin özelliklerini koruyarak sürdürmesi ve büyük kitlelerin sola açı lımı, tasfiye ve bastırma süreçlerini işleten ordu üst-kademesi açısından, bu süreçlerin sonuçlarının istenildiği gibi olmamasına neden olmuş­ tur. 1 965 'den itibaren egemen çevrelerin çıkarlarına dayalı bir poli­ tika yürüten AP' nin kitleler tarafından büyük bir hoşnutsuzlukla . karşılanan bu politikası, ordunun alt kademelerinde de yankı bul­ muştur. Ordu alt kademelerinde biriken tepkiler, özellikle "zinde güçler" tanımından yola çıkan "YÖN" ve "MDD" gibi iktidar arayı­ şında a:;keri ortak kabul eden sol akımlarla işbirliği arayışına yönel­ miştir. Bu yöneliş, ordunun alt kademelerinde oldukça radikal renk­ ler içermiş, THKP-C Hareketi içinde yer aldığı iddia edilen yüzlerce subayla ilgili olarak Martçı günlerde dava açılmasına kadar varmış­ tır. Ordu kurmay merkezleri ise komutanların bilgileri dahilinde ye­ ni bir "devrim" anayasasası ve programı hazırlığı içinde .olmuşlar.

Ancak "düğmeye basması" gereken iki kuvvet komutanı düğmeye basmayınca, bu faaliyetler 9 Mart 1 97 l ' de qurduru lmuştur. 1 6 Mart'ta ise geleneksel "tasfiye" süreci başlatılmış, iki tüm general, iki tuğgeneral, bir tuğamiral ve sekiz albay ordudan çıkarılmıştır. Üst düzey general partisi TSK içinde gelişen ve sola açılan Türki­ ye'de bundan payın ı alan ordu alt kademelerini tasfiyeyi "re­ form"culuk görüntü:;ü altında gerçekleştirmiştir. Ordunun üst kade-

68

mesin i n ortak hareketini belgeleyen bu gelişme sonucunda ordu içinde ve toplumda yükselen radikal toplumcu dalga kırılmıştır. 9 Mart' a kadar alt kademelerle birlik görüntüsü veren üst düzey gene­ ral kliği, reformculuk m askesi altında kendi mensuplarına yönelik bir darbenin planlayıcısı olmuştur. "Uç" askeri eylemsellik konu­ sunda büyük duyarlılığı olan gelenek, bu süreçte işlerliğini göster­ m iştir. Milli mücadele yıllarında orduda ve toplumda gelişen komü­ nizan akımları kontrol altına almak için resmi bir komünist fırkası kurup kendileri de bunun üyesi olan üst düzey komutanlar, 9 Mart ve 1 2 Mart'ta yaşananların, tarihsel dinamik içinde yerini vurgula­ maktadır. IL Abdülhamit'in anılarında açıkladığı Hamitizmin politik ilkesi olan "kurtlarla birlikte uluma" politikası, 9 Mart tasfiye süre­ cine kadar yaşanan aldatıcı reformizmi aydıntatıcı bir işieve sahip­ tir.

1 2 Mart muhtırasının, devletin ebed-müddet iktidar partisi olan asker-sivil güçler açısından rahatlatıcı bir etki yaratması doğaldır.

Komutanlar muhtırasının, 9 Marıçıların etkisizleştirilmesine yönelik olarak verdiği işaret, ordunun emir-komuta zinciri içinde ve üst dü­ zey komutanları elinde devletin topluma karşı dengeleri koruyacağı noktasında güvence sağlamıştır. "Reel güç" dengelerine dayalı bir politika anlayışının pragmatizm i içinde parlamento çoğunluğunu elinde tutan AP, muhtırayı bir "uzlaşma" belgesi olarak algılamış, direnmek bir yana, partiler üstü bir anlayışla kurulan hükümete ba­ kan ve güvenoyu vermiştir. Üst düzey Generaller Partisi ile, çoğun­ luğu elde tutan AP arasındaki temasa en iyi örnek, I. Ordu Komuta­ nı Faik Türü n 'ün daha sonraki yıllarda AP saflarında, "gizli" politi­ kadan "açık" politikaya geçişidir. Bu aı;ada devletin en üst düzeyin­ de sola karşı kurulan koalisyona ilişkin son yılların politik gelişme­ lerini irdeleyen bir kaynakta şu bilgiler yer alıyor; " 197 1 askeri mü­ dahalesinin sol radikalizme karşı askeri gücün büyük bölümünü elinde tutan 'ılımlıları' , sağ 'radikalleri', M İT'i ve Cevdet Sunay ' ı (Tartışmalı olduğu kadar önemli de bir tanık olan Sadi Koçaş, Su­ nay'a olaylar zinciri içinde başrolü veriyordu.) çıkardığı da söylene­ bilir. Ayrıca şu da akla yakındır ki; bu farklı kişi ve grupların, ger­ çek veya farazi müttefikleri böyle bir koalisyondan yanaydı. ABD, Filistin hareketi ile ilişkileri bilinen aşırı solu.n, T�rkiye 'nin Nato ve

·

(ı9

Cento üyeliğine karşı tavrını tehlikeli buluyordu. Bunun yanı sıra, 15-16 Haziran 1 970'de İstanbul ve Kocaeli'de yapılan gösteriler, iş­ çi hareketinin güçlendiğine işaret ediyor; bu da işverenleri hayli te­ dirgin ediyordu"86 Bu geniş özet temelinde, 1 973 Cumhurbaşkanlığı seçimlerine gi­ den yolun işaret levhaları ortaya çıkmış oluyor. Böyle bir süreç için­ ele, orduyla uzlaşma tezini işleyerek Çankaya "taahhütnamesi"ne sa­ dık kalan Demirel' in Başbakanlığı ve 196 1 'de Gürsel'in cumhur­ başkanlığını kabul etmek istemeyen "aynı" Demirel'in, 1966'da Ge­ nelkurmay Başkanı Org. Cevdet Sunay'ın cumhurbaşkanlığını des­ teklemesi anlamlı duraklardır. Bu nedenle 1 2 Mart, hükümete veril­ miş bir muhtıradan ziyade, toplumsal hareketliliğin sona erdirilmesi, sol akım ve düşüncenin etkisizleştirilmesi, ordunun alt kademesinin sol akımlara kapanmasının sağlanması konusunda zımni bir uzlaşma belgesidir. Uzlaşmanın tarafları, 1 Ç'73 cumhurbaşkanlığı seçiminde daha da netleşecektir.

1 973 yılında SKP'ne mensup çeşitli klikler, cumhurbaşkanlığı seçimine yönelik yoğun bir faaliyet içindedirler. Bu tarihte, Yüksek Komuta· Konseyi ve Genişletilmiş Komuta Konseyi'nde sürekli top­ lantılar yapılmaktadır. Bu taplantıların amacı cumhurbaşkanı adayı­ nı belirlemektir. Ancak burada vurgulanması gereken nokta, üst dü­ zey komutanların toplumsal amaçlar doğrultusunda hareket eden alt kademe subay hareketliliğini bastı�dıkları ölçüde "muhafazakar" meclis çoğunluğuna daha fazla. dayanmaları zorunlu luğudur. "Uz­ laşma"nın, muhafazakar parlamento kanadı ile birlikte hareket eden generaller açısından ön planda olan yönleri: işçi hareketini bastırma­ da, solu dağıtmada, 1 96 1 Anayasası'nın bazı hükümlerini değiştir­ mede, muhafazakar parlamento çoğunluğu ile birlikte hareket etme zorunluluğudur. Nitekim bu bağlam içinde, 1 2 Mart Muhtırası veril­ diğinde, K.K.K. Faruk Gürler' in Süleyman Demirel'i telefonla ara­ yarak, "Bu hareketi size karşı yapmadık S üleyman Bey." dediği söylenir. Ancak, "sağ" radikal kesimle birlikte ordu içi ve sivil sola karşı tavır alan F. Gürler'in bu tutumu, cumhurbaşkanlığı sürecinde ordu içi ve dışı yeterli desteği bulmasına yardımcı olamamıştır. Bu dönemde yürütülen çalışmalarda, K.K.K. Eşref Akıncı ile Genelkur­ may 2. Başkanı Turgut Sunalp, cumhurbaşkanlığı seçim faaliyetleri-

70

·

nin "kurmay"ları olmuşlar, bu iki orgeneralin cumhurbaşkanlığı se­ çimleri ile ilgili olarak yürüttükleri faaliyetler, partiler düzeyinde yadırganmadığı gibi herhangi bir anayasal kurum bunun hukuk dev­ leti ile bağlantısını sorgulayacak bir tepki de koymamıştır. Ancak, buna rağmen Faruk Gürler'in seçilememesi demokrasinin zaferi gibi gösterilmiştir.

1 9 Şubat 1 973 tarihli Günaydın gazetesine göre Yüksek Komuta Konseyi Başkanı ve üyeleri, CHP lideri Bülent Ecevit ve arkadaşları ile Org. Muhsin Batur'un evinde saatler süren bir görüşme yapmış­ lardır. Sivil politikacılarla görüşmeler sürerken, SKP içinde general hizipleri de çekişme halindedir. Bu çekİşınede kurban seçilen Talat Turhan, İstanbul'daki l . Ordu Komutanı Faik Türün kliği tarafından K.K.K. Faruk Gürler ve H.K.K. Muhsin B atur aleyhinde tertiplenen komployu, "Bomba Davası" adlı çalışmasında ayrıntılarıyla ortaya koymuştur. Cumhurbaşkanlığı seçimleri yaklaştığında, general hi­ zipleri iktidar savaşını yoğunlaştırmıştır. Korgeneral Madanoğlu ve arkadaşları, Orgeneral Gürler'in cumhurbaşkanlığı gündeme geldi­ ğinde, ı . Ordu Komutanı F. Türün hizi bi tarafından adeta "rehin" alınmışlar, 7 Şubat ı 973 'de haklarında dava açılarak, Batur-Gürler hizbiyle hesaplaşmada Türün hizbi tarafından araç olarak kullanıl­ mak istenmişlcrdir. Tüm bu sürcçlerde, ünlü "Ziverbey" işkenceha­ nesi, ordu içindeki "Türün" hizbinin elinde, istenilen belgelerin ha­ zırlanması İÇİ!) merkez olarak kullanılmıştır. Burada, hizipler arası ayrım, Türün Tağmaç-Sunay üçıüsünün Demirel bağlantısı içinde toplumdaki sol dalgayı kırmak bakımından daha radikal bir tutumu benimsemeleri, Gürler-Batur hizbinin ise reformisı CHP ile anlayış ortaklıkları temelinde "ı iımlı" denilebilecek bir yapıda olmasından doğmaktadır. Hizipler çekişınesi, Yüksek Komuta Konseyi ile Ge­ nişletilmiş Komuta Konseyi 'ne de yansım ış, Gürler'in adaylığı ko­ nusunda ordunun açık desteği ortaya çıkmamıştır. Ayrıca Gürler'in 9 Mart ı 97 ı 'e kadar yakınında bulunanların niteliği, "reformcu" bir şahsiyet olarak tanınınası gibi nedenlerle Demirel F. Gürler'i "statü­ kocu" bir politikadan yana olmasına rağmen, kendi açısından, Su­ nay kadar iyi bir "paratoner" olarak algılamamış ve destekleıneıniş­ tir. Sonuç: solun bastırıldığı, ordunun alı kademeleri nin sola açık unsurlarının tasfiye edildiği , parlamentonun muhafazakar yapısına

71

dayanarak 1 96 1 Anayasası'nın değiştirildiği, sermaye v e muhafaza­ kar politikacılarla güçlü bağlar kuran generaller hizbinin " radikal" bir tutumla kontrolü ele geçirdiği 12 Mart döneminde, ordudan çıka­ rılan Ö mer Laçiner'in vurguladığı gibi olmuştur: "Burjuvazi diren­ miş ve yenmişti".

1 973 Nisan' ı başlarken, işte asıl o zaman ordu kılıcını atmıştı.

Ama kasdediten veya boşuna beklenen yere rleğil, galip burjuvazi­ nin ayakları dibine .. Atarken eğilmiş ve artık öyle kalmıştır. Yani olması gerektiği gibi"xx 1 973 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de geleneğe uyuldu ve bir asker Oramiral Fahri Korutürk Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturdu.

Sonraki aşamada 1 2 Eylül'e yolaçan nedenlerin arasında parla­ mentonun cumhurbaşkanını seçemeyişi üzerinde durulur. Ancak, olayların perde arkası pek araştırılmaz. Oysa, Türkiye 'de parlamen­ tonun evrimi içinde yukarıda anlatılan dengelerle oluşan anti de­ mokratik birikim açısından 1 980 parlamentosu da önceki lerden farklı değildir. Örneğin bu dönemde her "sivil" partinin, basında da destekçileri olan asker adayları vardır. Paza!'lıklar, teamüllere göre devam etmekte, clönemin Genelkurmay Başkalll için basın kamuoyu yoklamaları yaparak, devletin üst katlarılll "demokratik" yöntemlere uygun biçimde oluşturmaya çalışmaktadır. Günaydın gazetesi, Mart 1 980'de, adaylar belli değilken, "Halk kimi cumhurbaşkalll görmek istiyor?" sorusuna yanıt bulabilmek için 2 bin kişilik bir anket yap­ mış; sonuçta 540 oy alan K. Evren liste başı olmuştur. Bu dönemin bazı gelişmelerini basından takip etmek ortaya iç karartıcı bir tablo çıkarmaktadır. J 2 Eylül ile sonuçlanan gelişmelerin parlamentodaki "demokrasi" anlayışı ile yakından ilgisi o dönemin gazeteleri ince­ lendiğinde açıkça görülmektedir. Tercüman'da Yavuz Donat şunları yazmaktadır; "Yanlız bilinen bir şey var, o da parlamentoda Kenan Evren kulisini yapanların bulunduğu ... "TBMM'nde sayılarının ne kadar olduğu bilinmez bir 'Evrenciler Grubu ' yavaş ya 1aş teşekkül etmeye başladı bile" B u tespit, ı Ocak ı 980'de ordu adına Genelkurmay Başkanı Ev­ ren ve beş yüksek komutanın verdiği uyarı mektubu ile birlikte dü­ şünüldüğünde, "devlet politikacıları"nın askeri darbeye giden geliş­ melerin sczgisiyle harekete geçtiği anlaşılmaktadır. Ancak, Evren

72

aday olmadığını açıklayarak bu tartışmaları kapatmıştır. B u arada parlamentodaki seçim turlarının tıkanınası üzerine Kürt kökenli Nu­ rettin Yılmaz aday olmuş, ancak Kürt kökenli oluşu basında tepki­ lerle karşılanmıştır. Rauf Tamer, "80 Oyun Tercümesi" başlıklı ya­ zısında, "Buna o biçim oylar denir. 556 kişinin bulunduğu çatı altın­ da bu 80 oy ciddi bir olaydır, ama işte o kadarcıktır, 80 taneciktir.

556'yı 80'e bölerseniz, yüzde nisbetini anlarsınız ... "Nurettin Yıl­ maz'ın sembolize ettiği kanat.. artı aşırı sol oylar .. eşittir 80 ..

Fakat yine de tebrikler Sayın Yılmaz .. Faydalı bir prova yaptı­ nız. Ve devletin bölünmezliği ilkesine can kattınız"89 Bu yazıya cevap, Emil Galip Sandalcı 'dan gelmiş, Sandalcı, "Demokrasinin vazgeçilmez koşullarından seçme ve seçilme hakkı­ nı kullanarak parlamentoya gelen bir kişinin aldığı oy sayısı üzerine 'bölücülük' suçlamalarına başlamaları, Türkiye'de demokrasinin se­ viyesini kanıtlayan bir örnek olarak değerlendirildi."90 suretiyle de­ mokrasinin seviyesi konusundaki karamsar tabioyu sergilemiştir.

Kürt kökenli bir milletvekilinin cumhurbaşkanı adayı olması konu­ sunda gösterilen tepkiler, parlamentodaki Evrenci grubun varlığı ve AP'nin anayasayı değiştirme taktikleri, hepsi birarada 1 2 Eylül'e gi­ den yolun köşe taşlarını oluşturan faşizan eğilimiere parlamento desteğinde güç kazandırmaktadır. Bu eğilimlerin anayasanın değiş­ tirilmesi ile ilgili yönlerini Nisan tarihli Milliyet gazetesinde Müm­ taz Soysal şöyle yorumluyordu; "Cumhurbaşkanlığı seçimindeki uzatma taktiğinde ısrar etmek, sinsi bir anlam taşımaktaydı. Sonuç . istenen kişinin cumhurbaşkanlığına seçilmesini sağlamaktan öteye, anayasa sistemine yönelmiş bir sonuç olacaktı. Herkes bıkkınlık ge­ tirecek. Böyle anayasa olur mu? Değiştirilsin." demeye kadar vara­ caktı. Böyle bir ortamda da yine meclis dışından baskı mekanizma­ larını harekete geçirip zorlama anayasa değişikliklerine girişrnek 1 2 Mart'ta yarım kalmış işi b u kez A P iktidarıyla tamamlamak kolayla­ şacaktı. "Görüldüğü kadarıyla 1 980'de de 1 2 Mart' ın yarım kalan yönlerini tamamlamaya hazır bir program vardır. 1 2 Mart balyozu­ nu yeterli görmeyenler, cumhurbaşkanı adaylarını bile 556 kişilik meclisin içinden martçı ger.eraller arasından belirlemektedirler. Bu kapsam içinde ö;ıce CHP ve MBK'nca desteklenen kontenjan sera­ törü ve Hava Kuvvet:eri Komutanı Muhsin Batur'un adaylığı gün-

7 :l�------------�---------------------------------

deme getirilmiş, Batur'un adaylığı MSP tarafından da destektenmiş­ ı ir. Bu gelişmeden sonra MSP'nin Batur'a vereceği oyları bölmek ıımacıyla Nakşibendi tarikatına yakın olduğu iddia edilen 1 . Ordu eski komutanı Faik Türün, AP tarafından aday gösterilmiştir. Bunun ii1.erine MSP Genel Sekreteri Oğuzhan Asiltürk, "Demirel, göster­ dikleri adayın Nakşibendi olduğunu basına yayıp oylanınızla uğra­ �ıyor"91 diyebilmiştir. Bu açıklama Nakşibendi tarikatı üyesi olma­ nın Cumhurbaşkanlığına giden yolda, diğer unsurtarla birlikte bir "tarihçesi" olduğunu gösteriyor. Laik olduğu iddia edilen bir devlet­ le Nakşibendi tarikatının üyesi olduğu iddiasıyla eski bir generalin cumhurbaşkanlığı seçimlerinde, salt bu yönü açısından meclisteki dinci görüşe dayalı oyları böleceği konusu ciddi ciddi tartışılabil­ miştir. Oysa, Örsan Öymen'in Türün'ün adaylığı konusunda yazdık­ ları, onun adaylığına nasıl tepki gösterilmesi gerektiği noktasında daha aydınlatıcıdır: "işkencenin izleri belki bedenlerden silindi, ama, zihinlerden asla.''92 Ancak bu aydınlık tutum meclis içi değerlendirmelerde tarikat çekişmelerine göre ikinci planda kalmıştır. AP'nin 12 Mart 197 l ' in i stanbul Sıkıyönetim Komutanı'nı aday göstermesi, Türün 'ün ko­ ınutanlık sorumluluğu alıında bulunan merkezlerde yapılan işkence­ ler, bu işkenceler sonucu doğan sakatlıklar ve ölümlerle birlikte ele alındığında, geçmişin üzerine de ışık düşmekte ve ı 2 Mart'ın nasıl bir uzlaşmanın ürünü olduğu daha iyi anlaşılmaktadır. Bu arada Fa­ ik Türlin'ün adaylığını, "Türk milletinin yüzüne gülümseyen bir ta­ lih" olarak görüp, onu ülkenin "makus talibini yenecek bir kahra­ man" olarak tanıtan Nazlı Ilıcak, bir yazısında: "Türün, kuvvetli bir şahsiyettir. Cumhurbaşkanlığında bu şahsiyeti daha güçlü bir tarzda belirecektir. Sonra kimbilir. . . terör konusunda İstanbul'daki başarı­ sını yurt çapında gösteriverir de bazılarının aczi ve beceriksizliği or­ taya çıkar."'> ' diyerek, övgü lere katılmaktadır. CHP ve MS P'nin adayları ise, eski ı 2 Marıçı ve Em. Org. Muhsin Baıur'dur. Ba­ tur'un adaylığı aynı zamanda sosyal demokrat CHP kadroları açısın­ dan cumhurbaşkanlığını aşan özlemleri ifade ediyordu. Cüneyt Ar­ cayürck'e göre "Batur' u eğer cumhurbaşkanı seçtirebiıirlerse, onun eliyle siyasal emel lerine kavuşabilirlcrdi. Seçilmediği takdirde, Ece­ vit 'e alternatif doğabilirdi.'''1 1 Bu yorumu teyid eden bir haber de, 27

74 '

·

Mayıs ı 980 tarihli Hergün gazetesinde çıkmıştır. "Ecevit' e muhalif grup B atur'u destekliyor. B atur, CHP Genel Başkanlığı için hazırlık yapıyor."95 Görülüyor ki, bizzat c1:1mhurbaşkanlığına oynayanlar ve Kars grubu dışında Batur, CHP gruplarında bütün oyları toplayabii­ m iştir ve şu hüküm rahatlıkla söylenebilir: "Bülent Ecevit cumhur­ başkanı adayı olsaydı, CHP'lilerden Batur'un yarısı kadar oy ıopla­ yamazdı."

Kayseri 'de cuma namazı kılan TC. Cumhurbaşkanı adayı B a­ ıur'un, Nakşibendi olduğu iddia edilen rakibine karşı MSP desteğini koruma çabası içinde olduğu görülmektedir. Ancak asıl ilginç olan, sosyal demokrat CHP'nin, 12 Mart 'ın generallerinden birini cum­ hurbaşkanı olarak devletin, bu mümkün olmazsa partinin başında görme isteğidir. Özü boşalınış bir parlamentonun demokratik anla­ yışın gereklerinden uzaklaşmasının ı 2 Eylül ' de ortaya çıkan tepki­ sizlik konusunda orduya, d<ıha o tarihlerde güvence görülmektedir.

Cumh urbaşkanlığı seçim lerinde parlamentodan en çok oyu alan . adayın, 12 Mart'ın öfkeli generallerinden Hava Kuvvetleri Komuta­ nı Bat ur olması, ı2 Eylül 'ün gerçekleşme koşullarına parlamento­ nun zımni desteği açısından değerli bir ipucudur. Ancak bu süreçte en ürkütücü yan Türkiye'nin önemli hukuk profesörlerinden birinin TBMM genel kurulunda partisinden izin almaksızın dağıttığı bildiri­ dir. B u bildiriye göre, "Batur·a verilecek oy, artık Batur'a değil, de­ mokratik rejimin yaşaması ve terörün sona erdirilmesi için verilen oy haline gelmiştir. B atur'a verilmeyen oy-Sayın parlamenter bunu isıesin ya da istemesin, düşünsün ya da düşünmesin sonuçta cuın­ huı·başkanlığı seçiminin daha aylarca sürmesi sonucu bunalımların ve terörün tırınanmasına ve böylece memleketin maceralara sürük­ lenmesine verilen oy demektir."'"' Bu değerli hoca, 12 Mart zulümle­ rini yaşamış, büyük huhkçıı Muammer Aksoy'du. Muammer Ho­ ca 'yı, böyle bir çağrıyı yapmak zorunda bırakan nedenler konusun­ da o günün parlamenterleri ne düşünür bilmiyoruz, ancak, parla­ mentonun demokrasiden bu ölçüde umut kesmiş olmasına, seçmen olarak oy kullanmış olmasak da kendi payımıza yurttaşlık onurumuz adına utanıyoruz. Sonrası biliniyor. 1 980 parlamentosu, yeni cum­ hurbaşkanını seçmeden dağıtıldı. Bundan sonra yaşanan sürece ve cumhurbaşkanlığı makamının, 1 2 Eylül Anayasası 'ndan sonraki clü·

/)

zenleme biçimine i leride değineceğiz.

Ordunun siyasi tavır ve davranışlarının kaynağını oluşturan ta­ rihsel dinamiklerin ana çizgileri değerlendirilirken, bu dinamiklı>.rin ekonomi ve dış politika boyutunun irdelenmesi de oldukça önemli­ dir.

76

Ordu ve Sermaye

Türkiye Milli İthalat ve İ hracat Anonim Şirketi, 19 Eylül 1 922 yılında Ankara'da kuruldu. 12 Aralık 1 922 tarihli Hakimiyet-i Mil­ liye Gazetesi'nde, "Mülazımlardan itibaren her kıymetli zabitimize memba-i varidat" başlıklı ilanda şunlar var: "Görev narnma hayatını ortaya koyan subay ve askerin bu görevi yapmaktan başka endişesi yoktur. Fakat öte tarafta hayatın öyle hadiseleri, safhaları vardır ki kıymetli vücutların ifa ettikleri vazifelere at başı beraber giden su­ bay hayatı, ne kadar hor görürse görsün bilinmelidir ki, onun bir ai­ lesi, bir validesi, bir ihtiyar pederi, bir veya bir çok eviadı vardır.

Vatanın içinden, mille.tin özünden doğan şirketler, subaylarımız için en meşru ve güvenli gelir kaynağıdır.97 Zabitleri şirketin hisse senet­ lerinden almaya çağıran bu ilanda belirtilen maddi güvence arayışı, dönemin pek çok askeri şöhretini, devletin kurduğu bu şirkette top­ lamıştır. OYAK girişimini önceleyen, Milli İthalat ve İ hracat A.Ş., Adana'da un, pamuk, çırçır fabrikası işletmekten, inşaat-taahhüt iş­ lerine kadar pek çok ticari ve sınai alanda faaliyet göstermektedir. Şirketin asker kökenli idare meclisi üyeleri arasında, İstiklal Mahke­ mesi Başkanı Kılıç Ali ve Ali Çetinkaya, Atatürk'ün yaveri Salih Bozok gibi isimler vadır. 1 960' 1ı yıllara gelindiğinde ordunun alt kademelerinin siyasi duyarlılık sınırını azaltmak, emir-komutanın hiyerarşinin tepe noktasında bulunan generallerin denetiminde bu­ lunmasını sağlamak önemli bir gereklilik olarak algılanıyordu. Bu amaçla solun yanısıra ordu için gelişmeleri de izlemesi için M İT'e görev verildi. Ancak bu tedbirle yetinilmeyerek ?rdu mensuplarına

77

bazı maddi olanakiar sağlandı. Buna göre emekliye ayrılan subayla­ ra emeklilik ikramiyesinin yanısıra, iki yıllık emeklilik maaşlarına eşit düzeyde emekli ikramiyesi verilmeye başlandı. I 96 1 yılında ku­ rulan OY AK, sosyo-politik f>ir değerlendirmenin etkisini de taşıma­ sı bakımından dünyada eşi olmayan bir örnektir. 1 Mart 1 96 1 'de 205 sayılı yasa ile !turu lan OYAK, TSK mensuplarının "ek sosyal güvenlik kuruluşu"dur. 1 96 1 yılında toprak reformu bekleyen köy­ lülerin "sosyal güvenlik" ihtiyacı düşünüldüğünde, ordunun ek sos­ yal güvenlik ihtiyacının neden bu kadar acil olduğu sorusu halen güncelliğini korumaktadır. 1 96 I yılında 50 milyon TL. sermaye ilc kurulan OYAK' ın 1986 yılında 88 bin üyesi, 28 sanayi ve ticaret kuruluşu nda sahipliği veya hisscsi bulunmaktaydı. Bunlardan OYAK-Renault, Çukurova Çimento, Hcktaş, Tam Gıda, Bolu Çi­ mento en büyük özel sanayi firmaları arasında bulunuyordu. Ordu­ nun bu ölçüde burjuvalaştırılması, siyasi sonuçları açısından büyük önem taşır. Emeklilik yaşamına en azından OY AK'dan edindiği bir ev ve araba ile 'başlayan subayın, orta sınıf muhafazakarlığı içinde politik konumunu netleştireceği OYAK'ın kuruluşundaki sosyo-po­ litik hesaplardan biridir. 22 yılda 40 bin üyesine ev kredisi açan OYAK, 1 30 bin üyesine de borç para vermiştir. OY AK Ordu Pazar­ lan, 1 5 il ve ilçede üyelerine piyasaya oranla % 1 5 daha ucuza satış yapmaktadır.98 Tam bir tekel mantığı içinde çalışan OYAK'ın Rena-· ult ile otomobil sektöründeki pazar payı 1 989'da %44'dür.w Ayrıca dikkate değer bir konu da, OYAK'ın yabancı sermaye ile ilişkileri­ dir. OY AK' ın Fransız Renault firması ile otomotiv piyas<1sındaki ortaklığı önemli bir yer tutuyor. Ayrıca ABD kökenli Goodyear'da da OYAK pay sahibi. Bu şirkette bir ordu tekeli olan OYAK'ın di­ ğer ortağı KOÇ grubudur. OY AK ayrıca Entaş adlı şirkette Dani­ markalılar'la ortak, Silahlı Kuvvetleri Güçlendirme Vakıfları 'da Tu­ saş, Netaş ve Otosan gibi önemli yabancı sermayeli kuruluşların or­ takları durumunda. Bunlardan Tusaş' ın ortağı, ABD kökenli, Ne­ taş'ın ortağı Kanada, Otosan' ın ortağı da ABD kökenli çok uluslu tekeller.100 Otomotiv, çimento, kimya ve petro kimya, inşaat, gıda, elektronik, tarımsal ilaç ve h izmet sektörlerinde faalıyet gösteren OY AK, sermaye birikimi sağlayan yatırımlardan "kar", gayrımen­ kullerden "ra nt", tahvillerden "faiz" biçiminde sağlanan toplumsal

78

artıkla Türkiye' nin Koç, Sabancı ve Çukurova Holding 'den sonra en büyük tekellerinden biri haline gelmiştir. Ayrıca sigortacılık ve borsa bankerliği gibi riskli faaliyet alanları da OYAK' ın ilgisi dışın­ da kalmamıştır. "Türk Silahlı Kuvvetleri'nin yakın ve uzak gelecek­ lerini güvence ·altına almak" için kurulan OYAK, Kurumlar vergisi, veraset ve intikal vergisi, gelir vergisi, damga resmi ve gider vergi­ sinden muaf tutulmuştur. Bu arada batık şirketlerini KİT'ne rahat­ lıkla devredebilen OY AK, oldukça ayrıcalıklı bir konumdan yarar­ lanmaktadır. Diğer taraftan işçiler için kurulan İYAK ve memurlar için düşünülen MEY AK, onların ek sosyal güvence i le "yakın ve uzak gelecekleri" bakımından herhalde ihtiyaç içinde olmamaların­ dan dolayı olsa gerek, OY AK kadar başarılı olamamıştır. i ktisatçı M. Sönmez'e göre "OYAK iştiraklerinde dikkati çeken, son tahlilde ordu mensuplarının sahibi bu lunduğu bir sermaye grubu olarak, uluslararası sermaye, büyük holdingler ve KİT'lerle ortaklığa girmiş olmasıydı. Bu bir anlamda ordu mensuplarının kapitalist ilişkilerin doğrudan içinde olmaları, dolaylı da olsa kapitalist sınıfa dahil ol­ maları anlamına gelir." 1 0 1 OYAK'ın merkez örgütü .ve iştiraklerinde, yaklaşık 20 bin kişi çalışmaktadır.

Ordu-sermaye ilişkileri açısından son yıllarda yaşanan ilginç bir gelişme de, emekli generallere, büyük şirketlerdç...verilen görevler­ dir. Genelkurmay eski başkanlarından Semih Sancar, Akbank yöne­ timinde, Org. Suat Aktolga, Lassa'da "yöneticilik" bilgisinden ya­ rarlanılan komutanlardan bazılarıdır. Ancak ordu-sermaye ilişkileri her zaman bu ölçüde net bir görüntü içinde ortaya çıkmamaktadır.

1 2 Eylül i le ilgili olarak yazılmış bir kaynaktan aktaracağımız satır­ larda yeralan konular halen ciddi bir araştırınayı beklemektedir. " 1 60 adet F- 16 uçağının General Dynamics tarafından Türki­ ye'de monte edilmesi için görüş bürlüğüne varıldı. 5 Eylül 1 983 gü­ nü K. Evren başkanl ığında yapılan toplantıda olay Türkiye açısın­ dan resmiyet kazandı. F- 1 6 ' ların satın alınması projesi, kamuoyuna, Türkiye ABD ilc ortaklaşa uçak sanayii kuruyor biçiminde tanıtıldı.

Olayın ayrıntılarına girmeden önce, anlaşmanın koşullarını ö:t.etle­ yeliın: 1 60 adet F- 16' nın "Türkiye'de üretim adı altında ABD'den satın alı nması. bugünkü cari fiyatlarla 4;2 milyar dolar (S .P. İ 986 yı l ı ) ı u ı acak v e uÇakların peydcrpey ınonıajı l 1 yıl sürecektir. Proje-

/ll

--------�-

ııin bir kısın finansmanı ABD'nin yıllık askeri yardımlardan sağla­ ııacaktır. Bu miktarın 1 984 yılı içinde 200 milyon dolar olması bek­ IL:niyor. Bir başka deyişle, ABD'nin Türkiye'ye yaptığı askeri yardı­ ının önemli bir bölümü General Dynamics firmasına gidecek, yani /\BD bir eliyle verdiğini öbür eliyle geri almış olacak, bunun adına da yardım denecek. Siparişin geri kalan finansmanı, Türkiye tarafın­ dan karşılanacak. Batının çok uluslu büyük firmaları, bir ülkeye ve­ ya o ülkenin şirketine, tutarı yüksek bir mal satarken, bu malın fiya­ tının bir kısmını nakit döviz olarak peşin al ırlar. Ama, adıgeçen dev­ letin fonları genellikle peşi n ödeme için yetersiz olduğundan öde­ menin geri kalan kısmı, off-sct denilen bir yöntemle yapılmasını sağlarlar. Off-sct yöntemi şöyle işler: Satışı yapan bir batı firması alacağının bir kısmını nakit olarak alır. Geri kalan alacağını tahsil edebilmek için, ya o ülkeni n herhangi bir ürününü kendisi alır, ya da o ürünü başka ülkelere pazarlar. Bunu da genellikle paravan şirket­ ler aracılığı ile yaparak, ayrıca ticari kar sağlar. Yani alacağına kar­ şılık, o ülkenin bir veya birkaç kalem ürününü ucuza kapatıp, böyle­ likle kendi silah satışından elele ettiği yüksek karlara ek karlar katar.

General Dynamics firması da F- 1 6 ' lar anlaşmasını yaparken, böyle bir amaç gütmüştü. Ve aralarında Şahinkaya ailesinin de bulunduğu şöyle bir tezgah kurulmuştu. General Dynamics firması F. Alman­ ya'daki ünlü kimya ve i laç firması Höchst 'ü kontrolu altında tutu­ yordu. Türkiye' de de tesisleri · bulunan Höchst firması, F- 1 6 'ların off-set ödemesi için bir paravan şirket kurmuştu. Bu paravan şirket, Sema Şahinkaya' nın da ortak olduğu azot ve gübre fabrikası Bağ­ faş'a %35 oranında ortaktı. Öte yandan, General Dynamics kendisi­ ne bağlı bir şirket olan Phili ps-Dodge aracılığıyla Rize-Çayeli'ndeki bakır ve çinko kompleksine ortak olmuştu. Bu amaçla kurulmuş olan Rize Çayeli Bakır Çinko şirketinde, General Dynamics'e bağlı, Philips-Dodge Şirketi %49 paya sahipti. Etibank %45 hisseyi almış­ tı. Üçüncü ortak olan Gaına adlı bir şirket de kuruluşun %6 payına sahipti . Ve Tahsin Şahinkaya'nın kızı ise Gaına'nın ortağıydı. Böy­ lece Philips Dodgc ve Etibank 'ın ortak olduğu Rize Çayeli Bakır Çinko Ş irketi'nin °/c:2'si Gama Şir1�cti aracılığıyla Tahsin Şahinka­ ya'ya ait olacaktı. İş l e t m e n i n başlangıç kapasitasinde günümüz c.ıri fiyatlarıyliı Ş a h i n kaya ' n ı n kfirı , şimdilik yılda 200 milyon l i ra d ı r.

80

( 1986 yılı rakamlarıyla) General Dynamics i le görüşmeler sırasında projenin off-set ödemesinin hazırlıkları da yapılmıştı. 198 1 'de yapı­ lan bir anlaşmayla Çayeli'nde elde edilecek olan kükürtü İşkur ala­ cak, böylece kara ortak olacaktı. Off-set ödemesinde Şahinkaya ai­ lesinin payı bu kadar da değildi. General Dynamics, ayrıca kendisi­ ne bağlı Alman Woh le Metal Geselschaft adlı şirket aracılığıyla Ka-. lebodur'a yatırım yapacaktı . Alman Wohle i le Kalebodur Sera­ mik' lerinin dış satımını arttırmak ve yeni pazarlar bulmak için yeni bir ihracat şirketi kuracaklardı. Böylece off-set' in geri kal<>n kısmı, seramiğin pazarlanması ile sağlanacaktı. Kalebodur' un ortağı olan Şahinkaya ise hem kendi şirketinin maliarına yeni pazar bulunması nedcniyie üretimden pay alacak, hem de bu yeni dışsatım şirketine ortak olarak ticari kardan pay alacaktı. F- i 6 projesiyle i lgili Gama, Bağfaş. K�1lebodur, İ şkur gibi şirketlerin tümünde Şahinkaya' nın payı vardı."102 B u uzun alıntının dile getirdiği gerçekleri ayrıca yorumlamaya gerek yok. Ancak "gayrımillilcşme" eğilimi içinde bulunan ve gide­ rek merkezileşen bir sermaye yapısının, ulusal egemenlik kavramı­ nın içeriğini değiştirdiği düşünülürse, ordu-sermaye i lişkilerinin bo­ yutu Türkiye'nin geleceği açısından iç karartıcıdır. Türkiye'de dev­ letten sonra en iyi örgütlenen kesim olan sermaye, ordu ile kurumsal ilişkiler geliştirmiş, ekonomik faaliyetlerde ortaklıklar kurmuş, is­ tihdam imkanlarının bir bölümünü emekli generaller için seferber etmiştir. 1 2 Eylül sonrasında tüm siyasi partiler, dernekler vs. kuru­ luşlar kapatıl masına rağmen, Tİ SK ve TÜS İ AD ile diğer sermaye örgütleri açık tutulmuş ve 1982 Anayasası'nda en çok TİSK'in gö­ rüşleri yer almış, anayasa tasarısının iş yaşamı ile ilgili bölümleri, bizzat T İSK genel sekreteri Rafet İ brahimoğlu tarafından kaleme alınan metne uygun olarak yazılmıştır.

Yukarıda olgusal düzlemde anlatılanlar gözönüne alındığında, bu durum yadırgatıcı olmamaktadır. Teorik siyasal analizin olanak­ larından yararlanılmadan bile ordu-sermaye ilişkileri apaçık bir hal­ de gözlem konusu yapılabilir. Bu konuda en önemli gelişme ordu­ nun sistem içinde büyük bir sermaye grubu olarak yeralmasıdır.

(OYAK), Sermaye ile doğrudan ortaklık ilişkisi içinde bulunan Si­ lahlı Kuvvetler, 12 Eylül'de yönetime el koyduğunda en büyük des-

81

tek sermayeden gelmiştir. B u dönemde sendikalar kapatılır, grev hakkı ortadan kaldırılırken, işçilerin sigorta pirimini yatırmayan, ka­ çak işçi çalıştıran, işçilere yasal ücret ve sosyal yardımlan yapma­ yan çok sayıda kapitalist hakkında yapılmış hiç bir soruşturma yok­ tur. Soruşturma açılması bir yana, 1 98 1 'de 100 milyon l iralık "ta­ kipli alacak"tan vazgeçilmiştir. Bir süre sonra başka yasa çıkarılıp 33 milyar l iralık "kara servet" belgelenmiş ama, karşılığında 1 ,5 milyon "ihtilaflı dosya"nın izlenmesinden vazgeçilmiştir. 1 983 'de ise cumhuriyet tarihinin en büyük mali affı gerçekleştirildi. "Özel Uzlaşma" yöntemi ile bir bankaya bloke edilen para ve döviz 273 milyara ulaşıyordu. "Servet Beyanı" yöntemi ile 1 ,5 trilyon lira tuta­ rında taşınır ve taşınmaz mal bildirilerek aklanıyordu. 10J Tekeller üzerine yayınlanan bir kaynakta yeralan, 3 Ekim 1 980 tarihli Vehbi Koç'un Kenan Evren'e gönderdiği mektup oldukça il­ ginç tespitler içermekle, ordu-sermaye ilişkilerini aydınlatmaktadır.

Vehbi Koç 'un bu mektupta: "Nelere dikkat edilmeli?" bölümünde belirttikleri bir iktidar programı gibidir. Koç'a göre "Silahlı Kuvvet­ lerimizin bu devrede alacağı kararlarda, kendisine yardımcı olmak, vatanını seven her Türk için milli bir vazifedir... Yakalanan anarşisı­ lerin ve suÇluların mahkemeleri uzatılınamalı ve cezaları süratle ve­ rilmelidir, polis teşkilatını techrz edecek ve kuvvetlendirecek im­ kanlar genişletilmeli, gerekli kanunlar bir an önce çıkarılmalıdır. İ�­ çi işveren i lişkilerini düzenieyecek kanunlar dikkatle incelenerek, taraflar için adiiane bir şekilde ve asgari hata ile çıkarılmalıdır. Btı düzenleme yapılırken, bazı sendikaların Türk devletini ve ekonomi­ sini yıkmak için bugüne kadar yaptıkları aşırı hareketler, gözönünde bulundurulmalıdır... Kıdem tazminatı karşılıkları, kurulacak bir fon­ da toplanmalıdır. işçilere ödenecek yıllık miktarlar ayrıldıktan son­ ra, geriye kalan kısım, kamu ve özel sektör yatırımları için düşük fa­ iz ile kullandırılmalıdır... Silahlı Kuvvetler kademeleri ile hüküme­ tin arasını açarak, cunta kurmaya yönelmek, işçi sınıfını ayaklandır­ mak amacıyla, komünist partinin, solcu örgütlerin, Kürtlerin, Erme­ nilerin, bir takım politikacıların kötü niyetli teşebbüslerini devam ettirecekleri muhakkaktır. Buna karşı uyanık olmalı ve teşebhüsleri muhakkak engellenmelidir ... Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcı­ sı Turgut Özal bir dahi değildir. Onun da hataları olabilir. Fakat bu

·

82

·

nazik dönemde, mevcudun içinde meselelerimizi en iyi bilen insan­ dır. Dedikodulara bakmadan kendisini tutmakta fayda vardır... Yu­ nanlılar'la olan ihtilaflı meselemiz, başta Kıbrıs-Ege Kıta Sahanlığı ve Fır hattı olmak üzere, bu dönemde, milletimizin, Silahl ı Kuvvet­ Ierimize olan güveni içinde muhakkak çözüme bağlanmalıdır." İç güvenlikten, bürokrasinin düzenlenmesine, dış politikaya ka­ dar pek çok alanda tavsiyeler içeren bu mektup, Türkiye'de geçerli sosya�ekonomik formasyon ve mülkiyet rejimi ile, ordu-sermaye ilişkileri konusunda önemli bir belgedir. 1 980'li yıllarda moda hali­ ne gelen askeri müdahalenin sadece bürokrasinin sorumluluğunda görülmesi ve sermayenin bu müdahalelerdeki sorumluluğunun yad­ sınması ordu-sermaye ilişkilerini bir sis perdesi altına gizlemektedir.

1 2 Eylül dönemini anlatacağımız bölümde Tİ SK, TÜS İ AD, TOBB gibi işveren örgütlerinin askeri darbe konusundaki tutumianna tek­ rar döneceğiz. Bölünmüş bir toplumsal yapının farklı çıkarları ordu içinde de yankılann .akta; piyasa fetişizmi, islamın yükselişi vb. ge­ lişmeler orduyu da etkilemektedir. Ancak 1 960'dan itibaren Türki­ ye'deki sanayileşmenin ve kentleşmenin yoğunluğu temelinde kes­ kinleşen sınıf çelişkileri, orduya mülkiyet rejiminin sunduğu emni­ yet sübapları eşliğinde yansımıştır. (OYAK). AP programı bu nok­ tada oldukça aydınlatıcıdır. Bu preıgramın ordu ile ilgili bölümünde şu görüşlere yer verilmiştir. "Orduınuzun tarihi geleneği; ordu per­ sonelinin refahı, Madde 89-Silahlı Kuvvetlerimiz ' i n yalnız vatan ınüclafaası ile meşgul olmasını, siyasi cereyan ve teınayüllerden uzakta kalmasını, siyaset dışında milli bir müessese halinde savun­ ma vazifesini yapmasını, hem ' Modern Devlet' anlayışının, hem de S ilahlı Kuvvetlerim izin tarihi geleneklerinin tabii bir icabı sayarız.

Ordu personelinin yorucu ve yıpratıcı şartlar içinde çalıştığını hesa­ ba katarak, mesleğin şeref ve haysiyetine yakışan bir hayat seviyesi­ ni idarne ettirmenin zamretini kabul ederek, Silahlı Kuvvetlerimi ­ zin, ınesken, maişet, refah v e emniyet bakımındaıı tatmin edici im­ kanlara sahip olmasını arzu ederiz. 1 (}1 B u iki temel ilkenin aynı madde kapsaını içinde düzenlenmesi tesadüf değildir. Sermaye çevrelerinin partisi olan AP'ııin ordu ile siyasal i lişkilerini tanımlamaya yönelik olan ilk bölüm, tarih tarafın­ dan çürütülmüş ve 1 970'lerden sonra ordu üst kademeleri ile yaşa-

ın

nan paradoksal bir uzlaşmaya dönüşmüştür. Ordunun refahı ile ilgili olanlar ise 1 960 ve 1 970'li yıllar boyunca sermaye ile askeri bürok­ rasİ arasındaki mesafenin ortadan kaldırılmasının temel ilkesi haline gelmiştir. Biçimsel anlamda parlamenter hakimiyet tarzının, serma­ ye tarafından yetersiz bulunduğu ve pretoryen çeşitliliğin ordu alt kademelerini kontrolden çıkaraığı dönemlerde "seçim"den "dar­ be"ye geçiş oldukça kolay olmuştur. Bu kolaylık, 1 960'dan itibaren büyüyen ekonominin enflasyonisı ve bağımlı yapısıyla birlikte ele alınmalıdır. NATO, CENTO, OYAK ile iç ve dış istihbarat odakla­ rı, para-militer güçler "kolaylık"ları sürekli hale getirmenin daya­ naklarıdır. 1 960 tarihi başlangıç olarak ele alınırsa, siyasi alanın bu dönemden 1 970'lerin sonuna kadar canlı bir yapıda olduğu ancak bu canlılığı ortadan kaldırmaya yönelik dinamiklerin de oldukça güçlendiği görülür. Bu canlılık MBK'nin doğurgan siyasi yapısı ve emir-komuta hiyerarşisini kısa bir süre için etkisiz kılan yapısından kaynaklanarak ordu içinde de yansımalarını bulmuştur. Yabancı bir kaynağa göre 1 960- 1 973 arası ordu içindeki hizipler şunlardır: ı . MHP' nin J<.urucusu Alpaslan Türkeş' in liderliğindeki proto-fa­ şistler.

2. Proto-faşistlere yakın olan, ancak MHP'nin gitgide radikalleş­ mesiyle onlardan kopmaya başlayan sağ milliyetçiler.

3. B ilinen özellikleriyle birbirinden ayrılan sosyalist ve milli demokratik devrim yanlısı subı:ıylar. .

4. Aralarİ nda, özellikle Orhan Kabibay ve Or11an Erkanlı'nın da bulunduğu çapraşık bir "reformcu" volontarizmden hayat bulan Ke­ malist (tarihi anlamda) damgalı bürokratik bir rejimi arzulayanlar.

5 . Sağdaki partilerin-ama tü müyle değil-AP yandaşların ile CHP'de vücut bulan orta-sol yanlıları şeklinde ikiye bölünen parla­ menter demokrasi savunucuları.

6. Son olarak da, tamamen politika dışı bir profesyonalizmin yanlısı olan grup" 10j Ordu içindeki bu ayrımlar sağ kanat radikaiierin MC hükümetle­ ri döneminele MiT ve bazı bakanlıklardaki etkinlikleri ile farklı bir nitelik kazanmış, yüksek komuta kadernesi ile radikal sağ kanadın duyarlılıkları özdeşleşmiştir. (Maraş olaylarından sonra iyice netle­ şen Sıkıyönetim İ lan Partisi gibi) "Fikirleri iktidarda, kendisi ceza·

84

evinde:· formülasyonu içinde bu radikal sağ hareket 1 980'de işlevini devlete devretmiştir. 12 Eylül ile birlikte ordu, siyasi yaşamı toplu­ mun emekçi sınıflarına kapatmış, siyasal sistemin kapalılığı içinde kendi emir-komuta zincirinin yüksek komuta kadernesinin tanımla­ rına uygun olarak işlerliğini güvence altına almıştır. Bu güvence bü­ yük bir iç tasfiye ile gerçekleştirilmiş, siyasal sistemin kapanması, toplumsal piramidin tepe noktasında bulunan sermaye örgütleri, yüksek komuta kademesi, otoriter siyasi, bürokratik elit ve karmaşık dış ilişkiler temelinde ve onların ortak i radesiyle kararlaştırılmıştır.

B u bağlam içinde merkezi devlet gücünü temsil ed_en ordunun dış ilişkiler kapsamında değerlendirilmesi de zorunlu hale geliyor.

H.�

OYAK

Türk iye 'de ordu dev bir sermaye i m paratorlu ğ u n u n yani OYAK' ın sahibi. 1 96 1 yılında kurulan OYAK, bugün bir çok alan­ da faaliyet gösteren sayısız kuruluşu bünyesinde topluyor. 3. 1 . 1 96 1 tarihinde kabul · edilen bir yasa çerçevesinde çalışmalarını sürdüren OYAK nev ' i şahsına münhasır bir kanuna sahip. Bu kanuna göre kurumun sermaye fonlarının oluşumunda tüm üyelerin katkısı zo­ runlu. Dolayısıyla Koç ve Sabancı'dan sonra Türkiye' nin en büyük tekelleri arasında bulunan OYAK'ın asker üyeleri tekelli sistemin "ortağı" haline getiriliyor. Yasanın 1 8 . maddesi kurumun gelirleri arasında şunları sayıyor. a) Muvazzaf subay ve asısubayların maaşları tutarından her ay kesilec;ek % IO'lar; . b) Milli Savunma B akanl ığı ve Jandarma Genel Komutanlığı teşkilatında çalışan maaşlı ve ücretli sivil memur ve müstahdemlerin Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanunu ' na göre emeklilikleri­ ne esas olan maaş ve ücretleri tutarından her ay kesilecek % lO'lar; c) Ordu Yardımlaşma Kurumunun veya bu kurumun % 50 ser� mayesinden fazlasına sahip olacağı veya iştirak edeceği şirketlerde çalışan ve kurumda daim i üye olmayı kabul eden bilumum maaşlı ve ücretli sivil memur ve müstahdemlerin maaşları tutarından kesi­ lecek % I O'lar; d) Yedek subayların her ay maaşları tutarı üzerinden kesilecek % S ' ler; Tekelli sermaye düzeninin "zorunlu" ortağı durumuna getirilen

86

ordu mensuplarının sayısı 1993 'de 1 24 bin civarındaydı. Ordunun · "sosyal Güvenlik" programını kapitalist düzenin dayanaklarından biri haline getiren OY AK, üyelerinden oldukça hüsnü kabul görü­ yor. 1 993 yılı itibariyle 1 27 bin borç alma işlemi yapan kurum, 58 bin üyesine ev kredisi, 27 bin üyesine mal kredisi vermiştir.

OYAK'ın 5 yönetim organı bulunuyor. Bunlardan birincisi Tem­ silciler Kurulu. Sayıları 50- 100 arasında değişen subaylar bu kurulu oluşturuyor. Kurulun üyesi subaylar komutan ve amirlerce seçiliyor.

Temsilciler Kurulu üç yılda bir toplanıyor, bilançoyu, kar zarar he­ saplarını inceliyor, dileklerde bulunuyor ve genel kurula 20 asil , on yedek üye seçiyor. Genel kurul adlı organ, temsilcilerin seçtiği 20 liye ile Milli Savunma Bakanı 'n ının seçtiği üç üyeden oluşuyor. Her yıl toplanan genel kurul, bilançoyu, kar-zarar hesaplarını inceliyor, kararlar alıyor ve yönetim kurulu ile denetleme kurulunun bir kısım üyelerini seçiyor.

OYAK Yönetim Kurulu ise 7 kişiden oluşuyor. Bunların üçü Türk S ilahlı Kuvvetlerinden seçiliyor. Diğerleri ise 205 sayılı OY AK yasasının 8. maddesine göre;"maliye, hukuk ve bankacılık ve sigorta sahalarında ihtisas tecrübe sahibi ve yüksek tahsilli olmak şartıyla Milli Savunma, Maliye Bakanları ile Sayıştay, Umumi Mu­ rakabe Heyeti, Ticaret Odaları Ticaret B orsaları B irliği ve Türk Bankalar B irliği idare heyetleri başkanlarından müteşekkil ve bu maksatla hususi olarak teşekkül edecek bir seçim k;omitesi tarafın­ dan seçilir. Asıl önemiisi de OYAK yönetim kurulu başkanını da bu kurul seçiyor. Ticaret burjuvazisi ve finans kaptalin OYAK yönetim kurulu başkanlığının belirlenmesi de dahil, ordu ile bütünleşmesinin düzeyi dikkate değer. Genel Müdür ve yardımcılarının da Ticaret odaları, Ticaret Borsaları, Bankalar Birliği' nin etkin olduğu "seçim komitesi" tarafından tayin olunması yasanını 14 maddesinde hüküm altına alınmıştır.

OYAK, tekelli düzenin en imtiyazlı kuruluşudur. Kurumun mu­ afiyetleri yasanın 35 maddesinde şöyle sıralanmıştır. a) Kurum, kurumlar vergisine tabi değildir, b) Kuruma yapılacak bağışlar, kurumun ne nam altında olursa olsun, üyelerine veya kanuni mirasçılarına yapacağı yardımlar vera­ set ve intikal vergisiyle ge l i r vergisinden,

'ıi7

c) Kurum, yapacağı her türü muameleler dolayısıyla damga res­ ıninden, d) Daimi ve geçici üyelerinden yapılacak aidat tevkifatı gelir vergisinden c) Kurumun her türlü gelirleri gider vergisinden muaftır. İ mtiyazlı tekelli sermaye kuruluşu OYAK'ın "her çeşit ınalları ilc gelir ve alacakları, devlet ınalları hak ve rüçhanlığını haizdir.

Bunlara karşı suç işleyenler, devlet maliarına suç işleyenler gibi ta­ kibaıa tabi tutulurlar. (ınad.37) Tckelli sermaye düzeninin fiziki var­ lıklarını "devlet malı" kategorisine alan OYAK mülkiyet rejimini ordu-devlet kudsiyeti ile vaftiz etmenin en iyi örneğidir. Kapitalist mülkiyet rejiminin ilişkiler ağının her ilmeğinde işlevlerini tayin eden OYAK'ın yapacağı işler yasada şöyle sıralanıyor; Mad.33- Yönetim Kurulu. Kurumun maksat ve gayesinin tahak­ kuk ettirilmesi ve mevcutları n ı n işletilmesi ve neınalandırılınası maksadıyla; a) Menkul ve gayrımenkul ınallar iktisap ve her türlü eshaın ve tahvilat ınübayaa etmeye, b) Lüzuınlu ve faideli gördüğü takdirde her nevi şirketleri kur­ ınaya ve gerek bunlara ve gerekse kurulmuş bulunanlara iştirake ve bunların hisse senetlerini veya ortak paylarını satın almaya, c) Lüzuınunda uhdesinde bulunan her türlü menkul ve gayrı . . menkul mallarla, satınaldığ.ı hisse senetlerini, tahvil veya ortaklık paylarını satınaya veya baŞkalarına devretıneye veya bunları rehin · veya ipotek etmeye, d) Her nevi karşılıklı veya karşılıksız istikrazlarda bulunmaya, e) Lüzuınunda kurum alacaklarını teıninen kendi lehine rehin ve ipotek tesis·etıneye, f) Kurumun daimi üyelerine ınesken i nşaatı için gayrımenkul ipoteği karşılığında 20 seneye kadar vadeli ve faizli krediler açma­ ya, g) Kuı'uınun dairili üyelerine veya bunların kuracakları koopera­ tifiere ait arsalar üzerinde ıneskenler inşa etmeye ve bunları peşin veya ipotek karşılığında 20 seneye kadar vade ve faizli taksiıle, ken­ dilerine satmaya, h) Daimi üyeleri ınesken sahibi yapmak maksadıyla, arsalar satın

88

almaya ve bu arsalar üzerinde meskenler inşa etmeye ve bu maksat­ la m ubayaa edeceği gayrı menkulleri peşin veya ipotek karşılığında 20 seneye kadar vade ve faizli taksitle kendilerine satmaya, i) Ordu pazarları, ordu evleri, ordu gazinoları, ordu talebe yurtla­ rı ve bu gibi, kurumun daimi üyelerinin her türlü sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli teşebbüslerde bulunmaya, k) Lüzum hasıl olursa, özel okullar açmaya ve daim i üyelerin tahsil çağındaki çocukların da tahsillerinin temini için yurt içi, yurt dışı tahsil ve staj bursları vermeye, 1) Mevcutlarından bir kısmını, iktisaben inkişafa mahzar olan en uygun yerlerde ve en fazla varidat temin edecek şekilde satın alına­ cak veya yaptınlacak gayrımenkullere tahsis etmeye, m) Daimi üyelere borç vermek maksadıyla ikraz fonu tahsis et­ meye yetkilidir.

TSK Holdingi OYAK'ın İştirakleri

OMSAN: Omsan Uluslararası Nakliyat Sanayi Ve Tic. AŞ Kuruluş Tarihi : 1 978 OYAK'ın iştirak Tarih i : 1 978 ' Ödenmiş Sermaye: 1 9. 379 (milyon) P�rsonel Sayısı : 304 .Sermaye Dağılımı: İştİrak (%) Ortak 6 1 .5999 Oyak ADANA Çimanto Sanayi T.A.Ş.

25.5998 Mardin Çimanto Sanayi ve Ticaret A.Ş.

1 2.7998 Diğer Ortaklar 0.0005 Omsan Uluslararası Nakliyat Sanayi Ve Tic. AŞ, yurtiçi ve yurt­ dışı kara ve deniz taşımacılığı yapmaktadır.

Renault otomobillerinin ve yedek parçalarının dağıtımı yanında, Avrupa ülkelerine ve Ortadoğu'ya tekstil ürünleri, otomobil ve oto­ mobil yedek parçası taşımacılığını gerçekleştirmektedir.

Türkiye üzerinden transit taşımacılık hizmetleri veren OMSAN Almanya'da OMSAN Gmb H. şirketini kurmuştur. Özellikle araç taşımacılığında Türkiye' nin en büyük kuruluşudur. Yıllık araç taşı-

Xl)

ına kapasitesi 1 30.000 otomobildir.

SELYAK 1 990 Kuruluş Tarihi 1 990 OYAK'ın İştirat Tarihi 95.000 (milyon) Ödenmiş Sermaye Sermaye Dağılımı; İstirak (%) Ortak 25.00 OYAK 7.00 MAİS 3 1 .00 Elf Union 32.00 Sadechanges Şirketin ana faaliyet konusu, madeni yağlarıda kapsayan tüm petrol ürünlerinin alımını, satışını, ithalini, imalini, dağılımını yap­ mak ve yaptırmaktır. Ş irket sözkonusu faaliyetlerini gerçekleştir­ mek amacıyla bir dağıtım organizasyonu oluşturmaktadır. Bu orga­ nizasyon, 8 yıl içerisinde aşamalı olarak 300 akaryakıt istasyonu ka­ pasitesine kavuşacaktır.

GOOD YEAR Lastikleri T.A.Ş.

Kuruluş Tarihi 1 96 1 1 962 OYAK'ın iştirak Tarihi Ödenmiş Sermaye 5,34. 1 25 (milyon) P;rsonel Sayısı 1 709 Sermaye Dağılımı; İstirak (%) Ortak 1 1 .48 Oyak 50.75 Goodyear 2.50 TATKO 1 7. 1 3 KOÇ GRUBU 1 8. 14 Diğer Ortaklar Goodyear Lastikleri T.A.Ş. otomobil, kamyon, kamyonet, oto­ büs, minibüs, traktör ve iş makinası vasıtalarına dış ve iç lastik üre­ timi ayrıca lastik kaplama için sırt kauçuğu imali yapmaktadır.Good Year'ın yıllık üretim kapasitesi 3 milyon adettir. İzmit 'te 34.000 m1 bina; 228.250 m1 fabrika, Adapazarı 'nda 46.550 nı2 bina, 332. 1 80

90

m2 fabrika alanı bulunan firma tam kapasite çalışıyor.

MAİS Motorlu araçlar İ ma! Ve Satış A.Ş.

Kuruluş Tarihi ı 968 OYAK'ın iştirak Tarihi ı 968 Ödenmiş Sermaye 62,000 (milyon) Personel Sayısı 9ı4 Sermaye Dağılımı; İştİrak (%) Ortak OYAK 99.99 OYAK S İGORTA O.Oı Mais, OYAK Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş.'nin Türkiye Genel Distribütori ve Regie Renault'un Türkiye mümessilidir, .

OYSA İskenderun Çimento San. Ve Tic. A.Ş. ı 977 Kuruluş Tarihi ı 992 OYAK'ın İştirakı : 5.000 (milyon) Ödenmiş Sermaye Personel Sayısı : ı 97 Sermaye Dağılımı · İstirak (%) Ortak ı 3.50 OYAK 25.50 Adana Çimanto Mardin Çimanto A.Ş. ı 1 .50 50.00 Sabancı Holding Yıllık üretim kapasitesi 1 .200.000 ton çimentodur. Falırika İ s­ kenderun 'a 1 8 km. mesafede ı 70.000 m 2 'lik alan üzerinde kurulu­ dur.

MARD İN ÇİMANTO SAN. Ve TİC. A.Ş.

Kuruluş Tarihi : ı 969 OYAK' ın iştirak Tarihi : ı 969 Ödenmiş Sermaye : 648.000 (milyon) Personel Sayısı : 249 Sermaye Dağılımı;

1) ı

İştİrak (%) Ortak 50. 1 1 OYAK Mardin Ticaret Sanayi Odası 0.02 45.87 Diğer Ortaklar Yıllık üretim kapasitesi, 525 .000 ton klinker ve 600.000 ton çi­ mantodur. Savur yolu üzerinde, Mardin' e 6 km. uzaklıkta,toplam 1 .255. 155 m2'lik alan üzerinde kurulu tesisleri vardır.

ADANA ÇiMENTO SANAYİİ T.A.Ş.

Kuruluş Tarihi 1 954 OYAK'ın iştirak tarihi: 1 963 Ödenmiş Sermaye 2.440.237 (milyon) 728 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; Ortak iştirak (%) OYAK 54.4 173 AKBANK 1 .0389 TÖBANK 0.00 1 6 44.5422 Diğer Ortaklar Yıllık üretim kapasitesi 1 .469.000 klinker ve 1 .700.000 ton çi­ mentodur. Üretilen çimento Avrupa, Kuzey Afrika ve Adana Çi­ mento Sanayii T.A.Ş ., Adana- Ceyhan karayolu üzerinde Adana'ya . 1 2 km uzaklıkta, Çaldağ f11 e vkiinde 5 1 1 .540 m2'lik bir alanda kuru­ ludur.

BOLU ÇiMENTO SANAY İ A.Ş.

Kuruluş Tarihi" : 1 968 OYAK'ın iştirak Tarihi : 1 969 Ödenmiş Sermaye : 2.489. 1 9 1 (milyon) : 265 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; İştİrak (%) Ortak 47.77 OYAK KAMU ORTAKLlGI İDARES İ 1 6.02 ŞEKER S İGORTA 0.20 Diğer Ortaklar 36.01

92

Yıllık klinker üretim kapasitesi 1 .200.000 ton, çimento üretim kapasitesi 1 .500.000 ton olan firma, Mengen yolu üzerinde 374.23 1 ını'lik bir alanda kuruludur. ÜNYE ÇiMENTO SAN. VE Tİ C. A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1969 OYAK'ın iştirak Tarihi : 1969 : 800.283 (milyon) Ödenmiş Sermaye : 254 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; iştirak (%) Ortak OYAK 50.5292 K.O. İ 35.3700 Ünye Belediyesi : 0.0200 : 0.0200 Ünye Ticaret ve Sanayii Odası Ordu Özel İdare Müdürlüğü : 0.0055 : 14.0553 Diğer Ortaklar Samsun - Ordu karayolu üzerinde kurulu fabrikan ı n alanı 991 .772 mı'dir. Yıllık üretim kapasitesi 520.000 ton klinker ve 1 000,000 ton çimentodur.

TUKAŞ (Turgutlu Konserveeilik A.Ş.) : 1 962 kuruluş Tarihi : 1 967 OYAK' ın iştiraki Ödenmiş Sermaye : 495.000.000 Sermaye Dağılımı; İştİrak (%) Ortak OYAK 99.8 D iğer Ortaklar 0.2 Turgutlu ve Torbalı ' da toplam 75 dekarlık arazide 22.000 ını'ye yakın kapalı alan üzerinde kurulu modern tesislerinin yıllık üretim kapasites C 15.000 ton/yıl salça, 6000 ton/yıl sebze konservesi, 2000 ton/yıl hazır yemek, 10.000 ton/yıl turşudur. 5 kıtada 20'den fazla ülkeye ihracat yapmaktadır.

93

TAM GIDA (Tam Gıda San ve Tic. A.Ş.) : 1 980 Kuruluş Tarihi : 1 982 OYAK'ın iştirak Tarihi Sermaye Dağılımı; iştirak (%) Ortak 29.09 OYAK ETi Grubu 62.27 İ slam Kalkınma Bankası 6.22 2.42 Diğer Ortaklar Tam Gıda San. ve Tic. A.Ş., "Eti" markası altında bisküvi, kra­ ker vs. üretmektedir. Yıllık üretim kapasitesi 27000 tondur. Şirketin ihracat yaptığı ülkeler şunlardır: ABD, Lübnan, Suudi Arabistan, Kuveyt, KKTC, Fildişi Sahili. Firma 39.625 m2 lik bir alanda üreti­ mini sürdürüyor.

ETİ PAZARLAMA VE SAN. A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1 98 1 OYAK 'ın iştirak Tarihi : 1 982 : ( 1 992) 1 0.200 (Milyon) Ödenmiş Sermaye : 225 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; Ortak iştirak (%) OYAK 26.00 ETi Gıda San. A.Ş.

54.79 Tam Gıda San. A.Ş.

1 0.00 Eti Makina 1 .00 8.21 Diğer Ortaklar Eti Pazarlama ve Sanayi A.Ş. Eti Gida ve Tam Gıda tesislerinde üretilen, biküvi, kek vs. dağıtım ve pazarlama işlerini yürütüyor.

Dağıtırnda kullanılan araç sayısı 230.

ENTAŞ TAVUKÇULUK SAN VE TİC. A.Ş. : 1 984 Kuruluş Tarihi : 1 984 OYAK'ın İşıirak Tarihi .Ödenmiş Sermaye ( 1 992) : 29.500 (milyon) : 420 Personel Sayısı

94

Sermaye Dağılımı; İstirak (%) Ortak Oy ak 2 1 .0 1 7 73,789 TKU.KTH IFU 5. 1 70 0.024 ASA Firma temizlenmiş piliç, taze veya dondurulmuş hazır yemek, günlük civciv, yumurta ve yem üretmektedir. 50.000 m2 alanda fa­ aliyet gösteren firmanın yıllık üretim kapasitesi 1 2.000 ton taze ve­ ya dondurulmuş tavuk, 44.000 ton yemdir. Fabrika tesisleri S akar­ ya'dadır.

OY AK SİGORTA A.Ş. : 1 968 Kuruluş Tarihi _ OYAK'ın iştirak Tarihi : 1 968 Ödenmiş Sermaye ( 1 992) : 25.500 (milyon) Personel \)ayısı : ı 78 S ermaye Dağılımı; İştİrak (%) Ortak OYAK 6 1 . 1 265 Emlakbank 26.488 1 Ma is 2.0377 B aşak Sigorta 0. 1 600 .

TPAO Personeli Y ardımlaşma Sandığı Vakfı 10. 1 877 OY AK sigorta A.Ş., ortaklık yapısı nedeniyle kamuya ait her türlü sigortayı yapabilecek yetkiye sahip, kamu niteliğinde görülen 6 sigorta şirketinden biridir. Hem kamu kuruluşları ile ilgili sigorta işlerinde, hem de özel sigorta işlerindek� çalışmaları ıı·er geçen gün yaygınlaşmaktadır. OYAK Sigorta, sigortacılık h izmetlerinde Es­ bank ve Emlakbank'tan da yararlanmaktadır.

Hiz"met verdiği başlıca kuruluşlar şunlardır: Türk Silahlı Kuvvetleri, Savunma Bakanlığı, TUSAŞ Havacılık, Aselsan, THK, TPAO, Renault Ol:)mobil Fabrikası, Goodyear, İs­ tanbul Belediyesi, İstaiıbul Metrosu, Deniz Otobüsleri.

OY AK MENKUL DEGERLER A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1 982 OYAK'ın İştirak Tarihi : 1 982 : 1 0.000 (milyon) Ödenmiş Sermaye ( 1 992) : 34 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; . İstirak (%) Ortak OYAK 99.99 Diğer Ortaklar 0.01 OYAK Menkul Değerler A.Ş. sermaye piyasasında h izmet ver­ mekte, gerçek ve tüzel kişilerin fon larının hazine bonosu, devlet ıahvili, banka bonosu ve hisse senetleri aracılığıyla değerlendirilesi­ ni sağlamaktadır.

TÜRK BüSTON BANK A.Ş.

Kuruluş Tarihi · : 1 984 OYAK'ın İştirak Tarihi : 1 990 Ödenmiş Sermaye ( 1995) : 1 .200.000 (milyon) : 74 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; Ortak İştirak (%) OYAK 44.043 ALARKO 28. 1 1 8 Bostan Overseas Trading , Comp.

8 .284 Bostan Pregrine Inv. Con1p. Ine. 8.284 Bostan Falcan Comp. Ine. 8.284 Diğer Ortaklar 2.987 Türk Bostan Bank A.Ş. 1 984 yılında faaliyete geçen Bank Or Bostan İstanbul Şubesinin devamı olarak 1 990 yılında kurulmuştur.

1990 yılının son çey reğinde The First National B ank of 13oston , Bostan - ABD bankanın % 7� hissesini çeşitli ortaklara satnııştır.

Hissedar' ,ırın en ı;i.iyüğü OY AK'tır.

Banka, Türk lirası ve döviz bazında çeştli kredi alternatifleri ya­ ratmakta, pre-finansman, k a b u l kredileri gibi müşterilerinin ulusla­ rarası iş ilişkilerini destek l e m eye yönelik el i ğer ticari h izmetleri de verm ektedir. B a n ka fon yönet i m i , k u rumsal finans ve da n ı ş ma n l ı k ·

,

96

hizmetlerinde de ihtisaslaşmıştır.

HALK FiNANSAL KİRALAMA A.Ş. : 1991 Kuruluş Tarihi : ı 99 ı OYAK'ın iştirak Tarihi : 50.000 (milyon) Ödenmiş Sermaye ( 1 992) : 24 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; İstirak (%) Ortak 46.00 T. Halk Bankası 39.00 OYAK T.C. Merkez Bankası ı ı .00 Sosyal Güvenlik ve Yardım Vakfı 2.00 T.Halk Bankası Personeli Yardım Vakfı Güven Sigorta T.A.Ş.

1 .00 OY AK Sigorta A.Ş. ı .00 Halk Finansal Kiralama A.Ş. uçaktan bilgisayara, otomobilden komplc fabrikaya her türlü yatırım malını leasing yöntemiyle finan­ se etmektedir.

OYAK İNŞAAT A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1 982 : 1 982 OYAK'ın iştirak Tarihi : 12.000 (milyon) Ödenmiş Sermaye ( 1 992) :532 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; Ortak İstirak (%) 99.9984 OYAK 0.00 ı 6 Diğer Ortaklar OY AK İnşaat A.Ş., 'resmi veya özel konut, ticari ve sınai her tür­ lü inşaat işlerini yapmakta ve anahtar teslimi fabrika projesi, inşaatı ve montajını taahhüt etmektedir. Şirket prefabrike, ti.inel kalıp, çelik konstrüksiyon gibi yapı tek­ nikleriyle yıllık 1000 adet konutu aynı anda inşa edebilecek yapı ve kapasiteye sahiptir.

Konut inşaatlarının yanısıra OYAK İnşaat, elektronik sanayi te·

97

sisleri . çimento fabrikaları, radar tesisleri, otel inşaatları , tarımsal ilaç üretim tesisleri vb. her türlü inşaat işini gerçekleştirmiş olup bü­ yük bir makina parkına sahiptir.

OYTAŞ İÇ VE DIŞ TİC. A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1 974 OYAK'ın iştirak Tarihi : 1 974 Ödenmiş Sermaye ( 1 992) : 1 6.200 (milyon) : 35 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; İstirak (� Ortak 95.37 OYAK Şekerbank S.S. Vakfı 1 .76 0.7 1 Töbank 0.52 T. Vakıflar Bankası Diğer Ortaklar 1 .64 OYTAŞ, mümessillik, iç ve dış ticaret ve otomobil konularında pazarlama faaliyeti göstermektedir. VOLVO otomobillerinin Türki­ ye miimessili olan firma NILFISK ve GERNI ev, büro ve sanayi tip temizlik ve bakım n·ıakinalarının ithalat ve yurtiçi pazarlama faali­ yetlerinde bulunmaktadır.

OYTUR, OY AK TURİZM VE TİC. A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1 989 OY AK'ın iştirak Tarihi : 1 989 : 75.000 (milyon) Ödenmiş Sermaye ( 1 992) Personel Sayısı : 19 Sermaye Dağılımı; Ortak İstirak (%) OY AK 99.9995 Diğer Ortaklar 0.0005 Pullman Etap İzmir Oteli işletmeciliğinin yanısıra OYTUR bün­ yesinde bulunan OYAK Turizm ve Seyahat Acentası; yurtiçi-yurtdı­ şı uçak bileti satışı, yurtiçi tren ve otobüs bileti satışı, yurtiçi yurtdı­ şı gezi organizasyonları, otel rezervasyonları, kongre; seminer, tanı­ tım ve bayiler toplantısı organizasyon ları, özel turistik aktiviteler

düzenlenınesi

k o n u l a rı n da lı i ;.nıet vermekted i r.

PETK İ M f'c t rok i ın y <ı Ho l d i n g A . Ş .

K u ru l u ş Tar i h i

OY A K ' ı n i şt i ra k Tari h i

Ödenın i ş Sermaye Personel Sayısı S e rmaye

( 1 996)

D ağ ı l ı mı ;

: 1 965 : 1 965 : 3.000.000 ( m i lyon) : 9.476 h t i rak

Qı:!iı1

o.m5 96.015 3 .930

OYAK K.O.i

Diğer Ort aklar

(2hl

Pe t k i m Petro k i mya Ho l d i n g A . Ş . , pet rok i m ya rnanı ü l l e r i ü re t ­ m e k t c v e b u n ların sat ı ş ı n ı gerçekleştirmektedir. Y ı l l ı k üre t i m kapa­ s itesi

2.5 m i lyon tondur. Pet k i m ü rünleri. S i ngap u r. S u ucli Arabis­ tan, İtalya, G ü ney Afıüa, Çin, Hong Kon g ABD, Hol landa. Hindis­ tan, İspanya, Cezayir, M ı sır, Belçika, İran , Ta iwan , A.T ü l ke l erine ,

i h raç e d i l mektedir.

O Y A K -RENAULT Kuru l u ş Tar i h i

OTOMOB İ L FABR i KALARI

OY A K ' ı ıı İ şt i rak Tari h i Öden m i ş Sermaye Personel Sayısı

( 1 992)

S e rmaye Dağ ı l ı m ı ;

: 1 969 : 1 969 : 305 .000 ( m i ly o n ) : 4.927

A .Ş .

b t i rak (%)

Ortak OYAK Regie Renau l t Renau l t Deve lopment Inci.

Ma is OYAK S İ G ORTA

4 1 .6600 56.0000 1 .0000 1 . 3065 0.0335

Türkiye ' n i n e n büyük on ş i rk e t i arasında yeralan OY AK-Rena­ u l t , B u rsa ' da

325 . 000

m � ' l i k a l anda kuru l u fabri kasıııda üret i m i n i

s ü rd ü rüyor. G ü n l ü k üret i m kapas i t e s i ult' u n yı ll ı k i.i ret i m kapas itesi

475 adet o l a n O YA K Rena­ 1 1 5.000 adet e yaklaşmaktadı r. Sana­

y i i n i n t e nı c i t a�ı say ı l a n dövme, dökü m , talaş l ı i m alat, kalıp, p ı ast i k ,

' ) ')_ ________________________

ıııotor aktarma organları gibi sanayi dallarının gelişmesine çok liııemli katkıları yanında firma büyük bir ihraç kapasitesine sahiptir.

ASELSAN Askeri Elektronik San. A.Ş.

Kuruluş Tarihi : 1 975 OYAK'ın iştirak Tarihi : 1 975 Ödenmiş Sermaye ( 1 996) : 1 .452.000 (milyon) : 2.258 Personel Sayısı Sermaye Dağılımı; Ortak İşıirak (%) OYAK 0. 1 1 2 Türk Silahlı Kuv. Güçl . Vakfı 82.725 0.004 OY AK Sigorta 0 . 272 PTI Genel Müdürlüğü Türk Polis Teşkilatını 1 .424 Güçlendirme Vakfı Diğer Ortaklar 1 5.463 Aselsan Askeri Elektronik Sanayi ve Ticaret A.Ş., askeri ve sivil lıaberleşmc cihazlim , bilgisayar denetimle merkezi sistemler, avi­ onik sistemler, stinger füzesi güdüm elektronik aksarnı i le çeşitli baskı devre kartları, kalın film hibrit devreler ve makanİk parçalar üretmektc ve satışını yapmaktadır.

ASELSAN'ın ihracat yaptığı ülkeler şunlardİr: ABD, Almanya, Cezayir, Tunus, Ürdün, İran, SuudiArabistan, Uruguay, Belçika, S udan, Nijerya, Bangladeş, KKTC, İsviçre 'ye Aselsan 1 992 yılında 163.477 milyar tutarında ihracat yapmıştır.

OYAK'ın iştiraklerinden HEktaş'ın ise 928.000 (milyon7 serma­ yesi bulunmaktadır. 224 per�oneli bulunan Hektaş'ta OYAK'ın işti­ rak payı % 53. 1 8 'dir.

Otomotiv, Çimento, Hizmet, Finans, Gıda-Kimya gibi birçok alanda iştirakleri bulunan OYAK tekelli düzenle orduyu kaynaştır­ mıştır. OYAK Genel Müdürü Nihat Özdemir'in sözleri bu kaynaş­ ınayı vurgulmuyorO "Bizde kurtlar sofrasında oturuyoruz, ekmek yi­ yoruz . . . ,Sermaye kurluşları ile de işbirliği içindeyiz ... Aynı potanın içindeyiz, hep beraber iş yapıyoruz. Türkiye'de pazar büyük, herke­ se iş var. Ancak önemli olan dışanya yönelmek" Sayısız iştiraki bulunan sanayi-finans devi OYAK'ın Genel Mü-

1 00

dürü Nihat Özdemir borsa ile ilişkilerini ise "İstanbul Menkul Kıy­ metler Borsası' nı yakın takibe aldık ... yatırımlarımız sürecek" (Dün­ ya, 26 Mart ı 99 1 ) diyerek özetliyordu. Çok sayıda değerli gayrımenkulün de sahibi olan OY AK'ın bu gayrımenkulleri şunlar.

MiTHATPAŞA İŞHANI ARNAVUTLUK SEFARET BİNASI ANKARA PASAJI İŞHANI NACATİBEY CADDESi NO: 5 1 MALTEPE İŞHANI YENİMAHALLE İŞHANI SALIPAZARI İŞHANI ETAP OTELi İSTANBUL SERViS İSTASYONU GÖZTEPE ORDU PAZARI TANDOGAN ORDU PAZARI İZMİR ETAP OTELi İstanbul Menkul Kıymetler Borsasına kote edilmiş bulunan OYAK iştiraklerinin ise ciro ve kar durumları aşağıda belirtildiği gi­ bidir.

Kar ('95 Yılı) Ciro ('96 - 9 Aylık) 2.756.532 (milyon) Goodyear - 1 9 . 1 76.6 1 0 (milyon) Adana Çimento - 4.938.908 (milyon) 4.939.908 (milyon) B olu Çimento - 2.489. 1 9 1 (milyon) 4.3 1 O. ı ı ı (milyon) Ünye Çimento - 2.425 .577 (milyon) 305.654 (milyon) Mardin Çimento - 1 . 159.941 (milyon) 4 ı 5.6ı ı (milyon) Niğde Çimento - ı .672.9 1 3 (milyon) 1 23 .082 (milyon) 286.822 (milyon) TUKAŞ - 1 .336.861 (milyon) 499. ı 90 (milyon) HEKTAŞ - 3 .5 1 2. 1 63 (milyon) 582.856 (milyon) ASELSAN- 6.753.62 1 (milyon) 22.728 .801 (milyon) PETKİM - 5 ı . ı46.997 (milyon) Finans kapitalin para devresinin oınurgasını oluşturan işlemlerde OYAK 'ın büyük işlevi vardır. Borsa' nı n spekülatif s�rınaye açısın­ dan konumu , yeraltı ekonomisi bağlaınında parayı meşrulaştırma fonksiyonuna "komutanların holdingi"nin sağladığı destek anlamlı­ dır. iştiraklerinde 25.43 1 kişinin çalışuğı OYAK'ın emek-sermaye

I l l i-------

ı,:clişkisi içinde nasıl taraf olacağı konusunda gayet açıktır.

Ordunun banka sahibi olduğu bir başka örnek bulunması kolay değildir. Türk Boston Bank' ın sahibi olan OYAK dolayısıyla TSK finans kapitalin ilişkiler ağı çerçevesinde dışarıya da açılmıştır. İr­ landa' nın başkenti Du b lin 'de bir finans kurumu açan OYAK'ın fi­ nans kesiminde ağırlığı giderek artırıyor. Müşteri portföyünü çoku­ luslu şirketlerin oluşturduğu bankanın genel müdürü 1 995 'te IAN LEVACK idi.

CIA'nın örtülü muharebelerde rüşvet ve elem paralarının trans­ feri için kullanılan en önemli iki banka: "First National City Bank of Boston"dur. Bunların yabancı ülkelerdeki bütün müdürleri Ame­ rika'lı olup ya CIA görevlisidirler ya da CIA sözleşmelidirler. Bu konuda eski CIA görevlisi Philip Agee'nin kitabında şu bilgiler bu­ lunuyor: "Washington D.C/10 Şubat 1 964.

Brezilya meclisinde, geçen mayısta 1 962 seçim harekatı için açı­ lan ve hala devam eden soruşturmaya yüzünden Brezilya'daki çalış­ malar sekteye uğramış. Soruşturma sonucunda, Rio merkeinin başlı­ ca politik eylem faaliyetleri kapsamına giren Brezilya Demokratik Eylem Enstitüsü (IBAT) ile Halkçı Demokratik Eylem (ADEP) adlı örgütün, 1 962 seçim kampanyasında anti-komünist adayları destek­ lemek için en azandan 1 2 milyon hatta 20 milyon dolar karşılığında para harcadığı ortaya çıkmıştır.

Maclis soruşturma komisyonu bir bakıma merkezin denetimi al­ tına alınmışsa da -komisyonun dokuz üyesinden beşi I BAD ve ADEP fonlarından yararianmış kişilermiş- daha çok First National City Bank, Bank Of Boston ve Royal Bank Of Canada, IBAD ve ADEP hesabına yatırılan paraların kaynaklarını açıklamayı reddet­ tikleri için skandal çıkması önlenmiş ... " (Philipp Agec, CIA Günlü­ ğü s.436). Ordu bankası Bank Of Boston'un nitel iğine bu satırlar ışık tutacak niteliktedir. "İşletme maliyetlerinin düşüklüğü" gerek­ çesiyle Dublin'de Türk Boston Bank Europe adıyla finansal hizmet şirketi açılması da dikkate değer bir olgudur. 1 994 yılı itibarıyla 400 yabancı banka ve finans kurumunun açıldığı Dublin bir çok spekü­ latif fi nans işleminin yeni merkezi. "Dış il işkileri çok güçlü" b i r banka olmakla övünen ve Türk bankacılık sistemi nde "büyük bir

1 02

boşluğu doldurduğu" belirtilen bu ordu bankası Nisan 1 994'te 500 milyar olan sermayesini, Ağustos 'ta 700 milyara, MArt '95 'te 1 .2 trilyona yükseltti. Başlangıçta Alarko ile ortak olan bankada bugün OYAK'ın tam hakimiyeti var zira hisselerin tamamı alındı. Ancak TSK'nın, Alarko-İsrail bağlamında ilişkiler zeminine Fetullah gru­ bunun finansınanına katkıda bulunan İshak Alaton'un bu grubun İs­ rail'de ozullar açması için teşebbüse geçtiği biliniyor. Ayrıca silah üretimine de başylayan Alarko'nun ordu ile ortak banka girişimi er­ delenmeyi bekliyor. Askerlerin bankası Türk Boston Bank'ın 6 tane şubesi bulunuyor.

OY AK, öelleştirme kampanyasının en büyük destekçi ve uygu­ layıcılarından çömento sektöründe 4 fabrikada kamu ile ortak olan OY AK özelleştirme sonucnuda bu fabrikaların % 5 1 hissesini ele geçirdi. Niğde ve İskenderun fabrikalarını Sabancı grubuyla birlikte aldı. Üretim ve pazarlamada tam bir kartel oluşturan OYAK işçilik payını sürekli düşürmekle övünüyor. 1 982 anayasası gibi faşist nite­ liğe sahip bir anayasada üstelik askeri ol igarşinin anayasasında bile anti-tekel hükümler yeralırken ordu holdingi OYAK piyasalarda Sa­ bancı' larla, Koç' larla tekel oluşturmaktadır.

Fransız şirketi Elf'ten, ABD'li Good Year'a, Volvo'dan Boston Bank'a, Koç 'tan Sabancı 'ya, Alarko'ya uzanan çokuluslu tekeller zincirinde OY AK nıilitarizmle sermaye imparatorluğunun kaynaştı­ ğı odak oluyor.

Gümrük birliğine hazırlık konusunda atağa geçen OYAK dışarı­ da sürekli ortaklıklar arıyor. Kapitalist enternasyonalle bütünleşme konusunda en hırslı sermaye gruplarının başında geliyor. "Anonim Kapitalizm" örgütlenmesinin örnegi OYAK 'ı, Genel Müdür Nihat Özdemir çalışma biçimi bağlanıında bir dergiye şöyle anlatıyordu: · "Yatırımları iyi şekilde değerlendirmek profesyonellerin malıa­ retidir. O onun becerisidir. Bizde şahıs değil de ekip ön plana çıkar.

Becerikli, konusunda uzman kişileri seçeriz. Onlara OY AK ruhu aşılarız. Bu bir takını ruhudur. Ayrıca, gayet sıkı bir kontrol meka­ nizmamız vardır. .. Bu nıüessse içinde herkes çarkın bir dişlisi olarak karınca gibi en ufağından en büyüğüne hizmetini verir. Vererneyen dişiiyi ise hemen değiştiririz. Artık sistem kendini kontrol eder hale gelmiştir. O sistemi kurduk. Şimdi işler gayet rahat."

1 1 !3

S i stemde "çark ların" işley i ş i n i n n i t e l i ğ i n i an lamak hak ı m ı ndan O Y A K ı n 28. genel k u ru l unda oluşt urulan yöne t i m kuru l u n a gözal­ '

mak

yararl ı o l acak 1 98 8 y ı lında yap ı l an b u genel kurulda yönel i m e :

B ü lent Özt ü rk m e n , Kaya Erdertı, B i lg i n Yazıcıoğ l u , Kor. G e n . Fuat A v c ı , Hak i m A l bay S ü leyman Y ı l d ı ra n , Tuğgeneral Abdurrahman Karab u l u t , Hava A l bay Can SAvaş, Den i z K u rmay A l bay Ö m e r Esentürk seç i l d i .

B ü l e n t Öztürk me n ' l e i l gi l i olarak değerli b i r kaynakta

bu un uy o r:

şu b i l g i l e r

" 1 2 Mart dönemi nde M iT göre v l i s i olarak hakkında i ş ­

keneee i l i k iddiası öne s ü r ü l e n b u k i � i n i n MHP' l i

bir bakanın yar­ olarak hayali i h racatçıya destck vermes i , ordan Başbaka n l ı k Dan ı � nı a n l ı ğ ın a atanmas ı . A m erikan ve İsviçre bankalarında hesap­ l ar 1 2 ' dönemlcr i ç i n ilginç bir biyogral'i oluşıurınakta ...

d ımcısı

"

M H P ' l i bakan Agah Oktay G ü ne r ' i n m ü stc�ar muav i n i Özt ü rk ­

men · i n ABD ve İsviçre ba n kala rı nda bulunan hesabına 1 9R4 y ı l ı nd a bir g ü n a ra y l a 20 b i n dolar yatırı ld ığı da bas ı nda yeralmı ştır. Hay a l i i h racat o l arak b i l i n e n süreçte Koç H o l d i n g ' i n RAM Dış T i c .

A.Ş. ' n i n de a ra l a r ı n d a bul unduğu 7 6 fi rm aya büyük ranı h-ır aktarı l ­ ması nda Öztü rkmen ' i n ro l ü n i dair b i rçok b i l g i b u l unmaktad ır. Öte yandan Kaya E rd e m i n k o n u m u na i l i� k i n say ı s ı z b i l g i ve b c l g e y i öze l l ikle M İ T raponı ad ıyla bası mı s ı zd ırı l an kaynaklard::. b u l mak mümkün . . .

1 99 3 .rakanı ları y l a üyelerine 840 m i l ya r T L borç v e ,356 m i lyar TL. konut kred i s i veren OY AK ayrıca o rd u pazarl arında o yıl i t iba­ rıyla 900 m i l yar TL. c i ro gerçcklcştircl i . Ü ye ler i ne 1 9 89- 1 993 ara­ s ı nda e n rlasyonun ortalama % 1 7.5 üs t ü n de bir get iri sağladı OYAK. Bir subayın ölümü h a l i nde �ıl bay maa� ının 20 k at ı yardım yapacağı­ na dair h ü k ü m l e r yanında Cfc,20 g i b i o l d ukça düşük faizlerle kredi veren OYAK, s ı n ıfsal an lamda üyelerine b ü y ü k o lanaklar sağ l ıyor.

Son yı l l arda öze l l i kl e borsaya yöne l i k yaygı n bir subay i l g i s i n i n ya­ n ı nda ok sayıda üst rütbel i emekl i subay ş i rket yönet im kuru l l arı nda yer cd i n i yor. OYAK ' ın t c ke l l i düzen içindeki kon u m u n u , dev bir fi ­ nans ve sanayi gücüne dönüşmes i n i , çokuluslu tekc i lerk bağların ı s os yal güv e n l i k" erekçesiyle açık lamak m ümkün görünmüyor. S ö­ m ürüye daya l ı m ü l k i yet rej i m i n i n i l ınc k l c ri i l e b ü t ü n leşen ordu c ınck-scrınayc çe l i�kisindc ağ ırığ ı n ı sermayeden yana koyuyor. Öte '

"

_

1 04

yandan Türkiyenin emperyalist bir güce dönüşümü sürecinde "Türki devletlerle" de ilişkiler geliştiren OY AK'ın Kırgızistan ağırlıklı ya­ tırım planları bulunuyor. Son yıllarda silah sanayii alanında da çalı­ malarını yoğunlaştıran OY AK ünivcrsitelerle de oldukça yakın iliş­ kilere saiıip. AÜSBF öğretim üyesi Erden Ö ney, Hukuk Fakültesi öğretim üyelerinden Doç. Nahit Töre, Gazi Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Birol Bumin yönetim kurulu üyeliğinele görev yapmış isimler. Ordu-üniversite bütünlüğü ve ünivcrsitlerin özünde en bü­ yük "çokuluslu şirket" oldukları gerçekliği ilc üniversitelerin milita­ rİst yapısındaki ögeler bu çerçeveele anlam kazanıyor.

OY AK ' ın tekelli sermaye düzeninin en büyük kuruluşlarından biri olmasına ordu içinden tepki gelmiyor. Sadece kaynaklardan da­ ha iyi yararlanmak konusunda yoğun bir talep bulunuyor.

- Kaynakç<ı: OYAK i ştirakleri Faaliyet Raporları, Dünya, Kapital, Para, İ MKB Bültenleri.

! ( ))________________________

Ordu ve Emperyalizmle ilişkilerin Tarihsel Kökenieri

1 877- 1 87 8 Osman l ı - R u s Savaşı, Osman l ı Devleti için fe laketle

sonuç lanınca, ordumın durumu yen ielen güncel hale geldi. Reformisı arayışlar içi nde bu l u nan dev let, Almanya'dan askeri uzman talebin­ de b u l u nd u . Alman askeri heyetleri i l e birl ikte Krup p ve Deutschc B a n k ' d a bu bakir pazara g i rd i . A l m an d a n ı ş m a n l ardan Von Der

Golt z ' un önerileri doğr u l t u s u nda ı 8 8 5 de Krupp fabrikalarından

.'iOO kadar ağır top alındı. Ert e s i yıl 426 sahra topu v e 60 havan to­ p u , l 8 87 'clc 500.000 karabi n a ve t ü fek b u l i steye eklendi . A B D

mas l ahatgüzarı ' n ı n o tarih lerele Washi ngton ' a yazdı ğ ı rapora göre;

K nı p p ve Mauscr' i n bu pazar ege menlikleri Os marılı ordu sunu pa­ halı ve kal i te s i z s i l a h l ar l a donatma s o n u c u n u v er m i ş ti . 10" Ayrıca Goltz ' u n Hiırb i y e Mektc b i n de ders kitabı o l arak oku ı rnak ü zere

4000 sayfadan fazla Türkçe broşür ve ders kitabı yay ı n l aması subay adayları arasında Alman hayranl ığ ı n ı art t ı rd ı . Bu arada İstan bul ' da

görev yapan Al ımın subay l arı aldıkları tal i m at uyarınca A lman B ü­ yüke lçiliği ' ne bağlı olarak görev yaptı lar. A lman subayları n ı n Tür� kiye ' cle gördükleri büyük i l g i siyasi geleneklerin temeli nde bulunan yabancı etk i n l i ğ i konusunda i lg i nç b i r göstergedir. Örneğin Alman askeri heyeti ilc gelen askeri danışınan Yüzbaşı Kamphövcncr yılında m ü ş ir-yap ı l m ı ş , kendisine

ll.

1 897

Abdülham i t tarafından "Yaver­

i Ekrem"l i k ünvanı veri l m iş t i . Türk ınüşirlerine bile kolay verilme­ yen bu ü n vanı taşıyan Mamphövcncr, aynı rütbeyi taşıyan Serasker Gazi Osman Paşa i l e (Pievne kahramanı) ayn ı h i zada yürüyor, tö­ renlerde at üstü nele ve ön sal'ta yera l ıyorclu . 107 Alın a n İmparatorluğu

1 06

bir dos t l u k içinde olduğunu dünyaya göstermek için Abdülhamit ' i n A l ın a n y ü z ba ş ı l a rı n ı ın areşa l yapması, Türki­ ye ' n i n bat ıya nası l bak t ı ğ ı n ın di kkale d e ğe r bir gösıcrgesid ı r. Os­ manlı ordusu eği t i m i , donat ı m ı ve stratej i si açısından Alınan genel­ kurmayı ilc bütünleşmiş, 1 8 89 yılında Alınan askeri heyeti başkanı Von Dcr Goltz Paşa, A l ınanya 'ya gönderi lccek subayların A l ımm­ ya'ya bağ l ı l ıkları n ı n esas a l ı nacağını ve sadece Alman hayra n ı Os­ manlı su bayları n ı n bu imkandan yararlanacağın ı raporunda yazm ış­ t ı r. 1 908 M e ş rut iy e t Devrim i de durumda değiş i k l i k yapmamış. itti­ h aı ç ı l ar dış pol i t i k zorlamaların da etkisiyle ( Rusya-İngiltere i ı ı i fa­ kı) Alınanya 'ya neredeyse t ü m üyle tesl i m olıiı u ş l ard ı r. 1 9 1 3 'de Li­ man von Sanders Başkan l ığında gelen yen i A l man heyeti. ord u y u i l e ne kadar s ı k ı

ll.

ta m am ı y l a kontrol altına almış ve A l m a n askeri u zman l ar ı ord u mı n fi i l i komutan ları haline g e l m i�lcrd i r. I. Dü nya S avaş ı n d a /\ lman ge­ n c l ku r ma y ı n ı n kom u ı a s ı nda o l a n Osnı a n.l ı ord u s u . A l ın a ny a ' ıı ı ı ı çı­ karları için Gal içya' dan Ba ğ d a ı ·a. Ka lla:-. l a r ' < b n . S üvey{ c I Likc n i n ­ '

savaştırı l nı ı �t ı r. f . D ü nya Sa vaş ı s o n r�ıs ı nd:ı urd u mın y ük se k ko m u t a n l a rı n k o n t ­ ro l ü n d e kal m as ı yö n ü n d e k i �;:ıh; ı l a rı iin cek i hi ! ! ü ı n krdc a ıı l a tt ı k An­ cak bu ra da Doğan A vc ı o� l ıı ' ı ı ı ı ı ı M i l l i K u rt u ! u � T:ı r i l ı i �ıd ! ı ça l ı � ın a­ s ın cla ü zeri nde d u rduğu l ı i r h ususu be l i rt ın e d e n :;cçL:ıncyccc ğ i z . J\ v­ c ı oğ l u ' ıı a güre; ''At at ü rk . e m pcry a ! i ; ıne kar�ı s : ı v ; � ı e ın pnya l i zmle her an i ç i n u zla şm ay a ve o n u d o s t gö rm e y e hazır ka d nı l a r ! a y ap ı ı ı ı ş­ ı ı r. i n gi l i z l c r' e karşı b i r tesl i m iyet ve b i r u z l a şıc ı l ı k . k ur t u l u� sava�ı­ n ı n ön p landaki kadrolarında dereec d�.:recc gözü kmekted ir. " A l n ı a n y a ' n ı n I . Dünya Savaş ı ' n ı Lıybetıncs i . i n g i l i z i e r i n rrcst i ­ ceyc kadar

.

,

.

j i ıı i art t ın l ığı ölçüele dış d�.:stek arayışlan ııda İ n g i ltere ve güçlenen ABD öııplaııa ç ıkacaktır. l l . Dünya Savaşı yıllarında ise Türkiye Al­ manya ik i l i � k i l c r i n i -g ü ç l c ıı d i rıııcy i temel i l ke haline get i rm işt i r.

A l nıanya'ya büyük m i ktarda kroın ihracat ı yapı lmış olup, kromun savaş sanay i i ndeki öne m l i y e r i hi l i nıııekıcd i r. R u arada döne mi i n ­ ce leyen b i r kaynağa göre. G c ı ı c l k u rın ay 13 a�kan ı rcv z i Çakmak, A l ­ man yan l ı s ı ol arak lan ı n nı a kt a ve gürevden a l ı nması i ç i n ınütıdiklcr bask ı yapmaktadır. ''" l l . D L i ı ı y a Sava�ı soııra :-. ı l lJ..f7 y ı l ı n da A B D. Truman Dokıri n i i lc orıay•ı ç ı k ıı ı ı � . Türk i ye A I� D ' ndcn öne m l i m i ktarda askeri y a n l ı m

1 07

almıştır. 1 952 yılında Türkiye Nato'ya girmiş, ABD tarafından yak­ laşık 32.000 Km2 tutarında bir arazi üzerinde haberleşme, gözetle­ me, l oj istik destek amaçlı pek çok üs kurulmuştur. Bu dönemi de­ ğerlendiren Albay Talat Aydemir'e göre, askeri doktrinler artık de­ ğişmektedir. "Halen Türk Ordusu, Nato dev letleri orduları içinde görev alıyorlardı. Hazırlanan bütün planlar yeni usullere göre yapılı­ yordu. Eski Alman doktrinleri yerine Amerikan doktrinleri konmuş­ tu." Bu dönemi anlatan G. Harris'e göreyse; " 1 950 yıllarının başla­ rında yeni bir ruh, subaylar arasında yayılıyordu. 1 948 yıllarından itibaren Birleşik Devletler'in hem modern silahlar ve hem de eğitim biçimi nde gelişen askeri yardımı, Türk ordu kuruluşunu dramat ik ölçüde değ iştiriyordu. Binlerce genç subay eğitim için yalnızca Bir­ leşik devlet lere dcğil, Avrupa ülkelerine de gönderiliyordu. Kore'de bir Türk alayı savaşlı. Türk subayları l':lato görevlerine atandılar ve çok u lusltı manevra! ara katıldılar.'' 1 945 'elen sonra /\BD tarafından girişilen, aralarında Türkiye'nin de bulunduğu azgcli�miş ülkelerin ordularını modernlcştirmc yolunda dünya ölçeğincieki çaba, ABD tarafından koınünizıne karşı savaşın bir bölümü olarak clcğcrlcndi­ ril ınişt i ve bu azgelişmiş ü lkelerin ABD firmaları ve ba�ka Ameri­ kan kurumlarınca işgaliyle de yakından bağı nlı lıyclı. Bu kapsam içinele II. Dünya Savaşı 'nın sonuncl;.ın, 1 970'1crin başına kadar sacle­ ce Latin Amerika'dan 200.000'den fazla subay, ABD'de 30.000 su­ bay Panama Cahalzone Complex 'de (Panama kanal bölgesi komp­ leksi, ünlü kontr-gerilla okulu) eğitildiler. ""' 1 95 0 yı Ilannda dışarıda eğili len subaylar Alınan genelkurmayı tarafından yetiştirilen ittihatçı subayların tepkilerine benzer tepkiler geliştirdilcr. Alınan hayranlığı i le yetişen II. Abdülhamit dönemi su­ bayları, Abdülhamit 'in geleneksel ordu değerleri içinele yetişen üst düzey paşalarını 1 908 hareketi i l c birl ikte tasfiye etmişlerdi. Bu tep­ kilerele genç kurmayiarın görüş açısından, raclikal topluınsal reform­ larla batıya yeti şmenin mümkün olduğu izieniminin payı büyüktür.

Ameri kan elkilerinin gündeme gelmesi benzeri bir süreci yeniel e n başlatmış, modern savaşın tekn iklerin i tanımış subaylar üstlerine olan güvenleri n i yitirmişler. Ordunun modcrnizasyon ihtiyacı, bu subayları örgütlenmeye yöneilen başlıca etkeı1 olmuştur. Ordu için­ deki gizli örgütlenmelerin öncelikli sorunu ordunun eski kafalı üst

1 08

rütbeli komutanlara rağmen nasıl modernize edileceği noktasında düğüınienmiştir. Daha sonra bunun yanında toplumun radikal re­ formlarla dönüştürülmesi de gündeme alınmaya başlamıştır. 27 Ma­ yıs bu temelde değerlendirildiğinde hareketin ABD tarafından kay­ gıyia karşılanmadığı anlaşılıyor. Bu görüşü ortaya koyan siyasi ta­ rihçi Oral Sander'e göre; "Herşeyden önce, Amerikan yöneticileri­ nin, Menderes rejimi ister seçim ister başka yollarla düşsün, yeni gelecek iktidarın Anıerikan karşıti olamayacağını tahmin ettikleri söylenebilir. Menderes rejiminin izlediği politika konusunda Anıeri­ kan Kongresi'nde beliren endişeleri yatıştırmak amacıyla Uluslara­ rası Güvenlik İşleri danışmanlarından Oranıiral E.B. Grantham , i 959 Nisan 'ında kongrede yaptığı bir konuşmada, Türk ulusunun son derece güvenilir olduğunu, siyasal düşüncelerie hareket etmedi­ ğini, muhalefet partisinin ise kuvvetli komünizm karşıtı bir tutum içinde bulunduğunu, her iki büyük partinin de dış politikada aynı görüşü paylaştıklarını ve bütün bu nedenlerle, ne olursa olsun, Tür­ kiye'nin izlediği dış politikada herhangi bir değişiklik olmayacağını belirtmiştir. " 1 1 0 CHP-DP-Ordu politikaları açısından ABD Türkiye 'den eıni;1dir.

ABD' nde yaşanan soğuk savaş dönemi, anti-komünizmden de önce, milli mücadele yıllarında ordunun "uç" askeri alternatifin koınüni­ zan bağlantıianna karşı duyarlılığı ve bu duyarlılığı i 925 Takrir-i Sükun dönemi .ile rejimin temel taşı yaparak sol alternatifi boğan devlet görüşüne süreklilik kazandırması olgusu, Türkiye'de rejimin kurucu i lkesidir. 27 Mayıs 1 960 sabahı harekete geçen subaylar, radyocia Nato'ya ve Cente'ya bağlılıklarını ilan etmekle kalmıyor­ lar, daha önce belirttiğimiz gibi teamüle uygun olarak radyocia anti­ komünist yayınları da başlatıyorlardı. Bu yayınlarda, Dr. Uygur Ko­ cabaşoğlu 'nun çalışmasında tesbit ettiği üzere, "Vatandaş dikkat su uyur, komünizm uyumaz, Komünizm tatlı elille arkadan sokan bir yılandır, Komünist, Türk ve Müslüman kıyafetine bürünerek yakla­ şır" türünden spotlar arka arkaya yayınlanıyor, 27 Mayıs, ABD'ye güvence ve anti-sosyalist kampanya temelinde kısa süre içinde sola düşınan bir devlet hareketine dönüşüyordu. Daha sonra Silahlı Kuv­ vetler Birliği, 1 96 1 'de MBK'nu tasfiye ederek hareketi ABD'nin ve egemen toplumsal güçlerin istediği sıııırlara çekmesi ile 27 Mayıs

J ( )l) ------- ----

hareketinin bu sınırların belirlenmesinde i leri yanları törpüleniyor­ du. 1947 'den itibaren her türlü araç ve gerecin yanısıra askeri danış­ manları ve haber alma örgütleriyle de Türkiye'ye yerleşen ABD'nin politik iradesi önemli rol oynam ıştır. Nisan 1 952' de, 1 368 mevcuda ulaşan askeri yardım heyeti, geniş bir örgütlenme temelinele Türki­ ye'de ağırlığını hissettirmiş, Amerikan müşavirleri tarafından tavsi­ ye olunan organizasyon tablolarını kabul etmek durumunda kalmış­ tır. Ancak t ü m bağımlılığa ve ödenen büyük bedellere rağmen ABD'nin harp doktrininde Türkiye 'i1in Sovyetler'den gelişecek bir saldırıya karşı korunması sözkonusu değildi. ABD Genelkurmay Başkanı Bradley'in açıklamalarına göre, ABD'nin aralarında Türki­ ye'nin de bulunduğu kanat ü lkelere ilişkin tutumu şöyteydi : " 1 - Ancak komünist saldırısına karşı dövüşmeye istekli halkiara yardımı düşüneceğiz.

2- Mahalli harplerin, haksız yere bizi asıl görevimizi yerine ge­ tirmekten alıkoymasına kesinlikle müsaade etmeyeccğiz. Mahalli savaşların kaynaklarımızı ve insan gücümüzü kudretimizi tahrip edecek ve bir dünya savaşında zaferi kazanmamızı tehlikeye atacak ölçüde tüketmesine imkan verilmemelidir."" ' ABD, o dönemde, kesin savaşın Batı Avrupa'da verilcceğini dü­ şün üyor, kuvvetlerini bu hesaplaşmaya saklıyordu . Türkiye, ABD'nin ancak sınırlı yardımda bulunabileceği mahalli bir harp ala­ nıydı. Bu mahalli harp alanı, Eisenhower doktrinine göre ülke için­ den gelecek sol tehdide yönelik olarak yeniden tanımlandı. Bu ta­ nım kapsamında Türk ordusunun elinde bulunan araç-gereçlc Nato misyonunu yerine getiremeyeceği belirlendi. Nato 'nun resmi doktri­ nine göre, Türk ordusunun temel misyonu sosyalizm tehdidini önle­ meye yönelik, bir caydırıcılıktı. Sosyalizm tehdidi ise sadece Sov­ yetler'in kaynaklık ettiği bir askeri harekat biçiminde değil, içeriden sol bir kalkışmanın sosyalist iktidar talebi olarak da anlaşılmalıyd ı.

Bu düzenlemeler içinde Türkiye'nin ABD ve Nato çıkarlarından göstereceği en küçük politik sapma, ABD'nin ülke içinaeki yandaşı güçleri harekete geçirmesi bakımından neden oluşturabilmiştir. Bu temelde 1 969- 197 1 yılları, ABD başkanı Nixon ve ekibinin Türki­ ye 'ye karşı afyon ekimini yasaklatma savaşına giriştikleri bir dö­ nemdir. Ancak, Amerikalı .!!azeteci Epstein ' i n de belirttiği gibi,

1 10

"Türkiye'de biraz saliantıda bir parlamenter demokrasi olması, so­ runun çözüm ü nü daha da güçleştirmekteydi. Amerika'nın tutumunu e n çok sempatiyle karşı layan bakanlar ve askerler dahi farkındaydı­ lar k i , yarım m ilyon Türk ç i ftçi s i n i açlığa mahkum edecek bir hükü­ m e t iktidarda bir gün bile tutunamazdı"1 11 Ancak ordunun, böyle bir uygu lamaya rağmen iktidarda tutunması mümkün olab i l irdi . İsın a i l Cem ' in " 1 2 Mart" adlı çal ı şınası nda ortaya koyduğu gö­ rüşler bu bak ı ;ııdan anlaın l ıcl ı r : " 1 2 Mart ' taki dış etken , 1 2 Mart sonras ında kendini olabi ldiği ntc açık şeki lde ortaya koydu. İkt i dara gelen ler. A merika ' n ı ıı kendisine rahat l ı kla m uhatap olarak alab ile­ ce ği, A m e r i ka ' n ı n d i l i nd e n ve soru n l arı ndan a n l ayan kimselerdi.

Zaten b i r ket. Dem ire l h ü k ü met i g i d i p s i v i l asker karışımı bir iktidar geldiği nde, bu ikt idarı n kendisine çok daha bağım l ı ve çok daha ko­ lay etkilenen bir ikt idar o lacağ ı n ı , bunun kaçınılınazlığını, Penta­ -

gon ' u n Türkiye uzmanları herhalde görmekteydi. Türk yetkilileri ve i s t i h barat örgüt leriyle " içiçe" yaşayan ajanlarından bu bilgileri, at­ maktay d ı . N i tekim. D e m i re l g i ı t i ğ inde yerine "askeri" nitelikt eki güçlerin ikt idarı kontrol ed eceğ in i bunlardan ise gerek Tağmaç, ge­ rek Cumhurbaşkanı S unay kanadın ı n , ge reks e onların "dışında" bu­ lu m\ukları varsay ı m ı n ı uyandıran öt ek i eski-yeni komutanlar kan a ­ dını n ne ölçüele Amerikan dene t i m inde olacakları açıktı. Yani, Tür­ ,

gelenler, benim politikaını iz­ soru yoktu, ABD açısından. i ktidarın as­ kerlerin kontrol üne girmesi. l 970' 1 i yıllar Türkiye 'sinde Amerika açısından yeterl i bir güve nceyd i . N i h ayet, Nato ' nu n bir bölünmez biri m iydi, yönet i m i alacak olanlar."11) B u değerlcnclirmcler, döne m i n toplumsal m uhal e fe t i n in, Demirel Hükümet i ' n i baskı altına aldığı gerçeği i le birlikte düşünülürse, "po­ pul ist" b i r söylemle ikt idar o lan AP'nin böyle bir iktidar yükünü ta­ şımakta ne kadar zortanelığını ortaya koymaktadır. Bu durumda or­ du-CHP-AP üçgeni nde el değ işt ire n veya ortak kullanılan iktidar, h ükümeti n ateşte bulunan kestanelerin i ordunun alması için, orduya devred i l nı iştir. İktidardan ayrılan AP' n i n bakan d est eğ i yl e kurulan askere dayalı h ükümetin ilk işi afyon e k i m i n i yasakl am ak ol m u ştur.

12 Mart' da, Türk-ABD ilişkileri açısından adeta bir ba lay ı yaşan­ m ı ştır 1 2 Mart i le birlikte kütlesel düzeyde yap ı lan ve büyük coşku kiye

'

d e s i v i l hükümet y ı k ı l ırsa, yeri n e

ler !ll l, i z lemcz m i diye bir

"

.

"

l l l

Amerikan a l e y ht ar ı gö st e r i l e r sun bulmuş v e 6. Fi l o l i m an l a ­ et m e ye ba�laın ı�tır. Erim Hükümet i ' ni n Dış İ şleri B akanı ı >sın aıı O l cay �üy l c k o ı ı u � m a k t ad 1 r : "Sık ıyöneti nı. aşırı p ro p a ga n da ­ ' I sust u ra rak. ımı lıteınelen b i z i m d ur u ım ı ım ı z u k u v v c t l e n d i rın i ş t i r .

1 ::ıkat. h <ı l k da b i;. i ın temsil ett i ğ i m i ;. h ü kLi ınct hiç i m i ne d a h a ç ok � ü veıımektecl ir. Amerika i lc dostane i l i � k i kr. T ü r k h a lk ı n ı n gencl­ l i k l e b:ıt ı y an l ı s ı t u t u ı ı ı ı ı n a uygun d ii� ı ı ı e k t e d i r. Türk h :ı l k ı . kaderi­ n i n . bat ı n ı n kade r i o l d u.i! u n a i n : ı n ı ıi < ı k t :ıd ı r . " ' ' ' Osıııaıı O l c a y ' a g ö re . ( ' l A c k s t L· k l i darbe s o ı ı ı ı c ıı i k t i d ara ge l e n h ü k ü m e t i h a l k g ü v e n i l i r lıulın:ıktad ı r . C I N n i n o rd u içi t as fi y e l e r i ve devriınci lı:1rc kcte yöne­ li�i a fy o n soru n u n d a n önce. 1 9(ı(ı y ı l mcb g ü ndemin� a l d ı ğ ı b i l i n ­ ıncktedi r. Sc natör H a ydar Tuç kanat ' ı n kanıuya a ç ı k lad ı ğ ı b i r ClA ra por u n d a şu tespitler yer a l m a k tad ı r ; "Bu durumdan kurt ulmak için izlenecek pol i t i ka. c ın i r-kuınanclanın tekrar kuru lması, devlet ıncka­ ı ı i wıası n ın ın ulıalcJ'ct y an l ı s ı eleman lardan tem izlenmesi, b u n a bağ­ lı olara k , bazı l ı ü k li ı ı ı et tecl bi rlcri n i ıı hazırlan ın ası ve uygu lanmasıy ­ la b i rl ikte. rej ime sad ık ol m ayan devlet memurları ve s u bay l a rd a n en teh likeli leri, bir program çerçevesi nde ta s fi y e edil mek üzere sap­ taıınıa lıdır." ' ' ' Top l u ms a l ımıhalde t İ n tepki lerine duyarlı a lt subay kadrolarının tasfiyesi konusundaki s iyasi ge leneği CIA ve Pe n t ag o n da paylaş­ makta, kurdukları ve korud u kları A B D ve Nato güd ü nı t ü rej i m i n teh l i keye girmes i n i önlemek istemektedirler. Türkiye ' n i n Ortadoğu po l it i kası, a fyo n v s . kÔ n u l a rı n y a n ı n d a lrı·d u n u n , A BD pol i t i kası s t and a rt l a rın a uygun bir konumda t u t u l ması zoru nlu luğu, 1 2 Ma r t ' ı ABD v e C I A ' n i n i l g i , b i lg i , destck ve akt i f operasyon a l a n ı i ç ine s ok ın uştu r. 1 972 sonbaharında Eren köy ' dek i ü n l ü "kontrgeri l l a üs­ sü "nde sorgu lanan Doğan Avcıoğ l u , şu i lg i nç bilgi leri v erın e k t ed i r : "Ere nköy'dek i ü n l ü köşke g ö t ü r ü l dü ğ ü ın d c , odamdaki yatak b i r Amerik an yatağı i d i . Yatağ ı n üstü n el e markası ve fiyatı y a z ı l ı y dı .

(New Beauty Re st . 69,5 D o l a r) Pencere leri siyah kağıtla kaplanm ı ş ve içinde n t üten bir soba borusu geçen eski köşkün harap odasına, 69,5 Dolar fi ya t l ı yeni b i r Amerikan yatağı pek az yak ı ş ı y o rd u. i h t i ­ mal, köşkte benim görmediğim, fakat varl ı ğ ı nı fery a t l ard an sezinle­ d i ğ i ın , Anıerikan ya rdım ı n d a n sağlanmış b i r çok "teknik a ra ç '' bu­ l u n m a kt ayd ı . """ y : ı r:ıtan ll

1. i y a re t

ı ı�

C I A destekli v e devleti tüm otoriter değerleriyle temsil eden "çe­ l i k çekirdek" kendi atadığı hükü met, otoriter hızı yeterince uygula­ madığında işlere açıkça e l koymaktan çekitımedi.

Başbakan Yardımcısı S adi Koçaş ' ı n

18

Mayıs

1 97 1

12

Mart dönemi

tarihinde başla­

tılan insan avı ile i l g i l i olarak söyledikleri Türkiye ' n i n yönetim ya­ pıs ı n ı olanca açıklığıyla gözler önüne sermektedir.

27 Ekim 1 974 ta­

rihli G ü nayd ı n gazetesinde Koçaş bin lerce aydı n ı n t u t u klan masını şöyle anlatmıştır: " B i r k ı s ı m valiler. . . . kitle hal inde t u t uklam alara girişmiş ve olayla hiç i l gisi bulu nmayan, y ü zlerce vatandaşı tutukla­ nı ı ş l ard ı . .. Hükümet t u t u k l amal arı n s ü ratl i , kitle hali nde, y u rdun dört köşesinde birden ve aynı metodla yapıl m ı ş o l u şimdan dolayı, b u n u n planlı bir eylemin sonucu olabileceğini düşünmüş ve süratle durumu inceletmişti. Hemen aynı gün hükü met endişesinde hakl ı ol­ duğu n u tesbit etmiştir. A nkara' dan yetkisiz bir makam ın , yetkisiz, basirctsiz, fakat cüretkar başı, aksine kesin emir de almış olmasına rağ m e n , keyfi a lı ş ka n l ı k l a m dayanan bir t u t u m la v a l i lere t a l imat vermiş ve bütün Türkiye'de aydın avına girişi l nıişt i . " ' 17 Sadi Koçaş,

1 2 Mart ' ı n ü nl ü anayasa değişikliklerini kapsayan . dosyanın da bu

yetkisiz makam aracılığı ile h ükümete geldiğini söylem iştir. Ancak, b u makam nasıl "yetkisiz" bir makanısa, tüm valiler talimatiarına dcrhal uymakla, hükümetle nı uhatap l ı k i l işkisine girebi l nıekte ve anayasa değişiklikleri'ni dikte edebilmektedir. Sadi Koçaş, iktidar ile h ükümetin özdeş. olduğu yanılgısını şaşkın bir biçimde temsil ettiği için olsa gerek

12

12 Mart 'ta başbakan yardımcısı yapılmıştır.

Eylül öncesi dönem de bu açıdan tam bir sürekl i l iğe işaret

ediyor. James Spai n , u z u n y ı l lar Hindistan, A fg a n istan ve Pakis­ tan 'da görev yaptıktan sonra, büyükelçi olarak bu dönemde A n ka­ ra'ya gelmişti. B iyografisinde, CIA 'de analist o l arak çalıştığı mad­ desi yer alıyordu. Hatta bir dönem CIA 'da çalışmış olması, Türki­ y e ' y e atanacağı s ı rada A B D kongresinde sorunlar yaratmış, Ş ü krü

Elekda ğ ' ı n arac ılığıyla k o n u Ankara ' y a sorduru l m u ş , A nkara ' n ı n b i r sakınca görmediğini Washingto n ' a bildirmesi üzerine CIA ajan­ l ı ğından yetişme Spain büyükelçi ol arak Türkiye ' ye gelmişti. B üyü­ kelçiliğin alt düzeydeki b ürokratları ise kriz bölgelerinde asker veya diplomat olarak görev almış, hatta askerliğini Türkiye'deki Anıeri­ kan üstlerinde yapmış olanlardan oluşturu l muştu.""R A B D kongresi-

113

n i n kabu l edilmeyec;:: ğ i kaygıs ı n ı taşıdığı Spain, Türkiye açısından sorun yarat mamıştı . Zira Türkiye, CIA bünyesinde analist olarak ça­ lışan d i p lomatların büyükelç i l i k m isyonianna a l ı şkındı . Ö rn eğ i n .

CIA'da çal ışan Commer, Türkiye'den sonra A B D ' ni n savaş h a l i nde b u l u n d u ğ u V ietnam ' a gönderi l m i ş , Mc Commer, CIA 'da anal izci

olarak çalışmasını müteakkip Türkiye 'ye atanmıştı. Türkiye ' ye uy­ gulanan ekonom i k ambargon u n m u c i d i olan S piers da bir dönem CIA 'da analizci olarak çalışmış, sonra Türkiye ' ye atanmışt ı . Was­ h ingt on 1 980 y ı l ı başından itibaren Türkiye'de bir askeri yönet im ,

bek ley i ş i içine girmişti. ru

1 980 Şubat

ayı nda S enato dış i l işki ler ra po­

ş u görüşleri formüle ediyord u : "Türkiy e ' n i n i ç durumu kri t i kt i r .

On y ı l ı aşan k o a l i syon h ü k ü m et leri dön e m i , s i yasal k u t u p l aş m a ,

kent terörizmi , canlanan Kürt n a syon ali z m i ve teme l l i sosyo-ekono­ . m i k s o r u n l a r T ü rk i ye ' y i anarş i ya da as ke r i yöneti mden b i ri s i n i n eşiğine get i rd i . " ' '" A y n ı kayn ak , 1 2 Ey l ü l ' ün Amerikan büyüke lçisi

1 980

S pa i n ' i n

yılı ortalarına i l işkin olarak ş u n ları yazc l ı ğ ı n ı da kay­

decl iyor: "Türk ordusu i le çok y a k ın d a n çalışan B irleşik Dev let ler

askeri kadroları , bunun o l mak üzere b u lunduğu konusunda nerede

ise i t t i fak hal i ndeyd i . " Spain a n ı l a rı n da, 1 980 yaz ay la rı nd an i t iba­ ren iki yeni i s t i h barat raporu hazırlanmış olduğunu ve Türkiye'de yönet i m i n deği şmek üz.;re bul unduğunu, b u raporun ABD Başkanı Carter tara fından da okunduğunu ve Washington 'da askeri m üdaha­

len i n fi i le n ge rçe klc şti r ild i ği y o l u nda bir hava yayı ldığın ı , b i r ara Wash ington ' u n darbe konusunda Ankara 'yı soru yağın uruna t u t t u ­

ğ u n u yazıyor. B u arada S pain, "Ağustos başında iki kez Başbakan

Dem i re l ' l e özel ol arak bir askeri yöne t i m bekleyip bek lemed iğini sord u m , beklemediği ne ben i inandırdı." d i y e yazıyor. 1 20

1 2 Mart döne m i deney i m i n i

yaşamış ve her fırsatta 1 2

Mart ' t a

C I A et k i s i n i n vurgutanmasından pay çıkarm ış b i r pol it ikacı olarak

De m i re l i n CIA analizeisi S pai n ' i n askeri darbe ko n u s u ndak i soru­ ları u m ursamazlıkla karş ı laması anlamlıdır. İç dinamikler yanı nda dış po l i t i k a u n s u rl arı da 12 E y l ü l ' ü " kaç ı n ı lm az " hale get i rm eye '

başlamıştı b i l e . Ufuk G ü lde m ir i n yazd ıklarına göre '

12

Eyl ül tari h l i

Newyork Times gazetesi 12 Eyl ü l ' li ş u c ü m lclcrle haber veriyordu: "Türk i ye ' de ordu yönet i m e el k oy du . Y a p ı l an aç ı k l am al arda b i r M i l l i G ü ven l i k Konseyi kurulduğu. Genel Sekreterl i ğ i 'ne Orgeneral

1 14

Haydar S a l t ı k ' ı n get i r i l d i ğ i b i l d i r i l d i . General S a l ı ı k , Türkiye ' n i n N a t o i lc askeri i l i � k i l c r i ı ı i y ü rü t e n gcncrald i . S a l t ı k ' ı n bu göreve ge­ t i ri l m e s i , y e n i a s k e r i yiinct i ın i n öncd ik lı.:: ri n i n N at o v e Amerika i lc i l i �k i lcr o l acağ ı n ı gösteriyor.

Pentagon. Türk i ye ' ye yeter l i yardım ya p ı l d ı ğ ı takel i rde Ankara ' n ı n y e n i l ideri n i n Ege 'deki konuıla soru nı l u l ı.ık sal ıası sorununu u n u t u p . . .

Yunan istan ' l a c idcli nıüzakereye ot urac . ı ğ ı ıı ı be l i rt i yorl a r . " " ' Gerçekten e k beklenen o l uyor ve 1 2 1-:y l ii l lı;ın.: J..: aı ı ıı ı l;ı J..: i p eden i l k 3 0 gün i ç i nde Y u n a n i s t a n ' ı n Nato ' n un askeri kanad ı na dönmesi sağ l a n ı y o rd u . As J..: c ri darbey i i z leyen g ü n l erde CIA de v re d e n ç ı k ı ­ yor, J . S pa i n ' i n dey i m i yle A n b ra Pe ntagon ' u n bran l ı J..: adam l a rı y l a kaynay ı p d uruyord u . fHi y li k c l ı,; i l i k d e v red ı � ı b l ı ı ı ı � . i l i � K i l c r asker­ ler e l i y l e y ü rü t ü lmeye l ı a � l a n m ı � l ı . 1 <>RO K as ı nı ' ı ııcla A B D Gene l­ kurmay Ba�ka n ı Jones ' u n zi yarcı i n i , A B D Askeri ist i h barat Da i rc � i B a ş k a n ı General G e n e Tighc ' n i n z iyare t i . M ay ı s 8 1 ' d e hu ;. iyare t i S a v u n m a Bakan Yard ı m c ı s ı i lc b i r l i k te A B D S av u n ma B a b n l ı ğ ı G ü ve n l i k Yard ı m ı Daire s i B a�kaııı General L�rııest Gravcs ' ı ıı ziya­ reı le r i izlcın işt i .

Tüm b i r döne m i n d ı� pol it i k as ın ı yazmak g i b i b i r iddia t a � ı ına­ ıııakla be raber, ıcınci pol i t i k d i n a m i klerin ordu bağlanı ı nda n e ı l c � t i ­ r i l nı c s i hakı m ından k a l ı n ç izgi lerle bazı o lg u l a r .ü zL:ri ı ıdc clu rnıaJ..: t a yarar v ar. B u a s ke ri heye t i e r i n gel i�lcri. 1 2 E y l ü l yöne t i m i ne açık destek vcrıııen i n yan ı s ı ra oldukça öne m l i aç ı l ı ı n l;ırı sag laııı a a ı ıı a c ı n a yöııc l i k ı i . Daha sonra l arı , A B D yönet i m i nce hc n i ı ııs�.· ı H i i ğ. i A B D D ı ş İşleri Bakanı H a i g ve B akan yard ı m c ı s ı R u rl t arafı ndan ı c y i d e d i l e n ü n l ü Wolılsıeııcr raporu hu aç ı l ı mları fo rııı li l e ediyord u . J{a­ pora göre; 1 . K ö rf'c z d c ya n g ı n vard ır; Doğu Anadol u bölgesi en ııı ü s a i ı i t ­ L . iycd i r.

2 . Kürf'cz i lıı i ına l i n i ııı ü ııı k li n olduğu kadar Nato k ı l ı fı a l t ı n a a l ­ m a k T ü rk i ye ' n i n h u ııı isyonu ü s t l e n mesini kolayla�l ı rı r.

3 . SSC B ' n i n körfc;: b u n a l ı m ı n ı söıııürıncs i n i önlcınck i ç i n Pak i s-­ lan ve T ü rk i yc 'ckn ol uşan İsianı kuşa ğ ı n ı n h i rh i rkriy l c . körk;. ü l ­ keleri ve Ç i n ' le cntegrasyonu ıqv i k ed i l m e l i d i r .

4. İ s l a ın iycı · i n y ükse l i � i b i r i s t ikrars 1 1 .l ı k kayn ağ ı d ı r. O h a lde bu h a re k e t ııı ü ı t c fi k lerdc kontrol a i ı ı n a a l ııı ııı a l ı , d ü ş m a n l arda ıqv i k ­

'

115

edilmelidir.

5. Türkiye 'nin savunmasın ı güçlendirmek elzem dir, çünkü bir bunalım halinde Türk ordusu Çevik Kuvvet'in kendisi olarak görev yapabilir. Bu, Türkiye için Amerikan Çevik Kuvvetine üs vermek­ ten daha kolaydır. 122 Bu görüşler 1 980 sonrasında Doğu Anadolu 'ya öncelik verilerek başlatılacak olan askeri yardımla ilk somut ifadesine kavuştu. Penta­ gon ' un akl ına 1 2 Eylül denilince Körfez geliyordu. Türkiye' n in 1 980 sonrasında Çin, Pakistan, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır ve Tunus ile aniden sıcaklaşan ilişkileri ABD'nin teşviki ile mümkün olabilmişti. ABD'nin "Koruyucu İslam Kuşağı" projesi içinde Türkiye 'ye önemli bir rol düşüyordu. Sovyetlerin Afganistan işgali ve İ ran 'cia Şah rejiminin devrilmesi Türkiye'yi Ortadoğu 'da ABD ve NATO çıkarları açısından önemli bir konuma getirmişti.

Son dcreec komplikc silahiara sahip olan İran Şahı'nın bu silahlarla devrimci dalgayı bastıramaması ABD'yi yeni tedbirler almaya iti­ yordu. Bu noktada Ortadoğudaki iç karışıklıklara müdahale edecek dost ülke ordularının "Çevik Kuvvet" biçimine dönüştürülmesi gün­ deme geleli. Türk ordusunun bizatihi "Çevik Kuvvet" işlevi görecek bir yapılanma içine girmesi ABD'nin öncelikleri arasındaydı. Bu arada Dışişleri tamamen devre dışı kalmış, Genelkurmay kontrolü bizzat eline almıştı. "Çevik Kuvvet" temelinde bir ordu organizas­ yonunun yanında ABD, N ATO şemsiyesini aÇarak Çevik kuvvete transit ve depolama kolaylıkları sa·ğ lıyordu. Körfezin savunmasının körfez ülkelerine bırakılamayacak kadar ciddi bir konu olduğu Nato Genel Sekreteri tarafından da dile getiriliyor. Cumhuriyet Muhabiri Sedat Ergin 1 980 aral ığında Luns'un ağzından, Körfez'i kastederek "Dikkatimizi buradaki petrol güzergahlarının stratejik önemine çek­ mek isterim ... Basra körfezine gidecek takviye güçler İ talya ve Tür­ kiye'nin güneyinden geçebilir" sözlerini yazıyordu. Türkiye'nin ha­ yati önem taşıyan Ortadoğu Politikası ABD tarafından belirleniyor ve Richard Nixon 'un 1 985 yılında Türkiye 'yi ziyareti sırasında Ev­ ren için söyledikleri ile anlam kazanıyordu. "Evren 'in bölgede sade­ ce kendi ülkesinin menfaatlerine önem veren bir menfaatperest ol­ madığını öğrenmekten mutluluk duydum"'2·' Aynı Nixon ülkesinin çıkarları adımı Vietnam ' da dünyanın en kirli savaşını yürütmekten,

1 16

Türkiye'de haşhaş ekiminin yasaklan111 asına kadar bir dizi olayın içinde olmuş bir "menfaatperest"ti aslında. Yine bir CIA uzmanı olan ve J . Spain'in yerine büyükelçi olarak tayi n edilen R. Strausz Hupe'de çevresine 1 2 Eylül yöneticilerini kastederek "Bugünkü yö­ neticileri işbaşında kaldığı sürece Türkiye'nin Körfez'de bir buna­ lım halinde Amerika'ya zorluk çıkarmayacağı izieniminde olduğu­ nu" söylüyordu.1 24 1 2 Eylül'de Türkiye 'ye verilen misyon Batı' nın Ortadoğu 'daki petrolüne bekçilik etınekti. Ancak öncesinde 1 97 9 yılında Alexan­ der Haig, Kongre Silahlı Kuvvetler Komitesi önündeki konuşmasın­ da şu önemli saptamayı yapınaktaydı; "Karşı karşıya bulunduğu bir çok sorunun ittifak sınırlan dışına taştığı bir zamanda, ittifakın gele­ neksel tutumu, hareket ve faaliyetlerini aksatan yapay bir zorunluk yaratmakta ve bu suretle ittifakın etkinliği ciddi surette azaltılınakta­ dır. Oysa şimdi Nato'nun ilgi alanı bütün dünya olmuştur"1 25 Nato ve Pentagon adına konuşabilecek düzeyde bir yetkilinin bu tespiti elbette somut politik uygulamalara dönüşecek ve ittifakın et­ kinliğini artırmak bakımından Türkiye'de nasıl bir devlet düzenle­ mesine gidileceği de ilgili merkezlerde kararlaştırılacaktı. 1 2 Ey­ lül' ü hazırlayan çok-boyutlu etkenler, 1 979 Şubat ' ında İ ran İ slam Devrimi ve aynı yılın sonunda Sovyetler'in Afganistan' ı işgali ile birlikte ele alındığmda Pentagon ve Nato'nun nasıl bir Türkiye iste­ diği ortaya çıkar. Türkiye' de özlenen istikrarı sağlayacak, güçlü bir ordu iktidarının ilk işaretinin 12 Eylül 'de verilmesinden yirmi gün sonra İ ran-Irak Savaşının patlak verınesi rastlantı olmasa gerektir.

Bu noktada İslam devleti olan Suudi monarşisinin Türkiye'de de­ mokratikleşme eğilimi gösteren laikliğin sert bir biçimde ordu tara­ fından kontrol alt ına alınmasından duyduğu hoşnutluk da dikkate değer bir konudur. 198 1 yılında askeri hükümetin Başbakanı B ülcnd Ulusu 'nun Taif'deki İslam zirvesine, bu zirveye o güne kadar katı ­ lan i l k Türk Başbakanı sıfatıyla katılması, koruyucu İslam kuşağı oluşturulması amacıyla Ürdün, Mısır, Suudi Arabistan ve Sudan ile kurulan sıcak i l i şkiler anlamlıdır. Ünlü ABD'li teorisyen Zbigniew Brzezinski 'nin formüle ettiği "İslam, dostlarımızda bastırılmalı, düşman l arım ı zda teşvik edilmeli" ilkesi gereğince, MS P kapatılır­ kerı, İslamiyet, dev leti n 1 2 Eylül temelinde gelişen ve dış di nam i k

1 17

tarafından kolianan ihtiyaçları doğrultusunda yeni bir politik içerik­ le ele alı nıyordu. Ö ncel ikle körfezdeki petrol çıkarlarını düşünen ABD, Suudi Arabistan, Pakistan gibi otoriter rej imlerle yönetilen ancak "kanun dairesinde" hükmünü icra eden İslamcı devletleri des­ tckliyordu. B u çerçevede "Kanun Dairesinde İslam" Türkiye ' de devlet politikası haline gelirken İslamın parlamentoda bulunan tem­ silcileri mahkemeye çıkarılıyordu. Sovyetler'in Körfez'de tehlike olmaktan çıkmasını sağlamak amacıyla cumhuriyetlerdeki milli ve dini duyguları teşvik etmeye yönelik olarak Amerika'nın Sesi Rad­ yosu Ö zbekistan, Kazakistan, Azerbaycan 'a yönelik yayınlar yapı­ yor ve bu yayınlar için Türkiye'den verici kolaylığı isteniyordu. 1 2 Eylül sonrası askeri iktidar tarafından yaygınlaştırılan ve Rabıta, zo­ runlu din dersleri uygulamalarıyla kamuda tartışılan "Kanun Daire­ sinde İslam" modeli Cumhuriyetin laikliğe ilişkin kuruluş ilkesinin bağımlılık temelinde çürümesinin göstcrgcleridir. 12 Eylül yöneti­ mine destek veren Pentagon, Nato şemsiyesi altında uygulamaya konulan çevik kuvvetin Türkiye'de üs kolaylıkları elde etmesi için harekete geçince üsler için uygun yerler hemen gösterildi; Muş ve Batman. Nato çerçevesinde kullanılacağı açıklanan bu iki üsse iliş­ kin olarak ABD Kongresi Araştırma Merkezi Savunma Bölümü Başkanı Richard Griınınet I 984 'de "Muş ve Batman 'da yeni kurdu­ ğumuz üsler Basra körfezi 'nin istikrarını garanti ediyor" dem iştir.

Oysa resmi açıklamaya göre müzakereler Türkiye ile Nato arasında yapıl ıyord u . Oysa Pentagon ilc 1 2 Ey lül yönet imi aniaşmış ve ABD'nin petrol çıkarlarının güvence altın alınması için uluslararası hukuk çiğnenerek ABD'ye üs kolaylıkları sağlanmıştı. Bu noktada Nato ile Çevik Kuvvet biri diğerinin yerini alabilecek kadar iç içe geçmiş, Türkiye ABD ve Batı 'nın Ortadoğu'da yarattığı "ateş hattı­ nın " içine çckilmişıir. i zlenen bu politikanın 1 9 1 4'de Türkiye'yi I. Düfıya savaşına sürükleyen soruınsuz politikadan pek büyük farkı yoktur. Demokratik meşruiyetten yoksun ve toplumun geniş kesim­ lerini karşısına alan militarİst politika, dış dayanak arayışı konusun­ da Tanzimat 'dan bugüne kadar gelen anlayışı sürdürınüş ve bir kez daha batının askeri taşeronluğunu üstlenmiştir. Çalışmanın doğrudan ordu ile ilgi li bölümünü noktalıyoruz. Bu­ ra<;J a bir ordu tarihi veya siyasi tari h yazma çabası içinde olmadık.

1 18

Dolayısıyla olgulara i lişkin pek çok eksiklik bulunması doğaldır.

Sadece ü lkenin politik yaşamında ağırlık taşıyan bazı düzlemlerde ordu merkez alınarak, bir anlatım denemesine gi rişt ik Sonuçta orta­ ya iç bağlantıları ve sürekliliği içinde bir işleyiş tablosu çıktı. Bu tabioyu tamamlamak ve bunun Türkiye ' nin eşitlikçilik temelinde demokratikleşmesi ile ilgili yönlerini somutlamak amacıyla modern Türkiye tarihinin belkide en önemli dönemeç noktası olan 1 2 Ey­ lül'ü anlatmak zorunluluğu var. II. bölümde 1 2 Eylül ' ü önemli bazı boyutlarıyla değerlendirmeye çalışacağız. .

1 19

Sermaye ve Darbeler

1 2 E y l ü l darbe s i . zaman d i ;. i m i o l arak 24 O c a k 1 9 RO y ı l ı nd a Tur g u t Ö ; a l ' ı n v e D e m i re l h ii k li nı e t i n i n sor u m l u l u ğ u n d a a l ı n a n e k o n o m i k kara r i arelan sonra ge l d i . A n cak

1 2 Ey l ü l ' li 2 4 Ocak karar­ o l arak görüp, araları nda basit bir neden-sonuç i l i ş k i s i aramak d o ğ r u o l m az . 24 Ocak ve 12 Ey l ü L Türk i y e ' de sermaye b i ri ­ l a rı n ı n soıı u c u

k i m mod e l i n i n t ı kanmasının , serm ay e n i n iç fraksiyon larının pol i t i k ve e k o n o m i k çel i şkiler i n i n , bel i rgin b i r program ve i k t i dar talebine

dayannınyan k i t lesel hareke t i n ve

t li nı bun l arı kapsayan d ı ş p o l i t i k

gc l i ş nı c l e r i n ortak v e bağ l a n t ı l ı s o n u c u d u r . D ı ş bağ l an t ı , T ü rk i ­ ye ' n i n E k i m

1 979 t ar i h i nde y a n i 1 980 darbesi nden önceki s o n se­

ç i m ayında A B D Dış İşleri B akanlığı ' n ı n isteği üzer i n e Washing­ ton · da yapı lan i lg i nç b i r toplant ıda v e r i l e n "vaaz''la i l k işare t i n i or­ taya koyuyor. U l u s lararası Para Fonu reçete s i ne uygun ol arak yürür­ liiğc kon m u ş ve çoğu askeri yönet i m leri gerektiren stab i l izasyon re­ j i m l er i n i i nc e l e y i p gerek l i dersleri ç ı karmak a m ac ı y l a yapılan bu toplantıya D ü n y a B ankası -Para Fon u eksen i n i n Türkiye ekono m i s i otori l esi ve Tü rkiy e ' de oldukça i y i t anınan Prof. A n n e Knıeger d e k a l ı l ı yor. Prof. Krueger, ikt i sat pol it i kalarına i l i ş k i n o l arak i lkesel düzeyde tcclric i l i ğ i n savu n u lması gerekt i ğ i n i , ancak çok zaman bu­ nun başarı s ı z l ı k demek o l d u ğ u n u ve b u nedenle bütün i ş aretieri n b i rden bi ı-c ters i n e çevri lerek po l i t i kal arda b i relenbire toptan değiş ik­ l i k l eri uygulamaya koyman ı n zoru n l u l u ğ u n u .sav u nuyor. Başlangıçta de ğ: i ş i k l i k l c r i n e n azından i ş çevre l er i ve diğerler i n i n rej i m i n ger­ ç�ekten değ i ş i i ği ni kavramaları na yetecek büyü ki ük te o l m asını isti-

1 20

yor. Ayrıca, çok sayıda istikrar programının tümüyle, yetkililerin is­ teksizliği veya intibak dönemindeki siyasal haskılara siy�sal olarak dayanamamaları nedeniyle çöktüğünü belirtiyor. Prof. Krueger. is­ tikrar programının "istikrarlı" ol ması açısından güçlü bir iktidar isti­ yor. Bu arada, toplantıda söz alan bir başka uzman Türkiye açısın­ dan Ö zal adına başarı olarak yazılan ekonomi siyasetini adeta "va­ az" ediyor. Uzmana göre "Toplam banka kredilerinin genişlemesine katı sınırlama; başta döviz kuru ve faiz oranları olmak üzere enflas­ yonun gerisinde kalan fiyat larda büyük ve sert ayarlama; ithalat kontrolleri ve yüksek gümrük oranbrı türünden sapıırmaların orta­ dan kaldırılması; ege me n felsefeyle bir ölçüde tutarsız bir biçimde, temelinde ücret artı�larına katı sınırl amalar olan b i r t ü r özel g e li r pol itikas ı " . ' �'· Aynı t o p l a n t ıda bir başka uzman bu programı daha ön­ cc uygul anıaya ko y a n Latin Amerika ülke l e rine i l i � k i n olarak şu bil­ gileri veriyordu; "Latin Amerika 'daki yakın ortodoks isti k rar prog ­ ram ları n ı n arkas ı n d a k i g ru p l a r askerlerle ittifak hal inde özel kapita­ lisı sektörlcrdir. Bunlar kaynakları taınıtamına özel kapital istlere ak­ tarmak için oldukça etkin çalışan bir siyasal çerçeve yara l l ı l ar. B u s ü reç devletin rolünü a z a l i may ı ve işçileri disiplin altına alınayı ge­ rekt ird i . " 1 21 Bu kapsam içinde ta rt ışı l a n yeni birikim modeli, Türkiyc 'dt; 4 .

B e � yıll ı k Plan t art ı şm a l arı çerçevesinde gündeme getiri ldi . 1 97() yı­ lında da IMF ve D ü n y a B a n kas ı 'ndan alınan kredilcrjn el i ye l i ol arak CHP h ü kü me t i y u karıdaki a rı l ay ışı si mgeleye n "Ekonom i y i g uç l en ­ dirmc prograrnı "nı yürürlüğe koydu. İhracata yöne l i k ekonom i mo­ deline u y g u n bu kararl ar, h ü k ü m et i n po l i t i k i rade s i n i n t op l u m s a l m u h a l efete açık yön leri ve ek l ekt i k yapısı n e d en i y l e istenen son uç­ ları vermed i . CHP h ü k ü m et i n i n i s t i k rar tedb i rler i n i değerl e n d i re n TÜSİAD, izlenen e kon o m ik polit ikayı genel hatlarıy l a do.�ru . a n c ak "yav aş, le rc cl d ü tl ü geç, etken o l m a kt a n uzak ve tam a m la y ı c ı öğ e l e r­ den yok.- u n " (TÜS İ AD 1 980 s.29) bulduğunu a ç ı k l ar ! • . tsı ıkrar aray ı�ı Eki m 1 979 se ç im leri sonrasında "etkin" uygula­ y ıcısını Demirel h ük ü me t inde buldu. CHP'nin başlaııığı e ko n om i k ö n l e m l e r hatı ı 2 4 Ocak ' da g ü ç l e n d i ril ere k s ü rdürüld ü . Genel h a t l a­ rı yla doğru l u ğ u vurgulanan CHP po l i t i k a s ı A P h ü k ümet i n i n "güç­ I i i ' " c i l e r i n ele nitelik ve n i ce l i k o l arak yen ilenip büyük i � çevre l eri n i n .

,

,

1 2 ---1 ---

:ıçık tercihiyle uygulam aya konuldu. Ancak, bu önlem pakel inin açılması önceki önlem paketlerinden farklı bir durum ortaya çıkardı.

T ürkiye yeni bir birikim modeline geçiş yapıyordu.

Bu birikim modelinin amaçları kısaca şöyle özetlenebil i r ; ihraç çelilebilir ürün fazlasını sağlamak i ç i n bir yandan üretim arttırılacak, diğer yandan iç talep kısılacaktır. Üretimi aksatan, ya v aşlat a n , dur­ duran eylemiere engel olunmalıdır. Ücretler sınırlanclırılmalıclır. Ta­ rım g i rd i s i kullanıldığı için tarım ürünlerinin t a ba n fi yat ları düşük lutulmalı, bu olmadığı takdirde iç ticaret hadleri tarım aleyhine, sa­ nayi lehine clüzenlenmeli ve bu am aç l a sanayi mallarını�ı fi yat lar ı arttırılmalıdır. Kısa vadede duran ekonomi harekete getiri lip kulla­ nılmayan kapasiteler kul l anılı r hale get irildikten sonra, ekonom inin büyütülmesi, orta vadede ele alınara k I MF'yla uzlaşma h a l inde uz­ manlaşılacak sektörle ri be l i rl e y i p yal ı r ı mları yapmak gerek l i d i r. Bu şekilde üretim artışı sağlandıktan sonra, iç talebi kı s ın ak iç i n de fi­ yatların artt ı r ı l m a s ı gerekl id i r. Ücret ve ın aaşlara cia sın ı r konul d u ­ ğunda iç talep kısılabilecektir. B öy l ece b i r yandan ü re t i m art ı ş ı sağ­ lanırk e n , d i ğ er yandan iç t a l e r kısılarak ihraç ed i l e bi li r ürün miktarı arttırılmış duruma gelecekti r. m Bu amaçlar çerçevesi nde u yg u l a nıa­ ya konulan t e db i rl er ise şöyle s ı ra l amıbi l i r: S ü rek l i dt:valüasyo n lar; (metrop o l . ü l ke l e re ucuza ihraç eelilen ürünler b u ülke i ş ç i s ı n ı Uarı­ .

n ı n bes l e n m e , g i y i m eşyası vs. t ü ke l i m m a l l arın ı o l uşt u rmak l a böy­ lece metropol ü lkeele ü c re t i e r i n orı a l a m a d ü zey i n i n d ü ş ü k k a l ması

ve kar o ra n l a rı n ın y ü k se k l i ği b ağ ı m l ı ü l ke n i n d e v a l ü a sy o n l a rı i lc gü ven ceye alınmaktadır.) 25 Ocak 1 980'de 47 TL o l a n 1 A B D dola­ rı , 5 A ğ u sto s d a ya p ı l a n s e r i d e v a l ü a s y o n l a rl a 8 0 TL o l du . K iT ü rü n l e ri n i n fiyatları serbest bıra k ı l d ı . Özel sektör ü r ü n lerine büyük zam l ar yap ı l d ı . Çay, şeker, et . S ü merbank m a m u l leri g i b i h a l k ı n te­ '

mel t ü ke t i m m a l la rı n ı o l u 5 t u ran ve '' ücrel m a l l ar ı ' ' den i l e n ü r ü n l ere

uygulanan s ü bv a n s i y o n l a r k a l d ı r ı l d ı . Bunun s o n u cun d a ü re t i c i sın ıf­ ların yaşam s t a n dar t l ar ı düşürüld ü . Bu ara da köm ür, e lektrik, deniz

ve dem iryol l an taş ı m a c ı lı ğ ı ! ür ünden sanayici lerin üre t i m ve dola­ ş ı nı m a l i yel l e r i n i i l g i l en d i re n a l a n l arda sübvans iyon ları n s ü rd ü r ü l ­ m e s i kararı a l ı nd ı .

Yabancı

sermayeyi

teşv ik tedbirleri

İhra­ kondu. sağ l a n d ı . Topa l ı nd ı .

c a t ı ve i t h a l a t ı tqv i k edici kararlar aynı zamanda yürürl üğe Fa i 7. kararnamesi i le fa i z l e r i n serbestçe l ayi n i i m k a n ı

1 22

lu sözleşme koord i n a syon kurulu adı a l t ı nda b i r organ oluşturularak DPT ' n a bağ l a n d ı . V e K İT' l erde yap ı l acak top l u iş görüşmeleri nele koord i nasyonu gerçe k leştird i . B u amaç lar çerçevesi nde crtc l c ıncsinc g i d i l e rek ......

77 kez

t :r:\ . 000 ise i n i n greve ç ı kınası e rtelendi. � >

grev ·

.._

24 Ocak ekonom i k karar ve uygu lama bi r i ın i e ri n i n tek bir kom u­ ta merkez i n e bağ l and ı ğ ı bir düze n lemeye e ş l i k e t t i . Devlet içinde üst diizcy işveren k u ru l uşları ilc bağ lant ı l ı ve fi i le n h e r t ü riii s i yasi ve yasa l denet i m i i m ka n s ı z k ı l a n otoriter b i r yapı o l uşt uruldu. Başba­ ka n l ı k M iistc�ar l ı ğ ı adı a l t ı nda örgüt lenen, ancak yetki leri ve g ücü· ilc bir

iç kabine görü ntüsü veren hu yap ı l anın a n ı n başına eski MESS

başkan ı , S ahancı H o l d i n g genel koordi natörü Turgut Özal get i ri l d i . Çqi t l i ba ka n i ı kiara v e o n lara bağ l ı a l l k u ru m lara a i t önem l i yet k i ler, ç ı ka rı la n kararnamclerle Başbaka n l ı k M üsteşarl ı ğ ı ' n a devred i l d i . B u bağla nı içi nde Ticaret , m a l i ye. sanay i ve t e k n o l oj i bakan l ık ları i l e D PT ' nc a sürdürü l e n yabancı sermaye v e t e ş v i k uygu laınalarına i l iş­ k i n değerk ndi rınc . teşv i k , gayrımaddi hakl ar, t e sc i l , denet i m yet k i­ leri

b u k u r u ın i ardan a l ı narak B aşbaka n l ı k M ü st e ş a r l ığ ı ' n a b ağ l ı

" Y abancı sermaye Te ş v i k ve Uygu l am a K u ru l u ' n a veri l d i . Ayrıca, dış t i c aret rej i m i i lc kotaların esaslarını saptamak, bat ı i l e o lan i 1 iş­ kil erde koord i nasyonu sağlamak, önem l i proj e l er aras ında koord i ­ nasyonu kurmak v e yü ksek plan lama kuru l u na önerilerele b u l u n m a k üzere m ü stcşarı n başka n l ı ğ ı nda b i r "koord i nasyon k u ru l u" o l uştu­ ru l d u . Merkez B ankas ı ' n ın para vc krceli k o n u ları ndaki yet k i l e ri n e e l konu l arak, "Para v e Kred i Kuru l u " ad ı a l t ı n da Başbakan l ı k Müs­ teşarl ığı 'na bağ l ı bir organ, bu ye tki leri dcvra l d ı . B u düzcnlcnı c l e r­ l e , yabancı sermaye, d ı ş t icaret, önem l i proje leri n yapı m ı , para ve kredi gibi ekonom i n i n ve dış pol i t i kanın k i l i t a l a n l arı i lc i lgi l i konu­ larda işveren örgü tlerinin i t ibar t ı üyesi get i r i l d i v e

I2

T.

Özal karar merci i h a l i n e

Eyl ü l önces i nde sermaye ekonom i k bürokrasi i çi nde

kendi "darbesi"ni gerçekleştirmiş oldu. A ncak T . Öza l ' ı n böy l e bir organ izasyon i ç inde t ü m sermaye kesi m l er i n i t e m s i l ettiği görü ş ü gerçekçi o l maz. Öza l ' ın bakan l ık l ar ve ekono m i k bürokrasiyi hedef alan m üdahalesi e n çok TÜ S İ A D tarafından destc k l c n ın i ştir. Nite ·· k i m TÜSİAD eski genel sekreteri

G.

Uras daha önce şıı önerilerele

b u l u n m u ş t u . "Yaba n c ı serm aye l i k u ru l u ş l ar b ak ı m ı ndan ö n e m l ı olan, t i.i ın dev let bürokrasisi i ç inde tek ve yetk i l i b i r soru m lu k u ru l u-

1 23

�un belirlenmesidir. 6224 sayılı ka:ıun uygu lanınasında yctki icri n hakan lıklar arasında dağıt ılmış olması, gerçeklcştirmeyi güçleştiren etkendir. Fakat Devlet Planlama Teşkilatı'nda Müstcşar' a bağlı bir sorumlu koordinatör tayini mevcut şartlarda en iyi çözüm yolu ola­ rak görülıncktedir." 1 29 Yabancı sermaye i l işki leri temelinde ekonomik bürokras inin merkezi bir yapıya kavuşturulması, bu forınülasyona harfiyen uyu­ larak gerçekleştirilmiş, TÜSİAD "kamu yararına" bağlılığını bir kez daha kan ıt lama olanağını bulmuştur. Turgut Özal ' ın ekonom i k karar merkezlerinde büyük sermayeyi temsili, T ü rk iye ' de 1 2 Eylül önec­ sinde sermaye kes i m i nde yaşanan çıkar bölünmesi ve politik irade kri;.inin çözümü ilc yakindan i lgil idir. Sanayi sermaye s i . ticari ser­ mayen in üretimi kısıtlı K İ T ürünlerinde sübvansiyondaiı elde ettiği büyük karların engellenmesini istcnıektcclir. Tüccara giden ranta en­ gel olmak amacıyla tckelli sermaye ortaya çıkan ekonomik art ığın sanayi alanında kullanılmasından yanadır. Bunun yanıncia K İ T za­ rarlarının kapatılınasında kul lan ılan ve dolayl ı olarak ticari serma­ yeye aktarılan Merkez Bankası kaynaklarının kredi olarak tahsisini talep etmektedir. Ayrıca Egemen Blokun diğer üyelerinden olan toprak ağası, tefeci-tüccar kesiminin cl koyduğu ticari kar. ranı, top­ rak kirası türünden prekapiıalist ilişkilere dayalı ekonomik mekaniz­ maları da ortadan kaldırmak amacıyla TÜS İ AD tarafından bu dö­ nemde öneriler getirilmiştir. Prckapitalist üretim alanlarında at ıl du­ ran ekonomik kapasitenin harekete geçirilmesi için bu ilişkilere da­ yanan güçlerin siyasi yönden etkilerinin k ırılması gündeme alınmış, ancak çatışma ertelenmiştir. Bu çatışmayı 1 980 öncesinden hatta 1 2 Mart'tan başlayıp irdelemek mümkündür. Ancak konunun b u yönü­ ne yeri geldikçe değinmek üzere, 24 Ocak'la stıngclcnen dönemde işçi sını fının durumuna bakalım. I 2 Ey!ii i döneminin ünlü YHK uy­ gulamalarından önce Demirel hükümetinin Turgut Özal'ın kontro­ lünde yürürlüğe koyduğu dikkate değer bir kurula tekrar değinmektc yarar var. Anıınsanacağı gibi, Toplu sözleşme Koordinasyon Kuru­ lu, KİT ' lerde yapılan toplu iş görüşmelerini koordine etmek ama­ cıyla kurulmuş. ancak bu kurulun yetkilerinin sadece kamu kesimiy­ l e sınırlı olmayıp özel kesimi sözlcşınelcriylc de ilgili olduğu özel ve kamu kurıı lu�larına Turgut Ö;al tara fından gönderilen bir genel-

1 24

geyle ortaya çıkmıştır. 1 2 Eylül 'de uygulamaya konulan işçilere yö­ nelik ağır baskının "önsöz"ü niteliğinde olan Özal Genelgesi şu il­ ginç hükümleri taşıyordu: 1 - Sözleşmelerde yönetine m üdahale niteliğincieki hükümler ye­ ralmayacak, bir önceki sözleşmeele böyle hükümler mevcutsa, bun­ lara istişari bir şekil verilecektir. (Yönetime müdahaleden, üretim plan laması, üst düzcycle sevk ve idare vb. gibi hususlar anlaşılmalı' dır.)

2- Daha önceki sözleşmelerde yeralan hükümler dışında ek mali yükümlülükler getirecek yeni maddelere yerverilmeyecektir.

3- Kıdem tazminatına esas süreler arttırılmayıp aynen muhafaza edilecek, yeni işe alınan işçilerin kıdenı tazminatı, her yıl için 30 gün olacaktır.

4- Sözleşme süresi iki yıldan az olmayacaktır.

5- Y ıllı k ücretli izin süresi uzatılmayacaktır.

6- Haftalık çalışma saatleri daha aşağı indirilmeyecekt ir.

Bu genel prensipler, hem özel, hem de kamu sektörü için geçerli olacakı ır" ( 1 3 Haziran 1 980 tarihli Bakanlık Müsteşarı T. Özal im­ zasıyla yayınlanan Toplu Sözleşme Koordinasyon -Kurulu 'nun teb­ liğ ettiği "Esaslar" konulu genelge) TSKK ile ilgili genelgeele T. Özal, özel sektörün örgütlenınesini de istemekte, bu konuda şunları belirtmektedir; "Bunun yanısıra özel sektör k uru l u � l arı n ı n en kısa za m an da kendi işkollarında işve­ ren sendikalarına kat ıl malarında fayda görülmektedir. İşveren sendi­ kaları bulunmayan işkollarında ise sendikalaşmaya gidilmesi yararlı ol ac akt ır .

Turgut Özal işvcrenleri, dağınık güçlerini birleştirmeye, işçi sen­ dikaları na kar�ı birlik ve beraberliğe çağınrken Türkiye 'nin gelece­ ğine i l i şkin otoriter planl ara sahip bir cephe komutan ı gibidir. Cep­ hesini genişletmek isteyen Özal ve onun TÜSİAD ile ortak yürüttü­ ğü "operasyon"a yasal görüntü sağlayan AP Hükümeti, sendikaların bir bölümünü ele yanlarına almışlardır. Kamu kesiminde ağırlıklı ör­ güte s ah i p olan TÜRK-İŞ 'e bağlı ve yöneticileri AP ve MHP ' l iler­ elen oluşan Bağımsız Çelik-İŞ, Türk Metal,.Tek-Gıcla İş sendikaları i l e t o p l u sö zl e ş m e le r pürüz çıkarı l m adan imzalanırken, Hava-İş, DYF-iş tü ründen sol görüşlü yönetici lere sah i p sendikalara önem l i "

1 25

güçlükler çıkarılmış, DYF-İş'in 45.000 işçi adına aldığı grev karar­ ları Bakanlar Kurulu'nca iki kez ertelenmiştir. Türk-İş'in meşrulaş­ tırmakta sakınca görmediği hukuk dışı bir uygulamanın ürünü olan TSKK, 1 2 Eylül'e giden süreçte sendikal mücadeleyi etkisizlcştir­ menin, toplu sözleşmeleri çıkınaza sokarak işçilerin ekonomik mü­ cadelesini geriletmenin, sol yöneıimli sendikalara güçlükler çıkara­ rak işçi tabanı ile yönetimin bağlarını koparınanın aracı olmuştur.

Ayrıca, ekonomik modelin uygulanabilmesi, düşük ücretleri ve oto­ riter bir disiplinle çalışınayı gerekli hale getirdiğinden, 1 980 Ocak ayından Eylül'e kadar, "milli güvenlik ve memleket sağlığı" gerek­ çesiyle 1 33.000 işçiyi kapsayan 77 grev ertelemesine, hükümet tanı­ fından karar verilmiştir. TÜSİAD'a göre: "Toplu sözleşmelerde üc­ ret artışlarının en alt düzeyde tutulması, enllasyonun etkisini en aza indirmek için zorunludur."

24 Ocak'ta bazı uygulaınaları yürürlüğe konulan sermaye biri­ kim modelinin işlerliği açısından, ücret, kıdeın lazminatı gibi işçiye yapılan ödemelerin en alt düzeye indirilmesini isteyen serbest piya­ sa yanlısı sözde "liberal" işveren kesimi, devletin müdahalesini ta­ lep etmektedir. Rafet İbrahimoğlu 'na göre: "Toplu sözleşme düzeni­ nin, ücretleri aşırı biçi�ııde arıtırarak, maliyet enflasyonuna katkıda bulunmasından, işçi kesimi aslında bir yarar sağlayamamaktadır. Bu temel gerçeğin ışığında ve devletin önderliğinde konuya, işveren ve işçi kesimleri arasında varılacak anlayış birliği çerçevesinde yeni düzenlemeler getirilmesi, 24 Ocak l 980 kararlarının başarı şansını arttıracakt ır."1 '0 Devlet in, Toplu Sözleşme Koordinasyon Kurulu te­ melinde kimden yana olduğunun açıklığa kavuştuğu ve büyük ser­ mayenin ekonomik bürokrasidc temsilcileri T. Özal 'la "darbe" ya­ parak, ekonomik karar tckelini ele geçirdiği düşünülürse, varılacak "anlayış birl iği"ne devletin kimden taraf ve hangi yöntemlerle katkı yapacağı açıktır.

Bu arada, bürokratik incelik ve gelenekiere sahip olmakla övü­ nen bir ülkede, bir gece içinde "�ok" kararlarla hukuk ve devlet ya­ pısı altüst edi lirken parlamentonun hangi işlevi yerine getirdiği ele sorulması gerekli bir sonıdur. Temsili demokrasinin iflası ile ekono­ m inin ve hukukun iflasını eş zamanlı olarak ele almak ve bu oluşu­ ımı, kendini hazırlayan sürecin tepe noktasında 24 Ocak felsere ve

1 26

uygu laınalarına bağlamak mümkün, hatta gereklidir. B u rada vurgu­ lanınası öne m l i olan bir konu da AP azı n l ık h ü kümet i n i destekleyen MS P ' n i n tüm bu uygulamalardaki siyasi sonı ın l u l uğudur. 1 990' 1 ı y ı l larda adi l düzen s logan ıyla ortaya çıkanlar, ekonom i k karar sü­ reçleri tcke l l i sermaye kesimi tarafıııdan ele geçiri l irken tepki gös­ termek b i r yana, temsil etti kleri orta düzey ! icari scrınayenin çı kar­ ları nı dahi koruma gayreti içi nde o l ınaın ışlarclı r. Tüm bu uygulama­ lar, devlet i n iki ayrı yüzü ohm demokrasi ilc otoriter yöm.:t imin h ıza daya l ı ayn ın l aşması bakıın ı ııclan i l gi nç bir ınant ı k dokusu ortaya çı­ karınaktad ı r. Demokrat i k sistem içinde kararların genel oya dayal ı parl amento mekan izmaların ı zorun l u k ı l ınas ı , devletin s ı n ı flar karşı­ 's ında b i r m anevra alan ı n ı n bu lun ması, hukukun evrensel i l kelerinin uygu lanmas ı , kit lesel can l ı l ı ğ ı n ve siyasal eyle m i n ınqru kabul edi l ­ ınesi esas t ı r. Ancak hi m b u unsurları n otoriten i n h ı 1.1 n ı v e dev let i n top l u ımı yönel ik uygulamaları nlll etkinliğini azal tac ığı aç ıktır. Oto­ riter sistemde ise devlet büyük bir hız ve bu h ı zda bi riken ş iddet i ku l l anarak koruduğu çıkarları n, kendi koyduğu hukuk kura l lan n ı n dı�ına çı kri1a pahasına kabullenilıııesi n i güvence altına a l ı r. Demok­ rasi-otorite- h ı z-h ukuk diyalektiğinin Türk iye 'deki i�lcrl ik koşul lan üzeri ne işadam ı Rahmi Koç ' u n görüşleri oldukça öğreticidi r. Koç 'a göre: 24 Ocak kararları n ın 1 2 Eyl ü l ' den önceki ve sonraki dönemele uygu lama Lırk l ı l ığının açıklaması şöyledir: " B üyük fark şurdan i leri ge l mekted i r. 1 2 Eyl ü l harekatı ııdan önce herşeyi demokratik bir sis­ tem altı nda yapıııak zonınclaydık. B u da karar a l mak, yasa ya da yö­ netme l i k çıkarmak için aylar geçmesini gerektiriyordu. Yani herşey güç ve uzun zaman içinde gerçeklqebil iyor, herşeye pol i t i k açıdan bak ı l ıyord u . Ekonom ik yak laşım hep arkadan geliyordu. Askeri yö­ net i m altında fark alınan kararları n parlamentodan geçmesi gibi b i r zoru n l uluk ol madığı ndan çok h ı z l ı hareket edcb i l iyor ve üstel i k as­ keri yönet i m yan l ış yapsa bile bunu k ısa sürede düzcl tebi l iyor. En öne m l i si ise, tüm bu i�lem lcr yapı l ırken pol i t i k yaklaşı mlar sözko­ nusu olmuyor. Çünkü askeri yönet imin parlamento da sandalye kay­ bı ya da seçn1en kaybı d iye bir kaygı s ı yok. En büyük fark askeri yönet i m i n /.amanında ve doğru kararlar almasıyla çok değerl i zaman tasarrufuımı zun olmasıdır."'" Koç · un tems i l ett iği otoriter "hız" an­ layışının topl umsal b i lançosumı t(jın boyu t ları yla ç ıkarmak oldukça

1 27

------- --·- -·--------------- -

; o r.

Çünk ü

i n sa n istat i stiki h i r veri v e y a bas i t b i r ü rcı i ın aracı dı.:ğ i l ,

l ; ı r i h s ı.:l , psikoloj ik - k ü ! l ü re l boy u t l a rı y l a doğ a n ı n e n g ü ze l v e e n kar­ ı n aş ı k v a rl ı ğ ı . Bu v a rl ı k otor i t e r ' ' h ı z " uyg u l a ın a l arı nda n a s ı l b. i r t a h ­ r i ba t l a kar� ı l a�ın ı ş t ı r. " i n sa n i Öz" na s ı l y i t i r i l ıı ı i �t i r: bu başka ç a l ı ş­ ı n aları n ko n u s u , ancak k ı s a c a � u ıı l ; ı r si"iy l c nc h i l i r.

T ü rk i y e ' de k i � i baş ı n a d ü �e ıı u l u s a l ge l i r 1 9 8 0 ' de 1 5 40 D o l a r i k e n . 1 9 8 4 ' de 1 000 Dola r ın a l t ı n a i n nı i �t i r . Eğ i ı i ın lıarc a ın a l a rı n ı n 1 07 9 ' d a ge n e l bütçe i t,; i ıı dc k i p;ıyı

',{ 1 1 . 2

i ke n .

1 985 'de %8,R ' d i r.

Sağ l ı k v e Sosyal Y a rd ı m B a ka n l ı ğ ı ' n ı n b ü t \;ede k i payı a y n ı d ö n e m

i \; i nde %4,2 'de n , % 2 5' e c l ü � ın ü � t ü r. ( B ü ı ç·c

G e re k çe s i 8 4 - 8 5 . M a l i ­

y e B a k a n l ı ğ ı . !\ n ka ra . 1 98 4 ) 1 980- X .\ d i i ıı t: ı n i ııclc psikiatri k l i n i k l e ri ­ IlC

ha�vu ranlarııı say ı s ı c;,. ..ı4. 6<) o ra 1 1 ı nda arl ı � gösı c rı n i � ı i r. ''2

24 Te nı ı n u z J l) 8 4 ' de Cu m h u r i y e t C l : l l l: t e s i ı ı c c k n ı c ç vere n B a ­

k ı rk öy I I a s l :ı lı a n cs i B a � h e k i m i : J\ l ko l i k �a y ı s ı 4 k a l art t ı d e m i şt i r.

Veı e r i ıı e r H e k i m l e r i Oda s ı . l l ı ıı 3 . 7 . J l) 8 2 t a r i h l i al; ı k la nı as ı ıı a göre ,

k i ş i baş ı n a cı t ü k e t i m i 1 940 ' l a rı ı ı :ı l ı ı ıı a d ii � ı n ü � t ü r. O t o r i te r " h ı / ' l a uygu l a nıaya k o n u l an e kon o m i k ı ıı odc l i ı ı b i r b a ş k a boy u t u ise o l d u k ­

ça çarp ı c ı c l ı r. 1 l)8 0- l C) 8 3 huy u n ca 1 1 7 � i rk l' l c s a h i p K1 1�· H ol d i n g ' i n 1 980 sah i l J'iyaı l a rı y l a ge l i r i 1 6 3 . 7 ın i l y :ırd a n . 407 m i lyara. 90 ş i r­ k eı l i S a ha n c ı l l o l d i n g ' i n ge l i r i 1 X4.X ın i l yard a ıı . .\ OX m i l y ara ve 5 0

� i rk e t l i Ç u k ur o v a

1 hı l d i ıı g ' i n

gd i r i 8 8 . 2 ı n i l y a n l a n , 2 0 3 m i l y a ra

y ü k sel ı n i � t i r .

T ü rk i ye ' n i n t ü m ı ıı u l ı : ı l i l . d i re n ç ı ı ı ,k l ; ı Lı r ı ı ı ı ı ı k ı rı l ar; ı k t c k e l l i b i r

e k o n o m i v e ı n p l u ın y :ı p ı � ı ı ı : ı s ü r ü k l c ı ı ı ı ı l· � i . 1 2 L y l li l d ö n e m i n d e aç ı k l ı k k a 1. aı ı d ı . 1 1 u <H,; ı k l ı k . 1 2 ı : y l li l · l. h i r lıart a k a l a T Ü S İ A D ' ı n y<ı y ı ı ı l ad ı ğ ı r;ı por ı ı k 1 1 1 1 11 r:-,;ı c b lı:ı i y i a ı ı l : ı � ı l ı r. --ö�.g ü rl li k k u tsa l d ı r"

d iyerek nıa n i k s t ı ı l <ı r ı ı ı ı ; ıç ı k ia y< l l l T Ü S İ i\ IJ ' e ı la r sanay idc n , banka ­ c ı l ı ğ a . a rnı aü i r l l i ğ c k < ı d : ı r h e r s e k t ö rü n � ii <; l ii i�acl a ııı l a r ı nclan o l u�­ n ıa kı ay d ı . Y ü ;. l ı ü y ii k sanayi k u rll l u � ı . n c l a T Ü S İ A D ü y e le r i n i n ü n: ­ ı i ın v e ist i h d a m d a k i p a y ı

'i< 80 ' i

b u l ı ı ı a k t ad ı r. 2 0 0 b ii y ü k sanayi k u ­

ru l u ş u l i s t e s i nde ise TÜ S İ A D . k e n d i üyesi o l a n Turgut Özal ' ı e ko­ nom i k b ii ro k r a s i de . "demokra t i k de nge · ve hukuk dev i e l i anlay ı ş ı n ı rccl de ck rc k , k a r;ır ı ıı c rc i h a l i ne ge ı i rnı i � . b u a n l amcia " 1 2 Ey l ü l ' ' dar­

be s i n i b ü t ü ı ı k y c ı ı

ve

0 1 1 1 1 11 i ş l e r l i k k o� u l l a rı ıi ı bı.:l i rl c ye n bir d a rb e

y a p ın ı �l ı r. 1 2 Ey l ü l yiineı i ı ı ı i n c T Ü S İ A D k 1 1 rucusu Y e lı b i Koç l a ra­ rı n d a n v e r i l e n

" Tu rg u t Ö;.:ı l ' ı < k ğ i � ı i rnı ey i ıı " t a v s i y c s i " t u t u l ac a k .

1 28

TÜSİAD üyesi Ö zal 1 2 Eylül'ün koşullarında tekelci sermayenin programını uygulayacak ve bu arada 1 98 1 yılında TÜSİAD bakan­ lar kurulu kararı ile "kamu yararına çalışan dernek" statüsüne alına­ caktır.

TSKK-24 Ocak- 1 2 Eyl ü l üçgeninde Türk-İş'in konumu en az TÜSİAD kadar önemlidir. 12 Eylül darbesini iki gün önce, yani 1 0 eylül'de haber aldıklarını v e kendilerinden bakan i stendiğini belir­ ten Türk-İş Genel Sekreteri ve askeri hükümetten emekli Çalışına ve Sosyal Güvenlik Bakanı Sadık Şide, olayı şöyle anlatmaktadır: "Büyük tehlikenin eşiğinden kurtaran şeref l i Türk ordusu, bu defa ülkeyi yine yangın içinden çekip alabilmiştir. Ama demiştir ki "isla­ hat adına çok işimiz var ve hükümeti kurmaya mecburuz. Yangını söndürecek bir hükümet olacak, isiahat yapacak bir hükümet olacak.

Bu hükümete 1 0 Eyl ü l günü teklif alırız. Bu teklifi icra kurulu bilir; ama kuliste haberimiz yok diyen ler olduğunu duyuyorum. Bütün ic• ra kurulu üyeleri böyle bir teklife-şeref, onur kabul ederiz- demişler­ dir. Bu görevin alınmasının çok doğru olacağını ittifakla karara bağ­ lamışlardır'' TÜSİAD'ın ekonomik program oluşturup, üyeleri aracıl ığıyla uygu lamaya koyduğu 12 Eylül askeri yönet iminde diğer ortağın Türk-İş üst yönetimi olduğu açıktır. Türk-İş 'in, bilgi, destek ve biz­ zat uygulayıcılığı ile 1 980'de 5 .72 1 .074 olan sendikalı işçi sayısı, 1 985 'de 1 .7 1 1 .524'e düştü . İşgücünün değerinin inanılmaz boyut­ larda ucuziatıldığı Türkiye'de, Türk-İş'in ortak sorumluluğu kapsa­ ınında 1 979'da 8 ,4 Dolar'a kadar çıkan günlük ücret, 1 985 'dc 2,8 Dolar'a düştü. Bu tarihlerde ortalama saat ücreti 40 scnt olan Türk işçisine göre, Amsterdam 'da bir işçi 6, Atina 'da 3, l , Ş ikago'da l l ,2, Hong Kong'da 3,1 Dolar karşılığında çalışıyordu.

Türk-İş 'in askeri yönetimdeki durumunu netleştirmek açısınqan dış ilişki leri ile ilgili şu asgari bilgiler önemlidir. 1 960- 1 970 yılları arasında ABD hükümetinin organları ve bazı amerikan sendikalarıx­ la yoğun bir ilişkiye giren Türk-İş'in, Yanlızca AlD (Agency For International Development) kanalıyla sağladığı amerikan kaynaklı mali yardımların tutarı, aynı dönemdeki ( 1 960- 1 970) toplam aidat hasılasına eşittir. (AlD kanalıyla sağlanan para, 1 3 .447.6 1 4,03 TL, toplam aidat geliri 1 3 .544.926,65 TL) Türk-İş yöneticilerine eğitim

1 29

adı altında. sağlanan Amerika'ya "ziyaret" imkanlarının yanında, Latin Amerika darbelerinin vazgeçilmez kuruluşu AIFLD (Ameri­ kan Institute For Free Labor Development) ve AFL-CIO'ya bağlı AAFLI (Asıan-American Free Labor Instutite) ile Türk-İş'in yoğun bir bağlantı içinde oldukları ve bu kuruluşların CIA ile ilişkileri bi­ linmektedir.13) 1 2 Eylül döneminde yukarıda açıklanan ordu-TÜSİAD-Türk-İş koalisyonu, grevleri yasaklama!Jın, sendikal faaliyeti durdurmanın yanı sıra, anti-sendikal bir düzen oluşturmak için, 1 982 Anayasa­ sı'nda da bazı hükümler tesbit etti. Çalışma hayatı ve anti-sendikal düzenle i lgili konularda TİSK önerileri 1 982 Anayasası 'na kaypak­ lık etti. Anayasa Komisyonu'nun hazırladığı çalışma hayatı ile i lgili taslak TİSK Genel Sekreteri ve Anayasa Komisyonu üyesi Rafet İb­ rahimoğlu tarafından hazırlandı. Ve MGK' nun bir kaç düzeltmesin­ den sonra kabul edildi. Bu hükümlere göre: hak grevi, siyasi amaçlı grev, dayanışma grevi, genel grev yasaktır. Ayrıca aynı maddenin 4. fırkasında grevin yasaklanabileceği ve ertelenebileceği öngörülmüş, bu durumlarda Yüksek Hakem Kurulu'nun sorun çözücü olarak devreye gireceği hükmüne yer verilmiş. Yüksek Hakem Kurulu 'nun kararlarının da kesin tiir toplusözleşme hükmünde olacağı belir­ tilmiştir. Anayasanın çerçevesini çizdiği grev hakkı, grev ve lokavt­ la ilgili kanuna da yansımış, yasada grev hakkı, sadece toplu sözleş­ me yetkisi olan sendika i le sınırlandırılmıştır. Böylece, sendikasız işçiler ile sendikalı oldukları halde, sendikalara konulan yetki bara­ jını aşamamış işçilere grev hakkı kapalı tutulmuştur. Ölçü olması bakımından aşağıda verilecek rakamlar, işçi sınıfına dayatılan "oto­ riter" ve "hız"h sermaye birikiminin sonuçlarını yalın biçimde özet­ lemektedir. Temmuz 1 984'de Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanh­ ğı ' n ı n istatistiklerine göre, işverenlerce bildirilen işçi sayısı 2 . 5 5 3 . 3 8 4 ' dür. Sendikaların bildiıdiği sendikalı işçi sayısı ise 1 .427.27 1 'dir. Daha işin başında 1 . 1 26. 1 1 3 işçi sendikalı olmadığın­ dari grev hakkını kullanamamaktadır. Yine istatistiklere göre, sendi­ ka üyesi olup da sendikaları % 10 barajını aşamadığı için bu hakkı kullanamayacak işçi sayısı 1 33.000' dir. Bu sayılara Çalışına ve Sos­ yal Güvenlik Bakanlığı'nın 17 Temmuz 1 984 tarihinde Resmi Ga­ zete'de yayııılanan ve grev yasağı bulunan madencilik, petrol, lasvs.

1 30

tik, milli savunma, sağlık, hava taşımacılığı gibi l 7 işkolunda çalı­ şan 556.445 sendikalı, ancak greve çıkması yasak işçiyi de eklersek, sadece 9 1 9.000 işçinin, yani sendikalı işçilerin %36' lık bölümünün grev hakkından yararlanmasının mümkün olduğunu görürüz. Ne var ki bu grevler de Bakanlar Kurulu tarafından yasanın 33. Maddesine dayanarak "genel sağlık ve milli güvenlik" nedeniyle 60 gün ertele­ nebilecektir. Ayrıca yasada bulunan yetki barajı, grev yasakları, grev erteleme kararlarının yanısıra, toplu sözleşmeye başlanıp, ilk günden uyuşmazlık sağlansa bile, greve çıkmak için gerekli formali­ teler yaklaşık 3 ay sürmektedir. Grevin fiilen yasak edildiği Türki­ ye'de, bu yasakları yeterli görmeyen TİSK'in 1 25 . Olağan Genel Kurulu'nun Aralık 1 983 tarihli raporunda şu görüşlere yer verilmiş­ tir. "Toplu sözleşmelerde takip edilecek ücret politikası, üçlü işbirli­ ği ile sağlanmalıdır. Grevierin makul süreyi aşması önlenmelidir.

Grev süresi 60 gün olarak belirlenip, sonuçta YHK'nca bağıtlanma-' lıdır. "Grevi, işçi sınıfının kullandığı demokratik ve ekonomik bir hak olmaktan çıkarına uygulaması 1 980'de Demirel hükümeti döne­ m inde başlatıldı. 1 963- 1 980 arasında 9960 gün olan geciktirme sü­ resinin 2940 günü 1 980 yılının "sivil hükümeti" döneminde gerçek­ leştirildi . Ayrıca 1 980 yılı işçilerin oldukça canlı direnişlerinin ya­ şandığı bir yıl oldu. Tariş, Tekel Sigara Fabrikaları, Ant-Birlik, Çu­ kobirlik, Yeniçeltik işçi dircnişleri, 1 980 Eylül ayının ilk haftasında, Adana'da Sabancı I-Iolding 'e bağlı işyerlerinde başlayan ve Çukuro­ va'ya yayılına eğilimi gösteren işçi direnişleri, programatik bir net­ lik ve örgütsel bir nitelik gösterınemesine karşın, mülkiyet rejimini tehdit olarak a)gılanınışlar, I 2 Eylül döneminde işçilere ve sol sen­ dikalara yönelen büyük şiddetin gerekçesi yapılmışlardır. Bu arada 1 2 Eylül döneminde ilginç bir rastlantı işçi çıkarnıaları konusunda yaşanm ış, işten çıkarınalar konusunda ordu şirketi OY AK-Renault başı çekmiş ve S ıkıyönetim Komutanlığı 'na başvuruda bulunarak 677 personelini Temmuz l 98 1 'de işten çıkarmıştır. ı.•·• Ordu şirketi Oyak'ın tekelli yapısı ve ekonomik gücü gözönüne alındığında büyük sermaye ve işveren kuruluşlarıyla çıkarlarının or­ tak olduğu ve bu ortaklığın, ordunun politik görüşlerin i de çeşitli kanallardan oluşturduğu bu örnekte de görülmektedir.

1 2 Eylül öncesi süreçte parlamentonun toplumdaki sosyo-ekono-

ı�ı

ınik çıkar ilişkileri temelinde siyasi bölünmüşlüğü ve sermaye sını­ fının iç ayrımları ile tarım kesiminin fraksiyonel ayrımları ve bunla­ rı n çelişkileri sermayenin politik irade krizi yaşamasına neden olu­ yordu. Bu kapsam içinde askeri yönetimin politik görüşleri büyük işveren kuruluşlarının görüşleri ile paralellik göstermektedir. Rahmi Koç'un yukanda aktardığımız açıklamalan ile Il. Ordu 'nun Org. Bedrettin Demirel'in sorumluluğunda hazırlayarak MGK'na sundu­ ğu öneriler birlikte okunduğunda ortaya anlamlı bir bütünlük çık­ maktadır. Il. Ordu önerilerinin 7. Maddesine göre: " 1 2 Eylül ' den sonra sağlanan huzur ve sükun dönemi, sıkıyönetim kanunu ve anar­ şiye karşı yapılan açık mücadelenin yanısıra, hatta daha çoğu ile te­ rör ve anarşinin kaynaklandığı TBMM'nin, siyasi partilerin, sendi­ kaların, derneklerin kapatılması sayesinde kazanılmıştır."'ı5 Parlamentoyu terör kaynağı olarak gösteren bu otoriter anlayış, işçilere yönelik uygulamaları çerçevesinde 1 979 verilerine göre 1 86 .000 iş kazasının meydana geldiği ve bu kazalarda toplam 1 448 işçinin öldüğü Türkiye'de, 1 0 Eylül 1 98 1/20 sayılı Çalışma Bakan­ lığı genelgesi ile işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda şu kararları dikte ediyordu: " i şyerlerinde işçi sağlığı ve iş güvenliği teftişi yap­ makla görevli müfettişler, teftişler sırasında işyerlerinde iş güvenliği müşaviri gibi hareket edecekler, işveren ve işçileri işçi sağlığı ve güvenliği şuurunun yerleştirilmesine vi:. gerekli tedbirlerin aldınl­ masına yardımcı olacaklar, mevzuatta yer alan müeyyidelerin tatbi­ kini en son kullanma durumunda bulunacaklar. Diğer bir ifadeyle iş­ çi sağlığı ve güve'nliği açısından yaptırılması istenen hususların ce­ zai müeyyidelerini tatbik etmekten çok, bu konuda zaman içinde eğitim yoluyla ikna ve i nanciırma metodunu tercih ederek, istenilen sonuca daha kolaylıkla erişebileceği açık olduğundan bu husus dik­ katten uzak tutulmayacaktır."

Bu genelgenin yürürlüğe girdiği tarihte henüz işleme konulma­ m ış teftiş raporları ilgili Bölge Çalışma Müdürlükleri' nce herhangi bir işlem yapılmadan dosyasında saklanaoıktır." Bu kararların "işçi sağlığı ve iş güvenliği"ni yasak ettiği ve denetimi ortadan kaldırdığı açıktır. Bu arada işçi sınıfı n ın her tür örgütlenmesini yasaRiayan devlet görece özerklik veya tara rsı l l ık kuııusunda en küçük bir kay­ ,t; ı r::ı:_� � � � ı �: tıl ·.ı�,:l . : : : : r D � ! !.!��tt:: k t c ı n��· J ! nd·.� h i ı.!»� h ! r y�sal da�� nağa sahip

1 32

olmayan Hür Teşebbüs Konseyi (TÜSİAD, TİSK, TOBB , Ziraat Odaları Birliği, Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu) 1 977- I 979 yılları arasında oldukça etkin bir "cephe" oluşturup siyasi ve ekono­ mik konularda belirleyici politikalar üretip, siyasi kararların oluşu� rrıuna katılırken, 1 978- 1 979 yıllannda DİSK öncülüğünde bir araya gelen meslek kuruluşları ve derneklerin demokratik platform adı al­ tında Başbakan'a mektup göndererek görüşlerini açıklamaları DİSK davasında önemli suçlamalara neden olabilmiştir. 1 982 Anayasa­ sı'nın 52. md. 'sinde bu konuyla ilgili yasak da hüküm altına alınmış ve sendikaların derneklerle;· kamu kuruluşu niteliğindeki mesleki kuruluşlarla ve vakıflada ortak hareket etmesi önlenmiştir. Ancak, ' Hür Teşebbüs Konseyi Türkiye'nin "yazısız" hukukuna göre bu ya­ sağın dışındadır. Zira Konsey, 1 986 yılından itibaren faaliyetlerini yoğunlaştırmış, demokrasi, gelir dağılımı, Avrupa ile siyasi ilişkiler konularında devlet politikasını belirleyen açıklamalarda bulunmuş­ tur. Bugün Türkiye' nin politik, ekonomik, toplumsal ortamı örgütlü­ lüğünü büyük imkanlada geliştiren ve siyasi iradesini kabul ettiren tekelci sermayenin lehine işlemektedir. Bu işleyişin güvencelerini toplumsal yaşamın her zerresine inanılmaz boyutta şiddet yükteye­ rek sağlayan askeri yönetim, tekelci sermayenin Türkiye'yi tümüyle fethetmesinde dönüm noktası olmuştur. Bir iktisat çalışması yapma­ dığımız için oldukça genel verilerle yetinmek durumundayız. An­ cak, 1 2 Eylül'le yoğunlaşan sermayenin merkezileşmesi olgusu Tür­ kiye'nin tüm ekonomik zenginliklerinin birkaç büyük firmada yo­ ğunlaşmasını getirmiştir. Bu yoğunlaşmanın araçları konusunda bir kaynaktan şu bilgileri aktarmak yararlı olacaktır: "Sermayenin ken­ di içindeki yeniden yapılanmasının dış boyutu yabancı sermaye ve dış kredi kurumlarıyla girilen köklü ilişki içinde somutlaşmakta, iç boyutu ise hem sanayi sermayesi içinde, hem de bu kesimin üretken sektöre geri dönmeyen faiz, ticari kar, ve ranta el koyan sınıflarta ilişkilerinde yaşanmaktadır. Sanayi sermayesi içindeki yeniden ya­ pılanmada yeni koşullara uyamayanlar tasfiye olmakta, küçükler bü­ yüklerce yutulmakta, sermaye daha çok merkezileşmekte, böylece tekelleşme hızlanmaktadır."1 36 Bu tekelleşme sürecine tam bir "ihra­ cat saplantısı" eşlik etmekte olup ihracatı arttırmak için 1980'li yıl­ lar boyunca çalışan sınıflardan alınan vergiler eğitim, sağlık, konut_

gibi toplumsal harcamalara ayrılmamış, büyük sermayenin tercihleri doğrultusunda bu kesime sübvansiyon ve kredi olarak verilmiştir. İhracatın artması için pekçok mal iç pazarda pahalı, dış pazarlarda ucuza satılmış, aradaki fark devlet tarafından karşılanmıştır. Kamu ınaliyecisi İ zzettin Önder bu sürecin emperyalizmle i�işkisini ve ik­ tidar boyutunu adeta bir çığlık biçiminde sormaktadır. "Emperya­ lizm 1 980'lerdeki krizini sömürgecilikle, fiili işgallerle çözmeye ça­ lıştı... Devlet kimin ajanlığını yaptı? Yanıt çok açık: dış ülkelerin.

Sorulacak hesap şudur: Bizden kan alındı. İ şçi, memur, devlet, tarım eridi. Ekonomi bir üretim ekonomisinden bir tür faiz ekonomisine dönifştü. Bütün bunları bir yandan dış ekonomileri, diğer yandan içerideki bazı insanları finanse etmek için yaptık. Peki o zaman bu iktidar kimin iktidarı? (2000'e doğru dergisi, sayı: 25, 18 Ağustos 1 99 1 , sayfa: 28) Prof. Önder'e göre "Türkiye'de tarım çökmüş du­ rumda. Çünkü ciddi bir kaynak transferi yapıldı. Bu kaynak transfe­ ri faiz, rant, kar elde eden sektörlere yapıldı. Şöyleki: 80'i baz alır­ sak başlangıç yılı olarak, tarımın gayrı milli hasıladaki payı %24 dolayındayken 89'cla % 1 5 ' lere düşmüş. Ücretler de geriletildi. %26'lardan başlamış, 89'da % 15 . Şu anda toplu sözleşmelerle biraz yükseldiyse de % 1 5 - 1 6 dolayında. Ş imdi faiz, kar, ranta baktığımız. da, 80'de %50'lerdeyken, %70'e çıktı. Bir hesap yaptığımızda şu 1 0 yıl içinde 1 00 milyon Dolar kadar faiz, kar, rant dİşarıya transfer edilmiş" Bu muazzam kaynak transferi IMF tarafından dayatılan özü itibarıyla siyasi-ideolojik görüntüsü itibarıyla teknokratik öneri­ ler doğrultusunda gerçekleştirildi. Bu öneriler ekonominin düzen­ lenmesi ile ilgili yönlerinden ziyade derin iç ve dış siyasi boyutlar içermektedir. IMF' de simgeleneo uluslararası sermayenin Türkiye politikası sosyo-ekonomik alanda tekelci kapitalist birikimin güven­ ce mekanizmalarını askeri rejimle kurmanın yanında alternatif geliş­ me yollarını tıkayacak "seçmeli caydırıcılık doktrini" türünden ta­ mamlayıcı mekanİzmalarla da geliştirilmiştir. Bu politikaların sü­ reklilik kazanması, ücretli emeğin klasik mücadele araçlarının baskı altında turulmasıyla mümkündür. Bu bilincin ifadesi olarak ABD eski dışişleri bakanı Aleksandr Haig'in tanımıyla Türkiye'deki "yet­ keci demokrasi" 1982 Anayasası i le s�ndikaların denetlenmesi göre­ vini Cumhurbaşkanlığı 'na bağlı Devlet Denetleme Kurulu'na verdi.

1 34

Tİ SK Genel Başkanı Halit Narin 'de, "Sendikaların devlete karşı ba­ ğımsızlığı savunulamaz." diyerek devlet içinde gerçekleştirilen iç "darbe" neticesinde, devletin görece özerkliği biçiminde nitelenmesi belki bir tanım zorlamasıyla yapılabilecek olan tutuma son verildiği­ ni ve devletin kimin yanında bulunduğunu tescil etmiştir. Ancak, bu 'tescilden' önce Celal Bayar'ın Atatürk Metodoloj isi adlı yazısında ortaya koyduğu düşünceler Türkiye'de 'demokrat' görünümlü dev­ let politikacılarının temsili kaynaklarını göstermesi bakımından il­ ginçtir. Bayar'a göre "devletin, hükümet gibi yürütme organı, adalet cihazı gibi yargı organları varken, işçi-işveren dediğimiz i nsanların örgüt halinde, kendi aralarında kıyasıya hesaplaşmasını kabul etme­ si aslında, devlete vücud veren ana fikirlere ters düşer. Çünkü grev yasal zorbalıktan başka bir şey değildir." Ayrıca "emek piyasasının denetleme dışında kalmış" olmasından yakın::n Bayar, emeğin "Ma­ l iyetin en önemli unsurlarının başında" geldiğini, yüksek ücretin "dış mallarla rekabeti zorlaştırabileceğini" yazmıştır. Grevi yasal bir zorbalık olarak yorumlayan bu "demokrat" tutumu TİSK'in anayasa önerilerinden birinin ışığında tamamlayarak bu bölümü bitirelim.

TİSK'e göre "gazete, dergi , kitap ve broşürterin anayasanın temel ilke ve çerçeyesine uygun olması kayıt ve şartı anayasaya eklenme­ Iidir." Yayınların uygun olacağı anayasanın temel ilkeleri ve çerçe­ vesi ise şöyle belirleniyordu: "Bu anayasanın komünizme, sosyaliz­ me, faşizme ve teokratik devlet biçimine, yahut her çeşit aşırı akım­ lara kapalı olacağı açıkça yazılmalıdır." 1 37

1 35

12 Eylül'le 40 Gün - 40 Gece

İlk bölümde ordunun siyasi sistem içindeki ağırlığını tarihsel uğ­ raklarda temellendirerek ana hatlarıyla incelemeye çalıştık. Siyasi tablonun işlerlik kazandığı sosyo-ekonomik yapının 1 980'1i yıllara ilişkin durumuda ikinci bölümün başlangıcında yeraldı. Ancak parti­ ler ve partilerin ön planda olan aktörleri belirli açıklıklar taşıyan si­ yasi düşünce ve eylemleri çerçevesinde ele alınmadığında siyasi tablonun eksik kalacağı açıktır. Part ileri ve siyasi kişileri 12 Eylül dönemi içindeki konumlarıyla saptarken mümkün olduğu kadar ol­ gusal düzleme dayanmaya çaba göstereceğiz. Yöntemsel açıklığı ve Türk siyasi yaşamına bakıştaki açıyı genişletmek herkesin bildiğini sandığı olay!ar ve olgular birikimin zaman dizimsel anlatım kalıpla­ rı dışmda içiçe geçişleri ve tarihsel değişim içindeki yerleri ilc orta­ ya koymayı zorunlu kılıyor. Bu bölümde zaman dizinine uyan bir anlatım yerine kendi içinde bağlantıları olan bir olgusal anlatımı, yorumu olgunun nesnelliğinde mündemiç sayan bir görüşle ama po­ zitivist kuruluğa kaçmadan gerçekleştirmeye çalışacağız. 1 2 Eylül öncesi, Türkiye'nin genel gidişi ile ilgili çarpıcı önerilere tanıklık ettiğine inanan herkes kendi görüş açısından ve temsil ettiğine gü­ vendiği toplumsal sınıf veya grupların çıkarları açısından öneriler geliştirdi. Bu önerilerin neler olduğu konusundaki açı lımı Türkiye sağının yaşadığı yıllar içinde büyüklük ve etkinliği tartışılmayan li­ deri, "sivil" cumhurbaşkanı kendi benimsediği ünvanla "komitacı" ve "demokrat " Celal Bayar'dan başlatmak doğru olur kanısındayız.

Celal Bayar 1 960' lı yıllarda "doğal hakları en sağlam teminata bağ-

1 36

lamış geniş hürriyetl i bir anayasa" olduğunu söylediği 1 96 ı anaya­ sası 'nı 1 978 'den itibaren ciddi biçimde eleştirmeye başladı, ve ana-­ yasayı "perişanlığımızın sebebi" ilan etti. " ı 96 ı Anayasasının yur­ dumuza getirdiği l �mbali özgürlükten" ve bir "özgürlük azgınlığın­ dan" şiddetle yakınan Bayar, bu durumun devlet gücünün bölüştü­ ri.i lmesinden ve devletin gi.içsüzleştirilmesinden doğduğunu belirte- ­ rek, yeni anayasal program önerilerini "güçlü devlet" ekseni üzerine oturtmuştur. (B. Tanör, İki Anayasa, s. 62-63) Bu arada 1 96 1 Ana­ yasası ' n ın bol bir elbiseye benzetilmesi de, C. Bayar'a aittir. 1 96 1 Anayasasının eleştirisini içeren göri.işlere daha sonra 1 982 Anayasa­ sının oluşuımı içerisinde yer vereceğiz. Şimdi 1 2 Eylül sürecinde "güçlü devletin siyasi oluŞum koşulları içinde AP ve Demirel'in ko­ numuna bakalım. 16 Eylül 1 980 tarihli Tercüman gazetesinde Nazlı Ilıcak 1 2 Eylül darbesi ile ilgili şu tespiti yapıyordu: " 1 2 Eylül ' ele açıklanan hedetlerle, yıllardır bizim yazdıklarımız arasında geniş bir mu tabakat mevcuttur. Anayasa ve seçim kanununun cleğiştirilerek Türkiye 'n in istikrarlı bir yönetime kavuşturulması, yasama, yürütme ve yargı organları arasındaki çatış:ııanın son bulup, kuvvetler ara­ sında denge n i n teessüs etmesi, devletin bütün müesseseleri n i n ahenk içinde çalışması..

Aslı nda, açıklanan hedetlerle, sadece biz değil, terörden yılmış 'kaınuoyun tın büyük bir bölümü, hatta sayın Demirel ve arkadaşları da mutabakat halindedir". Gerçekten de 1 2 Eylül programı 24 Ocak kararlarının sürdürülmesi, anayasa, seçim, grev, sendika, toplusöz­ leşme konularında "Demirel" yönetimi ve programıyla uyum içinde olduğunu ilk açıklaınalarda ortaya koymuştur. Bu uyumu askeri bir darbeden sadece 4 gün sonra adeta büyük bir coşkuyla dile getiren Nazlı Ilıcak, Demirel 'e oldukça yakın bir gazet�cidir. 12 Eylül'e i!işkin bu uyuınun arka planında Demirel'in 1 2 Eylül askeri yöneti­ ıninin "Demirel'siz Demirel" programı nı uygulamaya koyacağı ko­ nusundaki güveni ve 1 2 Eylül'ün oluşumu ile ilgili bilgisinin payı vardır. emir komuta zinciri içinde ve emirle ordunun yapacağı bir darbenin kimden yana ve hangi koşullarda uygulanacağını sezinle­ yecek kadar deneyimli bir polit ikacıdır. Demirel 27 Mayıs, 2 1 Ma­ yıs, 9 Mart ve 1 2 Mart 'ı yaşam ış bir politikacı olarak muhtemel bir askeri darbenin 1 2 Mart'ın bıraktığı işi 1 2 Mart dönemecinde oluş-

ı :n

-------

urulan ve AP'ninde taraf olduğu "mutabakat" çerçevesinde tamam­ Iayacağını b ilecek durumdadır. Bu yorumu belgeyle eleşteklemek mümkün. 1 2 Eylül'de 2 . Ordu Komutanı olan Bedrettin Demirel 1 2 Eylül'le ilgili olarak 1 98 8 yılında gazeteci Ahmet Kahraman tara­ fından yapılan ve Milliyet gazetesinde yayınlanan röportajda darbe­ nin sızması konusunda şunları söylemektedir; - Bedreltin Demirel: sızmadı değilde herkes bunu bekliyordu.

Ben size açıklıkhı ifade edeyim harekatın olması gerektiğini herkes biliyordu. Açıklıkla söylcyeyimki, o zamanki en yüksek devlet ricali dahi biliyordu. Biliyor ve bekliyordu.

- Gün ve saatini bilmiyordu, öyle mi?

- B . Demirel: Bilmiyordu. Ama o zamanki bakanların hepsi bekliyordu. içlerinden tasvip ediyorlardı.

- Konuştuğunuz bakanlardan böyle diyen oldu mu?

- B. Demirel: Olmuştur.

- İsim verebilir misiniz?

- B. Demirel: veremem ama daha ne bekliyorsunuz, diyorlardı.

- Bu bakanlardan bir tanesi Savunma Bakanı Ahmet İhsan Birincioğlu muydu?

- B . Demirel: Evet zannederim ...

- Dönemin başbakanı Süleyman Demirel de darbenin olacağını biliyor muydu?

- B. Demirel: O da bekliyordu. Yüzdeyüz o da bekliyordu. Bir beyanatında o da "devleti yürütemedik" dedi.

- Esk i Başbakan Demirel, 1 2 Eylül'e sonradan karşı çıktı. Habe­ rinin olmadığını söyledi.

- B. Demirel: Aman efendim, ona yüzlerce kişi söylemiştir. Or- · duda birşeyler oluyor diye. Hatta Genel Kurmay Başkanı (Evren) Cumhurbaşkanı Vekiline (Çağlayangil) söylüyor. ..

Türkiye' de "sivil" politikacıların orduyu yönetimele doğal pay sah ibi ve sürekli bir "koalisyon" ortağı olarak algılamaları ve reel politik dengeleri koruma adına ordunun açık yönetim dönemlerin i meşrulaştırma çabalarına girmeleri "lanetli siyasi mirasın" gösterge­ sidir. Başka göstergeler de var. 1 2 Eylül askeri yönetimi tarafından Hamzaköy Askeri Dinlenme Tesisleri 'ne gönderilen AP lideri ve Başbakan Süleyman Demirel'e AP kurmaylarından Ekrem Ceyhun ı

1 38

"Bazı arkadaşların hükümette görev almak gibi bir durumlan hasıl oluyor. Ne yapalım?" sorusunu yöneltiyor. Demirel'in cevabı ol­ dukça ilginç: "Devlet bizim devlerimiz. Aman memleket hizmetsiz kalmasın . Görevdeki arkadaşlarımız, yeni yönetim 'git' deyinceye kadar kalsın. Bunu bürokratlar için söylüyorum. Siyasi olarak bizim arkadaşlarımızdan bazıları hükümette görev alırsa, bu onlar için sı­ kıntı olur. Kendilerini tahrip etmiş olurlar. Derler ki 'demek ki bu ihtilalin içinde Adalet Partisi varmış, Bürokrallar hükümette görev alacaklarsa, alabil irler. B u n ların siyasi bir tarafı yok. ama siyasi ' olanlar sakıncalı." 1 38 Demirel'in söyledikleri "asgari demokrasi" kültürünün sıradan yurttaş ölçüleriyle yoruma tabi tutulsa, herhalde şunlar söylenebilir: 1 2 eylül'den kısa bir süre sonra kendisini başbakanlık görevinden uzaklaştıran askerler için Demirel "yeni yönetim" demekte ve bu yönetimi devletin sürekliliği ve memleketin hizmetsiz kalmaması gibi gerekçelerle desteklemektedir. Kendi tayin ettiği bürokratların "kovuluncaya" kadar görevde kalmasını istemektedir. Demirel'in politik vurgusu, darbeye karşı değil "bizim devlet" ortadan kaldırıl­ dığı bir tarih dönernceinde "sivil" bir politikacının "Devlet bizim devletimiz" diyerek, fiili ama hukuken gayrımeşru bir güce bürok­ rarlardan destek talebi sözü çok edilen evrensel hukuk dev!eti ilkele­ ri, demokrasinin kuralları ve kanunsuz emre itaat etmeme yükümlü­ lüğü ile bağdaşmaz. B ağdaştığı tek şey reel politik dengelere dayalı ve güç odaklarının değişimlerini izleyen faydacı ve fırsatçı politika­ dır.

Türkiye'nin bir baştan bir başa kışla disiplinine alındığı, binlerce insanın sorgu merkezlerine taşındığı, yaşama hakkı dahil her türlü hakkın ortadan kaldırıldığı, tüm inisiyatifierin otoriter hız kavramı­ na göre biçiınlendirildiği bir ortaında kendi partisine mensup siyasi­ lerin hükümette görev alınalarını en önemli politik problem sayan bakış açısı 1 2 Eylül'ün işleyiş koşulları konusunda önceden net bir bilgi ve karar sahibi olmalıdır. "Adalet Partisi"nin " İhtilalin içinde bulunduğu görünlüsünün verilmesinden ısrarla kaçınılınası ama her türlü bürokratik desteğin "kovuluncaya" kadar askeri yönetime su­ nulması anlamlıdır. Devlet içinde sermayenin gerçekleştirdiği "dar­ be"nin sürekliliği sağlanırken, politik irade konusunda nöbet değişi-

1 39

mi ve devlette süreklilik esasına uygun bir "hükümet" stratejisi uzun erimli bir hesabın sonucu olarak gündemde tutuluyor gibidir. 1 4 Ey­ lül günü Başbakanlık Müsteşarı Turgut Özal'a başbakari yardımcılı­ ğının önerilmesi üzerine görev konusunda danıştığı Demirel, "Dev­ let devamlıdır, hizm�t devam etmeli" diyerek "sen şimdi eline sekiz, dokuz aydır ağır bir yük almışsın. Tam yolun ortasında yükü bir an­ da elinden bırakırsan hem yük bozulur, hem de seni tahrip eder.

Hizmetin devamlılığını unutmamak lazım . " biçiminde görüşlerini belirtmeside dikkate değer. 1 19 Sivil bir politikacı açısından askeri bir darbe devletin devamlılığını ve hizmetin sürekliliğini tehdit etmi­ yorsa bu politikacı için devletin "demokratik" niteliğe sahip olma­ sıyla "otoriter" n iteliğe sahip olması bakımından hiç fark yok de­ mektir.

Bu bağlamda Süleyman Demirel' in, ekonomik bürokrasinin kilit adamı olan TÜS İAD'er Turgut Özal' ı darbecilere teknik yardım ola­ rak vermesi Özal-Demirel ilişkisinin politik ve sosyal çerçevesi dü­ şünüldüğünde "hizmetin sürekliliği" adına 1 2 Eylül yönetimine açık destektir. Bu arada ilginç bir diyalog da Sümer Oral ile yine Demi­ rel arasında yaşanıyor. Sümer Oral, Demirel' e "Evren Paşa beni hü­ kümette görmek istiyor." dediğinde Demirel "Sümer kabul et, ma­ dem ki sana görev teklif ediyorlar, o halde kabul et." karşılığını ve­ riyor. 1 979 'Kası m 'ında kurulan Demirel hükümetinde Sosyal Gü­ venlik B akanı olarak görev yapan Sümer Oral' ı daha sonra arayan Demirel ." Sümer sen gençsin,' siyasi geleceği olan bir politikacısın, onun için damga yersin. Görev alıp alınamayı istersen bir daha dü­ şün." diyor (Dar Sokakta Siyaset, s: 48) Tüm bu görüşmeler Demirel' in 12 Eylül askeri yönetimini daya­ nak noktası alıp yeni bir siyasi strateji geliştirdiğini ortaya koyuyor.

Bir yandan devletin sürekliliği esas kabul edilerek darbe olmamış, süreklilik aksamamış gibi bürokratlardan işlerini sürdürmeleri iste­ ,niyor, diğer yandan AP kanadından siyasiler uzun erimli bir politik stratejinin uygulaması içinde askeri hükümette görev alarak açık bi­ çimde yıpranmaktan korunmak üzere Demirel tarafından uyarılıyor­ lar. 1 2 Mart'ın partiler üstü hükümetlerine bakan veren Demirel bu konuda aynı hatayı tekrar etmemeye özen gösteriyor. Ekonomik bü­ rokrasinin başında bulunan Ö zal'dan göreve devam etmesini isteyen

1 40

Demirel, devletin sürekliliğin i tüm ekonomik ve dış politik karar sü­ reçlerin i kontrolde tutan bu karar merciinin sürekliliği olarak algılı­ yor. Zira 1 2 Eylül öncesinde üst düzey ekonomi ve kamu bürokrasi­ sinin tümü devletin temel işlevlerinin önemli güç odakları olmaları nedeniyle, başbakanlık müsteşarı Özal'a bağlanmış durumdadır. De­ mirel hükümetinin 1 2 Eylül darbesiyle oluşan askeri yönetime des­ teği AP'n i n çeşitli kanalları ile sürdürülmüştür. 1 2 Eylül öncesinin cumhurbaşkanı veki l i ve AP kurmaylarından İhsan Sabri Çağlayan­ gil 2 Nisan 1 98 l 'dc Devlet Başkanı Org. Evren' i Çankaya'da ziya­ ret eder. Görüşme sırasında Evren şunları söylüyor: "Siyasetçiler!e ilgili beyanlarımza gelince, polit ikacıların hepsi bugünkü idarenin başarıl ı olmasını istiyor dediniz. Eğer bu cümlenin başına, aklı ba­ şında pol itikacılar ibaresini koymasaydınız itiraz edecektim. Aklı başmda politikacı da o kadar fazla değil.. Biliyorsunuz vaktiyle Ece­ vit, sizden aldığı ve bakan yaptığı parlamenterlerle kabine kurdu.

Yürümedi, iş sarpa sarınca, Adalet partililer bana geldiler. Görüyor­ sunuz kötüye gidiyoruz. Bu hükümet çekilsin. İki büyük partinin iş­ ıirakiyle geniş tabanlı bir hükümet kurulsun, Biz razıyız dediler."

Bu söylenenlerden, AP' l i lerin dönemin Genelkurmay Başkanına başvuruda bulunup CHP hükümetini çekilmeye zorlamasını ve ge­ niş tabanlı bir hükümete ikna etmesini istedikleri anlaşılıyor. "Sivil" politikacıların kendi varlık neden ve koşulları olan parlamentoyu ve olağan siyaseti redelederek iktidarı orduyla birlikte istemeleri de­ mokratik anlayışa ve sivil politikanın kurallarına ihanettir. Türki­ ye'de siyasetin arka planında bilinen tüm kurumlaşmaların dışmda (Milli Güvenlik Kurulu gibi) Genelkurmay Başkanı ' nı doğrudan po­ litik hakem mevkiine getirmek partilerin tümüne ortak bir tutum olarak görülmektedir. Çağlayangi l ' le yaptığı görüşmeden sonra AP'nin hükümete geldiğini söyleyen Evren şöyle devam etmektedir: "Bu sefer halk partililer bana geldiler, bu iş yürümüyor, Ecevit baş­ bakan olmak istemiyor: iki parti bir tarafsızlll başbakanlığında bir­ leşsin, güçlü bir hükümet kurulsun dediler. Ben de kendilerine: i nsaf edin, onlar size başvurduğu zaman siz olmaz decliniz. Ş imdi nasıl teklif edeceğiz? Aynı cevabı verirlerse ne diyeceğiz? dedim. Teklif­ lerini red ettim. Ama o hükümette yürümedi. İşin sonunu hep berac ber gördük. S izin, vekalet sırasında gayretleriniz oldu. Çalıştınız,

141

biz uyardık. Hiçbiri kar etmedi.

Eldeki anayasa ile işleri yürütemiyorduk. Bunu Demirel'de söy­ lüyordu. Fakat anayasayı değiştirme zaruretini Ecevit kanadına bir türlü kabul ettiremedik."

CHP'lilerin kendisine başvuruda bulunup geniş tabantı hükümet için girişimde bulunmasını istedikleri Genelkurmay Başkanı Ev­ ren' in söyledikleri rejimi sürekli gözetim altında bulunduran ordu­ nun bu konumuyla partiler tarafından siyasetteki ağırlığının meşru kabul edildiğinin göstergesidir.

CHP gibi bir partinin üst düzey yöneticileri Genelkurmay Başka­ nından partiler-üstü bir başbakanın başkanlığında, yani "Tayin" me­ kanizmasıyla gelen bir başbakanın başkanlığında koalisyon talep edebilmektedirler. Temsili sistemin iflası olarak yorumlanabilecek bu tutuma Genelkurmay Başkanı AP'ne ayıp oluyor gerekçesiyle karşı çıkabilmekle ve ebed-müddet iktidar partisinin başkanı olarak sıranın kendisine geldiğinin bilinciyle CHP teklifini reddetmektedir.

Birkaç ay içinde darbe yapacak olan gücün başında bulunan Genel­ kurmay Başkanı Anayasa (Doğal olarak onun ayrılmaz parçası siya­ si sistem konusunda) o dönemde Demirel'le paralel düşünceleri ol­ duğunuda vurgulamaktadır. "Sivil" siyasetçiterin reel-politik açıdan en büyük güç olarak orduyu gördükleri ortadadır. CHP-AP geniş ta­ banlı hükümet projesinin ordunun desteğini kazanabilecek bir siyasi n itelik taşıdığı her iki partiye mensup siyasetçiterin ortak görüşü ol­ malı ki bu proje 1 990'lı yıllarda bile geçerliliğini korumaktadır. Ge­ nelkurmay Başkan ı ' n ı geniş tabanlı hükümet projesine kazanma taktiği tutmayan CHP'de, AP gibi sorunun çözümünü ayrı partiler ancak benzer kadro ve ideolojilerle traji-komik bir biçimde 1 990'lı yıllara taşımıştır. 2 Nisan 1 98 1 'de Evren ' le görüşmesinde Çağla­ yangit ' in söyledikleri askeri yönetime destek ve politik jurnalcilik açısından Türkiye tarihinde benzerlerini aratacak içeriğe sahiptir.

Devlet Başkanı Evren'i AP olarak politik hiçbir faaliyetleri olmadı­ ğına ikna etmeye çalışan Çağlayangit şunları söylemektedir: "Bizim tarafımızda parti siyasi faaliyetleri yoktur. Demirel kendisini ziyaret edenlerle hasbıhal dışında hiçbir programlı çalışmaya girmez. Her­ hangi bir büroya g itmez. Konuşmaları da sabır ve intizar telkinleri­ dir. Eğer arkadaş yemekleri, nikah, düğün törenleri parti faaliyetleri

1 42

sayılıyorsa o başka. Ecevit gözönünde koca büro açtı. Harıl harıl si­ yasi yazılar yazıyor. Onu siyasi faaliyet saymıyorsunuz. Hiç ses çı­ karmıyorsunuz. Aslında o dergi işi göstermeliktir. O matbaa Ecevit ' hesabına işleyen bir Halk Partisi Merkezi' nden başk� şey değildir."

Bu söylenenlere, Ecevit' in kendi kendisini bilireceği cevabını veren Evren'e Çağlayangit "niye müsamaha ediyorsunuz?" sorusunu yö­ neltiyor. Askeri darbe sırasında hükümette bulunan AP'nin üyesi olan İ. Sabri Çağlayangit kapatılan senatonun başkanı sıfatıyla cum­ hurbaşkanlığına vekalet etmektedir. Parlamento çatısı altında birlik­ te bulundukları ana muhalefet partisi liderinin politik faaliyette ol­ duğu düşüncesi onu adeta çileden çıkarmakta, askeri yönetimden "müsamaha" nedenini sormaktadır. Darbenin yerleşme süreci içinde "sivil" politikacı sıfatıyla, otoritenin h ızını yavaşlatacak en küçük davranış karşısında gösterilen bu tepki ortalama Türk politikacısının demokrasi anlayışı açısından konumunu ortaya koymaktadır. Ko­ nuşmanın bundan sonraki bölümünde Çağlayangil; "Sayın paşam! size arzettim. Herşeyin başı istikrardır. Kuvvetli hükümettir. Biz 657 1 arasında istikrarlı bir devre yarauık. Türkiye'ye en çok o devre yararlı olmuştur. İstikrar sağlanınca çatlak sesler kesilir." demekte­ dir. istikrarı kuvvetli hükümette gören bu anlayışın nasıl bir parla­ mento yapısı isteyeceğin i iyi bilen Evren şu cevabı veriyor; "Doğru söylüyorsunuz. Bunun üzerinde çok duruyoruz. Seçimlerde ekseri­ yet sistemini getirmeyibile düşünüyoruz. Ama merrıleket çapında belirli oranda oy alamayan siyasi partilerin meclise üye sokmamala­ rında kararlıyız. Bakalım ne yapacağız?" Çağlayangil'in cevabı tam bir destek biçimindedir. "Paşam işiniz zor. inanın ki, bütün kalbi­ rnizle başarılı olmanızın duacısıyız. Buna itimadınızı rica ederim."140 Askeri bir darbenin liderine o darbenin kapattığı senato başkanı­ nın başarı için "Dua" etmesi siyasi ilişkilerin çarpıklığı ve Türki­ ye' de askeri darbe öncesinde de demokrasi olmadığı dışında başka bir anlam taşır mı? AP hükümetlerinde dışişleri bakanlığı da yap­ mış, cunta duacısı i. Sabri Çağlayangil'in yurt dışından yapılan çağ­ rıtarla ilgili Evren' e yönelttiği soruya aldığı cevap anlamlıdır. Ev­ ren, "e!hette katılabileceğini ve bu temasların hiç bir kısıtlamaya ta­ bi olmadığını, hatta sefarethanelerde misafir edilebileceğini" söyle­ yerek, Türkiye'nin demokrasiye dönüş kararının kesinliğinden ya-

lıancılara sözedilmesinin yararlı olduğunu belirtmiş "ancak bunların hasında yeralmasına izin vermezseniz iyi olur, çünkü bizi savunmak için sizi gönderdiğimiz gibi bir intibağın uyanmasını sakinealı görü­ rüm." demeyi ihmal etmemiştir.

Darbe yapıldığı sırada hükümette bulunan AP' nin darbeye dış destek arayan itibarlı siyasetçisi İ . S. Çağlayangit Evren tarafından uyarılıyor. Uyarı askeri yönetimi "savunma intıbaı" verilmesi kaygı­ sından doğuyor. Askeri darbe liderinin devrilen hükümetin mensup olduğu partinin senato başkanında·n gördüğü büyük desteği n yanlış . anlaşılması kaygısı inanılmaz gözüküyor. Destek konusunda askeri hükümete "dua" eden ve tüm kalpleriyle "başarılı" olmalarını dile­ yen bu politikacı tipi demokrasiye dönüş konusunda daha fazla inandırıcılık sağlama bakımından dış ilişkilerde aktif role hevesleni­ yor. Ancak, Evren verilen desteğin "aşırı" olmasından dolayı bu ro­ lün inandırıcı biçimde oynanamayacağını görüyor, ilişkileri fazlaca günyüzüne çıkarmak istemiyor. Ancak tarih yaşanan süreç üzerine aydınlığını yayıyor. 12 Eylül sonrasında kendini ziyarete gelen ya­ bancı heyetlerle yaptığı görüşmeleri Demirel tutanak haline getirip, askeri yönetimin dışişleri bakanlığına gönderiyor. Bu tutanaklar ba­ kanlık tarafından en kısa sürede Milli güvenlik konseyi başkanı Org. Kenan Evren ile MGK üyesi diğer komutanlara i letil iyor. Dem i­ rel'in askeri yönetimin dışişlerine yönelik İstihbaratma katkıda bu­ lunması, darbeyi yapan güç odağının zirvesinde bulunan MGK ilc bir bakıma clolaylı ilişkisini sağlıyor. Devletin sürekliliğini demok­ rasinin ve parlamentonun sürekliliğinin' önüne koyan bu anlayış 22 Nisan 1 98 1 günü Avrupa Konseyi Asaroblesi Başkanı De Koster, Demirel görüşmesinde somut bir örneğini veriyordu.

Türkiye' nin nasıl göründüğünü soran De Koster'e Demirel, de­ mokrasinin yeniden kurulacağını, ancak "Türkiye'yi köşeye sıkıştı­ racak, Türk devleti ve milletinin zaafa uğramasına sebep olacak ha­ reketlerden kaçınılmasını" istiyor. Devleti demokratik kurumlar ve bu kurumların oluşturduğu bütünlükten, temel hak ve özgürlükler rejiminin güvencelerinden soyut, metafizik bir varlık olarak algıla­ yan bu anlayış otoriter-askeri yönetimin köşeye sıkıştırılmasını dev­ letin zaafı olarak yorumlamaktadır. Basit bir "millet iradesi" sorunu v e bu temelde gelişen siyasetçiler oyunu olarak görülen demokrasi,

1 44

bu sıradan ölçüler içinde bile devlet karşısında tehlikeli ve zaafa uğ­ ratıcı kabul edilmektedir. Devletin politikacısı olma ve onun sürek­ liliğine hizmet etme anlam ında geliştirilen siyasi davranış, devleti, demokrasi-devlet diyalektiği ile değil, otorite-devlet diyalektiği açı­ sından ele almakta, biçimsel demokrasinin kesintisini bu bakımdan devleti n zaafı olarak görmemenin rahatlığını taşımaktadır. Ancak otoriter askeri yönetmin dışarıdan eleştirisini de devletin zaafa düşü­ rülmesi olarak algılamakta ve bu duruma karşı çıkmaktadır. Bu tip bir siyasi davranışın askeri yönetimden gördüğü olumlayıcı karşılığı De Koster ile görüşme metinlerin i dışişleri bakanlığına gönderen Süleyman Demirel' e dışişleri bakanı İlter Türkmen 'in yazdığı üç sa­ tırlık mektupta bulmak mümkündür. Türkmen mcktubunda; "Pek muhterem beyefendi.

"Avrupa asamblesi başkanı De Koster ile yaptığınız görüşmenin zaptını aldım. İçten teşekkürlerimi sunar, bu vesile i le derin saygıla­ rımı yenilerim."1'" demektedir.

Türkiye'de devletin işleyiş koşullarında tıkanma meydana geldi­ ği dönemlerde biçimsel demokrasinin zorunlu izne çıkarılması ve bunun doğal kabul edilmesi, Türk siyasetinde biçimsel demokrasiyi istisna, otoriter yönetimi kural haline getirmiştir. Ordu ile sivil poli­ tikacılar arasındaki temel tartışma otoriter devlet anlayışında değil askeri iktidar dönemlerinde partilerin açık veya kapalı tutulması ko­ nusunda olmaktadır. Nitekim Demirel'in dış heyetlerle yaptığı gö­ rüşmelerde de insan hakları, işkence, kışla disiplini içindeki çalışma yaşamı, bilimin yasaklandığı üniversite, idamlar üzerinde durulma­ mış, sadece siyasi partilerin durumu gündeme getirilmiştir.

S iyasi partiler ve politikacıların hakları konusunda oldukça du­ yarlı olan Demirel, "biz silahlı kuvvetlerimizin giriştiği mücadele­ den başarı ile çıkmasına duacıyız. Türkiye'nin zaafa uğrarnaması ve uğratılmaması lazımdır." diyerek askeri yönetimin "mücadelesi"14 2 konusunda duacı olanlara katılmayı da ihmal etmemiştir.

Bu mutabakat 12 Mart' ta kurulan ordu, tekelci sermaye, AP ara­ sındaki mutabakatın devamı n iteliğindedir. 1 2 Mart'ta ülkenin bü­ tünlüğünü koruma adına Kemalist çizgiden uzaklaşıldığı teziyle sol ve İslamcı kesimler siyasal sistemi n dışına itilmişler, merkez sağ parti AP ve onun temsilciliğini üstlendiği tckelci sermaye çeşitli

1 45

mekanizmalar aracılığıyla ordunun politikasında belirleyici olmuş­ lar, ordunun siyasi gücünün simgelediği lanetli tarihsel mirası kendi lehlerine kullanmışlardır. Tekelci sermayenin giderek güçlenen, ekonomik açıdan güçlendikçe siyasi ve sosyal taleplerini yoğunlaş­ tıran ayrıcalıklı konumuna karşı çıkan toplumsal örgütler karşıların­ da doğrudan bu güçleri değil, her düzeyde "milli bütünlüğü" koru­ duğunu iddia eden, özde ise kurulu düzeni korumayı amaçlayan devleti bulmuşlar. 12 Eylül askeri darbesi ve sonrasında da askerler siyasi güç odaklarını biçimlendirmede açık tercihlerini merkez sağ partiler lehine kullanmış1ardır. Bu kapsam içinde 1 2 Eylül AP'ye karşı olmak bir yana, ekonomik, siyasal ve sosyal sorunların çözü­ münde devletin tıkandığı tezini işleyen bu siyasi kadroyu tüm bu so­ runların baskısından kurtarıp siyasi sorumluluğuna son vererek, bu partinin başarısız program ve siyasetinin tartışılma koşullarını orta­ dan kaldırmıştır. Oldukça karmaşık bir ilişkiler yumağı içinde siyasi parti liderlerine siyasi yasak getiren 79 sayılı MGK bildirisini de si­ yasi partilerin 1 2 Eylül darbesine yönelik demokratik bir direniş ira­ desine bağlamak yanlış olur. Bu karar geçmiş dönemin uygulamala­ rından dolayı darbecileri sorgulayacak bir oluşumun partiler içinde ortaya çıkmasını önleyecek kesin bir Silahlı kuvvetler Partisi tutu­ mudur. 1950'de DP hükümeti öncesinde CHP-DP arasında kararlaş­ tırılan ve geçmiş siyasi dönemlerle ilgili siyasi sorumlulukların sor­ gulanmaması olarak ifade edilen ve tüm dönemlerde geçerli olan Temmuz Beyannamesi ' nde yeralan bu tarihsel anlaşmaya 12 Mart sonrasında toplumsal muhalefetin direnişi karşısında siyasi partiler pek uygun davranamadılar. (Ve örneğin 1 2 Mart cumhurbaşkanı adayına karşı çıktılar.) 1 2 Eylül bu süreci telaarlamamak ve 1 2 Ey­ lül'ün sorumlu yöneticilerini her bakımdan güvence altına almak düşüncesiyle Anayasa'nın geçici 1 5. maddesinin yanında böylesi bir siyaset yasağınıda tcdbir olarak formüle etti.

12 Eylül sonrasında, olayları izleyen ve günlüğünde yorumlayan gazeteci Hasan Cemal'e göre 1 2 Eylül sonrasında "özellikle AP ka­ nadında genel bir kayıtsızlık göze çarpıyordu. Askeri yönetmin eko­ nomik ve siyasal alanlardaki yönelişleri ilc anayasal sisteme dönük programları AP felsefesine genelde ters düşmediği için, AP'lilerin rahat sayılabilecek bir bekleyişe girdikleri söylenebilirdi. Sonunda

1 46

iktidarın gene onlara geleceği umudunu taşıyanlar çoğunluktaydı.'"' iktidarı devralacakları anayasal zeminin, seçim sisteminin oioı:i­ ter açıdan düze n l en e n top l u m s a l ilişkile rin ve idareci ler tarafından aşırı güçlendirilmiş antidemokratik devlet düzeni koşullarının AP açısından desteklcndi.ği açık . AP kadroları için as ıl önem l i olan ikti­ darı kullanabilecekleri örgü t se l araç olan partin i n ve bu p art i n in ira­ desini yön lendiren liderin s iya s eti n iç i n de y era la b i l m esi . Nitek i m , 1 2 Ey l ü l askeri yönetimine merkez sağ p �rti AP' n i n ımı h :ılefct i par­ tinin varlığı ve liderin etkinliğinii1 korunınası ilc sınırlı olmuştur.

As l ında 12 Ey l ü l darbesini yapanlar devlet pol itikacısı s i v i l lerin ıs ­ ranna rağmen b aş l ang ıçt a siyasi parti leri kapatmay ı d ü şünme m işle r­ di b i le . Evren'le, 1 2 Ey h .i l ö nce si nd e de s ı k s ı k biraraya gel en Emin Paksüt Evren'in en çok g ü vendiği sivi l "devlet politikacıları"nın ba­ ş ı n d a g e l i yordu. • •• Paks ü t ' e göre " İhtilalin liderini kısıtlayan bir man tık yokt u . " Bu bakınıdan part iler i n kapa t ı l ması ve siyasal k ad roların yas ak­ l a n m as ı bir bütün o la rak yerinde bir u yg ul a ma olurdu. Ordu siste­ min iş le yişi n i güvence altına aldıktan ve güç l ü iktidar önündeki en­ gel l e ri temizledikten sonra hükümet e t m e ac elc c i l i ği i ç i n de davra­ nan si yasi partiler Silahlı Kuvvetler Partisi ' n i n ikt idarı devrctme ko­ ş u l l a r ı n ı n ve bu ke z işieyecek mutabakatın 12 Mart ' t an farklı bir içerik taş ıd ı ğını bu devlet politikacıları kadar iyi k av ray a ınaclılar . s ;yasi part ilerin bu s i yasi kavray ı ş ı gösterın e meleri ve parti çı­ karları ko n u s un da ki ace lecili klcri , 12 Eyliil'cülcri de şaşırtınış o l ­ m a l ı ki Yalçın Doğan 1 2 Ey li.i l ' ü anlatan ki t ab ınd a, 1 2 Ey l ü l c ü le ri ıı bu konudaki düşünceleri i lc i l g i l i olarak şunları yazıyor; "Yönetim, 1 2 E y l ü l ' ü n l iderler tarafından cles tek k n ınesi b i r yana, e n azı ndan onlardan bir muha le fe t ve bir dire n m e beklemiyorclu. Liderler yeni rej i m e b e l l i bir uyum göst ercb i lsel ercl i , belk i de ne p a rt iler k a p a t ı l ı r, ne de siyasi kadro l ara g et i ri le n yasak l arı n kapsamı bö y le ce ge niş t u ­ t u lurd u . A m a , olmadı. Özell i k l e Adal et Partisi t ü m örgüt leriyle d im ­ dik ayak t a kalınca, hele de kendi iç i n de hiç yıpranmadan varlığını sürclürünce" Askeri partinin, diğer part i l eri n bu arada AP'nin l iderinden hü­ kü m et t en darbe yoluy la i n h d i r i ! m e s i ı ıc rağ men muhalefe t bckleme­ ıııesi, yukanda a n i atınay a çal ı �� ı ı _i_! ı ın ı z çerçeve içinde doğa ldır: A n-

1 47

cak yeni rejimin oluşumu içinde 1 2 Eylül yönetiminin gücünü taze­ Iediği egemen ebed-rnüddet iktidar partisinin kurallarını tartışmaya açacak davranışlar konusunda parti liderlerinin bazen çizgi dışına çıkınaları ise 12 Eylülcüler bakımından şaşırtıcı olmuştur. Bu nokta­ da varlık koşullarını parti örgütleri ve kendilerini siyaset içinde tuta­ cak mekanizmaların sürekliliğinde gören parti liderlerinin tutumu anlaşılabilir bir tutumdur. Ama bu tutumun demokratik direniş açı­ sından değeri oldukça tartışınalıdır. Tüm demokratik ara kurum ni­ teliğindeki dernek ve sendikaların kapatıldığı , binlerce insanın tu­ tuklandığı, işkence gördüğü, grevin suç haline getirildiği, bilimsel düşüncenin yasaklandığı bir darbe ortaınında parti liderlerinin de­ mokrasiyi, kendi siyasi varlıklan ve partileriyle sınırlı sayan ve bu konuda demokrasiyle özdcşleştiren böylece otoritenin çizdiği "sadık muhalefet" çizgisine tuttınan tavırları Darbe süreçlerinde ordunun desteğidir.

Bu tavır, ancak ileride çıkacak politik fırsatiara hazır olmak ba­ kımından bir değer taşır. Reel politik ortamdan yararlanma adına demokrati k tüm değer ve kurülların ortadan kaldırılmasına göz yu­ man tavır devleti yüceltınekte ve demokratik meşruiyetİn dışında fa­ şizan otoritenin meşruiyet kaynaklarını açıkça kabullenınektedir.

Devletin sürekliliği adına kaba güce dayanan bir meşruiyeti varsa­ yım düzeyinde bile oluıniayan bir politik anlayışın demokrat olma­ yacağı açıktır. Ancak bu anlay'ı şın Türkiye'de siyasetin işleyiş ko­ şullarını çerçeveleycn tarihsel ınİrasla da bağları vardır.

1 2 Eylül faşizminin işçi hareketlerini durclurmasının, üniversite­ nin özerkliğine son vermesinin, toplumda dinsel bir dalga yaratma­ sının ve faşizan öze sahip bir anayasayı zorla kabul ettirmesinin ar­ dınclan "yetkeci demokrasi"ye geçiş gündeme geldi. Bu geçişin AP ve Demirel'le ilgili yönlerini AP'nin kurmaylarından Sadettin Bil­ giç şöyle ifade ediyor: "Ulusu 'nun kuracağı particle e lbette AP'liler bulunacak. Ama bu Demirel'in tasvip edeceği kişilerden meydana gelmeli, böylece ne Deınirel' i gereksiz yere kırmalı, ne de askeri yönetimin sertleşmesine yol açılmalı. Askeri yönetimin demokrasi­ ye yumuşak iniş sağlaması, ancak Ulusu 'ya yapılacak yardımla eş anlamda olabilirdi" 1 .ı.1 Askeri yönetimin demokrasiye yum u şak inişinin sağlan ınası

148

eğer bilinçsizce ifade edilmiş değilse oldukça talihsiz bir benzetme.

Dünya ' nın her yerinde askeri darbeler sonrasında geçiş süreci kap� samı içinde önemli demokratik mücadeleler geliştirilirken, askeri yönetimin biçimsel demokrasinin kalıplarına uygun hale getirilmesi­ ni ifade eden yumuşak iniş nitelemesi, askeri darbeyle barışık bir tu­ tumu simgeliyor. B u arada ülkede işçilere, aydınlara, öğrencilere si­ yasetin yasaklandığı bir ortamda B aşbakanlık Konutu ' nda parti ça­ · hşmalarını yürütenierin Odalar B irliği Başkanı Mehmet Yazar, İ s­ tanbul Ticaret Odası B aşkanı Nuh Kuşçulu, İ zmir Sanayi Odası B aşkanı Şinasi Ertan ve AP'li bazı eski bakan ve parlamenterler ol­ ması 1 2 Eylül'ü isimlendiren temel "mutabakat" konusunda oldukça aydınlatıcı. Bu çalışmalar Ankara'daki AP kökenli grupların yaptık­ ları toplantılarda "Bizler AP felsefesine bağlı, hürriyetçi demokratik nizama inanmış bir parti çevresinde birleşmeliyiz ve sağın parçalan­ masını önlemeliyiz. askeri yönetimin yanındayız, ama buyruğunda değiliz"146 görüşünü formüle ettiklerini görüyoruz. Bu grubun sözcü­ sü Macit Zeren daha sonra ,Demirel' i ziyaret ediyor ve açıkça şu gö­ rüşleri savunuyordu; "Şahıslarımızı aşan belli ilkeleri savunuyoruz.

Anayasayı bugünkü haline getirmek bizim için imkansızdı. Yıllardır biz, AP olarak, böyle bir Anayasa istemedik mi? .. AP felsefesinin ülkeye hizmete devamı açısından bu anayasaya sahip çıkmak, yöne­ time destek vermek lazım. B izim felsefemizi bu anaya,sa devam etti­ riyor. Şimdi birleşrnek lazım çünkü, bu anayasayla sağ, bir bütün olarak iktidara gelebilir" 1 47 "Sözde demokrat", siyasi varlığını askeri yönetimin "buyruğun­ da" değil "yanında" olmayla açıklayan ve askeri yönetimin yaptığı anayasanın Türk sağını birleştirecek politik zemin olduğunu savu­ nan bu görüşler kendi içinde m antıki bir bütünlük taşımaktadır. Bu görüşler ışığında 1 2 Eylül yönetimi ile AP kadroları arasındaki mu­ tabakat ve sağı iktidar yapacağına inanılan anayasal ve siyasal süre­ ce desteğe dönüşmesi iyice açıklık kazanmaktadır. 1 2 Eylül yöneti­ minin sağı iktidara getirecek ideal merkez sağ parti formü lünü ha­ zırlayan eski AP ve DP kadroları tüzük ve program konusunda AP program ve tüzüğünden esinleniyorlardı.148 Bu konuda buyruk, Dev­ let Başkanı Evren 'den geliyor. Evren, 1 982 Kasım ayı ortalarında "Partiyi Ulusu kursun, kurulacak parti ılımlı ve ortanın sağında bir

1 49

parti olsun, çünkü oylar sağ tabanda" diyor. Ulusu'da Adalet Partisi program ve tüzüğünü daluşmanlarına göstererek "İşte böyle bir parti programı hazırlamanızı istiyorum"149 diyordu.

Darbeci güçlerin sağcı politikayı ve programı desteklemeleri so­ nucunda Demirel'le politik pazarlık yapmaları kaçınılmaz hale geli­ yordu. Askeri yönetimin arabuluculanna Demirel'in verdiği cevap 12 Eylül yönetimine duyduğu tepkinin başlangıç ve bitiş noktasım göstermesi bakımından önemlidir; "Ben anayasanın özellikle geçici maddelerine karşıyım. Nerede görülmüş böylesine siyaset yasakları ve tek bir sandığa atılan oylarta hem anayasayı kabul ettirmek, hem de Cumhurbaşkanı seçmek ... Bizim teşkilat yasaklı olmayanlardan bir parti kuracaktır. Sayın Ulusu' nun şahsına hiç bir zaman antipa­ tim olmadı, olmasına sebep de yok. Ama bu iş başka."

Demirel'in Zincirbozan Askeri Dinlenme Tesisleri'ne iki aylığı­ na "sürgüne" gönderilmesine neden olan ve sonradan onun demok­ ratik direnişi olarak yorumlanacak karşı çıkışın temeli budur. Oysa Demirel görüldüğü gibi askeri yönetimin Başbakanı ile siyasi pazar­ lık yapacak kadar güçlü bir konumda bulunmaktadrr. Demirel'in 12 Eylül yönetimine itirazı sadece Ulusu'nun sivil süreçte Genel Baş­ kan olarak sağ bir partinin başmda hükümete gelmesi noktasmdadır.

Demirel'e göre "Sivil" görünümlü olmayan bir Genel Başkan kitle­ lerin gözünde yeterince inandırıcılık taşımayabilirdi. Çünkü Demi­ rel politik planlarını askeri yönetimin temizlediği zeminde onlarla ilişkili olmadığı görünümünü verecek bir parti - hükümetine göre yapmıştı. Ancak Demirel 'in "sivil" kökenli parti liderliğine geçiş stratejisi, daha önce AP'nin başına getirilen Em. Org. Ragıp Gü­ müşpala'nın yerini daha sonra kendisinin aldığı modelden pek de farklı değildi. Demirel askeri yönetime Odalar B irliği Başkanı Meh­ met Yazar aracılığıyla gönderdiği haberde, "Turgut Sunalp, Ali Fet­ hi Esener ya da Bedrettin Demirel'den biri olsun. 1 2 Eylül'ün Baş­ bakanı parti kurarsa, taban bunu kabul etmez, taban askeri yönetim sonrasında karşısında sivil birini görmek ister" diyecekti. Üçü de emekli Orgeneral olan bu kişilerden Bedrettin Demi­ rel'in 1 2 Eylül'de 2 . Ordu Komutanı olduğu düşünülürse, Süleyman Demirel' in Türkiye'deki seçmen tabanının düzeyi ile ilgili olarak bu tabanın bellek zayıflığı ve politik seçme yeteneği eksikliği, tespitine

1 50

sahip bulunduğu görülür. Ancak bu tespit 1 2 Mart 'tan 1 2 Eylül'e ve sonrasına kadar işleyen ordu - AP - tekelci sermaye mutabakatının gelişimi açısından ele alınırsa daha açıklayıcı olacaktır. Bu mutaba­ katın sağın birliğini sağlamak bakımından yeterince etkin olmadığı­ nı düşünen sermaye çevreleri desteklerini ANAP'a kaydırmadan ön­ ce duruma müdahale ettiler. Bu müdahaleyi Gazeteci Yalçın Do­ ğan'ın yazdıklarından izleyeliın. "İş çevreleri baktılar ki sağ bölün­ ıneye doği·u gidiyor, bunun üzerine bir heyet oluşturarak MGK Ge­ nel Sekreteri Orgeneral Üruğ'a ziyarete karar verdiler. Kendi arala­ rında iki nokt ayı belirginleşt irıni şlerdi. Önce sağ parçalanıyordu sonrada, parçalanmanın önüne geçmek için, "siv il kökenli bir genel başkan bulunsun" düşüncesine geldiler. Ö nerilcrini Üruğ'a aktardılar. MG Konseyi Genel Sekreteri, "Sa­ yııı Cumhurbaşkanı Ulusu 'yu ist iyor. Ortaya başka biri"s idc çıkmadı zaten" dedi. Ordu, büyük sermaye, AP ve sağ "devlet politikacıları" görüldüğü gibi ülkede tüm sosyal ve siyasal hareket liliğin bastırıldı­ ğı bir dönemde yoğun bir trafik içinde mutabakatlarını ve sağın bir­ liği.ni korumaya çal ışınaktadırlar. Dikkati çeken bir husus da 1 2 Ey­ lül yasaları tarafından Milli Güveıılik Kurulu Genel Sekreterliği ' ne dönüştüriilen Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreterliğinin işveren­ ler tarafından sağı birleştirmek amacıyla başvurulan bir organ duru­ ımı nda bulunmasıdır. Tekeki sermayenin Kapitalist Enternasyo­ nal'in ve askeri yönetimin desteği ANAP'a kaymadan önce AP lide­ ri ve kadroları Büyük Türkiye Partisi formülünü denediler. Bu parti "AP + Ordu İktidar" formü lünü net biçimde ortaya koyuyordu.

Kuruluşunda 1 6 emekli general ile J 2 Eylül 'ün Danışma )viecli­ si'nden 1 6 üyenin bulunduğu bu parti demokratik i lkeleri tümüyle dışiayarak reel politik güç odaklarının, bu gücünü meşrulaştıran po­ litika anlayışının önemli bir örneği oldu. AP' nin Maliye ve Ulaştır­ ma bakanlarından Yılmaz Ergcnckon ' ı.ın tüzük ve programını yazdı­ ğı BTP'riin başına Em. Org. Ali Fethi Esener getirildi. Ancak zirve­ de yaşanan siyasi çatışm� içinde Demirel' in dışarıdan yönettiği "AP + Ordu İktidar" formülünü içeren bu parti MGK tarafından kapa­ tıldı. 1 2 Mart'tan sonra yaşanan ordu, sermaye, AP mutabakatı kit­ lesel tabanı ustaca kullanan "popülist" AP yerine siyaseti "siya­ set''ten arı ndırmaya kararlı tekno krat n i tel ikl i ANAP'a doğru =

=

151

MDP'yi süratle geçerek kaymaya başladı. 1 2 Eylül ANAP ilişkisi ile ilgili bölümde bu değerlendirmelere tekrar döncceğiz. Bu bölü­ mü başta Süleyman Demirel ve İhsan Sabri Çağlayangil olmak üze­ re bazı AP' l ilcrle CHP ' li lerin MGK tarafından zorunlu i kamete gönderilclikleri Zincirbozan günlerindeki yaşam koşullarına ilişkin notlada bitirelim. Yalçın Doğan ' ın D<![ S okakta Siyaset adlı çalış­ masında anlatılanlardan özetleyecek .---o lursak Zincirbozan, Çanakka­ le yakınıııda kıyıda kalmış bir askeri tesisti. Bu tesise gönderilen "sürgün"ler yani AP ve CHP ' li 16 politikacı tek tck odalarda kaldı­ lar. Bulundukları süre içinde kendilerine sayın misafirler biçiminele hitap edi len pol itikacılar istedikleri kitabı getirttiler, radyo ve TV yayınlarını rahatl ıkla izledi ler, aralarında seminerler düzenleyerek Türkiye 'nin sanayileşmesi, tarımı, nüfusu gibi konulan tartışt ılar.

Bu arada Türkiye'nin dört yanından meyve, sebze, et, tavuk, balık adeta Zincirbozan 'a aktı. Hatta iki de büyük buzdolabı gönderilmiş­ ti. I3ol bol denize girip yürüyüş yapan politikacılar yakınlarıyla da istedikleri zaman telefonla göriişcbildi lcr. Ziyaret günlerinde 1 3- I S ara s ı ziyaretçi leri ni de kabul edebildiler. Aralarında şimdiki meclis Başkanı 1-Iüsanıettin Cindoruk ilc CHP Genel Başkanı Deniz I3ay­ kal ' ın daha sor ı ra pek çok kez sürgün olarak niteledikleri Zincirbo­ zan günlerini sol bir tutuklunun soruları ile birlikte düşünmek dar­ beni n bedelinin kim lere ödettirildiğine bir miktar ışık tutar sanırız.

"Soruyorum; insanların ' çınlçıplak soyularak, makatiarına par­ mak sokarak araına yapmak sizce işkence midir? Tutuklu olduğum beş yıl içinde en az üç yılımı havalandırmaya çıkarılınadan geçir­ dim, bunun adı nedir? B irbuçuk yıl ınıı, uzun süre tüberküloz tedavi­ si görmeme karşın güneşi görmeelen geçirmeye zorunlu bırakılmam, hangi yasa ik açıklanabilir? Kıç falakası, meydan clayağı, yerlerde süründürme, ağzına cop sokma ve benzeri yöntemlerle onlarca aske­ rin-sa:•.lırısı ile yere yıkılıp aranmak size ne anlatıyor? Üç, dört yıldır ailelerinı izle, avukatlarımızia görüşemememiz, hangi yasaya, hangi mahkeme kararına dayanmaktadır? Piyasada serbestçe satılan dergi ve }-itaplara neden cezaevinde yasak konulu­ yor? Cezaevi mutfak ve kantİnlerini haber vermeden denetleyebildi­ niz mi? Acil dunım olmadıkça bizleri hastanelerin kabul etmediğini biliyor musunuz? 600-700 kişilik cezaevinde gece nöbetçi doktorun

1 52

olmadığını öğrenebildiniz mi? Ayakkabı verilmediğini, ailelerimiz­ den gelen giyeceklerin içeri alınmadığını bilmiyor musunuz. Koğuş­ larda masa, sandalye ve elbise dolabı gibi en basit kullanım araçla­ nndan yoksun olduğumuz gözünüze çarpmadı mı"1 50

� � �------

Darbeler ve Siyasal Partiler

Bu bölümde darbe öncesi ve sonrasında CHP' nin siyasi tutum ve davranışını olgulara dayanarak belirtmek istiyoruz. 1 2 Eylül'de as­ kerler tarafından Hamzakoy askeri dinlenme tesislerine gönderilen CHP lideri Ecevit Ankara'ya dönüşünde CHP Yönetim Kurulu Üye­ leri ile biraraya geldi. B u toplantıda CHP Genel Sekreteri Üstün­ dağ'ın söyledikleri şunlar: "Askerleri sıkıntıya sokmamak gerek, dönüş yollarını açık tut­ mak gerek. Ne kadar kısa sürede başarıl ı olduklarına güvenirlerse, o kadar süre içinde kışialarma dönerler. Bu görüşten hareket ederek üç maddelik bir strateji geliştirdik.

1 . 1 2 Eylül kaçınılmazdı.

2. Türk ordusu bir Güney Amerika ordusu değildir, geleneği var­ dır, geleneğinde demokrasi vardır. Geçmişteki müdahalelere baktı­ ğımızda hep sözünde durmuş ve kışiasma dönmüştür.

3. Bunlardan hareketle biz parti olarak askerlere yardımcı olma­ ya çalışmalıyız" (Dar Sokakta Siyaset, s. 68) AP'nin yanında CHP'nin de 1 2 Eylül darbesine açık desteği üst düzey organlarında karar altına alınmıştır. Daha önce Şili'de uygu­ lanan ekonomik modelin askeri darbe tarafından h ükümet programı haline getirildiği bilinmektedir. Buna rağmen daha önce de ordunun demokratik geleneğinden söz edilmekte, kışiasma dönmesinin de­ mokratik tutumunun göstergesi olduğu savunulmaktadır. Askeri darbeye yardımcı olmalıyız ve bunu parti olarak yapmalıyız görüşü­ nü taşıyan CHP yönetim kurulu üyeleri "demokrasiden" tümden

umut kesmiş görünınektedirler. Tıpkı AP gibi

';demokrasiyi" pmll•

lerin parlamento oyunu olarak algılayan ve partilerin açık kalmasını "demokrasinin" yeterli koşulu olarak gören CHP'nin siyasi anlayı�ı·

da burj uva demokrasisini ilkeler, kurallar, kurumlar hüti.inlüğü Vf.

tüm bunları her koşulda koru m a çabası olarak dcğerlendirmektc �

uzaktır.

Reel

politik dengeleri

gözeten

ve ordunun fiili güce ve şir•

ket e dayalı otorit er , meşruiyet tckelini açıkça anlayış

1 2 Eylü l ' ü

kabul ederek,

destekleyen bu siyn�l bir bakıma J 2 Eylül öncesi toplu·�

. mun lıer alanında görülen ancak bir program ve örgüt netliği taşımn•

yan zengin siyasi çeşitlilikten ne kadar kaygılandığınıda ort aya koy•:

ınaktadır. 1 2 Eylül öncesi toplumsal harcl:-:;ıliliğini sadece terör bıı•, sit l e ş t i rm es i içinde gördükleri n i 1 2 Eyllil'ün kaçınılmazlığı yoru•. m un da netlqıircn CHP yöneticileri. açıkça askerin başarısını iste.' mektedirler. Hamzakoy dönüşü Ecevit 'i z iy a ret eden İsınail Hakkı B ir\cr, Ecevit' c " 1 2 Eylül, bir gecede pla n lan m ad ı . Askerlerin bir gündemi var, başarılı olmahlar ki g ü n de m l e rini t am a m las ı nlar ve kı�lalarına dönsünlcr. Bu nedenle biz CHP olarak günde me yeni bi r m adde eklemeye li m . k,kerlerin gündeın ierin i bi linne leri için onlara yardımcı olalım. Aksi h ald e onların kal ış sü releri n i uzatınış oluruz'' demekte. Ecevit 'cte "Görüşi.inüzc kat dı yorum. G ü ndeınierini uzat� n:anıak gerek" biçiminde cevap vermektedir. (Aynı Eser s. 73) Darbt;cilerin gündeminde bul unan konuların An aya s a ve rejim d eğ i ş i kli ği , işçi h akl arının ortadan kaldırılması, h er türlü sol akı m ve örgü t len m e n i n ezilmesi , demokratik kitle örgütlerinin kapatılma· sı ve idamların biran önce gerçekleştirilmesi oldu ğ u b i l i nmektedir.

Bu günde m i n b i t i ri t me si bakırnından CH P ' n i n yardıma hazır oluşu, 1 2 Eylül ö ncesi A P ' n i n izlediği bunalım stratejisinin darbe koşu lla­ rı nd a b aşan y a u la ştı ğ ı n ı ve ana muhalefet o l an CHP'nin de d es t eğ i • ni k a zan d ığ ı n ı göstermektedir. Darbl.: öncesinde A P ' n i n DGM ve Olağan ü s tü Hal Yasası ile ilgil i tut u m u , kamuoyu ve aske rleri dev­ l ete daha ç ok yetki tanınması gcn�kir görüşüne göre koşullandırmak daha son ra CHP'ni baskı altına almak ve giderek CHP' ne dayanarak y e t ki leri yoğıı n laştırınak ve otoriter sivil bir hükümet yapısı ol uştur� mak b iç i m i n de özet lenebilir. CHP ' n i paralelize etme t u tu m u sol toplumsal muhalefetin yoğun ve parl amentonun aç ı k oldu ğ u döneın­ de gcrçekleşememi� 1 2 Eylül' I c birlikte toplumsal baskıdan kurtu-

,,�------- ----

lıııı AP ve CHP darbeye destek konusunda aynı tutumu küçük ayrın­ lı lar dışında açıkça benimsemişlerdir. MGK 16 Ekim 198 1 tarihinde ııldığı bir kararla siyasi parti leri bu arada CHP'niele kapatlı. Kapat­ ıııa kararı üzerine CHP lideri Ecevit ' le görüşen parti genel sekreteri Mustafa üstündağ ve eliğer üst düzey yöneticileri tarihe belge bırak­ ıııak adına dahi olsa yönet imin bu kararını eleştirecek bir metni ha­ ı.ırlaınayı ve imzalamayı kabul etmediler. Bu tepkisizlikle ilgili ola­ I'IIk Genel Sekreter Üstündağ 'ın gerekçesi şöyle; "Sayın Genel Baş­ kanun, kapatılmış b ir parti ... Art ık hiç birimizin sıfatı yok. Böyle bir k aç kişinin biraraya gelerek bildiri yayınlaması, gizl i örgüt olarak hile değerlendirilebilir. 1 4 1 ve J 42'den bile suçlayabil irler. A rka­ daşlarımızın hepsinin çoluğu çocuğu var, ev geçindiriyorlar. Kcndi­ krine göre iş buldular. Onlara "gelin birlikte birşeyler hazırlayalım" dı.:mck hakkını ben kendimde bu lamıyorum'� (Aynı Eser s. 148) Her fırsatta savaş meydanlarında kurulduğunu ve Cumhuriyeti ilan et t iğini açıklayan sosyal-demokrat misyonun taşıyıcılığını iddia eden bir partinin mi lyonlarca üyesi ve tüm toplumsal bağiarına rağ­ ıııcn askeri darbe karşısırıda siyasi varlığıııı tarihe belge bırakmak adına dahi olsa savunamaması Türkiye'de "demokratik" birikimin hangi düzeyde bulunduğunu göstermektedir. Bu konuda asıl üzerin­ de durulması gereken karşı çıkışın ortaya konulması bir yana askeri yönetime verilen açık destcktir. Partilerin kapat ılması ve siyaset ya­ sakları ile i lgili bir kaynak CHP'de şu gelişmeleri tespit ediyor. Bu iki gelişmenin "CHP çevrelerinde de havayı tamamen değişti rdiği söylenebilir. S iyaset yasağının yalnızca iki lider için geçerli kalaca­ ğını düşünen kimilerinin, başlangıçta askeri yönetime hizmet yarı şı­ na giriştikleri gözardı edilemez . Kimileri de beklemeyi, askeri yönc­ ıimi rahatsız etmekten kaçınmayı beniınsemişlcrcli. Böylece yumuşak bir geçişin mümkün olabileceği kanısınclalar. 1 ; 1 Darbe sonuçlarının tasfiyesi açısıııdan, bu politik tutumların ah­ laki düzeyleri sorgulanmalı ve özünele "demokrat" politikanın ahla­ ki bir ilkeler bütünlüğüne oturduğu ortaya konulınalıclır. (Robespier­ re Örneği) Askeri darbe karşısında parti kadrolarının orduya daya­ narak birbirlerini tasfiye etme sürecini başlatmaları bir süre sonra darbeye hizmet' yarışına dönüşırıüşüir. J 2 Eylül döneminde politik kadroların en çok üzerinde d urdukları sorunları n başlıcası "yuınu-

·

şak" geçiş üzerine olandır. Eylül darbesi idamları arka arkaya infnl eder, binlerce insanı gözaltına alır, ikibin öğretim üyesini üniversito. 1 den atar, işkence çığlıkları tüm dünyada yankı bulurken politikacıla• rın "yumuşak" geçişten ne anladıklarıda sorular arasındadır. Bu1 "yumuşak" geçişin ne anlama geldiği konusunda ilginç bir bilgi şöyle, Demirel defterine parti başkanlığı için emekli orgeneraller1 Sunalp, Demirel, Esener'in adlarını yazarken sosyal demokratlar dıı : . birara kendilerine paşa kökenli bir genel başkan aradılar. "Sol ken• dine bir başkan bulamaz ve çalkalanırken çeşitli görüşmelerde orta•: ya iki ismin öne sürüldüğü gözlenmişti: Adnan Ersöz ile yine Bed· ' rettİn Demirel. Ersöz 1 . Ordu Komutanlığı yapmış, Bedrettin Demi· re! ise İkinci Ordu Komutanlığı 'ndan emekli olmuştu. İ ki emekli or· , generale sol kesimde telefon edenler de olmuş, kendilerini ziyarete gidenler de. Hatta sol kesimde işi daha ileri götürenler de vardı. Ör· neğin bu tartışmalar sırasında ortaya atılan bir fikir de, "Milli Gü· venlik Konseyi üyesi ve Jandarma Genel Komutanı Sedat Cela·· sun'un parti başkanlığı için ikna edilmesiydi" Celasun Paşa'ya gidi· lecek, kendisi konsey üyeliğinden istifa edecek ve partininde başına geçecekti" (Aynı eser. s. 256) Darbeyi gerçekleştiren üst düzey komutanların parti transferi çerçevesinde düşünülmesi silahlı kuvvetleri parti ama sürekli iktidar olan en güçlü parti olarak algılamanın sonucudur. Sürekli iktidar partisi olan SKP' den transfer edilecek Paşalada daha güçlenecekle­ rini ve güvencede olacaklarını düşünenler arasında sosyal-demokrat politikacılar bulunması Türkiye'yi uygarlığın ve insani tüm değerle­ rin evrensel boyutunun dışına düşürmüştür inancındayız. 1 2 Eylül döneminde açığa çıkan bu anti-demokratik yaklaşımı kişiselliği aşan ve Türkiye 'nin tarihsel siyasi mirası ile ilgili çerçeve içinde ele al­ mak açıklayıcı tutum olur kanısındayız. Ancak bu noktada sosyal­ demokrat hareketin lideri Ecevit'in konumunu oldukça iyi vurgula­ yan bir gözlemi aktarmakta siyasi mirasa ilginç bir boyut eklemek­ tedir. Financial Times 'ın "tecrübeli ve Türkiye'yi iyi bileıı" biçi. minde nitelendirdiği muhabiri David Tonge'la ile görüştüğünü söy­ leyen H. Cemal bu görüşmeye dayanarak şunları yazıyor. "Ecevit bu rejimin daha uzun sürmesinden yana gözüküyor sanki, çünkü kı­ sa sürede sona ermesini kendi kişisel, parti içi hesapları açısından

� �� ? ____________________________________________

tıygun görmüyor. Kişisel bir yaklaşımı var". B urada David Ton­ ı-ıc ' lanın söyledikleri için "Tamamen katılamasam da ilginç bir izle­ ııim David ' inki" diyen Cemal şöyle devam ediyor, "Bana göre de Ecevit askeri yönetimin kısa sürede gitmesinden yana değil gibi. Üzeilikle terörizmle rrıücadeleyi yarım bırakıp gitmesini istemiyor . . . ı :ilmin artık koptuğu,

12

Eylül öncesi filmin yeniden oynatılamaya­

cuğı n ı n da farkında. Rej i m kon u s u nda yapı lacak değişiklikl erin mümkün olduğunca "demokrasi" çizgisinde tutturulmasını istediği ııçık"

( 1 2 Eylül Günlüğü s. 1 69)

Askeri darbenin ilk günlerinden itibaren siyasi şiddetin etkisiz­ lcştiği düşünülürse o dönemdeki resmi "terörizm" tanımının kapsa­ mı içine toplumsal hareketlerin ve işçi, öğrenci, aydın muhalefetinin ortadan kaldırılması konusunun girdiği gelişmeler de iyice netleş­ ıniştir. Askeri yönetim bu hareketliliğin canlı bir bütünlük oluştur­ masını imkansız kılacak rejim değişikliklerinin yapılması, "terö­ rizm"le m ücadele bahanesi çerçevesinde AP ve CHP tarafından ıneşrulaştırılmıştır. Nitekim toplumsal m u halefetin CHP'nin gözetti­ ği reel politik dengeleri zorlayan ve sistem içindeki merkezcil konu­ munu sola açılım sürecine sokan gelişmeler içinde b u l unması da darbe öncesi CHP'de Ecevit'in başlıca sorunları arasında yer almak­

taydı.

9

Eylül

1 980 tarihinde 32 CHP milletvekilinin yayınladığı bil­

diride bu açılırnın dile getirilmesi CHP yönetiminin politikasını sim­ geleyen "dengeci ve kararsız" tutuma son verilmesinin istenmesi di­

ğer s iyasi gelişmelerle birlikte normal parlamenter işleyiş içinde belkide Ecevit'i genel başkanlıktan uzaklaştıracak sonun başlangı­ cıydı. Bu bakımdan kişisel politik hesaplarını sola kapanma, mil li­ yetçilik ve sürekli siyasi tasfiye temelinde gerçekleştirdiği b u gün­ lerde iyice açığa çıkan Ecevit açısından

1 2 Eylül süreci güç toplama

dönemi olarak yoruınlanabilir. Genel başkan lığından ayrıldığı CHP ile hiçbir örgütsel bağı içermeyen, her türlü politik grup hareketini darbenin yerleşme süreci boyunca reddeden ve demokrasi mücade­ lesini bilinen süreci boyunca reddeden ve demokrasi mücadelesini bilinen tüm kurallarının dışında kişisel olarak yürütebilir bir müca­ dele yanılsamasına dönüştüren Ecevit askerin yönetiınde kalma sü­ resini uzatınalarını bu temelde kabul etm iş görünmektedir. Böyle bir

çerçeve içinde m ücadelenin örgütsel politik kural larını öneınseıne-

�

yen, CHP genel başkanlığından da istifa eden Ecevit, mücadele bo�· luğunu kişisel açıdan ikame etmek gibi anti-demokratik bir muhalu• fet yolu seçmiş ve edebi bir formülasyon olmanın ötesinde siyııNI değeri tartışmalı metinlerle kamuoyunu "mücadele"sine ikna etme• ğe çalışmıştır. B u yaklaşımları içinde bir kaç kez yargılanan Eec• vit'in kısa süreli hapislik koşulları ile ilgili olarak şu bilgiler bu!unu• yor. "Ecevit'i tek bir odaya kapattılar. Kapalıldığı oda cezaevi dişçi• sinin odası. Dolayısıyla bir anlamda diğer mahkumlardan tecrit edil• miş oluyor. Oda birkaç gün önceden hazırlandı. Daktilo, kitap, ya· tak, sandalye ve diğer ihtiyaçlarını karşılayabileceği biçimde hazır· !andı. Odadaki konfor pek fena sayılmaz" ( 1 2 Eylül Günlüğü s. 438) Bu dönemde yargılanan, tıpkı Ecevit gibi TBMM üyesi olan ve Ecevit hükümetinde Bayındırlık Bakanlığı yapan Şerafettİn Elçi'nin gördüğü işkenceler düşünüldüğünde Ecevit'in durumu daha iyi an· laşılmaktadır. MGK'nun oluşturduğu soruşturma komisyonuna geti· riliş biçimi hakkında Elçi şunları söylüyor. "Halkın iradesiyle, çatısı altında görevlendirildiğim Parlamento binasının koridorlarında, elle· rim kelepçeli, çevrem silahlı Jandarmalada sarılı, bir cani gibi do­ laştırılmamı insan hak ve onuru ile bağdaştıramıyorum." Bağımsız milletvekili ve darbe öncesi Cumhur-başkanı adaylanndan Nurettin Yılmaz'ın gördüğü işkenceler darbenin "muhalif' kabul ettiklerine neler yapıldığının göstergesidir. "22 Aralık 1 980'de Ankara'dan Di­ yarbakır'a getirilen Nurettin Yılmaz önce sıkıyönetim komutanlığı· na, oradan da 2 numaralı askeri cezaevine götürüldü. Saçları ve bı­ yıkları kesilerek, bir hücreye kondu. Çıplak hücrede, geç saatiere dek kaldı ve soğuk iliklerine işledi. İki gardiyan er, Yılınazı hücresinden çıkardılar, bir süre sonra Mar­ din bağımsız milletvekili sevindi. Hiç olmazsa bir yatakta yatabile­ ceğini düşündü. Ankara'da tüm parlamenterlere Dil Okulu'nda in­ sanca davranılıyordu.

B ir iki kat aşağı inildi. Karanlık bir odaya soktular Nurettin Yıl­ maz'ı. Arkasından on onbeş kişi girdi. önce küfürle başladılar. Son­ ra sille tokat yere yıkıldı. Bağımsız Milletvekili Nurettin Yılmaz, bayıldı" (Bin Tanık, s. 342). Ecevit'in "muhalif' konumu onu kc" lepçeli, jandarmalı, dayaklı, işkenceli veya 27 Mayıs'ta yaşandığı gibi idamlı bir yargılama sürecine sokmadı. Bunda sanuız Ecevit'in.

'ı \') f .ıı v.erçekçi", politik dengeleri gözeten şu anlayışının payı büyük. ''0ııce şunu bilmenizi isterim: 12 Eylül, bir 12 Mart değil. 12 Eylül, �ı·ı,:erı yüzyıldan bu yana ordunun ülke yönetimine en ağır müdaha­ ksidir. En kapsamlı, en derin bir müdahaledir. ı 2 Mart olmadığına �lin.: ve bugün koşullar ı 2 Mart 'tan çok daha farklı olduğuna göre ı• llıdte her zaman aynı çıkış yapılmaz. B undan endişt: etmeyin" ( l ):ıı Sokakta Siyaset. s. 69).

CHP genel sekreterine ve üst düzey yöneticilerine 12 Eylül ko1 t t ll arı n ın "çıkış" ve muhalefet konusunda ı 2 Mart konusunda ayn ı lltd l i kl e r i taşımadı ğını b i l d i ğ i ni belirten Ecevit, darbeye "muhalcfe­ l i ı ı i"' örgütsel ve politik tüm bağların clışıncb ve bu anlamda tehlike­ w. biçimde edebi formubsyonlar la ortaya koymuştur. Bu "muhale­ fet" biçimi askeri darbe yöneticilerini görünürde bir sertlik içine Nokmuş olsada özellikle dış politika gerekleri açısından ne kadar de­ ıııokrasiye dönüşe istekli ve eski liderler hakkında olağanüstü yt1rgı­ lnma yapmamaya ne kadar kararlı olduklarını da gösterıneye yara­ ııııştır. Muhalefetin sınırlarını kişisel boyutun dışına taşımıama ko­ ıııısuncl<i aşırı özenli bu pol i t i ka başka bir düzlemde ve 1 2 Eyliil'c destek anlamında üst düzey CHP kadrolan tarafından da paylaşıl­ ııııştır. 1 98 1 Mayıs' ında toplanı ı kararı alan CHP yönetici lerinin iın­ zaya açtıklan deklarasyanda şu göriişlcre yer veri lmektedir. "Amaca uygun davranış, bugünkü yönetime karşı vaziyet almak, onu yıprat­ ıııak değ i l , tersine ülke n i n esen l iğe kavuşturulması ve özgürlükçü demokratik parlamenter sisteme dönülmesi yolundaki çabalarında yönet ime yardımcı olmaktır. Du doğrultuda atılacak her adıını ko­ lııy la�tı rmak ve başarılı kılmak, tüm vatan cf:lŞfa rımız gibi, partilcri­ miz iç in de k açı nı lmaz bir görevcl i r." ( 1 2 Eylül Günlüğü s. 288) Dar­ be öncesi h üküm et i n b a � k a ıı ı Demirel'in darbeye üst düzey bürok­ rallardan destck istemesi gibi CHP'liler ele t üm vatandaş ve part i lcr­ den elestek talep etmektc ve bu desteği darbe ci le rin "özgürlükçü de­ mokratik parlamenter sisteme dönülmesi yolundaki çabalarıncla" yö­ netime de ste k olma kılı fıyla mqrulaştırınaya çalışınaktaclırlar. 01duk�;a yüklü bir g ündemle darbe yapan ve toplumda yerleşmiş en hiçlik demokratik yapılanmaya bile tahammülü olmayan, tek sesli bir topl u m düzenini kurulu dü,�eni restore ederek zorla k urmaya ka­ rarl ı bir ask eri yö n e timd en özgürlü kçü dem okra t i k parlamenter sis-

1

teme geçiş bekleyen CHP kadroları, vatandaştan yônetime destck ll'' terken bir bakıma hukukun iflasını tescil etmektedirler.

Askeri yönetime destek konusunda CHP lideri Ecevit 'in geliştlff diği ilginç bir yöntemide bu çerçeve içine almakta yarar var. Dcınlı re! ve Ecevit, Hamzakoy'da bulundukları süre içinde yaptıkları "tciO•: fon konuşmalarının dinlendiğini ve Konsey'e aktarıldığını bilmektaı dirler. "Telefon diplomasi ' si trafiği içinde Ecevit ' in ''teybe okudu ı 1 ğu" mesajlardan biri özetle şöyledir, "Ecevit, idamlara da değindi, idamların caydırıcıl ığından çok, terörün kaynaklarına inmenin bU•' yük önem taşıdığından söz etti ve bir hatırlatma yaptı: Kendi hük(lt metleri döneminde hazırlanan ve önemli açıklamalar yapacak terö•' ristlerin, itirafta bulunanların cezalarının indirilmesini öngören bir tasarıdan söz etti" (Aynı Eser s. 87) Pişmanlık Yasası olarak bilinen bu yasanın nitel iği üzerine değerli hukukçu Halit Çelcnk'in yazdık• 1 ları şöyle, "Pişmanlık Yasası, ahlaksal değerleri koruyan bir yasn değildir. Aksine bir sanığı ölüm cezası ile cezadan kurtulma gibi in� sanlık açısından korkunç bir ikilik arasında bırakan bir yasadır. Bu yasanın sağladığı eczadan kurtulma yolları karşısında, sanık, bütiln ahlaki değerlere sırt çevirebilmcktc, geçmişini inkar edebilmekte, ' kendi kişiliğini, kendi vekarını, izzeti nefsini bir kenara iıebilmekıe� dir. S uçsuz bir dava arkadaşını suçlayabilmektedir. Devlet nasıl adam öldüremczse, vatandaşın kişiliğini de yok edemez. Ona, suç· suz insanları suçlama yollarını açamaz. Böyle bir tutum çağdaş dev•. !et anlayışı ile bağdaşamaz. İ nsanüstü suni kurallar yaratmak ve in� sanı bu kurallara feda etmek hümanist doktrinc ters düşer" ( 1 2 Eylül ve Hukuk s. 35) 12 Eylül darbesinin yarattığı yasaların hukuk ve ahiakla ilgisi yoktur. Hukukun insanın kişiliğini, değerini, onur ve haklarını bü· tünleştiren ve koruyan evrensel çerçevesi 1 2 Eylül'de paramparça edilirken ahlaksızlığı otorite aracı haline getiren pişmanlık yasasının Ecevit tarafından darbe konseyine hatırlatılınası darbenin yasa anla­ yışının meşruluk kazanması doğrultusunda dcstektir. 12 Eylül dar­ besi ile ilgili olarak diğer partilerin durumlarınıda ana hatlarıyla be­ lirlemek Türkiye 'de siyasetin işlcyiş koşulları tablosunu daha da netleştirecektir.

161

1 2 Eylül ve MHP

1 2 Eylül darbesine destek konusunda MHP'nin tutumu da diğer partilerden farklı değildir. MHP Genel Başkanı Alpaslan Türkeş'in MGK Başkanı Orgeneral Kenan Evren'e gönderdiği mektup Türki­ ye'de yönetimin orduya devrini 1 2 Eylül öncesinde de talep eden MHP ve Türkeş ' in bu anlayışlarının teyidi niteliğindedir. Türkeş mektubunda Evren'e hitaben "Sayın Orgeneralim, 1 2 Eylül günün­ den bu ·yana vaki beyanlarınız, bizim de yıllardır savunmaya çalıştı­ ğımız ve bundan sonrada her şart altında savunmaya devam edece­ ğimiz düşüncelerin değişik bir üslupla teyidi niteliğindedir. Milleti­ mizin geleceği hesabına bundan memnunum . . . Adil bir yargılarila sonu nda, bize asla yakışmayan, bölücü lük ve ahaliyi mukat�leye sevk, ithamından heraat edeceğimizden şüphem yoktur. B ütün kay­ gım böylesine bir ithamın yarınki Türkiye 'de Türk milliyetçiliği aleyhinde devletimizin düşmanları tarafından kul laiıılabileceğidir.

Türk devletini güçlendirmek, daha mutlu ve aydınlık geleceği­ mizin temellerini atmak ve h ür_ demokratik rejimi süratle yeniden ikame etmek yolunda zat-ı alinize ve mesai arkadaşlanmza en samimi başarı dileklerimi sunarım"m Türkeş'in bu görüşlerini, yardımcısı Agah Oktay Güner, bu dü­ şünceyi yargılandığı askeri mahkemede "Düşüncesi iktidarda, kendi hapisanede olan bir siyasi parti görülmemiştir" diyerek tutanaklara geçirecekti. Yapılacak yargılama sonucunda heraat edeceğine dair kuşku taşımayan Türkeş ileride haklarında açılan dava ile ilgili iddi­ aların "devlet düşmanlarının" işine yarayacağından kaygı duymak·

1 62

tadır. Ancak devlet-parti-ordu üçlemesi içinde ordunun iktidarından rahatsızlık duymayan ve bunun kendi fikirlerinin iktidarı olduğunu vurgulayan MHP yöneticileri bu özdeşlİk i lişkisinin karanlık bazı · boyutlar taşıdığını da bu dönemde özellikle vurgulamaktadırlar. 1 2 Eylül'de Dil Oku lu ' nda bir süre kal;•·ı Türkeş, o günlerde sık sık bir olay üzerinde duruyor ve şunları söyl üyordu; "Bir birlik var. Ziraat mühendisleri Birliği. Bu sağ eğilimli bir kuruluştu. 1 979 yılında ta­ sarlandı. Bana kalırsa sağın uğradığı en büyük saldırılardan bir tane­ si. Ölüm ve ağır yaralanma olayları meydana geldi o saldırıda. Biz bunun failierini tespit ettik, Sıkıyönetini Komutanlığı' na aktarıldı­ lar. Sonra, o failierin ne olduklarını bilmiyorum". "Türkeş bu örnek­ le neyi anlatmak istediğini hiç bir zaman açıklamadı" (Dar Sokakta S iyaset. s. 88) 12 Eylül öncesinin binlerce olayından yalnız biri, Ziraat Mühen­ disleri Birliği olayının üzerinde Türkeş 'in durma nedeni ne olabilir?

Olayın failierini belirleyerek sıkıyönetim komutanlığına verdiğini açıklayan Türkeş failler ile ilgili olarak solcu saptaması yapmamak­ tadır. Sıkıyönetim Komutanlığı'nın bu konuda yürüttüğü soruştur­ ınanın sonuçları nelerdİr? Bu sorular bu gün içinde karanlıkta soru­ lardır ancak Türkeş ' in bu olayla ilgili vurgulamaları yüzeysel sağ­ sol basitliğini!) dışında devletle ilgil i yanları bulunan bir olayı dü­ şündürmektedir. Bu olayla ilgili olarak o dönemde yayılan haberler Ziraat Mühendisleri B irliğinin taranmasında kullanılar silahların da­ ha sonra MHP ' l ilerde bulunduğu şeklindedir. Kontr-gerilla'nın gün ışığına çıkarılmış uygulamaları yanında, gizli kalmış bütün olaylar ve bu olaylar içinde MHP ve yan kuruluşu niteliğindeki para-militer örgütlerin oynadığı rol ve devletle i lişkilerinin kapsamı 1 2 Eylül'e giden süreçte önemli yol işaretleridir.

1 2 Eylül' le sonuçlanan süreç içinde 6 Eylül MSP Konya mitingi­ nin de siyasi önemi vardır. "Kudüs'ü Kurtarma Günü" adı altında Konya'da miting düzenleyen MSP'nin bu mitingde "Şeriat gelecek, vahşet bitecek, Ezan sesi isteriz; Tek halife - Tek devlet - Tek Mil­ let" gibi sloganlar atılmış, coşkulu bir din gösterisi yapılmıştı. 1 2 Eylül sonrasında Dil Okulu'nda gözaltına alınan bazı MSP ' li millet­ vekillerinin "Allah Evren 'den razı olsun, memleketi kurtardı" de­ dikleri biliniyor. Parti tabanından gelen radikal islamcı baskının 1 2

1 63

Eylül ile kanun dairesi içine alınması ve islamcı dalgayı devletin yönlendirmesi MSP' nin üst düzey kadrolarını rahatlalmıştır. 16 Ey­ lül 1980 'de Milli Gazede'de yeralan demecinde MSP Genel Başka­ nı Erbakan, "Bir gemi, hepimizin içinde bulunduğu bir gemi . . . Şim­ dilik karada, güvertede kim var, niçin var, makina dairesinde, dü­ mende olan nedir? Bunları ayrıntıl ı olarak ele almaya gerek yoktur.

Bütün mesele, bu geminin yüzmesi, menzili maksuduna ermesidir.

Batarsa hepimiz batacağız, salah ve sükuna ererse yine bizler canlı kalacağız" demektedir. M,SP yöneticileri de MHP' liler gibi yargıla­ ma sürecinden geçmiş ancak 1 2 Eylül Mahkemeleri tarafından ak­ lanmışlardır.

1 2 Eylül darbesinden sonra mülteci olarak yurt dışında yaşamayı seçen TİP Genel Başkanı Behice B oran 'ın darbe değerlendirmesi ise şöyledir: "Sol örgüt ve hareketler bu koşullara kendilerini uydurarak yeraltında yaşamaya çalışıyorlar. Bu koşulların uzun yıllar sürmesi beklenebilir, gerçek demokrasiye dönüş umutları yok. Cunta sözün­ de durup da bir parlamenter demokrasiye dönse bile bu işçi sınıfı­ nın, emekçilerin, Kürt halkının ve lüm demokratik ve ilerici kuvvet­ lerin baskı altında tutulacağı faşist bir rejimi kamufle etmek için olacak. Orada ne bir solcu partiye, ne de işçi sınıfının partisine yer bulunacak. 15J . : 27 Mayıs, 1 2 Mart, 1 2 Eylül süreçlerinde iyice belirgin hale ge­ len sivil "devlet politikacı" tipini hemen her parti içinde görmek mümkün. Partili veya partisiz bu tür politikacıların 12 Eylül darbesi ve partiler karş!sındaki tutumlarını ayrı bir başlık altında belgele-----.. mek yararlı olacaktır.

1 64

Darbeci Bürokrasi

1 980 Mart ayından itibaren Kontenjan Senatörü Adnan B aşer Kafaoğlu ile eski Cumhuriyetçi Güven Partisi milletvekillerinden Coşkun Kırca, 1 96 1 Anayasası ' nın değiştirilmesi kampanyasına Anayasa 'da reform önerisiyle katıldılar. Yeni Forum dergisinin "Rejim ve Anayasamızda Reform Ö nerisi" başlıklı ekinde yeralan görüşlere göre Türkiye iki büyük tehlike karşısındaydı: "büyük ikti­ sadi buhran ve milletlerarası komünizm". Ekonomik durum "çok ciddi bir denge ve tasarruf siyasetini uzun süre disiplinle devam etti­ rebilmeyi" gerekli kılıyordu. Köklü bir anayasa reformu temelinde "kuvvetli bir devlet" talep eden yeni forumcu "devlet politikacıları", "Devletin tekrar şahlanması ve düşmanl�ırını ezmesi" gerekir görü­ şündeydiler. Devletin şahlanıp, düşmanlarını ezdikten ve herkesi "Atatürk çizgisi üzerine getirdikte n" sonraki görevi yeni bir anayasa olmalıydı onlara göre. 154 Kafaoğlu, Kırca ikilisinin "devletin düşmanlarını ezmek" kapsa­ mındaki görevleri Yeni Forum 'un anayasa taslağı ile sınırlı kalmadı.

Bu iki "devlet politikacı 'sının 1 2 Eylül darbesine hizmetleri şöyle: Adnan Başer Kafaoğlu ile Coşkun Kırca, Büyük Ankara Oteli ' nin bir odasına yerleşmişler harıl harıl 1 2 Eylül'ün birinci bildirisinin taslağını hazırlıyorlar. Sıcak bir ağustos günü, 12 Eylül'den yaklaşık üç hafta kadar neredeyse 25 yıldır politikanın, diplomasinin, ekono­ minin içinde olan, sivillerle olduğu kadar askerlerle de ilişkilerini hiç kesmemiş olan Kafaoğlu ve Kırca, şimdi çok tarihsel bir görev üstlenmişlerdi. 1 2 Eylül ' ün birinci bildirisini hazırlamak"155

1 65

Askeri darbe dönemlerinde yönetime her türlü hizmete hazır bu devlet politikacısı tipi, Osmanlının saray-ordu ikilemi içinde deği­ şen dengelere göre tutum belirleyen, daha sonra bu ikili güç merke­ zine yabancı elçilikleri gözetmeyi de ekleyen tipik, fırsatçı bürokrat geleneğinin uzantısıdır. Toplumsal konum ve ayrıcalıklarını devlete bağlılığının bir sonucu olarak değerlendiren bu anlayış devlete yö­ nelik her demokratik tepki veya muhalif oluşumu, vatan hainliği ile özdeş tutmaktadır. Osmanlı bürokrasisinden devraldığı entrikacı ve fırsatçı geleneği tek parti dönemi otoriterliği içinde geliştiren ve hal­ ka hükmetmeyi doğal ayrıcalığı sayan devlet politikacısı tipi askeri darbelerin en önemli destekçilerindendir. Devletin güç ve konumu­ nun sürekliliğini "çelik çekirdek" olarak da tanımlanabilecek ebed­ müdded iktidar partisinin otoritesinde gören devlet politikacıları, devlet-büyük sermaye-tutuculuk eksenine oturan bir siyasetin savu­ nucusudurlar. Ordu merkezli olarak biçimlenen Atatürkçü söylemi ordu ile güçlü bağlar kurmanın teorik aracına dönüştüren devlet po­ litikacıları bu konumlarından her dönemde ustaca yararlanmışlardır.

Devleti metafizik bir çerçeveye oturtan bu politikacı tipi Atatürkçü­ lüğü Devlete biçim veren ilahi ve toplum üstü bir meşruiyet kaynağı olarak algılamaktadır. Devletin temelini ve meşruiyetini toplumsal köklerin dışında arayan devlet politikacıları sözde bir sınıfsızlık ya­ nılsaması yaratarak devleti kendi çıkarları doğrultusunda biçimlen­ diren ve kullanan büyük sermayeye hizmet etmektedirler. Ancak bunu yaparkende tipik Osmanlı politikacısının iki yüzlü tutumu ile her türlü baskıcı ve otoriter çabayı da devletin ve toplumun bekası için ortaya koyduklarını vurgulamayı ihmal etmemektedirler. Büyük bir kuşkuculuk içinde tüm muhalif toplumsal grup ve hareketlere devletin gözaltı ve baskı uygulamasını isteyen devlet politikacıları sadece orduya güven duymaktadırlar. iktidarı, ordu ile kendileri ara­ sındaki bir koalisyonun paylaşacağı türden bir siyasi sistemi en iyi yönetim biçimi olarak kabul eden bu anlayışın sahipleri toplumsal hareketliliği sınırlı ölçülerde de olsa yansıtan siyasi partilere de düş­ mandırlar.

Bu noktada Kırca-Kafaoğlu ekibinin 1 2 Eylü l ' le ilgili bildiri tas­ lakları konusuna dönmekte yarar var. "Büyük Ankara Oteli ' nde ha­ zırlaiıan taslağın daha sonra tarihe geçecek olan bildirisinde yer al-

166

ma yan çok önemli bir cümle vardı: · Partiler feshedilmiştir. Parla­ mentonun ve hükümetin feshedildiği. hazırlanan birinci taslakta da vardı . Yine aynı taslakta "Partilerin feshedilmesi kararına gelinmiş­ li. Ancak bu kararı veren askerler değil, bildiri taslağını hazırlamak­ la görevli Adnan Başer kafaoğlu ile Coşkun Kırca idi. Madem ki as­ kerler ülke yönetimine bütünüyle el koyuyorlar ve hatta bununda ötesinde ikinci Cumhuriyetin temellerini atmak için yola çıkıyorlar, o halde partilerde neden bu arada ve başlangıçta feshedilmesin­ di?"15" Partilerin feshedilmesi darbenin gündeminde yer alınıyordu. Te�

me! sorun olarak görülenler "terör" gerekçesi kapsamına dayandırı­ Jan sol toplumsal muhalefetin bastırılması, düzen içi yönetici sınıf fraksiyonlarının çelişkilerine son vermek, anayasal sistemi değiştir­ mek, sermaye birikimini önü ndeki engelleri temizlemekli. Zaten partilerin otoriter hızın işlerliğini güvenceye alacak siyasi sistem de­ ğişikliğine itirazlan yoktu . . Böyle bir ilirazın olabileceğini darbe yö­ neticileri de düşünmüyorlardı. 1 2 Eylül ordu ile partilerin mutaba­ katına dayanıyor, partiler darbeyi destekliyordu. Yükselen toplum­ sal umutların belirli bir program ve örgütsel netlikten uzak oluşu ol­ dukça karmaşık, bölünmüş bir toplumsal muhalefet tablosu yarat­ mıştı. Bu tablo içinde halkın beklentilerini karşılayacak demokratik kurum ve kuralların uzağında bulunan ve demokrasi adına mücade­ le, konusunda her türlü oluşumu reddeden demokratik birikiminden yoksun siyasi partiler darbeciler açısından kaygı oluşturmuyordu.

Zaten daha sonra gündeme gelen partilerin kapatılması konusundaki temel gerekçede onların demokrasi adına direniş veya örgütlenme iradelerinin belirmesi değil , Silahlı Kuvvetler Partisi ' nin tam anla­ mıyla programına uygun bulduğu katılımı en aza indiren, teknokrat nitelikte ve parlamenter işleyiş içinde darbecileri koruma ve kolla­ maya azimli parti modeline emredilen süratle uyum gösterme eksik­ leriydi. Yıllarca, genel oya yön vermeye dayalı "popülist" politika­ lar izleyen siyasi partilerin "devlet partisi" görünümünü vermekten kaçınmaya çalışmaları siyasi sistem ve mülkiyet rejiminin uzun va­ deli gerekleri ile dış politika açısından aslında tutarlıydı. Askeri par­ Linin veya askere dayalı merkez partisinin uzun süreli iktidarı Türki­ ye'deki siyasi sistemi sosyal patlamalar karşısında bırakabilirdi. Do-

1 67

layısıyla sonraki bir tarihte MGK ' nın partileri feshetme kararı alma­ sını biçimsel demokrasi adına abartmadan bu çerçevede değerlen­ dirmek doğru olur kanısındayız.

Gelelim 1 2 Eylül ' ün ilk günlerine. Partilerin açık kalmasını sa­ kıncalı bulmayan askeri yönetim başlangıçta devlet politikacılarının bu yöndeki önerilerini kabul etmedi. ama her türlü hizmetlerinden de yararlandı. Askeri yönetime danışmanlık yapan devlet politikacı­ ları arasında en dikkate değer kişilerden biri de Güven Partili Emin Paksüt'tü. Askerle.re yakınlığı ile tanınan Paksüt ' e B aşbakanlık önerilmiş, Paksüt kabul etmediğini belirtmiştir. Paksüt 'le ilgili ola­ rak şu bilgileri aktarmak mümkün; " 1 983 sonuna dek Milli Güven­ lik Konseyi ' ne ve bu arada özellikle Evren Paşa'ya en yakın sivil­ lerden biri oldu . B ir anlamda askerlerin sivil danışmanı rolüniT üst­ Jendi. Ve bir çok siyasal kararda, kararın ohışumunda önemli katkı­ ları olduğunu bugün askerler bile saklamıyor." (Dar Sokakta Siya­ set. s.44) Askeri yönetime devlet politikacıları tarafından verilen desteğin kurumsal bir nitelik kazanması danışma meclisi zemininde gerçek­ leşmiştir. Doç. Dr. Nurkut İ nan 'ın bu konuda yaptığı bir çalışma ol­ dukça ilginç bazı sonuçları ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmanın verile­ rine göre Danışma Meclisi' nin,. 1 60 üye li ği için 1 1 . 1 25 kişi başvur­ muş tur. Oysa 1 96 1 Anayasası 'nın uygulandığı dönemde yapılan 5 genel seçimde sadece 1 1 .74 1 kişi milletvekili adayı olarak başvur­ muştu. Bu dönemde CHP ve AP'ye. milletvekili ön seçimi için baş­ vuranların sayısı 7467 idi. 1 9 8 1 yılında, 1 60 üyeli danışma meclisi­ ne, bir üyelik için ortalama 70 kişi başvuruyordu. Oysa daha önce yapılan beş seçimde, Türkiye ' n in iki büyük partisine 2250 adaylı için ortalama 3 kişi başvurmuştu . Her askeri darbenin vazgeÇilmez görevlilerinden sayılan devlet politikacısı Prof. Dr. Sadi Irmak Da­ nışma Meclisi ' ne başkan oldu. Irmak'a göre "Türk milleti fiili bir demokrasiye gitmeye kararlıydı. Bu demokrasi bizim demokrasimiz o l acakt ı . " Bu arada dev let p o l i tikac ılarından o l u şan bu kurul MGK ' nın yasama faal.iyeıine de yardımcı olma görevi kapsamında 23 ayda 397 yasa çıkardı. Bu yasalar konusunda reddetme, onayla­ ma, değiştirme ve yayınlama yetkileri MGK 'da toplanmıştı. (Doç.

Dr. Nurkut İnan , Yasama faaliyetleri açısından 1 2 Eylül Yapıt 1 4

1 68

Ocak-Şubat 1 986) B u arada kendi koyduğu yasalara bile uyma gere­ ğini duymayan askeri yönetim Danışma Meclisi ile ilgili yasada bu konuda düzenleme yapılmasına rağmen bazı yasaları Danışma Mec­ lisi' nden geçirmeden doğrudan MGK eliyle hazırlıyor ve onaylıyor­ du. Egemenliğin kaynağını metafizik bir devlet anlayışında gören ve devleti mutlaklaştıran bir anlayışın ürünü olan Danışma Meclisi or­ ta-asyadaki Göçebe Türk boylarının "Kuru ltaylarına" Osmanlı "meşveret meclislerine" ve "saltanat şuralarına" dayanan bir gelene­ ğin son halkasıydı. Devletin karar süreçlerine "tayin" mekanizmala­ rıyla katılmaya alışkın bürokral ve devlet politikacılarından oluşan bu faşizan "kontenjan" aydın kavramının tüm simgelerine düşman­ lık temelinde oluşturulmuştu. 12 Eylül ' ün "meşveret meclisi" aydın kavramının simgelediği tüm değerlerin karşısında yeralan bir kişi­ likler topluluğu ortaya koymuştu. 1 2 Eylül ' ü n temel amaçları ara­ sında bulunan toplumsal örgütler ve aydınların politik hayat içinde ağırlıklarının ortadan kaldırılması çerçevesi içinde "danışma mecli­ si" görevini yoğun bir anayasa ve yasama faaliyeti ile yerine getir­ miştir. Bu "meşveret meclisi"ni aydın veya elilist olarak değerlen­ dirmek aydınlık düşmanı konumu ve devleti tüm insanlık değerleri­ nin üzerinde gören anlayışı açısından mümkün değildir. Ancak ne yazık ki 12 Eylül değerlendirmelerinde, bilinçsizce bu yanlışa düşi.i­ lebilınektedir. Danışma meclisi muhafazakar ve sağcı tutumun açık­ ça ağırlığını koyduğu bir yapı oldu. Bu çerçeve içinde kendine Ata­ türkçü liberaller adını veren "milliyetçi-muhafazakar" grup, Toprak Reformu Ön Tedbirler Tasarısına "mülkiyet hakkının kutsallığı" ge­ rekçesiyle red oyu verenlerden ınüteşeküldür. 1 6 bin köylü ailesine on yıldır işlettikleri toprakların kullanım hakkını uzatınayı ön gören bu tasarı, "milliyetçi-muhafazakar" grubu ortak hareket temelinde biraraya getirdi ve örgütlenmelerini sağladı. Grubun liderlerinden Anayasa Komisyonu Başkanı Prof. Dr. Orhan Aldıkaçtı Danışma Meclisi 'nin devlet politikacılarının bir parti çatısı altında toplanına­ ları gerekliliğini şöyle ifade ediyordu . "Hazırlayacağımız anayasa komünist düzene kapalı bir anayasa olacak� ır. ·Biz bir yandan anaya­ sayı bu fikir etrafmda geliştirelim ve çıkaralım, bir yandan da Ata­ türkçü liberaller olarak belki ileride bir parti kurma çalışmalarına gi­ rişeliın". (Dar Sokakta Siyaset. s. 1 68) l 930'lu yılların şefçi devlet-

1 69

millet bütünlüğüne dayalı devletçi yapısını diriitme özlemi taşıyan 12 Eylülcüler "tayin" mekanizmaları ile kurdukları "meşveret mec­ lislerini" kontrolleri altında tutma konusunda kararlıydılar. Bu ba­ kımdan o an için tekçi devlet yapısına aykırı gördükleri bu tip olu­ şurnlara izin vermediler. Danışma meclisi' nde temsil edilen muhafa­ zakar-milliyetçi tutumun ince politik oyunları ve 1 2 Eylül'e hukuki meşruiyet kazandırma çabaları da darbeciler tarafından çok da ge­ rekli bulunmadı. askerlik olgusuyla içiçe geçmiş geleneksel devletin şiddet tekelinin otoriter hızla işletilmesi temeli üzerine kurulu 1 2 Eylül b u güce dayalı basit formüller dışında ideolojik ve politik in­ celiklerle fazlaca uğraşmıyordu. "Şahlanan devletin düşmanlarını ezmesi" amacıyla kurulacak anayasal ve yasal düzenin oluşumunda kendisine verilen görevi Danışma Meclisi istekle yerine getirdi. Bu arada meşveret meclisinde beliren eğilim de askeri yönetim dönemi­ nin daha fazla uzatılınası doğrultusundaydı. Danışma meclisinde ha­ zırlanan anayasa taslağı göstermelik bir nitelik taşıyordu. Sözde bir kurucu meclis havası verilmek istenen "darbe danışmanlar kuru­ lu"na daha önce Kafaoğlu-Kırca ikilisinin biçimlendirdiği AP-işve­ ren kesimi-ordu-sağ basın mutabakatını taşıyan taslakta bulunan ge­ nel ilkelere uygun bir metin dikte ediliyordu. Bu konuda darbe cia­ nışmanlar kurulunda bulunan asker kökenli üyelerin önünde anaya­ sa komisyonu taslağı dışında bir başka taslağın bulunduğunu belir­ ten bir kaynakta şu bilgiler bulunuyor; "Komisyonun hazırladığı tas­ lak Danışma Meclisi Genel Kurulu ' na indiğinde, meclisin özellikle asker kökenli bazı üyelerinin önlerinde de birer anayasa taslağı du­ ruyordu. Ama, bu taslak bir başka taslaktı. Eşref Akıncı, Adnan Orel, İ brahim Orel, İ brahim Şenocak, Ethem Ayan, Rıfat Beyazıt, Hamza Eroğlu, Fevzi Uyguner zaman zaman önlerindeki taslağa ba­ karak görüşmeler sırasında önerge hazırlıyorlar ve bunu genel kuru­ la sunuyorlardı . " (Aynı Eser. s. 1 8 1 ) Bu arada darbe danışmanlar kurulundan bazı üyelerde Süleyman Demirel ' le temas halindeydiler.

Bu "danışman"lara Demirel "Sizin önemli bir göreviniz var. Anaya­ sa yapmak. Onun için bu mem leket sizden yararlanmalı" (Aynı Eser. s. 1 75) diyordu. Anayasanın yapı! ış sürecinde bu kurumda gö­ rev yapan Yıldırım Avcı 'yı daha sonra "eınanetçi''olarak kurduğu partinin başına geçiren Demirel Eylü l anayasasının ilkeler bütünlü-

1 70

ğü ve oluşumu ile ilgili olarak sözlü bir mesaj vermiş oluyordu . Tür­ kiye' de iktidarın meşruiyet kaynaklarına ilişkin ikili yapısı içinde "seçim"le gelen politikacı "tayin" mekanizmasıyla gelen devlet po- . litikacısını bir bakıma ebed-müdded iktidar partisinin temsilcisi say­ dığından onun iktidar süreçleri içindeki yerini sorgulamaz ve doğal iktidar ortağı olarak kabul eder. Devletin mutlak gücü, hizmetin sü­ rekliliği, millet olarak güçlü bir biçimde varolmanın gerekleri gibi otoriter kalıplara göre şartlanmış "seçim" politikacısı kendisiyle or:­ tak değerleri paylaşan "darbe" politikacısı ile arasındaki ilişkiyi ve ortaklığı doğal kabul eder, ve işbirliği yapar. Bu çerçeve içinde dü­ şünüldüğünde Demirel 'in "darbenin danışmanı" kadrosunda görev alıp, darbenin anayasa ve yasalarının hazırlanmasına·katılan bir dev­ let politikacısını kurduğu partinin başına getirmesi, Türkiye' nin si­ yasi geleneği ile kişisel açıdan Demirel 'in politik evrimine uygun bir tutumdur. Darbenin danışma kurulu, diktatörlük rejimi altında "demokratik" bir anayasa hazırladıklarını savunan darbe ideologla­ rının bulunduğu tek kurum değildir. Türk- İslam sentezi çerçevesi içinde faşizmin ideolojik ve siyasi yapılanmasını yönlendiren bir başka danışman topluluğu da Aydınlar Ocağı'nda çalışmaktadır. Bu yapıyı ve siyasi gelişmelerdeki rolünü ayrı bir başlık altında incelemekte yarar var. ·

171

Aydınlar Ocağı

Aydınlar Ocağı, 1 4 Mayıs 1 970 tarihinde kuruldu. Başkanı İbra­ hi m Kafesoğlu, ikinci başkanı Süleyman Yalçın olan Ocak, o dö­ nemJe Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından da desteklenmişti.

Amacını "Türk Milletinin tarihi misyonu ve bunun manevi mirasını sahiplenmek, bu misyonun gereği olarak görüşlerini siyasi kadrolar­ daki etkili ve yetkili kişilere iletmek" olarak belirlemişti. l 970 'li yıllardan itibaren devletin çelik çekirdeğinin "danışman"lığını ya­ pan, devlet politikacıları ve akademisyenler topluluğu ndan oluşan Aydınlar Ocağı kadrosu Türk- İsHim sentezi görüşünü formüle etme­ nin yanında Necmettin Erbakan' dan Turgut Özal ' a kadar sağ yelpa­ zenin tüm önemli isimlerinin belirli sürelerle içinde yer aldığı kap­ sayıcı bir niteliğe sahiptir. Türkiye'de Türk-İ slam sentezini devlet­ ve millet varlığının varolma koşulu olarak gören bu kadrolar, 1 9751 984 arasında yoğun bir faal iyet içi nde ol muşlar, Türk sağının önemli görüş ve projeleri Ocak tarafından hazırlanmıştır. Aydınlar Ocağı " l . M.C. Hükümeti"nin kuruluşunda aktif bir rol oynamış, Ocak üyelerinin sürekli yazdığı Ortadoğu Gazetesi' de mill iyetçi partilerin komünizm tehl ikesine karşı birleşmesi için etkili bir kam­ panya yürütmüşlerdir. M. C. ' nin kuruluşunun sağlanması amacıyla 14 Ocak'lı üyesi profesör o dönemde bir çağrı yayınlamışlardır. Ay­ dınlar Ocağı önce Ocaklı bir profesörün başbakanl ığında tüm sağı birleşt irecek hükümet formülünü ortaya atmış, ancak daha sonra Demirel'in başbakanlığını savunmuştur. "Gittikçe i lerleyen 565 .000 oyu ile kudretli gençliği, yılmaz kararlılığı beraberinde vazgeçilmez

1 72

bir güç olan M.H.P. 'nin " koalisyona dahil edilmeside ayrıca isten­ miştir. (Milliyetçiler Korkmayınız Birleşiniz, Ekonomik ve Sosyal Yayınlar. s. 204). Aydınlar Ocağı, Türk-İsHim Sentezi çerçevesinde AP-MHP-MSP' nin kesişme alanında yeralmakta ancak "Türk milli­ yetçiliğinin herhangi bir partinin davası olmadığı; Türk m�lliyetçile­ rinin bütün partilerde görüşlerini hakim kılmaya çalışmaları gerekti­ ğini" etkin olduğu tüm dönemler boyunca savunmaktadır. Ebed­ müddet iktidar partisinin ve güçlü devlet idealinin yanında olan Ocak 1 975- 1 984 arasında yoğun bir anti-komünizm anlayışı içinde çalışmalarına yön vermiş ve bu bağlamda yüksek düzeyde asker-si­ vil bürokratları kaynaştırmıştır. Dev !etin çelik çekirdeğini oluşturan kadrolarla yakın "danışma bağl arı" bulunan Ocaklılar Türkiye'de milliyetçi sağın gücünü partilerin değil devletin sürekliliğinden gör­ müşler ve bu anlamda 12 Eylül darbesinin danışman kurullarında et­ kili olmuşlardır. Komünizm tehlikesini engellediği sürece MHP' nin para-militer kuruluşlarına hoşgörüyle bakan Ocak açısından MHP dahil hiçbir parti vazgeçilmez değildir. Devletin otoriter hızını ya­ vaşlatacak her türlü radikal muhalefetin engellenmesinden yana olan Ocak, M.C. Hükümetlerini ve MHP'de sol radikalizmi bastır­ maya yönelik şiddet politikalarını sonuna kadar desteklemiştir. İkti­ sadi düzen tasarımlarında statükocu , büyük sqmaye yanlısı olan bu . tutumu konusunda Ocak' ın etkili ismi S üleyman Yalçın şunları söy­ lüyor: "24 Ocak kararlarının hazırlanışı Aydınlar Ocağı 'nın ürünü­ dür. Türkiye ' nin sosyo-ekonomik çıkmazları ve çözümleri başlıklı ekonomik programı Turgut Bey hazırlamıştır. İçimizde beş ayrı otu­ rum yaptık. Sonunda bir model çıktı ve hakikaten o model fikri tat­ bik edildi."158 24 Ocak kararlarınının bir yanıyla devlet içinde eko­ nomik bürokrasiyi tümden TÜ S İAD ' ın temsil ettiği tekelli serma­ yeye devreden bir "darbe" olduğu düşünülürse bu darbede milliyet­ çi-muhafazakar, devletlü Türk-İ slam sentezi ideologları ve devlet politikacılarının işlevsel konumları oldukça netleşir. Özel teşebbüs­ cü ve serbest piyasa yanlısı Ocakcı kesimin devlet içinde gerçekle­ şen 1 2 Eybl öncesi "bürokrasi darbesi" ve 1 2 Eylül Askeri Darbesi ile gelişen süreçte devlet kadrolarının kilit noktalarını ele geçirmesi devlet içinde bulunan sol Kemalist kadro kalınt ılarının tasfiyesinide beraberinde getirmiştir. BU sürecin yönlendirilmesinde MC deney le-

1 73

ri ile de güç kazanan Ocaklılar ve büyük sermaye Kemalizmin ekie­ tik yapısı içinde bulunan otoriter söylemi faşist bir yorum içinde iyi­ · ce ön plana çıkarmışlardır. Kemalist devletçiliğin · K İT uygulamala­ rı, devletin ekonomiyi kontrol mekanizmaları türünden 1930'lu yıl­ lara özgü ekonomik-siyasal programı, bu programı temsil eden kad­ roların devletten tümden tasfiyesi ile sonuçlanmış, ancak bu arada Kemalizmin siyasi devletçilik ve devletin otoriter hızını işler hale getiren tek partili Takrir-i 'S ükuncu pratikleri Türk- İslam senteziyle kaynaştırılmıştır. Kemalizm ' in devletin "resmi ideolojisi" olma an­ lamında toplumsal akımların çeşitliliğini kucaklayamaması, bu an­ lamda 1 2 Eylül konusunda güçlü ve kalıcı bir toplumsal mutabaka­ tın oluşumunu engeleyebilirdi. Bunun bilincinde olan Aydınlar Oca­ ğı 1 2 Eylül'ün siyasi-ekonomik ve anayasal kurumlaşma sürecinde darbenin ve devletin otoriter hızını yeniden örgütlemesinin ideolojik ihtiyaçlarına uygun teorik açılımlar gerçekleştirmiştiL Bu çerçevede İslamiyeti laikliğin demokratikyöneliminin dışına çıkaran açılımlar­ la din öğesi resmi otoriter ideoloj iyle bütünleştirilmiştir. 1 2 Ey­ lül'ün koruyucu İ slam kuşağı doktrini ile geliştirilen ABD merkezli yeni Ortadoğu politikasının gereklerini de gözeten İslamcı politika Ocağın danışmanlığında askeri yönetim tarafından devletin resmi politikası olarak uygulamaya konulmuştur. Bu politikanın işleme­ sinde Atatürk'ün sıkı bir Türk milliyetçisi, şiddetli bir anti-komünist olduğu tezleri dinle birlikte 12 Eylül öncesinde yaygın sol hareketli­ lik yaşayan Türkiye ' de egemen ekonomik-siyasi blokun toplum üzerinde yeniden ideolojik hegemonya kurmasının araçları olmuş­ lardır. Bu teorik araçlarla ilgili olarak Aydınlar Ocağı'nın vurguları geçmişe dayanmaktadır. Kuruluşundan itibaren sağ iktidar bloğu ve seçmen tabanının partiler arasında bölün mesinden kaygı duyan Ocak, Türk sağının klasik tezleri ile ebed-müddet iktidar partisinin devletin kurucu ilkeleri olarak gördüğü anti-komünist, otoriter, mil­ liyetçi u nsurlarını teorik ve politik bütünlüğe ulaştırma çabası içinde olmuştur. Daha önce örneklerini gördüğümüz ve işveren kesiminde somutlanan sağı birleştirme tutumu, Ocağın devlet politikaçısı kad­ rolarının da temel kaygısıdır. AP ile MHP arasında bu anlamda güç­ lü bir köprü işlevi gören ve MC deneylerinde AP-MHP birliğini sola karşı güvence olarak algılayan Ocak, sağın temsil ettiği milliyetçi-

1 74

lik, muhafazakharlık, anti-komünizm, otoriter devlet anlayışı ideal­ lerinin 1 2 Eylül yönetiminde somutlandığını ve kurumsaliaştığını , gördüğü ölçüde klasik sağ partilerden kolaylıkla vazgeçebilmiştir.

Partiler-üstü devlet politikacıları ve danışmanlarından oluşan bu kadro teknokratik ve üst�düzey bürokrat özelliklerinin yanında ser- ' maye kesimi ilede sıkı bağlara sahiptir: Kendilerini "Devlete hizmet eden, devleti taşıyan münevverler" olarak tanımlayan ocaklılar, dev­ letin çelik çekirdeği ile her dönemde uyum içinde olmuşlardır. Parti­ lerin meşruiyetini toplumsal hareketliliği belirli sınırlar içinde tut­ maları ile bağlantılı gören ve siyasi devletçi-otoriter anlayış çerçe­ vesinde orduyu devletin ö ncelikli asli sahibi olarak kab u l eden Ocaklı anlayışa ilginç bir örnek Ocağın önemli isimlerinden İ brahim Kafesoğlu ' nun yazdıklarıdır. Kafesoğlu "Vatan müdafaasındaki fe­ dakarlığı, eşine az rastlanan kahramanlığı, deha mertebesindeki stra­ tt�jisi ve yalnız Türke has olup bazen vecd derecesine varan savaş azmi ile binlerce yıllık hayatı boyunca Türk'ün yeryüzünde 'Efendi millet' olarak devamlılığını sağlayan bir milli unsur olarak Türk Or­ dusu' ndan bahsetmektedir"159 Bu çerçeve içinde şoven, saldırgan, anti-komünist unsurları ön plana çıkanlan bir ordu-millet yaklaşımı sergilemektedir. Aydınlar Ocağı, 1 2 Eylül döneminde ordu-millet bütünlüğü yaklaşımını önplana çıkararak askeri yönetimin önemli destek temellerini pekiştirmişlerdir. Desteklerini, darbe danışma ku­ rulunda da sürdüren Ocaklılardan Şener Akyol ile Yılmaz Altuğ, Danışma Meclisi ' nde anayasa komisyonu üyesi olarak çalışmışlar­ dır. Aydınlar Ocağı' nı n yarattığı gizlilik imajı, masonik hava ve sı­ nırlı sayıda üye politikası ( 1 985 de 1 30 üye) devletin İttihat-Terakki cemiyetçiliği, tek parti dönemi kadro hareketinde ifadesini bulan güç ve otoriteye tapınmanın ocaklı danışmanlar eliyle restorasyonu gibidir. Devletin sağ siyasi doğrultuda tüm güçlerini otoriter bir hız­ la ve birlik içinde kullanması ihtiyacının anlatımı olan bu restorayon anlayışında askerlerle ocağın iletişimini güçlendiren etken Atatürk­ çülük söylemi olmuştur: Atatürk dönemi tek parti uygulamalarının otoriter hızını milli kültüre uygunluğu açısından ele alan Ocak, milli kültüre uygun olarak toplumu biçimlendirmenin tüm şiddete dayalı araçlarını meşru kabul etmektedir. Atatürkçülüğü devletin ebed­ müddet iktidar partisinin "Milli Kültürü" esas alan tesbitleri çerçc-

175

vesinde toplumu otoriter hızla düzenlenmesi bakımından yorumla­ yan Ocak 1 2 Eylül ' e bu bağlamda tarihsel ve moral meşruiyet sağla­ mıştır. Halk iradesini millet, milleti ise "milli kültürün" gereklerini belirleyen ve sürekli kılan "Kutsal Türk Devleti" ile bütünleştiren bu anlayışın darbecilerin hizmetine sunulması toplumsal tabana sa­ hip olmayan darbecilerle Ocak arasındaki bağı oldukça güçlendir­ miştir. Devletin merkezi gücüne ve orduya sıkı bağlarla bağlanmış Ocak, otoriter b�r rej i mi n ideolojik ihtiyaçlarına yanıt verecek bir yapıya sahiptir. Bu kapsam içinde "Türk-İslam Sentezi' nin 12 Ey­ lül ' de batıcılık unsurunuda içselleştirerek kurulması askeri yönetime büyük "yararlılıklar" sağlamıştır. Pratik siyasal yöneliş ve tasarımlar içinde 1 2 Eylül öncesinde MSP ile MHP arasında bölünmüş olan İs­ lamcılık ile Türk Milliyetçiliği 1 2 Eylül'de resmi ideolojinin otoriter ve faşizan statüko kalıpları ile kaynaştırılmış ve darbecilerin hizme­ tiJ1e sunulmuştur. Bürokratik-otoriter devletin sahipleri tarafından teknolojik, siyasal ve askeri ittifaklar düzleminde batıcılık anlayışı­ nın da sentezin unsuru haline getirilmesi pratik-politik işlerliğini ko­ laylaştırmıştır. Devlet otoritesinin kendi iç çelişkilerini çözerek hızı­ nı yavaşlatan parlamento, partiler, yasalar, hukuk gibi bağlardan kurtulması otoriter-faşizan yapılanma içinde senteze yolaçıcılık işle­ vi kazandırmıştır. MC Hükümetlerinden itibaren sağ siyasi strateji­ lerin geliştirilmesinde önemli katkıları bulunan Ocak 12 Eylül ' ün temel inantık örgüsünün hazırlanmasında Türk-İ slam-Batı sentezini politik stratejinin kolay uygulanabilir biçimsel kalıplarına başarıyla aktarabilmiştir. 1 980'li yıllarda, Aydınlar Ocağı tarafından düzenle­ nen İ stanbul "Kubbealtı Akademi Cemiyeti" konferanslannda geliş­ tirilen "Milli Mutabakatlar" başlığını taşıyan tezler, sentezin omur­ gasını oluşturan görüşlerin form ülasyonudur. B u konferanslarda Türkoloji Profesörü Muharrem Ergin'in "Milli Mutabakatlar" tezle­ rinin oluşumuna katkıları büyüktür. Eylül 1 984 yılında kitap haline getirilen bu konferanslar "ülkemizi 1 2 Eylül'e Getiren Sebepler ve T ürkiye Ü zerindeki Oyunlar" se minerinde "Milli Mutabakatlar" başlığı altında ve 40 maddede toplanmıştır. Aydınlar Ocağı ' nın bu konferanslarında Muharrem Ergin 12 Eylül ' e ilişkin olarak şunları söylemektedir: "Türk Tarihi açısından son 60 yılın birinci büyük ha­ disesi Atatürk hareketi, ikinci büyük hadisesi 1 2 Eylül hareketidir.

1 76

( . . . ) B irinci hadisede hareketin başında Atatürk'ün bulunması Al­ lah 'ın Türk Milleti' ne en büyük lütfu idi. İkinci hadisede de Kenan Evren 'in bulunması Allah ' ın bir lütfuduf".160 12 Eylül ' ü Türkiye'deki "özgürlük azgınlığının" bir sonucu ola­ rak gören Celal Bayar ve darbe lideri Kenan Evren'le ortak paydalar taşıyan, 1 2 Eylü l ' ün siyasi doğrultusunu ve tasarımlarını meşrulaştı· ran Ergin ' in şu görüşleride kayda değer; "Binlerce yıllık devlet ni­ zamı içinde adaleti, hakkı ve fazileti mükemmel bir şekilde yürüten ve kimseyi kimseye ezdirmeyen Türk kültüründe, köleliğin, engizis­ yonun, zulmün geçerli olduğu batıdaki gibi bir hürriyet meselesi yoktur. Devlete, otoriteye ve cemiyet nizamma karşı bir küfür ve tehdit hürriyeti halinde kalan özenti niteliğindeki hürriyet kavgası demokrasiyi zehirlemiştir. Türkiye siyasi hürriyetin yokluğundan değil, asıl bunun istismarından hürriyet elden gitti yaygarasından ıs­ tırap çekmiştir. Türkiye' nin toplumsal sınıf ve ideoloji farkına da­ yanmayan bünyesi ve şartları ideolojisiz, doktrinsiz, sağ-sol çatış­ masına dayanmayan Angio-Amerikan tipi kütle ve ekip partileri isti­ kametindedir. Buna rağmen Türkiye 'de istikrarsızlık unsuru içeren, latin tipi, en sağ uçtan en sol uca kadar sıralanan fikirler ve partiler yelpazesinin demokrasinin şartı olarak dayatılması yanlıştır. Türki­ ye, mesela A.B.D. 'de olduğu gibi, birbirine yakın iki büyük partinin yürüteceği bir demokrasiye kavuşacağı gün çok rahat edecektir. Ya­ rının Türkiye ' sinde sağcı (dinci) ve solcu (marksist) parti olmamalı, bilhassa solsuz sağduyu demokrasisi hakim olmalıdır". Muharrem Ergin, 1 2 Eylül Anayasası için "Türkiye'nin belkide en az yüzyıllık ihtiyacını karşılayan 1 982 Anayasası" tanımı kullanmaktadır. Dev­ letin restorasyon ihtiyacının bilincinde olan Ergin, otoritenin etkinli­ ğini sınırlayan ve hızını azaltan bağlardan ·kurtulmasını Takrir-i Sü­ kun ' da simgeleneo Kemalist Otoriteryanizmle özdeşleştirmekte, "Demokrasinin her yerde aynı olduğunu söyleyen klasik demokrasi-. · nin insan tabiatma ve ayrı ayrı cemiyetler gerçeğine aykırı olduğunu belirten ve disiplinli demokrasi i steyen Ergin, Ocak' ın biçimci de­ mokrasi anlayışını sadece serbest seçimler ve parlamentonun varlığı i le sınırlamaktadır. Türk- İsHim Sentezi için de İ sliimı, B rezinski Doktrini ' nin dost ülkelerde "kanun dairesinde tutulmalı " ilkesinden algıladığı belirgin olan Ergin, "Türkiye dinci olmayacak fakat da-

1 77

ima dindar kalacaktır" demektedir. Ergin' e göre "Bir huzur ve sü­ kun müessesesi olarak dinin cemiyet hayatındaki yeri büyüktür ve İ slam, Türklüğü koruyan çok önemli bir manevi silahtır". Ergin ve Aydınlar Ocağı Türkiye' de dinden beklenen işlevleri n, devletin mü­ dahale ve kontrolü ile sağlanması gerektiğini vurgulamışlardır. Bu kapsam içinde, Aydınlar Ocağı Türkiye'de dinden beklenen işlevle­ rin, devletin müdahale ve kontrolü i le sağlanması gerektiği ni vurgu­ lamışlardır. Bu kapsam içinde, Aydı nlar Ocağı 9- 1 0 Mayıs 198 1 'de "Milli Eğitim ve Din Eğ itimi" konulu bir seminer düzen leyerek "devletin zorunlu din eğitimi vermesi ve laikliğin zorunluluğu din eğitimi ile çelişen yönünün bulu nmadığı" görüşleri n i ortaya atmış­ tır. Sonuçta, ortaeğitimde zorunlu din ders i uygulaması 1982 Ana­ yasası ' nda hüküm altına alınarak yürürlüğe konmuştur. Bu doğru l­ tuda 1 983 tarihini taşıyan ve DPI tarafından hazırlanan Milli Kültür Özel ihtisas Komisyonu Raporu ' nda Atatürk ' ü n "Türk Milletinin dindar olması gerektiği doğrultusundaki" direkrifleri belirtilmiş ve 1 2 Eylül yönetimi "dinci olmayan dindar devlet" ilkesini resmileş­ tirıniştir. 1 2 Eylül darbesinin, Aydınlar Ocağı ' nın Türk- İ slam sente­ zi tasarımıyla bağdaşması resmi ideolojinin kutsal devletçi-otoriter unsurları ile eklemlenerek devlet-ordu nezdinde resmikşınesini sağ­ lamıştır. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu b�şkanı Em. General S uat İ lhan devletin resmi görüşü haline gelen Türk- İslam sentezine ilişkin olarak şunları yazmaktadır: "Türk Milleti dört asır önce asrına ismini vermiş bir büyüklükten gelmektedir. Asya bozkır medeniyetinin temsilcisidir. İ slam medeniyetinin gelişmesinde bü­ yük katkılarda bulunmuştur. Türk ve İ slam medeniyetlerinin sente­ zini gerçekleştirmiş ve bu sentez medeniyete dayalı dünyanın en uzun ömürlü ve en büyük imparatorluklarından birisinin kurucusu olmuştur. Bu imparatorluğun devlet düzenini ve yapısının üstünlü­ ğü, büyüklüğü her yeni incelemede biraz daha su yüzüne çıkmakta­ dır. Türk m il leti i kiyüze yakın devlet kurmuştur. İ stiklal Harbi, Türk- İ slam sentez meden iyetinin yücelttiği Osmanlı İ mparatorlu­ ğu ' nda bu sentez medeniyelin kendi kendisini yenileme gücünü yiti­ rip yenik düşdüğü noktadaki savaştır. İ stiklal Harbi ve inkilaplar, Türk-İ slam sentez medeniyetinin batı medeniyeti i le yeni bir senteze ulaşınası amacına yöneliktir. (Resmi İstikanıet Türk-İ slam Sentczi,

1 78

2000 Doğru 25. 1 . 1 987 s. 8 - 1 3 ) Tüm bir toplumun evrimini tarihe kendiliğindenci kutsal bir amaç yükteyerek 1 2 eylül'ün Türk- İslam­ B atı sentezini restore etme amacına bağlayan bu metafizik görüş tüm parlak ifadelere rağmen Pentagon politikalarıyla da uyum için­ dedir. B ilindiği gibi 1978 İran-İslam Devrimi ' nin ardından Resmi. Yasal islama dayanarak Sovyet tehdidi ve ABD çıkarlarına karşı ge­ lecek Radikal i slama karşı Türkiye-Suudİ Arabistan-Pakistan 'ı kap­ sayan Yeşil Kuşak projesi Pentagon tarafından formüle edildi. Bu çerçevede Türkiye hem İslamiyeti destekleyip, hem de ne bir dini müessesenin ne de müslüman uçların devlet işlerine karışmalarına izin vermeyen dinci olamayan dindar devlet eksenine oturıuldu. 1 6 1 Bu kapsam içinde d i.lşünüldüğünde resmi ideoloj inin yanında em­ peryalizmin bölgedeki siyasal ve ekonomik ç ıkarlarının örtüşmesi bakımından da Türk- İslam sentezi teorik bir dayanak oluşturmuştur.

Aslında, anti-komünizm eksenine oturan sağcı islam politikası DP döneminden itibaren ABD 'nin bölgedeki askeri siyasi çıkarları doğ­ rultusunda sürekli gündemde tutu lnıaya çalışılmıştır. 12 Mart ve 1 2 Eylül askeri darbeleri birçok başka alanda olduğu gibi 1 960 hareketi ve 1 96 1 Anayasası ' mn kazanımlarını toplumdan kazıma anlamında Bayar-Menderes dönemi uygulamalarını kaldığı yerden devam ettir­ me özelliğine sahiptirler. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra NATO ve ABD' nin islamı anti-komünist bir güç olarak konuştandırma isteği DP iktidarınlll resmi görüşü İslam la kaynaştırnıa ve açık tarikat bağ­ lanmda içeren kitlesel İ slami canlılıktan yararlanma yönündeki po­ litikasım güçlendirnıiştir. ·Bu noktadan itibaren sağ iktidarların oy deposu haline getirilen islamcı kesim, 60'lı yıllar boyunca anti-em­ peryalist nıotiflerle harekete geçen solun bastırılmasmda kullanılan bir vurucu güç haline gelmiştir. Kanlı Pazar, toplu namazlar sonrası sol kuruluşlara ve kişilere yönelik saldırılar bizzat sağ iktidarlar ta­ rafından planlanmış ve islamcılar bu doğrultuda terör aracı olarak solun üstüne saldırtılnııştır. Koyu bir Atatürkçülük ideolojisini gün­ deme getiren 12 Mart dönemi yükselen sol dalgayı kırma konusun­ da islami gücü destekiemiş ve geniş yığınları kazanma adına "din­ dar devlet" uygu lamalarını Milli Eğitim alam başta olmak üzere gündeme almıştır. Bu çerçeve içinde toplumda sol akınılar ve mark­ s �st eğilimlerin güçlenınesini önlemek bakımından "milli ve manevi

1 79

değerler ile örf ve adetleri" güçlendirmenin gerekli olduğuna karar verilmiş, bunun için en etkili önleminde imam-hatip okullarını lise haline getirmek olduğu vurgulanmıştır. Bu politikaya uygun olarak Tevhid-i Tedrisat Kanun� ' nu n işlerliğine son veril ın iş ve islami bil­ giler okutan bu okulların lise sayılması ve üniversiteye girme hakla­ rının düzenlenmesi ile Türkiye ikili eğitim-öğretim yapısına gerile­ tilmiştir. 1 2 Eylül darbesi sonrasında resmi devlet politikası haline getirilen Türk-İ slam Sentezi 1 2 Mart' ın din politikasının oldukça yetkin biçimde sürdürülmesi ve devletin ideolojik hegemonyasını tekrar kurmasının teorik aracıdır. Bu sentezin ideolojik vurguları ile değişmeyen bir toplum yapısı ve otoritçr bir siyasal rejimi temel _ alan darbeciler kim tarafından ve nasıl sapıanacağı belli olmayan "milli kültür" kavramına dayanarak toplumsal yaşamın ve siyasal kurumların düzenlenmesi konusunda meşruiyet duygusu ile hareket etmişlerdir. Aydınlar Ocağı bu noktada darbecilerin büyük desteği olarak, Türkiye'de iktidarın meşruluk kaynağını milli kültüre bağla­ mış, oy çoğunluğunu elde etse bile milli kültür politikasını kabul et­ meyen iktidarın meşru olmayacağını vurgulamıştır. Sentezciler top­ lumun büyük çoğunluğu tarafından bile oy çoğunluğu ile meşru bi­ çimde değiştirilemeyecek bir milli kültür tanımı yapmışlardır. B u milli kültür tanımının arka planında Türkiye 'de ordunun v e giderek emperyalizmle güçlü bağları olan tekellerin ve siyaset planlaması yapan devlet politikaçılarının siyasal iradelerinin bulunduğu açıktır.

Bu siyasal iradeyi Tükiye ' nin lanetli siyasi mirası ile sentezleyen Ocakcılar devlet içinde ciddi bir kadrolaşmaya gitmişlerdir. Bu kad­ rolaşmanın niteliğine ilişkin şu bilgiler tamamlayı'cı olacaktır: Ey­ lül darbesinin sonrasında Aydınlar Ocağı 'nın başkanlığını da yap­ mış olan Salih Tuğ İ .Ü . i lahiyat Fakültesi Dekanı, muteber üye Ah­ met Somer Ankara Ü n. de, Ü mit Akkoyunlu Erzurum Atatürk Ü n.

Dekan, Ayhan Songar-Leyla Ebruz ve Zeynep Korkmaz TRT Yöne­ tim Kurulu Üyesi oldular. Ocak çevresiyle oldukça iyi ilişkileri olan Tarık Somer Ankara Ü n. Rektörlüğü ' ne, Erol Cansel Rektör yar­ dımcılığına getirildiler. Bu arada ocak çevresinden olan ve Türk-İs­ lam sentezinin doktriner savunucusu olan akadeınisyenlerin üniver­ site içindeki üssü durumuna getirilen Türk İ nkılap Tarihi Enstitüsü­ nü de ele almak gerekir. 20.7. 1 982 tarihinde Milli Güvenlik Konse-

1 80

yi 'nin çıkardığı bir yasa ile "Atatürk ilke ve İ nkılaplarını araştırmak ve bu konuları üniversite öğrencilerine anlatacak öğretim üyesi ye. tiştirmek amacıyla" kurulan enstitünün ilk genel müdürlüğüne ülkü­ cü yayın organl;mnın konuk yazarlarından Pof. Dr. Aydın Taneri atandı. Taneri ' nden sonra bu göreve 1 944 Türkçülük-Turancılık da-. vası sanıklarından Türkistanlı Prof. Zeki Yelidi Togan ' ın, daha son­ ra Aydınlar Ocağ ı ' nın ilk genel başkanı İ brahim Kafesoğl u ' nun asistanı olan, MHP'nin 1 977 seçimlerinde Adana'dan milletvekilli­ ğine aday gösterdiği Mustafa Kafalı getirildi. Bu arada ülkücü cami­ anın ünlü isimlerinden B ahaeddin Öge! ve Rafet İnanç da Türk İ n.

To. Ens. Yönetim Kurulu üyeliklerine atandılar. Bu enstitüde kur­ may subaylara da doktora yapılması imkanı tanındı. Ayrıca enstitü üyesi ocaklı ülkücü devlet politikacılarına Milli Güvenlik Kuruluna danışmanlık statüsü sağlandı. 1 970 yılında kurulan Aydınlar Ocağı · Türkiye 'de geçerli mülkiyet rejimi ve dünya kapitalist sistemi ile eklemlenen sosyo-ekonomik formasyonun siyasi omurgası olan bü­ yük sağ federasyonun bölünmesine devletlü kesimin tcpkisidir. Te­ kelli sermayenin orta sınıflada mesafeyi açması ve bu bağlamda keskinleşen çelişkilerin sermaye fraksiyonlarını çeşitli sağ partiler içinde bölünmeye uğratması, bu sınıfsal-toplumsal ayrışma temelin­ de ciddi bir ideolojik hegemonya ve politik irade krizi yarattı. Top­ lumsal muhalefeti derinliğine olmasa da yaygınlığına kucaklayan sol (eylem li sol) hareketlilik devletin kuruluş ilkelerinde bulunan "uç" siyasi ve askeri eylemsellik ile bunun enternasyonal olabilecek bağlarının tehlike kurgusu ile birleşince "devletin şahlanıp, düşman­ larını ezmesi "gündeme getirildi. Gündemin belirlenmesinde ebed­ müddet iktidar partisinin en büyük desteği masonik bir kapalılık içinde örgütlenmiş, dış politik merkezlerle ve büyük sermaye ile bağlantılı siyaset planlaması yapan devlet içinde de örgütlü kurullar­ dı. Bu kurulların açığa çıkmış örneklerinden Aydınlar Ocağı 'nın ni­ teliğini 1 2 Eylül ' le bağlantıları içinde kavramak Türkiye'nin gerçek siyasetinin kimler tarafından, nasıl, hangi yöntem ve ilkelerle belir­ lendiğinin zengin bir örneğini teşkil etmektedir.

Gencay Şaylan 'ın "E lamiyet ve Siyaset" adlı çalışmasında "Tür­ kiye 'nin 'Opus Dei' si" olarak nitelendirdiği Aydınlar Ocağının res­ mi ideolojinin biçimlenmesinde oynadığı rolün onu "Opus Dei"nin

·

181

büyük gücüne ulaştırmaya yeterli olmayacağı açıktır. Ancak Türki­ ye'nin "Opus Deisi" anlayış ve kurumlaşmasını örneğin Tİ SK, TÜ­ S İAD, Aydınlar Ocağı ve istihbarat kuruluşlannın kesişme alanında yöntemsel bir açıklık aracı olarak görmek sanırız çok yararlı olacak­ tır. Opus Dei nedir? Değerli bir çalışmanın bilgileri: Opus Dei (tam adıyla Sociedad Sacerdotal de la Santa Cruz de Opus Dei), 1 928 yı­ lında İs panya'da Katalik bir rahip tarafından kurulan bir örgüttür.

Opus Dei, Latince Tanrının Yapıtı demektir. Dört düzeyli üyelik hi­ yerarşisinin alt basamağındakiler hariç, diğer üyelerin bağlılık ve gizlilik andı içmeleri gerekliydi. Üyeliğe seçkin ve önderlik niteliği­ ne sahip kişiler kabul edilir. Zaten Opus Dei üyeliği başlıbaşına bir seçkinlik, üstünlük nedeni olarak algılanmaktadır. 1 950 yılında Pa­ pa tarafmdan resmen onaylanması, Opus Dei ' nin saygınlığıyla bir­ likte seçkinci ve masonik,yapısını pekiştirdi. Örgüt, kadrolaşmada­ elbette yönetici çekirdek dışında-büyük mülk sahipleri ve siyasetçi­ lerden çok; her alanda uzman, teknokrat unsurlara ağırlık vermeye yönelmişti. İspanya İç savaşı ' ndan sonra üniversiteleriri yönetimin­ de etkin bir konum elele ederek özellikle yurt dışı burs, doktora vs. imkanların kullanımını yönlendirmeleri, bu stratejiye büyük yarar sağladı. Sonraki aşamada örgüt bizzat orta ve yüksek öğretim ku­ rumları ve yurtları açarak eğitim sektöründeki denetimini kurumlaş­ tırdı. 1 950' lerin ortalarından itibaren, artık iletişimelen sanayi ve teknolojiye, kamu yönetimine kadar hemen her alanda, iyi yetişmiş genç "parlak" kadroların önemli bir bölümü, Opus Dei üyesiydi. Ör­ güt böylelikle hem devlet üzerindeki etkinliğini, hem de. "partiler üstü" bir görünürole saygınlığını geliştirdi. Bu yapı, Opus Dei ' nin kökenindeki Katalik muhafazakarlığı temelli otoriter faşizan ideolo­ jinin; siyaseti dışlayan (apolitik), teknokratik pozitivist bir söylemle ve ahiakla rötüşlanmasını beraberinde getirdi. Bu söylem, kendisini siyasi tercihlerle ve terimieric değil, "nesnel" bilimsel mesleki ge­ rekliliklerle ifade ederek otoritenin tartışılmazlığını "sağduyulu" bir şekilde dayatmaya elverişliydi.

Opus Dei' nin gerçekleştirdiği kadrolaşma ve ürettiği ideoloji, Franco Faşizmi ' nin 1 950' lerdeki bunalımından kaynaklanan ihti­ yaçlarıyla örtüştü. Franko rej imi, büyük toprak sahiplerinden burju­ vazinin değ işik fraksiyonl arına, kiliseye ve orduya uzanan geniş

1 82

yelpazeli anti-komünist ittifaka dayanıyordu. İç savaş sonrasından itibaren, bu ittifakın ortak paydasını oluşturacak bir iktisadi-siyasi program ve ideolojik söylem üretmekte zorlanmış; giderek bir tem­ siliyet ve hegemonya bunalımına düşmüştü. 1 956 yazında bunalı­ mın dip noktasında, sanayi burjuvazisinin tercihleri ve IMF'nin bu­ nunla uyarlı önerileri doğrultusunda yeni bir iktisadi program uygu­ lamaya konuldu. Bu program, esas oyarak "ihracata yönelik sanayi­ leşme" ve "enflasyonla birlikte büyüme" önceliklerine dayanıyordu.

Opus Dei bu programın saptanmasının, yürütülmesinin ve meşrulaş­ tırılmasının baş aktörü olarak devreye girdi. Programı yürütecek olar hükümetin kilit bakanlıklarında, Opus Dei üyesi teknokratlar yer aldılar. Opus Dei teknokratlarının, demokratikleşmeyi milli gelir hesaplarına indirgeyen, her türli: siyasal toplumsal talebin karşılan­ m asını sorumlusunun-uzmanının "nesnel" bilgisine-yetkisine terk etmeyi vaazeden yaklaşımları, resmi ideolojiye nüfuz etti. 1 950'le­ rin ikinci yarısından itibaren Franko rejminin çöküşüne dek temel politikaların belirlenmesinde ve bütün hükümetlerde Opus Dei, "perde arkası" denemeyecek kadar belirgin rol oynadı. 1 974' de İ s­ panya Hükümetinin 19 bakanından lO'u Opus Dei üyesiyde. Opus Dei, eğitim sektöründen sonra iletişim sektörüne, ardından sanayi, ticaret ve bankacılığa el attı. S ahip o.lduğu veya denetiediği büyük holdinglerle, firmalada büyük bir güç haline geldi. Bu güç iktisadi olarak da yoğundu. 1 982 'de İ spanya'da iktidara gelen (sosyal de­ mokrat nitelikli) S osyalist Parti, sahiden iktidar olabilmek için ordu ve kilise ile birlikte Opus Dei ile mücadele vermek zorunda kaldı ( ... ). Örgüt, Portekiz'de ve Latin Amerika ülkelerinde de örgütlene­ rek, bütün diktatörlük rejimlerine kadro, danışmanlık, para yardımı ve ideolojik destek sağlayan büytik bir güç odağı olmuştu. CIA ile "akademik" görünümlü sıkı işbirliğini kurumlaştırdı. Papalık, kato­ lik muhafazakarlık için oluşturduğu dayanağın yanında, güçlü anti­ komünist misyonu nedeniyle açık destek verdiği Opus Dei ' nin sta­ tüsünü 1 98 2 ' de yükselterek, örgüt önderine, tarikat başkanlarına mahsus "piskopos" ünvanını bahşetti. 162 Türkiye'de bulunan Opus Dei ' nin önemli güç odaklarından yal­ nızca birini oluşturan Ocaklı akademisyenler 12 Eylül ' ü II. Türk rö­ nesansı olarak değerlendirdiler. Milli kültürü, "kültür, bir milletin

1 83

her şeyden önce milli güvenlik meselesidir" [Milli Mutabakatlar s.

33] biçiminde yorumlayan Muharrem Ergin, Milli Güvenlik Strate­ jisi 'ne uygun bir kültür kuramını formüle etti. Milli Güvenlik Dev­ leti doktrininin gerekleri doğrultusunda Ergin' e göre "Bir daha ele geçmeyebilecek olan 1 2 Eylül fırsatı" iyi değerlendirilmelidir. 1 2 Eylül öncesindeki "çöküş"ün nedeni olarak, milli devlet olmanın şartlarının yerine getirilmemesi, yani milli kültür politikasının gü­ dülmemiş olmasını gösteren Ergin, milli güvenlik doktrini-milli kül­ tür bileşimi içinde tam bir Takrir-i Sükun özlemini ortaya koymak­ tadır. Pentagon kökenli anti-komünist doktrinleri devletin kuruluş il­ keleri arasında bulunan "sol alternatifi" ortadan kaldırma geleneği ile birleştiren bu milli kültür anlayışının asr-ı saadet devrini Ergin şöyle açıklamaktadır: Türkiye'de siyasi huzurun tam olduğu Atatürk devri ve 1 93 8- 1 945 arası devre. Atatürk'ü en büyük Türk milliyetçi­ si ve milli kültürcüsü olarak tanımlayan Muharrem Ergin, onu hü­ manist beynelminelci gösteren kozmopolit münevverlere karşı çık­ maktadır. Türkiye 'de yanlış demokrasi uygulandığını ileri süren Er­ gin' e göre doğru demokrasi "milli irade (?) demek, milli irade ise milli kültür demektir". 1 2 Eylü l ' ü n milli kültüre dönüş hamlesini başlatmasını darbenin meşruluk gerekçesi olarak gören Ergin, Pen­ tagon kaynaklı, Takrir-i Sükun özlemli 1 2 Eylülcü "milli kültür" rö­ nesansının u luslararası boyutunu da "Yanlış demokrasiye müdahale edip Türkiye' nin çökerek Ortadoğu 'daki hassas dengenin bozulması ve hür dünyanın komünist dünya karşısındaki dayanma stratejisinin altüst olmasının engellenmesi" olarak görmektedir. Milli kültür odaklı ve milli güvenlik doktrini ile çerçevelenmiş, Pentagon ' u n "seçmeli caydırıcılık" formülünü sol hareketi bastırmada ilke edin­ miş 1 2 Eylül ' ün danışmanı Türk-İslam sentezcileri, disiplinli ve otoriter bir toplumun nasıl kurulacağını temel sorun olarak ele aldı­ lar. Toplumsal sınıfların mevcut statükonun değişmezliğini kabulle­ necekleri, aydınların ve emekçr sınıfların mümkün olduğu kadar az talepte bulunacağı, herkesin toplumsal konumuna rıza gösterip bunu değiştirme konusunda umut taşımayacağı bir toplum modeli ve siya­ si sistem bu soruya verilen cevabın özünü oluşturdu . Her türlü top­ lumsal muhalefeti ortadan kaldırmaya yönelen 1 2 Eylül darbesinin otoriter ve faşizan toplum düzenini kuruıniaştırma konusunda çizdi-

1 84

ği siyasi hat üzerinde Türk-İ slam sentezi açıkça siyasi bir program olarak uygulandı. Ü niversiteler, YÖK, TRT, Atatürk Yüksek Kuru­ lu gibi ideolojik devlet aygıtları, Aydınlar Ocağı ve sentezcilerin kontrolüne bırakıldı. Güçlü devletle bütünleşen total toplum anlayışı askeri yönetim tarafından "milli kültür kılıfıyla halka zorla kabul ettirildi". 1 2 Eylül yönetimi, Türk-lslam sentezi kurulurken sentezin Türk tarafına Atatürk ve Atatürkçülüğü yerleştirdi. Başlıca 5 yıllık kalkınma planı ile ilgili ihtisas komisyonu raporunun 5 1 7. sayfasın­ da yeralan görüşler bu noktada oldukça aydınlatıcıdır: "Atatürk, milletin cehaletten kurtulması için uğraşmıştır, ama dininden ve ah­ lakından uzaklaşmamıştır. Türk milleti dindar olmalıdır. Türk mille­ ti mütesaviyen dinini öğrenmelidir. Dinini öğrenmek için tek bir ye­ re muhtaçtır, orası da mekteptir demiştir. Bunun için Tevhid-i Ted­ risat Kanunu çıkartıp, herkesin aynı öğretimden geçmesini istemiştir. .. Bu kanuna ve direktiflere dayanan Milli Güvenlik Konseyi din ve ahlak derslerini bu sebeple mecburi hale getirmiştir". Bu rapor Türk-İ slam sentezini devletin resmi görüşü haline getiren darbecile­ rin hangi görüşlerle hareket ettikleri konusunda oldukça ilginç veri­ ler sunmaktadır: "Herşeyden önce dinin sadece bir vicdan meselesi olduğu ve vicdanlarda hapsedilerek ferdi davranışlarda ve toplum hayatında hiçbir yankısmın olmadığı fikri isabetli değildir ... Bir ta­ kım dini emir ve kuralların canlı bir şekilde. yaşanmakta olması, di­ nin toplumdan ayrı tutulamayacağını göstermektedir". Dini toplum­ sal yaşamın düzenlenmesinde temel unsur haline getiren sentezci görüşün bir adım sonra siyasi sistemin düzenlenmesini dinsel esas­ lara dayandırmayı bir eğilim haline getirme manevrasını şimdilik saklı tuttuğu devletin bu çok önemli raporundan anlaşılmaktadır.

1 983 yazında DPT tarafından yayınlanan bu belgenin hazırlandığı makamın adı ile Milli Kültür Özel ihtisas Komisyonu raporu olması Türk Opus Dei ' sinin devletle içiçe geçmiş niteliğini, görülerinin devletteki ağırlığını simgelemektedir. 1 2 Eylül darbesinin kurumsal kazanımlarını zorba bir biçimde hukuki kalıplara döken 1 982 Ana­ yasası 'nın 24. maddesi "din ve ahlak eğitimi ve öğretimi devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü v.ı;- ahlak öğretimi ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer almaktadır" hükmünü getirerek laik aydınlanmacılığa milli eği-

·

·

·

1 85

tirnin kapılarını tamamıyla kapatmıştır.

Eğitimin bir bütün olarak milli güvenlik doktrini çerçevesinde düzenlenmesi Ocaklı kesimin "kutsal devlet" görevlerinde n en başta geleniydi. Bu amaçla, Atatürk i lke ve inkılapları ile ülkemizin stra­ tejik kaderine bağlı tehdit konularının" işlenmesi karara bağlandı.

Türk Opus Dei ' sinin istihbarat bağlantıları konusunda açık verdiği alanlardan biri de budur. Zira, "tehdit konuları seminerler, paneller, konferanstarla işlenirken, MİT, Emniyet Genel Müdürlüğü, Genel Kurmay i stihbarat Başkanlığı ile işbirliği yapılacağı belirlenmiştir.

Bu çerçevede yüksek öğretim gençliğinin milli değerler, hedefler ve Atatürk ilkeleri yolundan sapmalarına sebep olabilecek ideolojik tehditleri belirleyecek, karşı önlemleri gösterecek ve sürekli görev yapacak bir "kurul" görevlendiriterek Türk Opus Dei 'si eşliğinde gizli istihbarat örgütleri üniversiteye bir daha çıkınamacasına yer­ leştirildi. Devletin resmi ideoloj isini Türk-islam sentezinin verile­ riyle güçlendiren sentezciler üniversite ve istihbarat kuruluşları ile kolkola yerieşirken üniversite içinde büyük bir tasfiye süreci yaşan­ mış, 2000 kadar öğretim üyesinin işine son verilmiştir. Türk-İslam sentezcileri 1 2 Eylül 'ün devletle içiçe geçme imkanını sağlayan ide­ olojik yapılanmalar sürecinde sağ parti tabanları karşısında 1980 ön­ cesi taşımak durumunda oldukları tüm sivil ve bazen muhalif görü­ nüm taşıyan süslerinden de soyunınuşlar, devletlü, istihbaratçı ve devlet siyaset planlayıcısı rollerini hakkıyla oynamışlardır. Türk- İs­ lam sentezinin devlet içindeki uygulayıcıları, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ile A. Ü . ' ne bağlı Atatürk İ lke ve İnkılapları Ensti­ tü.si.i oldular. Sürekli olarak bir generalin başkan lığında yapılan Ata­ türk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu tartışmal arı büyük bir gizl i lik kaydı ile yayınlanmamıştır. Kurul toplantılarında sentezin Kürtler'le ilgili yanı da ele alınmış ve soru nun çözümü, Türk-İslam sentezinin milli kültürün özünü oluşturan içeriğinin Kürtlere kabul ettirilmesi ve bu konuda dinden yararlanılmasına bağlamıştır. Kurulun toplan­ tılarında ileri sürülen görüş ve önerilerle ilgili olarak açığa çıkan bil­ giler önemli ipuçları içermektedir. Kurul toplantılarının birinde kü­ çük risaleler halinde hazırlanacak kitapların Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde dağıtılması gündeme getirilmiş ve dağıtılacak kitap konusunda kurul üyelerinden biri şunu önermiştir; "Bahis ko-

1 86

nusu h alk kitabı için Prof. Dr. merhu m İ brahim Kafesoğlu ' nun Türk- İslam Sentezi adı ile basılan eserinin seçilmesinin uygun ola­ cağını düşünüyorum." Örgütçülüğün geçerliliğine inanan bir başka üye TRT ve Diyanet İşleri B aşkanlığı' ndan yararlanılmasını öner­ miş ve "Yeri gelmişken yazmadan edemeyeceğim. Tek başına ikti­ sadi imkanları sağlamakla bölücülük önlenemez. İ ktisadi faaliyeti kültürle beslemek lazımdır. Bu konuda da belli illerde görevlendiri­ lecek insan unsuru birinci planda gelir. Vali , kaymakam, nahiye mü• dürü, müftü, imam-hatip, vaiz, Türkçe ve edebiyat öğretmenlerini mutlaka özel bir şekilde seçmek gerekir. Bu konuda kanunun yük­ sek kuruma verdiği yetkiye dayanarak ilgili bakanlada işbirliği yap­ mak ve yukarıda saydığım görevlileri seçmek gerekir" demiştir.

Görüldüğü gibi Devlet personel kanununa tabi görevliler için b a- . zı (özel) kıstaslar aranrnaktadır. Devletin kültür politikasının üreti­ mini üstlenen kurulun bazı yelkilere dayanarak doğrudan bakantarla işbirliği yapması ve belirli nitelikler taşıyan görevlileri seçme duru­ munda olması kurulun kültür politikasını belirleme, siyaset planla­ ması yanında aktif istihbarat görevleri olduğunuda ortaya koymak­ tadır. Ocaklı kesimin ve diğer Türk- İslam sentezcilerinin ordu tem­ silcileri ile birlikte çalıştıkları kurul (kültürel savaşın politika ve kadrolarını belirleyen yarı gizli bir daire) gibidir. Kurulun görüşme­ lerinde ortaya çıkan bir başka öneride devletin Kürt politikasının kültürel boyutunu özetlemektedir. (Biz ne kadar vatandaşlarımızı Türk kabul etsek de onlar kendilerini bizden saymıyorlar. O zaman .

Müslümanlık fikrinden hareket edebiliriz. Bunun laikliğe aykırı bir tarafı yoktur. Zümre ve guruplara göre hitap etmek gerekecektir.

Bazende onların Türk olduğunu anlatacak Tarihi gerçekler aramalı­ yız) Bu arada gündeme getirilen bir öneri TRT' de bu gün GAP programlarının yürürlüğe konulduğu düşünüldüğünde kurumun dev­ let içinde siyaset planlaması açsından güçlü konumuna bir karinedir.

Arzu edilen .hedefe varmada zaman kazandırıcı faktör TV'dir. Bu araçtan her nedense yeterince yararlanılmamaktadır. i kinci bir kanal açılması veya hususi paket programlara dayalı sabah ve akşam saat­ lerini içine alan yayınların yapılması gerekir. Türkiye ' nin bütünlüğü meselesinde ikinci kanalın maliyeti üzerinde durmayı sağduyu ile bağdaştıramıyorum. B unu ilgililere ısrarla tekrarlamaktan yanayım.

1 87

Bizim kanunumuzun 6/b maddesi gereğince bunu hayati nitelikli çerçeve içinde değerlendirip, tatbikini şiddetle talep etme hakkımız vardır." Kurumun hayati nitelikte gördüğü milli kültürle ilgili konu­ ların propaganda edilmesinde askeri darbenin propaganda bakanlığı yetkileri ile donatıldığı görülüyor. Türk-İ slam sentezcilerinin önem­ li merkezlerinden olan kurumun, sentezin politik işlerlik kazanma­ sında oldukça incelikli ve klasik istihbaratçı yöntemlerini kullandığı kuruma görüş bildiren bir üyenin şu uyarısından da anlaşılmaktadır: "Bu kitapların ilmi ölçüler içinde hazırlanması gerektiğinde hiç kimsenin şüphesi yoktur. ancak dikkat edilmesi gereken en önemli hususun bunların belli bölgeler için hazırlandığı intibaının verilme­ mesi olduğunu sanıyorum", (Eylül İ mparatorluğu, Erbil Tuşalp, s.

329 .. .332) Milli güvenlik doktrinine dayalı milli kültür anlayışının teorik ve pratik amaç ve araçlarını geliştirmekle görevli Yüksek Ku­ rum, yapısal açıdan birer kururolaşmış kültür unsuru kabul edilen din, ahlak, hukuk, ekonomi, politika, basın-yayın ve kitap konula­ rında politika üretme, istihbarat toplama, kadro oluşturma yetkileri -ile donatılmıştı. 1 2 Eylül ' le en üst düzeyde kaynaşan Ocaklılar bu tip kurum ların vazgeçilmez üyeleri oldular. B u üst düzey bağiantıyı ocağın ileri gelenlerinden Prof. ,S ü leyman Yalçın şöyle anlatıyor: " ı 975 - ı 980 arasınd;:. oldukça etkili faaliyet yapan Aydınlar Ocağı, hayatta insanı cemiyet içinde izah eden bir çaba, tarih içinde Türkle­ rin müslüman olmasından sonraki oluşumun bir neticesidir. 1 2 Ey­ lül' le birlikte, Necdet Üruğ Paşa l . Ordu komutanıydı, daha önce­ den temaslarımız vardı, severiz, sayarız, bizim görüşlerimizi payla­ şan bir insandı. Gördüler ki Türkiye'de, Türk devletine ve milletine yabancılaşmış bir grup insan var ( ... ) Milliyetçi bir zemine oturmak ihtiyacını hissettiler. Fakat o devrede YÖK geldi, üniversiteleri yok etti adeta. Ama solun, marksizmin şerı·inden kaçmak için işin başına milliyetçi-muhafazakar insanlar getirmeye çalıştılar. Pek çok dekan, rektör bu gruptan insanlar oldu" 1 ""' Türk Opus Dei 'si içinde general­ lerin de aktif olduğu ve teorisyenlerin görüşlerini siyasi pratikte ge­ çerli kılmaya çalıştıkları açıkça görülüyor. ı 2 Eylül darbecilerinin milliyetçi zemine oturdukları, üniversiteyi solculardan . temizleyerek m i lliyetçi-m u h afazakarlara teslim ettikleri, dekan ve rektörlerin Türk-İ slam sentezcileri oldukları Süleyman Yalçın tarafından belir-

1 88

tilmektedir. Sağ federasyonun partilerarası dağılmışlığından kaygı duyan milliyetçi-muhafazakar, kutsal devlet ve otorite yanlısı sağ entelijansiya partilerin tasfiyesini devletin bekası açısından zorunlu görerek darbeye bu konuda da en büyük desteği vermişlerdir. Bunu ikame etmek için toplumsal dayanaklarını güçlendirme adına sen­ tezcilerin çabalarıyla yetkin bir uygulama kazanan islamcı dalga ha­ yatın her alanına ağırlığını darbe sonrasında eskisinden daha büyük bir güç ve örgütlülükle koymuştur. Bu güç ve örgütlülükle ilgili ola­ rak Gencay Şaylan ' ın İslamiyet ve Siyaset adlı çalışmasından özet bilgiler aktarmak darbenin şeriatçı içeriğini aydınlatmak açısından yararlı olacaktır. Adı geçen çalışmanın verilerine göre; " 1 980 önce­ sinde genellikle sol akımların ve örgütlenmenin etkin olduğu OD­ TÜ , Boğaziçi, İTÜ , A. Ü . S iyasal B i lgiler Fak. gibi seçkin kuruluş­ larda ha]en örgütlü ve ortada gözüken tek siyasi hareket islamcı lar­ dır." İmam-hatip lisesi kökenli gençlerle, islamcı hareketin sözü edi­ len kuruluşlarda ve diğer yüksek öğretim kurumlarında etkinliğini arttırmakta olduğu gözlemlenebilmektedir. S iyasi morali oldukça yüksek bulunan akımların "gelecek bizimdir" inancına sahip olduğu görülmektedir. Prof. Dr. Onur Kumbaracıbaşı'nın yaptığı bir araştır­ ınanın sonuçlarına görede ı 2 Eyl ü l darbesinden sonra islamın önemli bir gelişme gösterdiği varsayımı doğrulanmakta olup, ı 98 1 l 986 arasında dinsel bağlılığın arttığı ifade eden kesimlerin özellik­ leri "gelecek biziındir" umudunun dayanaklarını ortaya koymakta­ dır. Dinsel bağlılığın son beş yıl içinde arttığını belirterek görüş bil­ direnierin mesleklere göre dağılımı: Bir mesleği olamayanlar : %2 1 .7 İ şçiler : % ı2 Memurlar : %30. 1 Serbest meslek : %6. ı : %20.5 Öğrenci : %9.6 Esnaf ve zanaatkar Devlet kurumları içinde eğitim gören ve çalışan memurlar ile öğ­ rencilerin islama dönüş hareketinde başı çekmesi çarpıcı bir olgu­ dur. Devletin Türk-İslam sentezini resmi görüş haline getirmesi so­ nucunda islamcı kadrolaşma güçlendiği gibi yüksek öğretim kuruın­ larının imam-hatipiere açılması buradaki islamcı oluşumları yoğun-

1 89

laştırmış görünmektedir. Belirleyici olan bu kişilerin bireysel bir vecd ve mistik tasarım sonucu islama bağlanmalan değil devletin is­ lamcı akımlara güç kazandıran dindarlık siyasetidir. 12 Eylül sonra­ sında tarikat örgütlenmesi daha da güçlenmiş, Suudi sermayesi tara­ fından finanse edilen, mali açıdan büyük kaynaklara sahip vakıflar ortaya çıkmıştır. Türkiye ' de bulunan 57.000 civarında camii, 374 imam-hatip okulu ve 6000 civarında Kur'an Kursu, Nakşibendiler, Nurcular, S üleymancılar, B ahailer, Kadiriler, Rıfailer, Asyacılar, Işıkçılar, Fethu llahçılar, Hizbullahçılar i le ilişkileri içinde düşünül­ düğünde devletin Diyanet İşleri bütçe ve kadrosunda somutlanan � uazzam din desteği yanında h lami örgütlenmenin gücüne hiçbir itirazı olmadığını göstermektedir. Bu boyutta bir örgütlenmeye veri­ len destek devletin baş örtü yasağı türünden göstermelik çıkışlarıyla gündem dışında tutulamayacak kadar önemlidir. İslamcı etkinliğin büyük bir yayın bolluğu içinde gelişmesi ve 1 980 sonrasında adeta bir dergi ve kitap patlaması yaşaması, hakkında "beraat" karari ve­ rilmiş 1 33.000 kitabı sosyalist klasikler olduğu için önce "tutukla­ yan" sonra yakan sıkıyönetim uygulamaları ile birlikte düşünülmeli­ dir. İ slam, İcmal, Tavır, Girişim gibi islamcı akımın sözcüsü konu­ munda bulunan dergilerin satış rakamlan bu yayınların içeriklerini . belirleyen şeriatçı görüşlerle birlikte düşünüldüğünde islamcıların politik etkinliğinin sözde laik Türkiye 'de ne kadar büyük olduğu görülmektedir. Bu yayınlar arasında bulunan İ slam dergisinin tirajı 1 1 5.000 civarında olup islamcı yayınların gücünü ve yaygınlığını simgeleyen listeye şunları da eklemek mümkiin; İ cmal-Kadirilere yakın bir dergi olup tirajı 70.000 civarında; Sur-Nurculara yakın ve sadece abonelere dağıtılan aylık dergi tirajı 20.000, Mektup, Altıno­ luk, Aile ve Kadın gibi Nakşibendilere yakın üç derginin toplam ti­ rajlan ise 1 1 5 .000 dolayındadır. Ayrıca islamcı akımlara sempati ile bakan Milli Gazete, Zaman, Türkiye, Yeni Nesil türünden 4 Gaze­ tenin ort;ılama günlük tirajı 2 1 3 .000 civarında bulunmaktadır. Bu yayın imkanları, devletteki kadroları, üniversitelerdeki örgütlülüğü yanında tarikatların özellikle DP döneminde açığa çıkan siyasi et­ kinlikleri 12 Eylül döneminde ve Eylül yönetiminin sürdürücüsü ANAP zamanında zirveye çıkmıştır. Örneğin Nakşibendilerin Türk siyasal yaşamını belirleyen faktörlerden biri olduğunu · artık kimse

1 90

tartışmaya bile gerek duymamaktadır. Türk-İslam sentezinin düşün-

. sel ve siyasal düzlemde islama evrilmesi kaçınılmaz bir olgu olarak kendini dayatmıştır. Bu olgunun

1 2 Eylül partileri düzeyinde yansı•

malarını Şaylan ' ın kitabında yeralan bilgilere göre eski bir MSP yo­

neticisi şu biçimde vurgulamaktadır: "Türkiye'de bir tarikat üzerine oturmayan ya da o yönde gayret göstermeyen sağcı parti yoktur"167 İslamcı akımların sağ partilere ilişkin destekleri hakkında başka bir

kaynak ise şu bilgileri içeriyor: "Yeni Nesil ile Yeni Asya Çevreleri DYP ' c ilik-Demirelcilik yarışı içinde, gözü devlete sadık mürnin kadrolar yetiştirmekten başka bir şey görmeyen Fettullah Hoca .Şu

an doğal olarak ANAP'cı, politika yapmayı kendilerine zarar gel­ memesi için en güçlü sağ partiyle iyi geçinmek olarak gören Süley­ ,

ITlancılar, Adıyaman Dergahı gibi yapılanmalarda ANAP ile iyi ge-çiniyorlar. Başta Erenköy Dergahı ' nın İstanbul Kolu olmak üzere, bir dizi küçük gelenekçi cemaat ANAP'a yalnız oy değil, kadro da veriyorlar."168

1 2 Eylül 'ün Türk-İslam sentezine dayalı, milli güven­

lik doktrini çerçevesinde geliştirilen ve istihbarat kuruluşlan-ordu­ Aydınlar Ocağı-sağcılaştırılan üniversite eksenine oturtuian ve so­ lun politik, ideolojik, toplumsal etkinliğini kırmaya yönelik islamcı­ şeriatçı politikası toplumla devlet arasındaki bağda tarikatiara örgüt­ sel meşruiyet tanı.mıştı�. Her türlü demokratik ara kurum ve örgütsel oluşumu solcuların kullanabileceği sapiantısıyl a redd�den devlet, toplumu tarikatlar, islamcı akımlar, islamcı eğitim kurumları, büyük

1 2 Eylül 'le 1 2 Eylül parti­

bir din adamları topluluğu ile kontrol altında tutmayı birlikte temel politikalarından biri haline getirmiştir.

lerinin kuruluş sürecinde bu politikanın sonuçlarını çarpıcı bir bi- · çimde ortaya koyan ve muhafazakar parti lideri Mehmet Pamak'ın "destek" talebine Türkiye' deki Süleymancıların lideri Kemal Ka­ çar ' ın verdiği cevabı içeren simgesel tutum şöyledir: "Bizim Türki­ ye çapında müesseselerimiz var, bunların varlıklarını idame etmek_ için iktidara yakın olmak zorundayız. Kimi oy bakımından destekle- . yeceğimiz

5 Kasım ' da belli olur. B ize şu anda e n yakın görünen

Özal, onu desteklerneyi düşünüyoruz,"169 Son derece monolitik ve ­ hiyerarşik bir yapıya sahip ve Türkiye genelinde

1 600 erkek ve 300

kız Kuran kursu çerçevesinde örgütlenen Süleymanciların bu kurs­ larının kapasitesi

1 00.000 kişi olup, esas birim olan tekke ya da der-

191

gahlarda yer alanlar b u sayıya dahil değildir. Ayrıca 7. 1 0. 1983 tarihi itibarıyla 904 demekte örgütlenen kurs ve okul talebelerine yardım dernekleri federasyonunun herbirinin bir yurt açtığı düşünülürse bu yurtlara 90.000 civarında öğrencinin devam ettiği görülecektir. 1 2 Eylül sonrasında tüm Süleymancı yurtlarında Kenan Evren köşeleri açıldığı da Ayet ve Slogan isimli eserin 1 33. sayfasmda yer almıştır.

B ugün yalnızca Almanya'da i SO 'yi aşkın camiinin Süleymancıların kontrolünde olduğu biliniyor. Bu kadar yaygın ve güçlü bir örgüt­ lenmeye sahip S ülcymancıların Türkiye' deki islamcı akımlardan yalnızca birni temsil etmesi gerçeği ile birlikte darbenin toplumun diğer örgütlenme düzlemlerdeki bastırıcı ve yokediciliğine bakmak­ ta yarar var: 1 2 Eylül darbesi İzmir S ıkıyönetim komutanlığı emriy­ le sadece İ zmir 'de 589 dernek kapattı . Kapatılan derneklerden bazı­ ları: Torbalı Kasaplar Derneği, Ödemiş Patates Ekicileri, Fidancılar ve Pamukçular Der., Sağırları Koruma Der., Fakir Hastalara Yartım Der. ını TMMOB ' nin genelkurul toplantısında solcu aviayacağını dü­ şünen askeri yönetim, toplantıya katılacak dekgelerin isimleri, iş­ yerleri, oturma adreslerini istemiştir. Ankara Emniyet Müdürlüğü Siyasi Şube Müdürünün imzasını içeren yazıda bu bilgilerin veril­ ınesinden sonra "Genel kurulunuzun yapılıp yapılmayacağı ayrıca bqdirile.cektir" uyarısı yeralmıştır. Türkiye B arolar B irl.iği Adalet Bakanlığına, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Bayındırlık ...

Bakanlığına, Türk Tabipler Birliği Sağlık Sosyal Yardım Bakanlığına bağlanırken, islamcı akımlarda yayınların yanı sıra vakıf, dernek, kurs patlaması da yaşanıyordu. Toplum ile devlet arasında bulunan m uhalif ara yapıların ortadan kaldırıldığı bu süreçte kendini " İslam Dindarlığı" çizgisinde ifade etmek zorunda bırakılan Türkiye toplu­ ınu n u 1 2 Eylül yönetimi her türlü aydınlanmacı ve eşitlikçi insani değerlerden "izole" ediyordu. İ slamcı akımların açık desteklerine gelince; örneğin, Feuullahçılara yakın olan nurcu gruplardan Türki­ ye Ö ğretmenler Vakfı' nın dergisi Sızıntı, 12 Eylül ' e desteğini şöyle ifade ediyordu: "Her milletin tarihinde asker tepe bir varlıktır ( . . . ) Bir de anadan doğına asker-ınillet vardır. O asker doğar, askerlik türkülerinden ninniler dinler ve asker olarak ölür. Aşıktır askerliğe, serhad boylarına, akına ve kavgaya . . . Onun süngüsü yüz defa iniiti­ mizi dindirdi ve ateşiınize su serpti. Yakın tarihimizde dahi kaç defa

1 92

onda rrıazinin tebessüm eden çehresini ve yıldırımlaşan celadefirii gördük. .. Eğer atik davranıp da yıllardan beri hazırlanan karanlık ernellerin önüne geçmeseydi, bütün bir millet olarak inkisar içinde ağlamadan başka çaremiz kalmayacaktır. Tuğa selam, sancağa se­ lam ve ölçülerimiz içinde onu tutan yüce başa binlerce selam ... " 1 7 1 S ızıntı başyazannın Çağ ve Nesil adı altında birleştirdiği yazıların­ dan birinde 12 Eylül darbesi için Düşmanı kıskıvrak yakalama ve zaferdir. içtimai bünyenin, harici bir kısım eraciften temizlenme, arındırılına ve aslına irca zaferi ... Ü midimizin tükendiği yerde, hızır gibi imdadımıza yetişen mehmeçiğe, istihalerin son kertesine vara­ bilmesi dileğimizi arzediyoruz." (s. 9) demektedir. Çeşitli islami akımların bu türden görüşlerini içeren örnekleri çağaltmak müm­ kün, 1 2 Mart ve 1 2 Eylül askeri darbelerine islam kesimi birkaç marjinal çizgisi dışında tümüyle destek verdi. Darbelerin geniş kit- . !eler nezdinde meşrulaştınlmasının propagandasını yaptı ve anti-ko­ münizm temelinde oluşturulan her türlü sol akımı yok etmeye karar­ lı askeri darbelerin toplumda gerçekleştirdiği otoriter disiplinin sür­ dürücüsü oldu. B u otoriter disiplinin faşizan renklerinin şeriatçı is­ lam tarafından da benimsenmesi konusunda Ahmet Güner ve Hakkı Karadeniz' in Milliyet Gazetesi' nde yayınlanan "Türkiye 'de Mezhep ve Tarikatlar" başlıklı çalışmalarının 17.5 . 1 986 tarihli bölümü Sü­ leymancıların bir toplantısından yola çıkarak yapılan çok ilginç ipuçları içermektedir: 1- Gifç ve yaygınlık: Yurdun dört bir yanında bini aşkın kurs binası, buralarda barınan en azından yüzbin genç, yurtdışındaki 2 1 5 islam kültür merkezi. 2- Yasallık ve modernlik: Yasalara göre kurulmuş dernekler ve basma açık genel kurul; ülke­ nin önde gelen isimlerinin kutlama telgrafları, öte yandan herkesin kravatlı olması. 3- Disiplin ve itaat: Zamanında başlayıp biten bir toplantı, hep birlikte alkışlayan, ayağa kalkan beşbin kişilik bir kala­ balık, Kemal Kaçar'a katıksız bir itaat ve saygı. Kaçar' ı n tekbir el işaretiyle alkışiarın duruvermesi . . . Türk- İslam sentezi doğrultusunda toplumsal muhalefeti durdurma ve solu etkisiz kılınada otoriter ve dindar devletle islamcı kesimin ana akımları devletle birçok noktada içiçe geçmiş, bu doğrultuda islami özelliklerini korumakla birlikte bir çoğu devletin kitleleri hizaya çekmesinde otorite ve disiplinin toplumsal aracıları olarak faşizan yapıya sahip örgütlenmeler içine

1 93

g i rm işl erd i r. B u n oktadan Türk-İs l a m sentezi çerçev esinde solu ön- . lcmcyc yön e l i k t ü m hareket leri " m i l l i k ü l t ür"ün korunması kapsa­ nı/nda değerl e n d i r i l e n Ocak l ı kes i m i n ü n l ü i s m i Muharrem Erg i n ' i n fa� i z m i a n t i - k om ü n i st i ş l e v aç ısından o l u m layan görüşleri n i akt ar­ mak i s l a m c ı kesim ide kucaklayan po l i t i k m isyona ı ş ı k t u ı ar n i ı c l i k­ tcdir. Erg i n ' c göre "Faşi zmclc b i r cli ktatörlükl ü r. . . Faşizm de siy asi hürr i yet yok t u r . Fakat ferdi m ü l k i y e t ve sosyo-k ü l t ü re l h ü rriyct k ik­ t i sad i h ü rriyet vard ı r. Bu bakı nıdan faş i zm eski nı u l l ak i ycı idare l eri­ n i n hanedana daya nmayan ve t ahakkü m ü daha m u t lak olan modern bir şe k l i g i b i d i r. S ı nı f m ücadelesine asla i m ka n vermez ve kom ü n i z­ m i n en aın a n s ı 1. düşma n ı d ı r . Y a l n ı z faş i z m d i r k i b u l u nd u ğ u yerele kom ün izm k e s i n o l arak ortadan kaldırı l ı r. .. Faş izm b i rçok yerele s ı rf k o m ü n i z m t e h l ikesine karş ı koymak üzere işbaş ı n a geçer. Dolayı­ sıyla faş i z m i davet eden m ü h i ın sebep koın ü n iznı d i r. Kom ü n i s t l e r s ı n ı f m ücade l e s i n e i m kan vermeyen idareye faş izm derler, fakat bu tarif d oğru değ i l d i r v e faş i z m i n k om ü n istçe t ar i fi d i r. Halbuki fa­ ş i z m , c v v e l ccdc t e mas e t t i ğ i m i z g i bi komü n iz m i n d iktatör l ü ğ ü n ü n ve z u l nı ü n ü n yan ı nd a ç o c u k oyuncağı

kalır."172 1 2 Ey l ü l darbesi ko­

� u l ları nda t c k e l l i sermay e n i n ç ı karl arı na u yg u n merkeziye t ç i , olor i ­ ler, m i l i t a risı ve ş o v e n y ö n l e r i Türk - İslam sentezi çerçevesinde g l o­ bal b i r t o p l u m ve s i yaset projesine dönüştürülen "sağ federasyon", islami g ü ç l e r i n a n t i -kom ü n is t ideoloj i leri v e düze n içi bağları y l a ve kadroları y l a b ü t ü n leşerek A B D emperya l i z m i yörü ngesine "di ndar dev l e t ' ' a n l a y ı ş ı ilc o t u ru rken resmi k ü l t ürün l i k sözde

ayd ı n lanın acılık,

m a l i s t yi.i k lcrin tasfi ye s i

cilasını

oluşt uran l a i k ­

k lcrikal geleneğe karşı o l ına g i b i s o l k e ­

s ağl and ı . B u tasfiye l a i k dev let i l l üzyon una

bağ l ı kadro l a r ı n dcvlcııcn d ı ş lanması i l c b i rl i kte gelişı i. Top l u m u n b i l i m s e l yöntem lere dayal ı ve i n san l ı ğ ı n ortak aydınlanma m i rası i l c b ü t ü nlenen d i ya l e k t i k ak ı l c ı l ı ğa t ü m üyle kapat ı lınası l a i k l i ğ i n zaten

zay ı f olan

k ü l t ü re l ve sosyal t e m e l leri n i çözd ü . Dev let in görü nür yü­

içi b o ş a l t ı l m ı ş b i r kura l l a r v e kurumlar m a n zu mesine dönüş­ l i i rii l e n l a i k l i k son göst eris i n i t i raj i -komik b i ç i mde başörtü yasağ ı y l a ziinde

yapt ı .

Top l u m u n çağdaş değerlerde n , yani eşi t l i kç i l i k temel i n de öz­

g ü r l ü k a n l a y ı ş ı n d a n d e m o k ra t i k v e b i l i ms e l değe rl e rd e n " i zo l e " e d i l d i ğ i b i r ortamda l a i k l ik hemen hemen t ü m varl ık ko�u l ları n ı y i ­ t i rd i . Top l u msal örg ü t le n m e n i n k i ş i sel otorit er bağlar i<;ercıı tarikat,

194

islami vakıf kuran kursu, dergah örgütlenmelerinin akıldışı ve hiye­ yarşik yapısına bağlandığı 1 2 Eylül koşulları, dini örgütlenmeler ile kadrolaşmalar dışındakilere yaşam hakkı tanımadı ve bu örgütsüzlü­ ğü sürekli kılacak siyasal, hukuki mekanizmalar oluşturdu. Hükü­ mete gelmek bir yana parti vasfını kazanmak için bile olsa islamcı güç odaklarının her türlü desteğinden yararlanmayı zaten geleneğin­ de taşıyan sağ federasyon özellikle ANAP döneminde karşılıklı ya­ rar esasları doğrultusunda islamcı akımı devletin yanısıra tekelci sermaye ile de kaynaştırdı. Bu süreçte eklektik bir yapı olmanın es­ nekliğini taşıyan Türk- İslam sentezine önemli misyonlar yüklenme­ sinin yanında, iyice "sopa" çekilen toplumun önüne "havuç" olarak devletin toplumsal alandaki total uzantıları olan islamcı örgüt ve şe­ riatçı çözümler konuldu. Anlatılan bu süreçte Aydınlar Ocağı ve S İ ­ SAV (Siyasal ve Sosyal Araştırmalar Vakfı) türünden Opus Dei ör­ gütlerin kesişme noktasında yeralan yapıların Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu türünden "gizli" çalışmalar yapan istihbarat yetki­ lerine sahip kuruluşların, Milli Güvenlik Konseyine danışmanlık statüsü ile bağlı ve adının içerdiği "masum" bilimsel anlam dışında görevleri olan Atatürk i lke ve İnkılapları Enstitüsü türünden kuru­ luşların konumlarını irdelemeye çalıştık. Tüm bu kurumlar içiçe geçmiş olup tek bir hedefe, statükonun ve mülkiyet rejiminin inisi-. yatör ve garantörü olan "kutsal devletin" güçlendirilmesi ve ezici bir otoriter hıza kavuşturulması hedefine doğru seferber olmuşlardır.

Bu kurum, anlayış, siyaset ve yönelişlerin doktriner ve resmi ifadesi Türk-İ slam sentezi uygulamadaki ifadesi ise devletin tüm demokra­ tik oluşumları eşitlikçi değer ve örgütlenmeleri "her türlü sol akım" temelinde bastırmaya yönelik büyük şiddet politikasıdır. B iriken şiddetin sonuçları itibarıyla topluma, ideolojik kanallada yansıtıl­ ması devletin restore edildiği 12 Eylül sürecinde ve sonrasında ala­ bildiğince kurumlaşmıştır. B u kurumlaşma 12 Eylü l döneminde devlet terörü-bunun meşrulaştırılması için propaganda-devlet terö­ rünün ve propagandanın birikimlerinin resmi kültüre aktarılması döngüsünde gerçekleştirilmiş, 12 Eylül'ün yarattığı şiddet fırtınası­ da eylül öncesindeki terörizm gerekçesine bağlanarak haklı gösteril­ meye çalışılmıştır.

195

G_azi Mahallesi Raporu (Insan Hakları Derneği)

1 2.3. 1 995 günü saat 20.45'de Gaziosmanpaşa ilçesi Gazi Mahal­ lesi 'nde 4 kahvehane ile 1 pastane kimliği belirsiz kişilerce tarandı.

Olayda 2 kişi öldü, çok sayıda kişi yaralandı. Gazi Mahallesi halkı, kahveterin taranmasından bir, bir-buçuk saat sonra kitleşelleşerek Gazi Polis Karakolu ' na doğru yürüyüşe başladı. Gazi Polis Karako­ lu polis panzerleri, çevik kuvvet ve uiun namlulu silahlarla donatıl­ mış sivil ekipler tarafından çembere alınmış durumdaydı. Sayıları yaklaşık olarak 3 bin kişiyi bulan topluluk polisin havaya ateş açma­ sı üzerine geri dönerek Cemevi'ne doğru yürüyüşe geçti. Toplulu­ ğun dönüş yolu üzerinde bulunan bir taksi durağı ile bazı işyerleri ve kahvehal}e bu arada tahrip edildi. Cemevi önünde biraraya gelen halk olaya nas.ıl tepki gösterilmesi gerektiğini tartışmaya başladı.

Halkın genel eğilimi Gazi Karakolu 'nda yaşanan daha önceki işken­ ce ve işkencede ölüm olayları ile karakolun MHP yandaşı tutumu nedeniyle protestonun polise yönelik olması doğrultusundaydı. Bu sırada Gazi halkıyla dayanışma için 300 kişilik bir topluluk Ceme­ vi'ne geldi.

13 Mart saat 1 .30'da gece yarısı Gazi Karakolu'na doğru tekrar yürüyüşe başlandı. Bu yürüyüş esnasında bazı dükkanıarın camları küçük yaşta göstericiler tarafından kırıldı. Halkın içinden pek çok kişi bu tür cam kırma ve işyerierini tahrip eylemlerini önlemek için gayret göstermelerine rağmen eylemleri önleyemediler. Gazi Kara­ kolu'na yaklaşan halk panzerlerle karşılandı. Bu arada slogan atıl­ maya başlandı. Polis herhangi bir uyarıda bulunmadan havaya ateş

1 96

H avaya ateş açılmasına rağmen dağılmayan halk protestolarını sü rdürdü ve polisi taşlamaya başladı. Polis panzerleri halkın üzerine su s ı karke n panzerk hareket eden polisler halkı copladılar. Halkın d a ğ ı n ı k bi ç i m de kaçmaya başladığı esnada tek t ck k u rş u n sesleri ile v u nı laıı bazı k i ş i ler in haykırışiarı d u y u l d u . Dağı lan halktan geriye iki ö l ü ve çok sayıda yaralı kaldı. Yaralıların birkısmında kurşun, çoğu n l uk la cop d a r he ler i sonucu oluşan yaralar vardı. Cemevine çe­ k i l e n topl u l u k burada bckleıneye baş l ad ı . Saat 4.30 soraları nda polis p a n zcr i Cemevi yakı n l arına kadar geldi ve Cemev i önü nde toplanan kalaba l ı ğ ı n üzer i n e ateş açtı. Bu s a l d ırıda biri olay yerinde, d i ğeri yol d<t iki yurttaş hayat ı n ı kaybetti. Ayrıca çok sayıda kişi yaralanır­ ken H�tcı B e k t aş K ü lt ü r ü n ü Ta n ı t m a Derneğ i ' ne d e mcrın i l er isabet açt ı .

,

etti .

1 3 Mart Pazartesi sabahı Cemevi ve Hacı Bektaş - ı Vel i Kült ürü­

n ü Tan ı t ma Derneği

önünde toplanan

Polis Karako­ slo­ Dörtyol durağına ge l i nd i ğ in de sa­ h a l k tekrar Gazi

l u ' n a doğru "Kat i l Pol is", "Katil Dev let'', " K at i l le r K a ra ko l d a

g<ınl ar ı

yıları

atarak

yak laşık

yürümeye başladı.

"

20 b i n i b u l <ın topluluk, panzer, çevik k u vvet ve asker­

barik�ı t ı y l a karşı lancl ı . Bu sırada g ü v e n l i k

g üç ler i havaya

Araları nda yaş l ı lar ve çocuk ların da b u l u nduğu t op l u l u k

açtılar. dağ ı l ınad ı

ateş

.

Çevik k uvvete mensup polisler, polis b ari kat ın ı n sol t arafında b u l u ­ nan o k u l u n ara sok a ğ ı n d a n g i r i p h a l k ı kuşatarak dağıt mak istedi ler.

B u n u farkeden bir grup genç polisleri t aşlamaya başlad ı . Çev i k kuv­ vet mensubu p o l i s ler, sivil po l i s ler ve olay yerinde bu l u n an binalar­ da ıncvzilenen bazı göre v l i l e r n i şan al arak i n sanları n üzerine at e ş açt ı l ar. Polisin ateşiyle ölen ve yaralanan lar oldu. Yara l ı lardan bazı­ l arı olay y er i n de 20-30 k i ş i l i k ı•ol i s gruplan t arafından dövi.il d ü lcr.

Dövü lcııkr ara s ı n d a 7 1 yaş ında (Musa Çimen) bir yurttaş da var.

Poli s l <ı rarından ay ağından vurulan b u k i ş i n i n akciğer zarı t ahri p ol- . m u ş . Çok sayıda res m i polis tarafından " V u ru n , bu Alevi lerin kök ü kazı nsın " elen i l erek yara l ı olduğu h a l de döv ü lm ü ş . Daha sonra Ce­ ıncvi ö n ü n e çekilen h a l k burada bekleıncyc başlad ı . Panzerleri sa- · balı yapılan saldırıdan sonra geriye çeken po l i s l e h a l k ı n aras ı n a as­ kerler ycrleşt i riidi . Üç-dört s<ia t l i k b i r bekleme süresi içinele Alevi dernek tcınsi I c i l eri cenazeleri n Cemevi ' ne geleceği n i anons ederek h a l k ı n orada toplanmasını i s t ed i l er. Halk bu çağrı üzerine Cemevi

1 97

önünde toplandı. Bu arada bekleyen topluluğun sayısında bir m iktar azalma görülürken askerler panzerlerin gerisine çekildiler. Panzerler ileri geri hareket etmeye başladı. Çevik kuvvet polisleri panzerlerin arkasında biriktiler. Panzerden duyulan siren sesiyle birlikte doğru­ dan halkin üzerine polisler tarafından ateş açıldı. Halk, polisin bu saldırısına taşlarla karşılık verdi. Özellikle barikatın sağ tarafında ara sokaklarda sıkışan insanların üzerine sivil ve resmi görevliler ta­ rafından ni şan alınarak ateş açıldı. Ana cadde üzerinde panzer iler­ lerken, sokak aralarında sivil ve resmi görevliler kovaladıkları in­ sanların üzerine ateş ettiler. Polisin kalabalığın kaçtığı yönlere doğ­ nı ateş açması, yakaladıklarını cop ve demir çubuklada dövmesi ölü ve yaralı sayısını arttırdı.

Saat 1 5 .30- ı 6 arası meydana gelen olaylarda ve öncesinde Top­ lum Dispanseri dışında hiçbir sağlık kuruluşu yarahiara yardıın et­ mediler. Bazı klinik ve eczaneler olaylar esnasında kapalı kalırken, balta dışarelan gelen ambulansların görev yapması polis tarafından engellendi.

Gazi Mahallesi' nde meydana gelen olaylarla ilgili gelişmeler ana hatlarıyla bu b içimele cereyan etmiştir. Polis, siyasi iktidar, sağlık hizmetleri, basın ve halkın tepkisi anlamında ayrıntılandırılarak di­ ğer hususlar da aşağıdg s �;�nulmuştur. ,.

Polisin Tutumu; Gazi Paşa karakolu konusunda halkın uzun zamandan beridir yo­ ğun şikayetleri bulunmaktadır. Gaziosmanpaşa karakolunda Emni­ yet Müdürü olarak görev yapan Mehmethan Tokuş 25 Ağustos 1 975 tarihinele Kemal Köksal ve Mehmet Karakaya'ya işkence yaptığı gerekçesiyle Kırşehir Asliye Ceza Mahkemesi' nde yargılanmış, 2 Kasım 1 8 82 tarihinde 2.5 ay hapis ve "memuriyetten men" ile ceza­ landırılmıştır. ı 987- ı 991 yılları arasında SHP Artvin Milletvekili olarak görev yapan Ayhan Arifağaoğlu, Tokuş için "kendi görüşün­ den olmayan herkesi düşman olarak görürdii. GOP olaylarından sonra onun ismini görünce işin bu kadar büyüdüğüne hiç şaşırma­ dım" demiştir. Arif Ağaoğ l u , Mehmet han Tokuş ' u kafatasçı bir MHP' li olarak nitelendirmiştir. Sekiz ay önce simitçi bir yurttaşın gözaltına alı narak Gazi Paşa Karakolu ' nda ölmesi, siyasi pol isin

1 98

kahvetere sık sık baskın yapması, karakol ile MHP ve ülkücü kuru­ luşların sıkı ilişkileri, Cemre Tesisleri olarak bilinen ve Alevi bir yurttaşın işlettiği turistik tesislerin Milli Gençlik Vakfı'na devredil­ rnek üzere Gazi Paşa Emniyet Müdürlüğü tarafından devamlı bas­ kına uğratılması, 2 Temmuz Sivas olaylarınan sonra mahalle genç­ lerinin sık sık gözaltına alınmaları ve gözaltına alınan gençlerin ilçe emniyet müdürlükleri arasında polis araçlarıyla dolaştırılarak gözaltı sürelerinin uzatılması, ağır işkence görmeleri, muhbirlik yapmaları için dövülmeleri bu yaygın şikayetlerden bazılarıdır.

Olay gecesi saat 4.30'dan sonra halkın üzerine ateş açıldığı esna­ da ilÇe emniyet müdürünün "33 22 müdürüm Cemevi' nden ve yan sokaklardan ekiplerimize yaylım ateşi açıldı" anonsu duyulmuş, bu anonstan sonra oldukça uzun bir süre polis telsizlerinden herhangi bir anons duyulmamış, daha sonra 155 Polis İmdat'tan gelen bir ih­ bara göre İsmet Paşa Caddesi' nde 8-10 kişinin yerde yattığı merkez­ den anons edilmiştir. Ancak bölgede bulunan ekipler bu anonsa da cevap vermemişlerdir.

1 3 Mart 1 995 günü Haseki 'ye gönderilen ve aldıkları cop darbe­ leriyle beyin travması geçiren çok sayıda yurttaş ile kurşun yarası olan yurttaşlar burada sivil polisler tarafından karşılanmışlar, tedavi­ leri engellenmiş ve gözaltına alınmak istenınişlerdir. Haseki'de bu­ lunan yaralılardan Burhanettin Koç aynı gün saat 1 8.00'de polis ta­ rafından gözaltına alınmak istenmiş, İHD'li avukatların müdahale­ siyle gözaltı gerçekleşmemiştir. Ayrıca, . Okmeydanı SSK Hastane­ si'nde tedavi gören yaralılardan Cefer Kılıç ve Rıza Akyürek adlı yurttaşlar da 1 4.3. 1 995 tarihinde şuurlarının yerinde olmadığı esna- . da vücutlarında kurşun yaraları bulunurken polisçe ifadeleri alınmış; polisler ifade alırken hastaların yanına gelen hemşireleri kovmuştur.

Tutanaklara adı geçen kişilerin bizzat kendilerini suçlayıcı ifadeler yerleştirilmiş, Cafer Kılıç'a ifadesi okutulmadan zorla imzalatılmış.

Rıza Akyürek de sırtında kurşunla rontgen çekimi için kolunda se­ rumlarla beklerken, ifadesini imzalamak zorunda bırakılmıştır. Bu arada polisten davacı olmaları durumunda ifadelerinin Gazi Paşa Karakolu ' nda alınacağı söylenmiştir. Tüm bu işlemler yapılırken yaralıların yanında hekim bulunmamış, polisler hastane yönetimin­ den izin almamışlardır.

1 99

Morgda bulunan ölüler üzerinde yapılan tetkiklerde kurşun yara­ lannın yanında çok sayıda ekimoza da rastlanmıştır. Örneğin Zey­ nep Poyraz'ın vücudunda kalbinde bulunan kurşun yarasının hari­ cinde dövüldüğünü gösteren çok sayıda morluk bulunmaktadır. Di­ lek Sevinç'te de morgda yapılan incelemede kurşun yarası dışında çok sayıda morluğa rastlanmıştır. Dilek Sevinç'in kardeşlerinden bi­ ri çenesinden kurşun yarası almış, abiasının cesedi üzerine kapanan diğer kardeşi polisler tarafından dövülmüş, beyin travması teşhisi ile yoğun bakıma alınmıştır. İHD heyetine yaralı ve ölü yakınları tara­ fından verilen bilgilerde polisin ölüleri tekmelediği, yaralıların kala­ balık polis grupları tarafından dövüldüğü belirtilmiştir. Ayrıca, ölü ve yaralı yakınları yaralanıp yere düşenlerden büyük bir kısmının polis tarafından dövülerek öldürüldüğünü söylemişlerdir. Olaylar esnasında polisin saldırısı sonucunda yaralanan çok sayıda vatandaş ve yakınlarından bazılarının verdiği bilgiler şöyledir; "Olayın panigine kapılan halkın arasında bulunan eşim Rafet Dere de kahvehanede bulunan yaralı komşu ve vatandaşara yardım­ cı olduğu sırada, güvenlik ve emniyet mensupları tarafından darbe alarak her iki kolu da kırılmıştır." (Eşi Sebahat Dere) "Ben 1 3.3. 1 995 günü 1 2- 1 3.30 sıralarından Gazi Mahallesi ' nde polisin halkın üzerine ateş açması sonucu kolurodan vuruldum."

(Hıfsullah Kıpçak) "Gazi Mahallesi olaylarında polisin halka açtığı ateş sonucunda oğlum olan Murat Bilgili kurşun yarası alarak yaralandı. Ameliyatı yarım bırakılmış olarak polis ve gazetecilerin haskılarına dayanama­ yarak oğlumu hastaneden çıkarıp eve getirmek zorunda kaldım."

(Annesi Gülşen Bilgili) Beyin kemiklerinde ciddi zedelenmeler olan Murat Bilgili polisler tarafından bir buçuk saat sorgulanmış, bunun üzerine annesi tarafından hastaneden çıkarılmıştır. Basının verdiği haberler üzerine babası da MiT tarafından sorguya alınmıştır.

"Kardeşim Ali Lale 13 Mart 1 995 Pazartesi günü GOP Gazi Ma­ hallesi olayında polisin açtığı ateş sonucu yaralanmıştır." (Ağabeyi Süleyman Lale) "Oğlum Sinan İğit Gazi Mahallesi olaylarında kafasından kur­ şunlandı. Halen Haseki Hastanesi beyin cerrahide yatmaktadır."

(Babası Hüseyin İğit)

200

"Oğlum Deniz Aslan Gazi Mahallesi'nde polisin açtığı ateş so­ nucu ayağında kurşun yarası ve dayak atıması, kulağın yırtılması, kafasının yarılmasına sebep olunmuştur." (Asuman Aslan) "Oğlum Ali Lale 1 3 Mart 1 995 Pazartesi günü GOP Gazi Ma­ hallesindeki olayda polisin açtığı ateş sonucu sağ kolundan giren kurşun akciğerine saplanmıştır." (Annesi Yeter La le) Bu beyanların yanısıra SDP İstanbul İl Başkanı Uğur Cankoçak basına yaptığı açıklamada şunları söylemiştir. "Tepede helikopter, öııclc panzerler, arkada ise polis. Helikopter tepeden yönlendiriyor, panzerler yürüyor. polisler ele ateş ediyorlardı. Ara sokakların birin­ de, biraz yüksekçe bir yerden seyrediyordum. O sırada yürüyen po­ lislerin arka sırasından üç polis ayrıldı. Bir sokağa girel iler ve t aban­ ca sesleri duydum . "Eyvah öldürüyorlar" diye bağırdılar. Polisler, ara sokaktan çıkıp tekrar sıraya girdiler. O sokağa koştuk. Gerçek­ ten 25 yaşlannda bir kişi yerele yatıyordu . . . Gencin kalbi durmuştu.

Masaj yapıp 1 O dakika uğraşarak adrenalin yaparak genci hayata cluncl i.irdüler. O sırada doktor sedye istedi. Seeiye kanlar içindeydi.

K a n l a r yerlere aktı. 1 228 n u m a ra l ı sokaktı bu." (Cumhu riyet 1 5 Ma rt 1 995) B u a rad a olayların geliştiği 1 5 Mar t gecesi saat 00.25 sıra la rında Cemevi 'nin üst t ara fı ndan 5 dakika süreyle taciz ateşi açılmış ve " Kahrol s u n PKK" sloganları duyulmuştur. Taciz ateşini takiben saat 1 . 30 sıralarında panzerler tekrar harekete geçmiş ve barikatı aşama­ mışlardır. Bu olaylar esnasında Cemevi ' ne ateş açıldığı Gazi Mahal­ lesi olaylarını izleyen ve Gazi Mahallesinden olan Av. Muharrem SarıgLil tarafından da cloğrulanmıştır. Sarıgül'e göre valinin "İki tu­ zak önledik. Cemevi 'ne patlayıcı taşıdılar. En büyük tuzak Ceme­ vi'ne ateş açılmasını sağlamaktı , bunu başaramadılar." açıklaması gerçeklerden uzaktır. Bu açıklamaya cevaben Av. Sarıgül, "Valinin iddiası halkın Cemevi 'ı1e ateş açılmasını provake etmesi savına da­ y anıyo r. Bu doğru değil. Bunu polisin yapmasına gerek yok k i . Hal­ kın böy l e bir provakasyon niyeti olsa kendi içinden ateş aç a rdı . İkincisi polis zaten bunu yapm ıştır. Polis zaten Cemevi 'ne ateş açtı.

Size an l at t ığım olaylar bu yüzelen çıktı." (Mil liyet, 19 M art 1 995) Bu arada olayları iz l e y e n basın mensuplarından Meydan m u lıa­ birleri +!asan Y ı l d ı rı nı i le İhsan Aykın, Hacer Yıldırım (Söz Dergisi

20 1

muhabiri) bir grup polisin coplu ve tekmeli saldırısı sonucu yarala­ narak tedavi altına alındılar. (Meydan, 14 Mart Salı) Polisin tutumu­ na ilişkin olarak Zübeyde Hanı m Mahalle muhtarına vekalet eden Turan Ergi n ' in açıklaınaları şöyle: "Kahvesi taranan Şevket arkada­ şımız durumu polise bildiriyor. Kahveler ı aranıyor. 20 dakika sürey­ le ateş ediliyor. 13u insanlar durumu bildiriyor, karakoldan hiçbir ce­ vap gelmiyor. .. Karakota gidip ele haklı tepkilerini dile getirenlere karakoldan ters cevaplar verildi." Ergin açıklamasında "özellikle PTI binasının önündeki kırm ızı arabamn yanında bir polis oturmuş ı 6- 17 yaşılarında bir çocuğu hedef alarak ateş ediyordu. Bcı1iın bil­ diğim havaya ate� edildiği zaman martılar vurulur." eliyor. ( ı 6 Mart, Milliyet) Yaralılardan 13inali Rcçher sırtından vurulm uş, akciğerinele ha­ len nıcrıni buunuyor. Açıklaınalarında "Polisin açtığı ateş üzerine bir inşaata sığındı ın . İ nşaatın ikinci katına çıkt ığıın cla. ellerinde uzun namlultı silalılar olan kişiler gördüm. Kendimi ikinci kattan aşağı attım. S ırtımdan vuruldum. ·· diyor. Ayrıca otopsilerde öldürü­ lenleri n yarısından fazlası n ın sırtından vurulduğu öğreni l m iştir.

Gazi olaylarında yaralanan yurttaşlardan bazıları yaralı oldukları halele pol is tarafından göz:ıltın a alınmış ve karakollarda işkenceye maruz kalmışlarclır. Örneğin olaylarda yaralanan. Orhan Moroğlu yaralı olduğu halde günü gözaltına alınmış, Küçükköy karakolu ta­ rafından raporuna cl konulmuş, kötü muameleyc maruz kalelıktan sonra da serbest bırakılmıştır.

H üseyin ve Gül izar Aktan. Her ikisi de kafatasından yaralı.

1 9.3. 1 995 tarihi it ibarıyla Gü lizar Aktan ' ın beyin tomografisi çekil­ mcmiş, bu durum Tabip Odası hekimleri tarafından tespit edilmiştir.

Hüseyin Aktan ' ı yaralı haliyle pazaıtesı günü Şehremini ve Fındık­ zade Karakolu 'nda tutmuşlar, elinden ve kafasından yaralı bu kişi­ nin Gazi Mahallesi 'nde dövülcrck gözaltına alındığı tespit cdi lmi�­ tir.

Nurten Korkutaıı . Kolundan yüralı. Polislerin Okmeydanı 'ndan gelen Gülçiçek isimli bir kızın pantolonunu çek ip indirdiklerini söy­ ledi. "Bunun ırzına geçip öldürün" deyip dövnıi.iş ve yaralamışlar.

Bu arada yukarıda sözü geçen Musa Çimcn adındaki yaşlı yurttaş Gazi Mahalles i · n deki olayları gözlem le yen İ I--I D heyetine �unları

202

söyledi: "Başımızda olayın ilk günü helikopter dolanıyordu. Bari­ katlarda herhangi bir taşkınlık yoktu. Ne olduysa panzerler hücum edince oldu. Polisler ateş açmaya başladılar. Ben polislerin ortasın­ da kaldım. "Vurun bu alevilerin kökü gelsin" diye bağırıyorlardı.

Sopayı dikine dikine vurdular kafama. Sayamadım bile. En az otuz polis vardı. Beni köşeye sıkıştırmaya çalıştılar. Karanlık bir dibe (boşluğa) çekselerdi öldüreceklerdi. Mermiyi sürdü. O arada yara­ landım. Hastanede 5 kere ifadeınİ aldılar. Gözlüklerim olmadığı için okumadan imzaladım." Musa Çimen'in hacağında kurşun yarası, elinde çatlak var.

Bu arada Gazi Mahallesi' nde bulunan Alevi vatandaşlar evlerine bir hafta önce tehdit bildirileri bırakıldığını belirterek, "Mektuplarda Alevileri burada· istemiyoruz. Buradan çekip gidin. Yoksa sonunuz Maraş ve Sivas gibi olacak yazıyordu. Karakola giderek önlem al­ masını istedik. Kimse aldırmadı." dediler. ·

·

Sağlık Hizmetleri; 1 2 Mart 1995 günü başlayan olaylarda öldürülen Halil Kaya'nın cenazesi durum polise, savcıya Adalet Bakanı 'na bildirilmesine rağ­ men 3-4 saat öldürüldüğü kıraathanede kalmış, olay 20.45 'de olma­ sına qığmen şavcı 1 .30'da gelmiş ve cenaze ancak saat 3 sularında kaldırılabilmiştir. 1 3 Mart günü meydana gelen olaylarda devlet ta­ rafından yeteri kadar sağlık hizmeti sunulamamış. İsmet Paşa Cad­ desi üzerinde ve halkın kurduğu barikatların arkasında bulunan Top­ lum Dispanseri dışında bölgenin tüm özel klinik ve eczaneleri kapı­ larını kapatmışlar, hasta kabul etmemişlerdir. Toplum Dispanse­ ri 'nde bulunan iki hekim ve birçok personel 200 civarında yaralının ilk tedavilerini yapmışlar, bu yaralıların 6 tanesi olay mahalline en az 30-40 km mesafede bulunan hastanelere ulaşamarlan ölmüşlerdir.

Toplum Dispanseri doktorlarının olağanüstü çabalarına rağmen dev­ letin sağlık hizmetlerinin yetersizliği ve olay yerine ekip, malzeme göndermemesi kayıpları arttırm ıştır. Hastanelere ulaşan yaralılar açısından da olumsuz bir tablo ortaya çıkmıştır. Şöyle ki; Hastanelere ulaşabilen yaralılardan ilaç, ameliyat vs. giderler için 3 ila 60 milyon TL. arasında değişen rakamlar talep edilmiştir. Örneğin ciddi bir beyin ameliyatı geçirmesi gereken Murat Bilgi-

203

li 'nin ( 1 8) tedavisi için ·ailesi tarafından 50 milyon harcanmıştır.

Omurgasında kurşun yarası bulunan Zeki Genç' in (50) ödediği ilaç parası 30 milyon TL olup, sosyal güvencesi yoktur. Sinan Yiğit kur­ şunla yaralanma sonucu felç olmuş ve konuşamıyor. Ailesinin yap­ tığı masraf 30 milyon TL. tutarında. Hiçbir sosyal güvencesi yok.

Hıfzullah Kıpçak, sol kolunda kurşun yarası mevcut. Mikro cerrahi sinir onarımı gerekiyor. Bunun için protez, ilaç ve kana ihtiyaç var.

Hiçbir sosyal güvencesi yok. Umut Kaya ( 1 8) kafasında travma so­ nucu çatlak, vücutta darp izleri. 1 5 milyon TL. ilaç masrafı ailesi ta­ rafından yapılmış. Haseki Hastanesi orlopedi servisinde ameliyat olacak Barış Kılıç'ın ailesinden ilaç masrafı dışında 50 milyon TL. istenmiştir. Hastanelere ulaşan yaralılardan çoğu kısa süre tutulduk­ tan sonra herhangi bir müdahale yapılmadan taburcu edilmişlerdir.

Bu durumdaki yaralılardan B inali Reçber'in akciğerinde bulunan kurşun Çapa Tıp Fakültesi'nde çıkarılmamış, hasta 6 saat hastanede tutulmuş, anti-biyogram testi yapılmadan iki kutu antibiyotik ve bal­ gam sökücü ile taburcu edilmiş, bu arada ailesinden 3 milyon TL. para talebinde bulunulmuştur. Ayrıca hastayı sonradan muayene eden Tabip Odası ' nın bölgede görevlendirdiği hekimler hastaya epikriz tablosu verilmediğini tespit etmişlerdir.

Mahallede bulunan yaralılardan bazılarının devlete güvenmedik­ leri için kendi imkanları ile tedavilerini sürdürdükleri iddiaları var­ dır. Ayrıca Topluin Dispanseri'nin verdiği ve Tabip Odası görevli­ lerinden Dr. Hasan Kendirci ' nin teyid ettiği yaralı sayısı 500 civa­ rındadır. Yaralıların çoğunluğu h�kimlerin beyanına göre kurşun ve jop darbeleriyle yaralanmışlardır. Bu kadar çok sayıda yaralı olma­ sına rağmen daha önce belirtildiği üzere Toplum Dispanseri dışında halka sağlık hizmeti verilmemiştir. . Halen de tüm taleplere rağmen Gazi Mahallesi' nde tam teşekküllü bir ambulans bulunmamakta, devlet ilaç sorunu ile ilgilenmemekte, hekimlerin gönüllülük teme­ linde sunduğu desteğin dışında devletin bölgeye yönelik bir sağlık desteği bulunmamaktadır. Onlarca yaralı gönüllü hekiller ve Top­ lum Dispanseri hekimlerinin verdiği hizmet oranında tedavi edil­ mekte ve pansumanlar yapılmaktadır. Halen mahallede gece nöbeti temelinde sağlık ekibi görevlendirilmemiştir. Olayların yoğun oldu­ ğu 1 3.5. 1 995 günü saat 2045 'te mahalleye girmek isteyen sağlık he-

204

yetine polis tarafından engel olunmuş, gece boyunca mahalle içinde · bulunan yaralılar evlerde ve Cemevi ' nde tedavi edilmeye çalışılmıştır. Olaylar boyunca Gazi Karakolu ve civarı polisler tarafından tu- · tutmuş, yaralılar ancak ara yollardan oldukça uzak mesafelerde bu­ lunan hastahandere özel araçlarla taşınmıştır. 1 30 bin kişilik mahal­ lede sağlık hizmetlerinin bir kaç özel kuruluŞ tarafından verilmesi ve tam teşekkülü hastanelerin olay yerine uzaklığı, yaralı taşıma so­ runu ve buna polisin engel olmasıyla birleşince olayın sonuçları va­ him boyutlar kazanmıştır. Ayrıca olaylar süresi;ıce mahallede yiye­ cek sıkıntısı başgösterm iş, elektrik kesilmiş, mahallenin telefonları dışardan mahalle aranamayacak biçimde kesilmiştir. Bir ara telefon haberleşmesi tamemen durduru lmuştur. Olaylar sırasında: Toplum Dispanseri, Tabip Odası Hekimicri, İ HD ve Cemevi ' ne çok sayıda kayıp başvurusunda bulunulmuş olup, kayıplarta ilgili listeler ilişik­ te sunulmuştur.

36 saatini savaş ortaın ında geçiren Gazi Mahallesi sakinleri 15 Mart 1 995 günü il k kez ekmek alabi1diler.

Siyasi İktidar, İdare ve Diğer Kurumlarm Tutumu Açısından Olaylar; Gazi Mahallesi ' ne polis saldırıları devam ederken mahallede çok sayıda yaralı i le Cemevi ' nde iki ö l ü n ü n bulunduğu ve sokağa çıkma ya sağ ı nın ilan edildiğ 13 Mart 1 995 günü İl-ID heyeti SHP İ l Merke­ z i ' nde SHP'Ii yönetici lerden Adalet B akanı Mehmet Moğoltay, Ge­ nel Başkan Yrd. Mustafa Timisi, Çalışına ve Sosyal G üve l i k Bakanı Nihat Matkap, M i lletveki lleri Al i D inçer, Salman Kaya, Algan Ha­ caloğl u , Parti Meclisi Üyesi Tülay Ateş ve GOP İlçe Merkezi ' nden

oluğunu söyleyen bir partili i le görüştü ler.İHD heyeti Gazi Mahalle­

s i ' nde çok sayıda yaralı bulunduğunu, halkın dev lete ve pol ise gü­ venmediğin i,. yaralıların ı ve cenazelerini teslim etmek isteınediğ i n i , mahallede yiyecek sıkınt ısı olduğu n u , halkın polisin o gece operas­ yon yapacağına dair beklenti içinele bu lunduğun u , telefonlar ı n d ışa­

rıchill ani nam adığ ı n ı , yarahiara yardım u l aşt ırı l am ad ığ ı için halkın

büyük bir tepki içinele bu lunduğunu belirtmişlerdir. Heyet C HP ' l i yetkili lerden gerekli girişimlerde bul u n arak İHD v e diğer sivil top­ l u m örgü tlerinin o akşam mahalleye girmeleri için izin alınınası h u -

205

susunda yardımcı olunmasını istemişlerdir. Telefonların kesik oldu­ ğunu kab u l etmeyen yöneti c iler orada bulunan part i yetkilisinden mahalleyi aramas ı n ı istemişler, arama sonucunda telefonların dışarı­ dan kapalı olduğu anlaşılmış, bir süre kendi aralarında tartışmışlar, böyle bir izin veril mesi için giri ş i m i destekleyecekleri n i dair muğlak ifadeler k u llanmışlar, daha sonra B akan Moğol tay part i l i m i l letve­ k i lleri n i n tartaklandığından bahislc oraya her türlü yardımı yaptıkla­ rııı ı , ambu lans gönderdikleri n i , halkın part i s i ne yönelt l i ği tepkiyi anlamakta g ü ç l ü k çekt i ğ i n i , kendi lerin in İ nsan H ak ları B akan l ı ğ ı kurdukların ı , i nsan hakları konusunda kimseni n tekeli olamayacağı­ n ı , İ H D gibi bir kuru luşun hangi etk i n l i k ve güvene dayanarak ma­ hal leye girmek istediğini an layamaclığını, İçişleri Bakanı ' nın kendi­ sine söz verdiği n i , mahal lede gözaltı uygulaması yapılmayacağ ı n ı söylemişt i r. Heyet cevabcn sorunun insani boyutların ı n ortaya çıka­ rılmas ı n ın şart olduğunu, polisin saldırıya hazır beklediğini , içeride­ k i yara l ı l ara acilen ulaşmak gerektiğini, gece oraya g iden bir heye t i n daha sonra ç ıkacak tatsız olaylan önlemek bakımından çaba göste­ receği n i h alkın t epkisini sürekl i motivc eden cenazeler, gözal t ı nda bulunanlar, yara l ı lar soru nunun çözülmesi n i n o layları n ateş i n i bir m i ktar düşüreceği n i bel irtmişt ir. B akan , Gn. Başkan Yrd. Timisi 'ye h itaben oraya derneğin değil part i n in girmesi gerekl idir, gircbil iyor­ sanız siz girin anlamında sözler sarfetmiş, insan hakları konusunda elerneğe yöne l i k eleştire l t utumunu sürdürmesi v e herhangi bir giri ­ şim konusunda isteksizliği neden iyle heyet toplant ıyı terkctıniştir.

Bu arada 1 4 Mart 1 995 günü İHD İçişleri Bakan ı ' na da u laşma­ ya çalı ş m ı ş , ancak Bakanl ık Özel ,K alem Müdürü telefon ed ildiği gece o anda birşey yapaınayacakları nı , bakana ancak ertesi sabah

910- ı orıo arasında u laşabileceklerini belirtm işt i r.

Olayların meydana geldiği 1 3 Mart gecesi 2 1 5 'de basın toplantı­ sında bulunan İstanbul Emniyet Müdürü Necdet Menzir'e olaylarla

ilgili i l k bi lgiler u laşmış, Menzir haberi get i ren göreviiyi "ne gereki­ yor�:ı yapıl s ı n" şeklinde yanıt lamışur. B u arada olaylar devam etmiş ve saat 4 15 i t ibarıy l e çatışma böl gesi ne i lişkin ıelsiz anonsları dur­ muşt ur. Öte yandan CHP Gn. Başka n ı Hikmet Çeti n , yanında Gn. Sekr.

Adnan Kesk i n i l e birl ikte Gaziosman Paşa Kaymakaın lığı ' ncla Ko-

206

zakçıoğlu ve diğer yetkililerle toplantı yapmış, Kozakçıoğlu ve di­ ğer yetkililer Çetin 'in mahalleye girmesine izin vermemişlerdir.

CHP Gn. Başkanı Gazi Mahallesi yerine Taksim'deki İl merkezi' ne doğru hareket edince makam otomobilinin çevresini saran yurttaşla­ rın tepkisiyle karşılaşmıştır. İçişleri B akanı Menteşe, polisin Gaziosmanpaşa'daki olaylar sı­ rasında ateş açınama emrine uyduğunu söylemiş, ateş etmeme emri­ ne polisin uymasına karşılık bazı kişilerin silah kullandığım bildir­ miştir. ( 1 5 Mart 1 995 - Yeni Yüzyıl) Olaylar sürerken RTÜK'ün Kanal D, Urriut Radyo, Ulusal FM, HBB ve Mersin' den üç radyoya uyarıda bulunduğu görülmüştür.

Ayrımcılığı körükleyerek, kitleleri şiddete sevkedebilecek yayınlar yapıldığını bildiren RTÜK radyo ve televizyonların toplumu şiddete yöneltecek yayınlara imkan verilmemesi ilkesine uymaları gerekti­ ğini vurgulamıştır. 15 Mart 1 995 gecesi sat 1 'de basım mensupları can güvenliği olmadığı gerekçesiyle bölgeyi terkettiler. Bu arada İHD tarafından basın kuruluşları bölgeye gitmeleri talebiyle arandı.

Kanal D muhabirieri bölgeye girmek için çaba sarfettiklerini belirte­ rek yardım talebinde bulundular. Öte yandan Gazi Mahallesi olaylarını kınamak üzere Ankara'da yapılan protesto yürüyüşünü 1 7 Mart 1 995 tarihinde manşetten ha­ ber yapan S abah gazetesi "Polis Objetifinden Terör koalisyonu" başlığıyla yürüyüş hakkını kullanan vatandaşlardan İlker Durmuş, İsmail Özbek, Yadigar Dönmez ve Mustafa Coşar'ın geçmişte poli­ tik düşüncelerinden dolayı yargılanmış olmalarına atıfta bulunarak bu kişileri kışkırtıcı olarak göstermiştir. Tecrübeli militan olarak lanse edilen bu kişilerin fotoğrafları polis tarafından çekilmiş ve ga­ zete yetkililerine ulaştırılmıştır.

Bu arada l 4 mart günü saat 14'de Demokrasi Platformu toplan­ mış, Platform yürütmesi ve aydınların katılacağı bir arabulucu heye­ tin oluşturulması karar altına alınmış, ayrıca gözaltında olanların serbest bırakılması, cenazelerin topluca verilmesi, polisin çekilmesi talepleri gündeme getirilmiş, platform 15 Mart saat l 300'de toplan­ ma kararı almış, İnsan R.ıkları Derneği Heyeti bu saate kadar bekle­ menin doğru olmayacağı düşüncesiyle GOP'a gitmiş, Emniyet Md. Yrd. ve Vali muavini ile görüşmüş; yaralıların tedavi edilmediği,

207

basııiın mahalleye sokulmadığı, bir an önce cenazelerin verilmesi gerektiği hususunu dile getirmiş, Vali ile görüşme talebinde bulun­ muş, Çarşamba sabahı saat 900'da Vali ile görüşülebileceğine dair bilgi Eğit-Sen' de bulunan İHD heyetine bildirilmiştir. İHD ısrarla olayların vahim sonuçlar doğuracağını belirtmiş, temaslarını sürdür­ müş bu arada 1 5 mart çarşamba günü saat 900'daki görüşme gerçek­ leşmemiş, görüşme saat l030'a Valilik tarafından ertelenmiştir. İHD HEyeti saat 1 030' u beklemeden Gazi Mahallesi' ndeki barikata ulaş­ mış, burada cenazelerin Cemevi ' ne gelmesi, gözaltında bulunan ki­ şilerin serbest bırakılması, yarahiara derhal gerekli müdahalenin ya­ pılması hususlarını dile getirmiş, Emniyet Müdür Muavini, "sorun çözülmek üzere, siz ne istiyorsunuz" diyerek heyetin beklemesini istemiştir.

B u arada 14 Mart salı akşamı Gazi Mahallesi'nin bitişiğinde bu­ lunan Fatih Caddesi'nde 1 5-20 kişilik bir grup korsan gösteri düzen­ ledi. 630. Sokak'ta barikat kurarak lastik yakan grup, akrabalarını ziyarete gelen Mehmet Sevi yönetimindeki 34 JPZ 60 plakalı özel otomobili durdurdu. Göstericiler otomobilin camlarını kırarak içeri­ ye molotof kokteyli attılar. Yanan mavi renkli Doğan marka otomo­ bilde bulunan Şefika Sevi, Gülistan Sevimlikurt otomobil sürücüsü Mehmet Sevi ile Cemal Sevimlikurt yaralandılar. Tanınmayacak şe­ kilde yaralanan Şefika Sevi hastahaneye kaldırılırken yold� öldü.

Olaylar esnasında İsmetpaşa Caddesi'nde ve Gazi Mahalle'sinin muhtelif bölgelerinde çok sayıda işyeri bazı göstericiler tarafından taşlan dı. Yer yer dükkaniardan bir takım gereçler alındı.

1 5 . 3. 1 995 günü saat 2 1 45 sıralarında Cemevi'nde yakalanan bir kişi basma gösterildi. Bu kişi MHP'li olduğunu söyledi. O arada hır­ palandı. Ayrıca bir grup gösterici kereste deposundan kereste alarak barikat yapmada kullanmışlardır. Olaylar sırasında biri fırın 97 işye­ ri tahrip edildi. 1 3 otomobil ile 2 iş makinesi yakıldı.(Milliyet 1 6 Mart 1 995) Olayların büyümesi gerekçe yapilarak Topkule Kışiası ' ndaki 66.

Zırhlı Tugay Komutanı Tuğgeneral Ergül Yurttaş kamutasında 5 bin kişilik bir birlik Gazi Mahallesi' ne s-evkedildi. Mahalleyi kuşatan ordu birlikleri sokakları dikenli tel ve bidonlarla kapattılar. Tuğge­ neral Rıza Küçükoğlu ise Cemevi ' ndeki görüşmeler esnasında orada ·

20R

b u l u nanlara "Devlet i n sabrı bitt i . Dı şarıdak i l eri üç- beş tane i t ko­ p u k yönlendiriyor" b iç i m ide sözler

sarfctmiş,

hu sözler tepkiyle kar­

ş ı lanmıştır. Halkın mahall eye giriş çıkışı askerlerin kurduğu barikat­ la engel lendi . S adece Kaymakam l ık ' tan i z i n kağıdı alab i l e n ler ma­ h a lleye gireb i l d i . 1 5 M art çarşamba

günü

asker barikatın ı aşarak ev­

leri ne u laşmaya çal ışan y ü ze yakı n insanin mahal l eye g irmesi n e izin veril med i .

Ümraniye Olayları O laylar bu ş ek i l ele g e l i ş irken ve cenazeler t o prağa veril i rken

Ümraniye'de p o l i s i n halkın üzerine ateş açt ı ğı h a be r i

geldi. Ümrani­

lannda kepenk kapatma eylemi başladı.

saldı rı ları pro­

ye

Mustafa

Kemal Mahalles i ' nde 1 5 . 3 . 1 995 t a r i h i nd e saat l l 'x' sıra­

Daha

sonra

testo etmek amacıyla ki.içük grup lar hali nde bir aray.ı gel i nd i . 1 540 s ı ralarında 30 A ğ u s t os İ l koku l u ö n ü n e g e l e n 200- 300 grup Çevik K uvvet

barikat ıyla

kişi lik

bir

karş ı l a ş t ı . Topl u l uğu;n arasında bulu­

. at cs elli. (l3 u k işimensup Turan adın-

nan siv i l bir kişi i lkok ulun camiarı n a doğru iki c l �

/

n i n kem i kkıran l akab ı y l a a n ı l a n ülküc ü görü�c

>

da b i r siv i l polis olduğu çok sayıda tanık tarafından be l i rt i ldi . ) He­ men arkasından bahçe duvarının arkasında mevz i l c n m i ş , el leri nde uzun nam l u l u s i l a hlar b u l u n a n s i v i l kişilerin top l u luğun üzerine ateş açtığı görü l d ü . B ir kaç dakika süren tarama sonucunda Genco De­ m ir, İsmihan Yüksel, İsmail l3altac ı , Hüsey in Poyraz,

I-lanın

Çakır

ö ldü ler. Çok sayıda kişi yaralandı. Y a ra l ı l ar, Göstcpc, Haydarpaşa N u m une, Atakent hastanelerine götlirü ldüler. Olaydan hemen sonra çok sayıcia resmi pol i s i lkokul bahçesine gird i . çesinde boş

mcrın i

Sonradan okul

bah­

arayan mahal le sakinleri hiç birşey bulamadı lar.

İ lkokü l u n arkada b i r başka kapısı daha mevc u t o l u p �:özkonusu i l ko­ k u l Ümraniye Emn iyet maktadır.

Mücli.irlüğü 'nc

çok yakın mesafede b u l un­

Ü m raniye'de yaralananlardan bir kişi Haydarpaşa Numune Has­ tanes i ' nde yoğun bakımcia tedavi görürkcn polis tarafından göza ltı­ na a l ı nmak istenmiş, Av. Ercan Ka n a r ın g i r i ş i m i y le b u durum ön­ '

lenmişti r . Sokağa çıkma yasağı i lan edilen Ümran iye'de bel ediyeele halka su clağ ı t m a m ı ş , burada cia y i yecek s ı k ı n t ı s ı Ayrıca

başgöstcrı n i şıir.

1 6. 3 . 1 995 tarih inele SİP Genel Başkanı Ayde m i i" G ü ler, Sli-

209

leyman B aba (MYK üyesi), Adnan Marangoz ( İ lçe B aşkanı ve MYK üyesi), Nihat Çağlı (Sarıgazi Belde Başkanı ve MYK üyesi) 1 Mayıs Mahallesi 'ne girerken gözaltına alınmış, daha sonra serbest bırakılmıştır. Ümraniye olaylannda yaralanan çok sayıda kişiye Gazi Mahalle­ si 'nde olduğu gibi sağlık hizmeti ulaştırı lamamıştır. Yaralılardan Hakan Çabuk ' un akrabası Naci Coşkun 'un belirlliğine göre, hiç bir müdahalede bulunulmayan yaralıların sayısı 60-70 civarındadır. Ay­ rıca hastanede yaşam makinesine bağlanmış olan Hakan Çabuk'a 2 2 . 3 . 1 995 tarihine kadar hiçbir ciddi müdahalede bulunulmamış, te­ davi giderleri için ailesinelen yüksek miktarda paralar alınmış olup bu yaralının yurtdışında tedavisinin mümkün olduğuna dair hastane­ ye gelen uzman hekimler tarafından görüş belirtilmiştir.

210

Türkiye'de Ordu Nereye?

Türk Silahlı Kuvvetleri Yer:; Dünya Düzeni 'nin askeri-siyasi ya­ pılanması içinde yerini arıyor. Klasik burjuva devlet kurumlaşması­ nın tıkanıklığı ordunun iç savaş sürecinde gelişen problematikleri ile kaynaşıyor. Politik etkinliğinde kırılmalar yaşayan ordu, tekelli dev­ let yapısının merkezi gücü konumunu koruma ve kollama konusun­ da şiddetli bir sürece açılıyor. Açılım ordu içi hizipler, general parti­ lerinin tasfiye ile sonuçlanan iç çatışmaları, ABD-Almanya eksenli tercihler ve tekelli sermaye gruplarının etkinlikleri yumağının belir­ leyiciliğinde gelişiyor. Öte yandan iç savaş sürecinde ortaya çıkan ve ülke dışına yakla- . şık 53.000 asker gönderilmesi (Kıbrıs, Somali, Bosna) ile boyutla­ nan hareketlilik yeni organizasyon planlarını gündeme sokuyor. İç savaşın askeri zorunlulukları çerçevesinde geleneksel bölük temeli­ ne dayalı garnizon yapısından özel birlik -müfreze-tabur düzenine geçiliyor. Ayrıca iç savaşın yanısıra Ortadoğu ve Kafkasya' da çevik kuvvet görevi yapacak tarzda mekanize, hava indirme, zırhlı birlik yapılanması geliştiriliyor.

Yürütülen savaş gerekçe yapılarak AKKA anlaşması hükümleri dışında tutulan Türk ordusu hızla silahlanıyor. Tank modernizasyo­ nu programı ile 800 M-60 tankı ordunun elinde bulunan teknik açı­ dan yetersiz M-48 tanklarıyla değiştiriliyor. Cobra, Super Cobra he­ likopterleri yanında eski Sovyetler B irliği ülkelerinden MI-8, MI1 7, MI-27 helikopterleri ve 1 10 adet BTR-80 satın alınıyor. 6 1 6 av­ cı ve bombardıman uçağı ile bölgede önemli bir hava gücüne de sa-

21 1

hip olan Türk ordusu, İsrail' le birlikte YDD'nin askeri görevlerine uygun bir silah üretim programı geliştiriyor. Aralarında büyük öl­ çekli silah üreten 22 sermaye grubunun bulunduğu devlet destekli sanayii yaklaşık 1 3 bin kişiyi istihdam ediyor, bu sayının önemli bö­ lümü mühendislerden oluşuyor.

·

Sermaye Ordu ilişkisi Savaşın ilk yıllarında militer birikim modelinin uzun vadeli so­ nuçlarını gözeten burjuvazi, kozmetik bir demokrasi çerçevesinde askeri-sınai kompleksin temellerini atmıştır. Çok uluslu silah tekel­ lerinin komisyonculuğu ile işe başlayan Türk burjuvazisi TÜSİAD­ Ordu eksenli eylülizm sürecinde geliştirilen militarİst dalgayı silah üretimi aşamasına ulaştırmada dayanak yaptı. Ermeni-Rum-Kürt de� portasyonlarında militarİst devlet kadroları ile suç ortaklığı yapan ve bundan ilksel sermaye birkimi doğrultusunda yararlanan Türk bur­ juvazisi geleneksel tavrını sürdürüyor. Kapitalist para devresinin iş­ lerlik kazanmasında savaş çarklarının döndürülmesine dair kurgular sistemin yapısal özelliği haline getiriliyor. Yaşanan kanlı savaştan sorumluluğunu ibra etmeye çalışan tekelli burjuvazi, askeri sınai kompleks temelinde reforme etmeye başladığı devletin, militer biri­ kim yapısıyla bütünleşen özünü düşük yoğunluklu demokrasi ile örtmeye uğraşıyor. Bunu y·aparken klasik burjuva devletin hantal, ceberrut, garnizon ordu anlayışına dayalı ölü kabuğunu tasfiye ·et­ meye çalışıyor. Ancak ne devletin Gl_adio ağları ile örülen temel iç savaş aygıtları ne de yaklaşık 30 yıldır devrimcilere yönelik kanlı terörün koordinatörü olan ve bu görevi en önemli devlet "rakımla­ rında" halen yerine getirenler tartıştırılmıyor. Emperyalist bir güç haline gelen Türkiye 'nin yayılmacılıkla bütünleşen bölgesel konu­ munu sürriürmesinden en önemli dayanakların ordu ve artık soğuk savaş yıllarının temsili tasavvur sınırlarını oldukça aşmış, Türk ege­ menlik sisteminin işleyiş güvencesi haline gelmiş Gladio ağları ol­ duğu biliniyor. Dolayısıyla sistemin en mücehhez gücünü temsili yanında, YDD içindeki emperyalist bölgesel yayılmacılıkta temel dayanak olan ordu, tekelli sermayenin iç işi oluyor.

Tüm programlarını emperyalist bir güç olmanın koşulları ekse­ ninde geliştiren tekelli sermaye polisin ordu laşması, ordu nun

212

YDD'nin polisi haline gelmesi süreci ilc operasyonel düzlemde ilgi­ leniyor. Öyle ki oligarkların bir bölümü kendi adlarını taşıyan "dev­ let karakolhirı" yaptırırken, bir diğer bölüm general partileri ile ak­ çalı işlere girişyör. Bu gelişmelerin odağında yer alan ordu ise, ser­ maye hi�iplerinin prizmasından süzülenleri sert tasfiyelerle dışa vu­ ruyor. Ayrıca tckelli sermaye düzeninin OY AK temelinde önemli güçlerinden olan orduda general partileri ile egemen sınıf koalisyo­ nu içinde değişen dengelere operasyonel anlamda katkılarını sunu­ yor. 25 civarında iştiraki, çokuluslu Fransız, ABD şirketleri ile or­ taklıkları sahibi bulunduğu Boston Bankası ve büyük rantlar sağla­ yan gayrımenkulleri ile "nev 'i şahsına münhasır" konumunu sürdü­ rüyor. Tekelli sermayenin "zinde" güçlerinden OYAK, Türk ordu­ sunun emperyalist Türkiye koordinatları çerçevesindeki misyonuna sınıfsal-ekonomik bir içerik de kazandırıyor. Bu ölçekte bir ekono­ mik güce sahip olmanın egemen sınıflar koalisyonu içindeki politik avantajlarını değerlendiren ordu, iç tasfiye süreçleri, buıjuvazinin reform programlarının uygulanma hızı gibi konularda devletin beka­ sı adımı görece "özerk" politikalar geliştirebiliyor. Ancak, tekrar ol­ sun, bu özerklik silahlı bürokrasinin tekelli sermaye devletindeki sistemin uzun vadeli çıkarlarına yönelik geleneksel özerklik nüansı­ . nın dışındadır. Sözkonusu durum, ordunun emperyalist Türkiye'yi niteleyeri birikim yapısı temel inde oligarşik bir güce bizzat sahip ol­ masıdır.

Türk egemenlik sisteminin bu boyutu özünde bir geleneğe işaret ediyor. İ ttihat ve terakki döneminin ordu-cemiyet bütünleşmesi ek­ seninde gelişen "Milli A.Ş."leri, bankaları, vagon ticareti, Cumhuri­ yet'in Millli İ thalat ve İhracat A.Ş. ile İş Bankası'nda boyutlanan kapitalist sınıf-üst düzey silahlı bürokrasi özdeşl iği, OYAK'ın tarih­ sel akış içindeki yerini netleştiriyor. Bu tablo Gladio ağları ile bü­ tünleşen kıyı bankacılığı, uyuşturucu ve silah ticareti temelinde ta­ mamlanıyor. Egemen sınıftarla ortaklık, birikim süreci ile bütünleş­ me, karlı yeraltı ekonomisini kontrol mekanizmaları (JİTEM Binba­ şısı Ahmet Cem Ersever'in açıklamaları, Tahsin Şahinkaya olayı) orduyu ve Gladio ağlarını tekelli sermaye siyasetlerinin planlama ve uygulanıasında "zinde" ve sisteme t utkun güçler haline getiriyor. Şovenizm, dincilik, liberal pragmatizm bulamacı içinde "zinde güç-

213

ler" s istemin korku jeneratörü, otoriter hızının uygulayıcısı olarak her türlü çürümüşlüğü insana inat "koruma ve kollama" görevini ye­ rine getiriyor.

Ordu İçi Hizip Mücadelesi

Artık Türkiye' de ordu darbe de yapmıyor. Gelinen noktada de­ mokrasinin güvencesi konusunda düşük yoğunluklLl bir barış muta­ bakatı sağlı-sollu i lan edilmiş durumdadır. Askeri bir darbenin, as­ kerlerin uygun bulduğu gerekçelerin i güneieınden kaldırma konu­ sunda YDD'nin örgüt ve kavga taklitlerinde uzmanlaşmış kadroları görev leri başındadır.

Tüm bu karmaşık yapı içinde giderek netleşen ç izgilerden biri ordu hİzipleri ve tasfiye süreçleridir. Ordu değişen dengeler teme­ linde, savaş, kriz hizbi i le düşük yoğunluklu çatışma hizbi eksenli bir süreç yaşıyor. Bu hiziplerin egemenlik sisteminin iç dengelerine oti.ıran ayrıştırmalı şiddet yoğun tasfiyeleri tüm siyasi coğrafyaya ta­ şırıyor. ABD-Alman ekallerinin referans noktalarını da içeren bu oluşum, ordu dışı dinamiklerin baskısı ilc sorunu çok boyullu bir si­ yasi soruna, giderek bir "devlet" sorununa clönüştürüyor. Savaş sü­ recinde gücü ve politik etkinliği artmış jandarma ckolünclcn Teşki­ lat-ı Mahsusa epiğinc bağlı subaylar savaş-kriz hizbinin omurgasını oluşturuyorlar. Bu ekolün temsilcilerinden Cem Erstver ' in Teşkilat­ ı Mahsusa eylemlerine övgüler içeren iç savaş vurguları, "ot bitir­ meın" stratejileri ile bütünleşerek savaş-kriz hizbini sürekli savaş, daha fazla şiddet, açık-örtülü ımıhaberenin karma uygulamaları te­ melinde birleştiriyor. Bu arada JİTEM' in yerallı ekonomisi ile iliş­ kileri, kaçakçılık sektörünün savaş-kriz hizbinin gpzetim ve deste­ ğ inde mali sermaye içinde kazandığı konum, savaş ağalarının bu hi­ ziple bütünleşen çıkarları karnıaşık güç ilişkilerini devreye sokuyor. Öte yandan, düşük yoğnu luklu çatışma hizbinin yeraldığı güç denklemlerinde West Point anlayışının kurmaylığında tekelli serma­ yenin finans ve i malat kesinılerinin ağırlığı görülüyor. Kürt hareke­ tine karşı silahlı mücadele yanında politik olarak ve YDD'nin de­ mokrasi saldırısı ile uyum içinde seçnıeli caydırıcılığın geniş eylem yelpazesinin dayatılması bu grubun gündemini oluşturuyor. Demog­ rafik savaştan, çok kimlik, çok kültür probleınatiğine dayalı ve sınıf

214

mücadelesini dışlayan açılımlara kadar birçok seçenek b u grubun programında görülüyor. Savaşın ilk yıllarında savaş-kriz ekseni dı­ şında her türlü çözümü, çözülme olarak gören tekelli sermaye savaş­ kriz hizbini yedeğe çekmeyi planladığına dair işaretler veriyor. Or­ duda ağırlığın şimdilik savaş-kriz hizbinde olduğu görülüyor.

Halen soğuk savaşın diliyle konuşan ve özünde bu dili SSCB 'ye · karşı olmaktan ziyade toplumsal muhalefeti baskı altında tutmakta kullanan ordu, seçmeli caydırıcılık startejisinin esnek gereklerini uygulamakta zorlanıyor. Ancak emperyalist bir güce dönüşmenin politik-askeri-ekonomik paydaları arttıkça Türk ordusu kapitalist c:nternasyonalin verdiği görevler konusunda daha hızlı hareket et­ menin dayanaklarını oluşturmayı ihmal etmiyor. Bölgesel güvenlik konseptini İsrail ile birlikte çizen Türk ordusu, bölgedeki devrimci dinamiklerin açılmasını önlemeye yönelik bir çevik kuvvet organi­ zasyonuna dönüşüyor. Ateş gücü yüksek, sayıca az, profesyonel ve siyasi karargahiarı düşük yoğunluklu çatışma gereklerine göre do­ natmış bir ordu yapısı, tekelli sermayenin devlet reformu programı­ nın başında geliyor. Ancak reforma açılan yollar şiddetle döşeniyor: Biriken sol potansiyel ve toplumsal rtıuhalefet güçlerinin Kürt hare­ keti ile birlikte Türkiye'yi sola açacağı kaygıları ölüm mangalarını işbaşında �utuyor.

Reform sürecine içerilecek şiddetin, maliyet-kar analizi ise ya­ pılmaya başlanmıştır. Dökülen kan ve yoğunlaşan sefaletin "özle­ mi" çekilen demokrasi ile dengelenmesi konusundaki çağrıya bu kez radikaJ bir yanıt vermek gerekiyor. Türkiye'yi yoğun bir şiddet, egemenler arası tasfiye arkasından sol görünümlü YDD demokrasi­ sine iman etmiş yeni bir "Mavi Karanlık" dalgası bekliyor. Bu kez geçit yok... ·

·

215

Özel Savaşın Siyasal İktisadı

Kontrgerilla cumhuriyetinin çeteleri paylaşım savaşı veriyor. Özel savaş ranılarının paylaşımında sorunlar çıkıyor. Sahnenin önünde "Söylemez Çetesi", üst düzey polisler ve korucubaşı Bucak bulunuyor. Ancak sahnenin arkası oldukça kalabalık. Ayrıca, olgu­ sal düzlemde bağlantıları irdeleyen bir yaklaşım da henüz ortada yok. Sürekli değiştirilen gündem ve ortaya dökülen çürümüşlüğün etkilerini silmek için toplumsal muhalefete yöneltilen şiddet, örtüyü kalınlaştırıyor. Bazı gerçeklerin çarpıcı yalınlığı bile bu örtüyü ara­ lamaya yetmiyor.

"Söylemez Çetesi" olarak isimlendirilen devlet çetesi Özel Harp Dairesi ve JİTEM ile bağlantılı subay ve asısubaylardan oluşuyor.

"JİTEM grup komutanlarının alt kadrosunda bir veya iki subay ile birkaç ast subay görev yapıyor. .. JİTEM komutanları dışında hiç kiıpseden emir almayan ve kendi başını buyruk çalışan bu timler, 'çok iyi Kürtçe' bilenlerden oluşuyor". Kürt kökenli S öylemez'lerin JİTEM bağiatıları araştırılmıyor. Oysa onların da içinde yeraldığı özel savaş süreçlerinin aydınlatılmasında bu bağlantılar önemli olu­ yor. "İran'dan, Irak'tan, Suriye'den gelen uyuşturucular JİTEM ara­ balarına yükleniyor. Uyuşturucuyu alan JİTEM arabaları duruma göre Van veya Diyarbakır'a gidip uyuşturucuyu teslim ediyor.

Uyuşturucular buradan İstanbul'a; Mersin'e gidiyor."173 Özel savaşın siyasal iktisadı, tekelli sermayeye muazzam fonlar yaratırken, ölüm mangalarını da servet sahibi yapıyor. Bir astsubay şunları söylüyor: "JİTEM timlerinde görev yapan subay ve astsu-

216

bayların, Batıya tayin olduktan sora nasıl zengin oldukları ! Son mo­ del arabaları, apartman ları , daireleri nasıl aldıkları! Araştımiarsa bulurlar zengin olmayan JİTEM komutanlarının bulunmadığını:"174 Aynı kişi J İTEM timleri, kaçakçılığı ilişki içinde oldukları korucu­ başları ve itirafçılar aracıl ığıyla yapıyor iar" diyor. Geçen yıl Jİ­ TEM'in kapatıldığı resmen açıklanıyor, ancak ölüm mangalarının faaliyetleri devam ediyor. Özel savaş ranılarının paylaşımında so­ runlar çıkması, J İTEM çetecileri ve bağlantılı oldukları polis şetleri ile korucubaşı B ucak' ı karşı karşıya getiriyor. B u çatışmanın ipuçlfl­ rını ilk kez J İTEM şefi Ersever veriyor ve "Koruculuk ucu be bir teş­ kilat" açıklamasını yapıyor. Ersever' in açıklamasının, korucubaşları ile onların devlet içi müttefikleri açısından nasıl değerlendirildiği bi· liniyor!

"Söylemez Çetesi" adı verilen J İTEM'cilerle birlikte, bazı siya­ setçilerin isimleri de gündeme geliyor. Sanki Türkiye'de, kontrgeril­ la yapıları politikacılar ve devlet partileri ile ilk kez ilişki kuruyor­ larm ışçasına özel savaş basını telaşlanıyor! Oysa, ölüm mangaları­ nın şefi JİTEM'ci Ersever, zamanın TBMM Başkanı Hi.isamettin Cindonık ile oldukça yakın ilişkiler içindeydi. Cindonık, Ersever'e, "Terörle mücadele konusunda bir müşteşarlık kurulacak. Sana müs­ teşar yardımcılığı görevi verilecek" demişti. JİTEM'ci Söylemez'le­ rin, Ciıldoruk'a oldukça yakın olan Banker Bako ile ilişkilerine dair haberlerin basında yeralması tesadüf olmuyor. DYP'nin finansma­ ııında, karanlık ilişkilerinin sunduğu olanakları kullanan bu zat ın, konumu aydınlatıcı oluyor. Özel savaş, tüm partileri, politikacıları kuşatıyor, içeriyor, çi.iri.i­ tüyor. Özel savaşın siyasal iktisadı, ahtapot kollarını her yere uzatı­ yor. Yaşananlar sürekliliğe işaret ediyor. 70'lerin ikinci yarısına ya­ yılan iç savaş döneminde, kontrgerilla timleri silah ve uyuşturucu kaçakçı iığını yönlendiriyor. Gladio 'nun kontrolünde MHP ve faşist ölüm mangaları, bu ticareıle bi.itünleşiyor. MHP Davası Gerekçeli Hükmü'nÜn 796. sayfası, Ülkü Ocakları Genel Başkanı Muhsin Ya­ zıcıoğlu, Yüzbaşı Cem Ersever ile Nejat Söyler adlı bir silah kaçak­ çısının ilişkilerine ayrılıyor. Yazıcıoğlu ' nun, Nizam-ı Alem ' cileri ve Hizbul-Kontra' nın "eski?' ülkücüleri ile Ersever'in Hizbui-Kontra bağlantıları ilginç bir kesişme alanı yaratıyorlar. Kahta'da görev ya-

217

pan JİTEM'ci Ersever. Menzil Şehni Raşit Erol ve Erol'un müridi Muhsin Yazıcıoğlu devletin bekası adına stratejik bir üçlü oluşturu­ yorlar. Bugün, iktidar denklemlerinde önemli bir konumda bulunan BBP'nin, Genel Başkanı Yazıcıoğlu J İTEM'ci Ersever' lc 70'li yıl­ lardan itibaren işbirliği yapıyor. Ersever öldürüldükten sonra olaya en geniş yer veren yayın organı Nizam-ı Alem' ci Yeni Hafta dergisi oluyor...

JiTEM'ci çetecilerin, özel savaşta görev yaptıkları yerler ve işle­ dikle;i savaş suçları araştınlmıyor. Ancak MHP' li işadamı Bekir Kutmangil ' i n öldürülmesinden Çetinsaya cinayetine kadar birçok kanlı hesaplaşma bu gruba yazılıyor. Kontrgerillanın yayın organı Hürriyet "İşte Gladio" manşetiyle, yeni başlayan bir tartışma ve he­ saplaşmanın önünü kesmeye uğraşıyor. Özel savaşın siyasal iktisa­ dı, karmaşık güç ilişkileri ve şiddet yumakları yaratıyor. JİTEM 'in tasfiyesi, polis ordusundaki operasyonlar birleştiriliyör. Anılan çete gündeme getirilmeden önce, Emniyet Genel Müdürü kurmaylarıyla İ stanbul ' a geliyor ve Levent Emniyet Arnirliği' nde başlatılan soruş­ turımı yayılıyor. J İTEM'cilerle bağlantılı bu soruşturmalar, Mehmet Ağar sözkonusu olunca clurduruluyor.

Tüm bu olaylar, sistemin çürümüşlüğü yanında başka olguları güneleme getiriyor. Birkaç ay önce, MiT, basına yapılan bir açıkla­ ma ile "Kuruma yönelik yıpratmalara izin verilmcyeceğini" bildiri­ yor ve devlet içindeki bazı güçlere uyarıda bulunuyor. Aynı açıkla­ mada, MiT'te "Kontr-Terör Merkezi" adında yeni bir yapılanmaya gidildiği bildiriliyor. Merkezin başına, M iT raporcusu Mehmet Ey- , mür getiriliyor. Eymür'ün ilk İcraatlarından biri , "global terörizm"in Washigton Zirvesi ' ne katı lmak oluyor. CIA, BWD, BND, MOS­ SAD, FBI ve M İ T yetkilileri, bu toplantıda önemli kararlar alıyor­ lar. Devriınci güçlere yönelik savaşın , kapitalist enternasyonalin gizli ordulan tarafından ve merkezi stratejilerle yürütülmesi dekiare ediliyor. Bu arada, PKK "dünyanın en tehlikeli örgütü" olarak belir­ leniyor. Ö zel savaşın yürütülmesinde, bu global stratejinin gerekleri ile uyum sağlaması mümkün görülmeyen örgütler ve kadrolar devre dışı bırakılıyor. Oldukça bağımsıL. davranan kendi silalı depoları ve finans kaynakları bulunan J İTEM türü örgütlenmelerin bazı kadro­ ları tasfiye edi liyor. Kontr-terör Merkezi türünden komuta kontrol

·

218

v e politik planlama merkezleri, b u operasyonları bizzat yürütüyor­ lar. Eymür gibi, MiT raporu eksenli tasfiye süreçlerinde görev yap­ mış ve özel savaş kadrolarının iç dengelerini iyi bilen kişiler, bu s�­ reci arka planda yönetirken eski "acemilikleri" tekrar etmiyorlar.

Ağar-Eymür vs türde kişisel düzlemdeki çelişkilerden ziyade, devlet içi arınma vurgusu ön plana çıkarılıyor.

Ancak, bunun arınma ile ilgili olmadığı G-7 toplantısında Türki­ ye 'ye yönelen "yeraltı ekonomisi" uyarısı ile netleşiyor. Türki­ ye'nin, özel savaşla beslenen yeraltı ekonomisi, "neo liberal ekono­ mik gelişme süreçleri" önünde engel olarak algılanıyor. TC 'nin, narkotik trafiği"kontrgerilla örgütleri-özel savaş feodalitesi üçgenin­ deki konumu kapitalist enternasyonal forumlarında kaygı yaratıyor.

Globalleşme ideolojisinin "meşruluğunu" tehdit eden bu muazzam fonlar ekseninde Türkiye, "kara para cenneti" kabul ediliyor. Koç Holding, Enka vb. büyük tekellerin de içinde yeraldığı "mafios" ha­ yali ihracat olgusunun, kontrgerilla örgütlerinin de payını aldığı bir yağmaya dönüştüğü biliniyor. MiT müsteşar yardımcısı Bülent Öz­ türkmen ' in adının karıştığı hayali ihracat vakasından sonra, büyük · tekeller silah üretim ve ticaretine yönelirken, özel savaş örgütleri ile bağlantılı bazı sermaye grupları ise narkotik trafikle bütünleştiler.

Sonuçta, sermaye sınıfı, bir bütün olarak özel savaş rantları temelin­ de, Türkiye 'yi "anayurt sömürgesi"ne dönüştürdü. Ancak bu payla­ şımda, muazzam fonlar biriktiren sermaye, kirli işler imparatorluğu­ nun görünür hale gelmesinden oldukça rahatsız ! Global kapitalizme eklenme sürecinde, sermaye sınıfı, kadim ortakları ölüm mangaları ve özel savaş feodalitesi ile hesap kesiyor.

Bu konuda, sadece MiT'in operasyonel çalışmalarıyla yetinilmi­ yor. Son günlerde kapitalist Enternasyonal'in örgütleri de devreye giriyorlar. G-7 '1er, OECD; Avrupa Konseyi kapsamında 24 ülkenin üye olduğ "Mali Faaliyetler Özel Görev Kuvveti" adı verilen "Çe­ vik Kuvvet" örgütü Türkiye'ye önerilerde bulunuyor. Adalet Bakan­ lığı, Dışişleri Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Mer­ kez Bankası yetkililerinin katıldığı toplantılara denk düşürülen "Söylemez Operasyonu" aslında çok şey söylüyor. Özel savaş eko­ nomisi "kayıt dışı" ekonomisi özünde özel savaşın nasıl muazzam bir sömürüye dayandığını gösteriyor. 1 .5 katrilyon repo parası, böl-

219

ge halklarının kan bedeli oluyor. MİT raporlarında, Behçet Cantürk ve Hüseyin B ayhaşin'in açıklamalarında ilişkileri gözler önüne seri­ len Mehmet Ağar, G-7 "Çevik Kuvvet"inin yarattığı baskı ile anti­ mafia yasa tasarısı hazırlıyor. Öte yandan, TBMM Bütçe ve Plan Komisyonu; "kara paranın aklanmasını önlemeye ilişkin" tasarı ile narkotik ve psikotrop maddeler trafiğinin önlenmesine ilişkin iki ta­ sarıyı aklacele gündeme alıyor. Ancak, en büyük sermaye grupları­ nın hayali ihracattan pay aldığı ölüm mangalarından muhafız ordu­ ları kurduğu, kontrgerillanın parti sahibi olduğu bir ülkede bu tür yasaların uygulanma sınırı biliniyor...

JİTEM çetelerinin, merkezkaç yapıları nedeniyle özel savaşta yedeğe çekilmesi, bu önemli rant ekibinden kurtulan korucubaşlan­ nı rahatlatıyor. Ankara, İstanbul gibi kentlerde tatlı kar alanlarına yatırım yapan korucubaşları, "işadamı" statüsüne terfi ediyorlar.

Kendilerine açılan alanın verdiği güvenle söylem geliştiriyorlar. Ka­ pitalis! enternasyonal yöntemlerinin şiddetini henüz tatmayın bu ha­ in topluluk, El Salvador'da, "düşük yoğunluklu demokrasi" reform­ ları sürecinde sokaklarda sopa yiyen aşağılanan "ölüm mangaları" üyelerinin durumundan habersiz görünüyor. Önümüzdeki günlerde "neo liberal ekonomik gelişme süreçlerinin" önünde engel sayılan yeraltı ekonomisi fonlarının, kardan beyaza aktarılması yanında bu . ekonomiyle bütünleşmiş korucu topluluklarının tasfiyesi de günde­ me gelecektir. Bu sefiHerin başında bulunan özel savaş ağalarına, metropol mafios çetelerinde "işadamı" sıfatıyla yer bulunur, ancak kapıkullarına devlet hangi işlemi uygular bilemiyoruz?

Yeni bir şiddet dalgası ile "düşük yoğunluklu demokrasi" re­ formlarına açılma işaretleri veren tekelli polis devletinin, çürüme­ den kurtulma imkanı yoktur, bin tane "Söylemez" çetesini de ortaya çıkarsalar sonuç değişmez, arınamazlar...

220

Ordulaşan Polis

Türkiye 'de Polis-Ordu Partisi

Günümüzde Türkiye'de polisin durumunu irdelemek artık kaçı­ nılmaz oldu. Her toplumsal olayda kitleler karşılarında sayıları belki de kendileri kadar bir polis ordusuyla karşılaşıyorlar. Sayıları, eği­ limleri, teknik donanımları ile polis, özellikle metropollerde giderek ağırlığını koyuyor ve bir ordu ve aynı zamanda devlet içindeki ko­ num lanışı itibariyle de siyasi bir parti görüntüsü veriyor. Bunu sade­ cc bir görüntü olarak değerlendirmek eksik olur; polis gerçekte de bu noktaya gelmiş bulunuyor. Bu araşt ırma bu sürece neden ve nasıl gelindiğini ortaya koymayı amaçlıyor.

ORDUUıŞMA YA DOGRU

Emniyet teşkilatının yasal kadrosu 1 70.928 kişiyi buluyor. 1 994 yılı rakamlarına göre fiili kadro 1 46. 303 kişi olarak belirtilirken, mi.inhal kadro miktarı 24.625 kişiye ulaşıyor. Bu kadroları yöneten "çekirdek" giderek özel eğitim veren akademilerde yetiştiriliyor, an­ cak üniversiteler de, polise beşeri kaynak sağlamaya devam ediyor.

J 0.700 üniversite mezunu polis, ağırlıklı olarak yönetici pozisyon­ larcia yer alıyor. Ayrıca Emniyet Genel Müdürlüğü Toptan, havacı­ lık mühendisliğine kadar değişik alanlarda çok sayıda öğrenciyi "resmi kıyafetle" okutuyor. Türk S ilahlı Kuvvetleri ' r in benzeri bir uygulama i le 1 995 yılı rakamlarına göre 159 öğrenci "üniformalı" olarak üniversitelerde polis kuvvetleri adına öğrenimlerine devam ediyor.

221

"Özel eğitim" normları ekseninde belirginlik kazanan polislik bi­ liqci, ordunun "cumhuriyetin yılmaz bekçiliği" misyonu ile rekabet içine giriyor. "Türk Polis Teşkilatı" kendisine jeopolitik ve stratejik anlamda görev tanımları geliştiriyor. Eski Emniyet Genel Müdürü Mehmet Ağar, bu görev tanımını, "Son yıllarda dünyada ve özellik­ le ülkemiz sınırları çevresinele meydana gelen olaylar ve qcğişimler sonucu Türkiyemiz odak noktası haline gelmiştir. Gerek jeopolitik ve gerekse stratejik konumu bakımından büyük öneme sahip bulu­ nan ülkemizin, bölgeele istikrarl ı ve güçlü olmasını istemeyen dış mihraklar, rejimimize yönelik terörü clestekleycrek amaçlarına ulaş­ mak istemektedirlcr." diye ifade ediyor. Polisin görev sınılarını je­ opolitik ve stratejik kavramlar temelinele formüle eden bu anlayış, ordulaşan polisi özel savaşın gerekleri doğrultusunda eğitime tabi tutuyor.

ORDULAŞAN PoLisE ÖzEL EciriM

Eğitim sürecinde en önemli odak Polis Akademisi oluyor. Aka­ demiye girişte öncelik çeşitli olaylarda ölen polis çocuklarına verili­ yor. Yakınlarını kaybetmiş insanların psikolojik durumlarından ya­ rarlanmaya yönelik bu uygulama, "şehitlik" söylemi ile bütünlüklü olarak düşünüldüğünde ortaya olumsuz bir tablo çıkıyor. 1 994- 1 995 eğitim-öğretim yılında bu kapsam i çinde 1 25 ôğrenci akademiele öğ­ renim görüyordu. Bir başka prograni çerçevesinde de Polis Akade­ mis i ' ne alt -emperyalist aşamada bu lu nan Türk iye ' nin açılımiarına uygun biçimde yabancı öğrenciler alınıyor. Örneğin, geçen yıl Kır­ gızistan ' dan 27, Türkmenistan 'dan 3 8 , KKTC 'den 1 7 , Arnavut­ luk'tan 10 ve Azerbaycan 'dan 12 olmak üzere toplam 1 04 öğrenci geldi. Harp okullarındaki yabancı öğrenci programına uyarlı biçim­ de eğitim gören bu öğrencilerin, Türkiye açısından kanat ülke kabul edilen bölgelerde TC güdümlü "güvenlik" siyasetlerini n alt kadrola­ rını oluşturınaları amaçlanıyor.

Akademiele verilen eğitimin önemli bir boyutu da polis-üniversi­ te işbirliğidir; 1 994- 1 995 eğitim öğretim yı !ında çeşit li akademik ünvaniara sahip 240 üniversite öğretim üyesi, polisin "akademik" eğitimine katkıda bulunmuştur. Asıl önemlisi bu öğretim kadrosun­ da bir çok askeri uzmanın da yer almasıdır. Mesela, Özel Harp Da-

222

ire Başkanlığı da yapmış olan Yarbay Korkut Eken bunlardan biri· dir.

Ortaöğretim kurumlarını da kendi ölçütleri doğrultusunda biçim· lendirme ve akarlerniye beşeri kaynak sağlama çerçevesinde ayrıca polis koleji faaliyete geçirilmiştir. Bu eğitim sisteminin yaygın işler­ liğini sağlayan 2 1 polis okulu da kısa süreli eğitim vermektedir.

Hayatını kaybetmiş polis memurlarının "eş ve çocukları"na 2330 sayılı yasaya göre polis okuHanna girişte öncelik tanınmaktadır. Bu yasa hükümleri belli ölçülerde göz kusuru olan, hatta boy ve kilo şartları tutmayanları bile okullara kabul etmektedir. Ayrıca bu öğ­ renciler için yazılı sınavda alınan puana bakılmamaktadır. Kollektif bilincin şoven, şiddet dolu ve devlet fetişisti motifleri ile bütünle� şen, "şehit"lik ritüellerini intİkarncı bir ruh temelinde bu okullara ta­ şıyan programın sonuçları görülmeye başlanmıştır. Şiddet kadroları­ nın, süreklilik ve şevklerini güvenceye alan bu uygulama devlet açı­ sından ucuz maliyetli kabul edilmektedir. . ı 994 yılı içerisinde ı2.4ıO kapasiteli mevcut 2 ı polis okulundan eğtim ve öğretime açık olan ı 7 tanesinden ı 1 . 507 öğrenci mezun olmuştur. ı 2.08 . 1 993 tarih ve 2 1 666 sayılı Resmi Gazete'de yayın­ lanarak yürürlüğe giren 320 1 sayılı Emniyet Teşkilatı Kanunu'nun bir maddesinde değişiklik yapılmasına dair 490 sayılı Kanun Hük­ münde Kararname uyarınca polis okullarının niteliklerinde değişik­ likler yapılmıştır. Sözkonusu kararname doğrultusunda 1 7 Eylül 1 993 tarih ve 2 ı 70 1 sayılı Resmi Gazete ile 30. ı 0 . 1 994 tarih ve 2 ı 834 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren bir yö­ netmelikle "Özel Harekat Polis Okulları" açılmıştır. Bu okullara fiili askerlik hizmetlerini komando olarak yapan ve terhis tarihinden iti­ baren 1 8 ay içinde müracaat eden adaylar mülakatla alınmaktadır.

Askerliği sırasında "operasyon"lara katılmış, insan öldürmüş ve yo­ ğun bir şiddeti yaşamış kişilerin polis içinde özel eğitimli bir birime dönüşmeleri polisin "örtülü muharebe" görevleri almasını kolaylaş­ tırmıştır. Ordulaşan polis dinamiği açısından askeri eğitim veren bu kurumların yapılanması önemlidir. Özel harekat alan bilgisi, devlet güvenliği ve istihbarat, yakın savunma ile silah bilgisi ve atış özel harekat okullarında verilen eğitimin temelini oluşturuyor.

Ordulaşan polisin, büyük bir güç odağı olarak devletin çelik çe-

223

kirdeğine ortak olmasında eğitim süreçleri ön plandadır. Bu eğitim programı çerçevesinde "Terörle Mücadele Eğitim Planı" hazırlana­ rak uygulamaya konulmuştur. 1 992 yılı itibariyle OHAL ve özel statülü olarak nitelendirilen ilieri kapsayan bu program halen yürür­ lüktedir. B u temelde OHAL'de görevlendirilen personele "Olağa­ nüstü Hal Bölge İllerine atanan personele uygulanacak oryantasyon eğitimi" adlı bir eğitim programı verilmektedir. Öte yandan B ilderberg türünden uluslarüstü kapitalist enternas­ yonal örgütlerinin politikaları doğrultusunda polis giderek uluslara­ rası nitelikte bir güce dönüşmektedir. Bu kapsamda çok sayıda polis yurtdışına eğitime gönderilmektedir. 1994 yılında "eğitim" amacıy­ la 1 1 3 polis çeşitli ülkelere gitmiştir. Bunların 72'sinin ABD'de eği­ tim görmesi ve 20'sinin "modern soruşturma kursu" için bu ülkeye gönderilmiş olması oldukça ilginçtir! Öte yandan aralarında İsrail, ABD, Almaya gibi ülkelerin de bulunduğu çok sayıda ülkeye yüz­ lerce polis "teknik işbirliği" gerekçesiyle eğitime gitmiştir. Bu arada devlet !isan okulunda polislere ayrılan kontenjan miktarı arttırılmış­ tır. Yabancı kültür derneklerinin Emniyet Genel Müdürlüğü 'ne tanı­ mış olduğu kontenjanlar ise uluslararası bağlantıların niteliği açısın­ dan aydınlatıcıdır. Türk-İn�iliz, Türk-Amerikan , Türk-Fransız, Türk-İtaly:ın, Türk-Araı:ı kültür dernekleri çok sayıda kontenjanı po­ lis kadrolarına ayırmışlardır...

PoLis PARTisi' NiN YASAMA FAALiYETLERi

Polis giderek kendi mevzuatını ve kurallarını yaratır duruma gel­ miştir. Türkiye ' de silahlı kuvvetler dışında "hukuk" yaratma ayrıca­ lığına sahip ikinci güç polistir. Polis mevzuatının temelleri 1 845 yıl­ larına uzanmaktadır. Restorasyon Fransası ' nın gerici ve entrikacı polis şefi Vidocq'un tecrübeleri doğrultusunda hazırlanan polis ni­ zamnamesi kendisinden sonraki gelişmelerde etkili olmuştur. Örne­ ğin; 1 845 tarihli Polis Nizamnamesi 'nin 1 2. maddesi, "işini, gücünü bırakarak kamu düzenini bozan ' fitne ve fesat' derneklerini ortadan kaldırma ve ihtilali önleme görevini" polise vermiştir. Aynı nizam­ name' nin 1 3 . maddesine göre polis, "zararlı yayınların önlenmesi" ve "tüm kitapçı dükkanıanna dikkat etmekle ve yurt dışından gelen kitaplara, risalelere ve evraklara yayımianmadan önce bakarak gere-

224

kiyorsa yasaklamak ve toplamakla görevlidir. 1 845 'lerden günümü­ ze egemen sınıfların yönetim ilkelerinde temelde bir değişiklik ol­ madığının en iyi göstergesi polis "nizam"ları konusundaki sürekli­ liktir. Bu sürekiiliktc kozmetik demokrasinin biçimsel temsil organ­ larının "polisin elinin soğutulmaması" konusundaki iradesinin izle­ rini görme k mümkündür. Bu bağlamda polisin çalışmalarına dair kaynakların girişinde Atatürk'ün şu sözlerinin yer alması ilginçtir.

"Polise karışılmaz, vazifesini yaparken serbest bırakılınalıdır" ...

Polisin i şine karışılmaması kurallarını kendi belirleyen, otoriter ve ezici bir gücün toplum yaşamına damgasını vurmasını getirmiş­ tir. Burjuva devletinin temsili organlarının göstermelik niteliğinin doğal sonucu olarak polis fiili durumun yanında yasalarını da yap­ maya başlamıştır. Bugün, Emniyet Genel Müdürlüğü kapsamında yoğun bir mevzuat çalışması gündemdedir. 1 993 yılında 2 adet ka­ nun, 2 adet kanun hükmünde kararname, 2 adet tüzük, ı 6 adet yö­ netmelik çalışması yapılmıştır. Polisin bu "yasama" faaliyeti 1 994 yılında da devam etiniş 1 adet kanun, 5 tüzük, 43 adet yönetmelik yapılan yoğun çalışmalarla yürürlüğe konulmuştur. Bu "yasama" fa­ aliyetleri temelinde sürekli olarak birtakım yönetmelikler hazırlanıp h ızla uygulanınasına gcçilmektedir. Örneğin, merkez ve taşra teşki­ latı arasında koordinasyonu sağlamak ve hizmetin daha etkin, ve­ rimli bir biçimde yürütülebilmesi amacıyla Merkez teşkilatı ile i l emniyet m üdürlükler birimlerinin "Kuruluş, Görev, Çalışma, Esas ve · Usulleri Hakkında Yönetnıeliklerin" hazırlanması ve polisi ilgi­ lendiren mcvzuatın föyvolant şekl ine d�nüştürülmesi gündcmdedir.

Polisin "yasama" faaliyetleri kapsamında, kozmetik demokrasinin onay makamına dönüştürülcn parlanıentoya sunduğu ve yasalaşına- . sma çalışılan bazı tcklifler şunlardır: .

37 ı 3 sayılı Terörle Mücadele Kanununa Bir Madde Eklenmesi Hakkında kanun tasarısı; buna göre terör konusunda maddi destek sağlayan esnaf vergi indiriminden yararlanacaktır.

Terörle Mücadele Kanununda Değişiklik Yapılınasına ve Bazı Maddeler Eklenmesine Dair Kanun tasarısı.

2908 S ayılı Dernekler Yasasının Değiştirilmesine Dair Kanun tasarısı.

320 1 Sayılı Emniyet Teşkilatı Kanununa Bir Ek Madde Eklen-

225

mesine Dair Kanun Tasarısı; Bu tasarı ile temel eğitim sonrası mu­ vazzaf askerlik hizmetinin emniyet örgütünde yerine getirilmesi dü­ zenlenmektedir. Bu tasarı dönemi n Miili Savunma Komisyon Baş­ kanı Baki Tuğ'a elden verilmiştir. Ö te yandan, Emniyet Teşkilatı Kanunu üzerindeki çalışmalar da, Genel M üdürlük bünyesinde yapılmaktadır. Bu amaçla kurulan Araştırma-Planlama ve Koordinasyon Dairesi Bakanlığı'nda çok sa­ yıda uzman çalışmaktadır. Polis örgütü, jeopolitik ve stratejik kav­ ramları da içeren görev tanımlarına uygun biçimde "yasama" faali­ yetinin gereklerini kendi yerine getirmektedir. APK temelinde Em­ n iyet Genel Müdürlüğü, bakanlıklar ve giderek hükümetler üstü bir kurumun işlevleri ile donatılmaktadır. Polis örgütünü ilgilendiren mevzuatın (Kanun, KHK, Türk yönetmelik) dairelerle koordine edi­ lerek yasallaştırılması ve diğer bakanlıklarca hazırlanan mevzuata ilişkin Genel Müdürlük görüşünün belirlenmesi APK tarafından gerçekleştirilmektedir. Devletin "çelik çekirdek" yapıları içinde ya­ sama fonksiyonuna sahip olmanın getirdiği avantajlada polis örgü­ tü, yürütme açısnda temel bir güce dönüşmüştür. Parlamento-hükü­ met ekseninde boyutlanan klasik burjuva devletin çerçevesi artık hukuki olarak ta bir anlam ifade etmiyor. Örneğin; İçişleri Bakanlığı artık göstermelik bir icra organı niteliğindedir, tüm işlevi polis örgü­ tünün uygun gördüğü çalışmaları yapmaktır. Ö te yandan, Emniyet Genel Müdürlüğü'nün temsili konumu dı­ şında tek tek Daire Başkanlıkları' nın bile olağanüstü geniş yetkileri vardır. Daire başkanlarının bu yetkileri varolan hukuki rejimi polis devleti olarak tanımlamaya yetecek kapsamdadır. Polis devleti kav­ ramı bir soyutlama olmaktan çıkmıştır. Artık hukuk rejiminin tüm kamusal alanlarında polis . örgütünün çizgilerini görmek mümkün­ dür. Bu değerlendirme kapsamında sadece APK'nin görev ve yetki­ lerine ilişkin birkaç tespit bile yapılan değerlendirmeye hak verdire­ cektir. APK daire başkanlığının görevleri: 1 . Uzun vadeli planlarla, kalkınma planlarında ve yıllık prog­ ramlarda öncelikle yer alması gerekli hizmet ve tedbirlerin ve bun­ larla ilgili temel politikaların ilmi araştırma esaslarına göre tespitini sağlamak, Bakanlık Makamına sunmak ve Devlet planlama teşkila­ tma göndermek.

226

2. Bakanlık İcra Planı'na, Genel Müdürlük hizmetleri ile ilgili olarak girecek konuları tespit etmek, planlamasını yapmak ve Ba­ kanlık İcra Planı'nda yer almasını sağlamak.

3. Kanun, Tüzük ve Yönetmelik Tasarıları ile kanun tekliflerine ilişkin Genel Müdürlük görüşünün tespitine yardımcı olmak ...

APK'nın bu sayılanlara benzer bir çok görevi vardır. DPT ile kalkınına planlarını düzenleme konusunda koordinasyon dahil daha pek çok fonksiyon polis örgütünün devlet içindeki konumuna ışık tutuyor.

PoLis KöKENLiLER vE PARLAMENTO

Yapılan teklifler "mevzuat" kapsamına alınırken, parlamento ve hükümet sadece sıradan bir onay makamı konumunda bulunuyorlar.

Parlamento' da polisin yönlendirmeleri cJoğrultusunda hareket eden geniş bir topluluk yer alıyor. Polis kökenli milletvekillerinin dışında Baki Tuğ benzeri birçok "devletlü" siyasetçi parlamentoda polisin öncelik verdiği konuların takipçisi oluyor. Öte yandan Meclis'te tüm partilerden üyelere sahip ve "Polis İdeolojisi" çerçevesinde çalışan geniş bir grup bulunuyor. Polis kö­ kenli milletvekilleri ile bu grup birlikte, parlamentodaki "Polis Par­ tisi"ni temsil ediyorlar. Bir parti olmanın tüm özelliklerini taşıyan ve hİzipleri de olan bu grup Türk Polis Partisi (TPP)' nin yaşam için­ deki kolunu teşkil ediyor. Kamu emekçilerinin Parlamento'da temsil edilmediği düşünülürse, geniş bir temsilciler grubuna sahip polisle­ rin neden kamu emekçisi sayılmayacaklarına dair ölçütlerden biri daha ortaya çıkıyor.

Otoriter devletin, ideolojik normları ile eğitilen, ordu disiplini ile hareket eden, hİzipleri olan partinin tüm özelliklerini taşıyan polis kamu emekçisi sayılmıyor. ..

PoLisE ORDU BüTÇESi

Türk polis kuvvetleri, kamu kaynaklarının oldukça büyük bir bö­ lümünü kullanıyor. Bu konuda sahip olduğu bütçe olanakları örne­ . ğin Jandarma Genel Komutanlığı ' n ı geride bırakıyor. Transfer ödenekleri Maliye Bakanlığı ile Dış Ticaret Müsteşarlığı bütçelerin­ de görünmesc de Emniyet Genel Müdürlüğü bütçesi genel bütçe

227

içinde muhtemelen iki veya üçüncü sırada yerini alacaktır. Umarız bu yanlışlık düzeltilir de polisin devlet içindeki şan ve şöhretine uy­ gun olarak eğitim, sağlık bütçelerinin önündeki yeri bir an önce ve­ rilir. Genel bütçe dışında, Türk Polis Teşkilatını Güçlendirme Vakfı ile Trafik Hizmetlerini Geliştirme Fonu da polis örgütüne kaynak sağlamaktadır.

Ayrıca, dış ülkeler ve uluslararası kuruluşlardan da yardım alın­ maktadır. Öte yandan, silahlı bürokrasinin özellikle polis kuvvetleri kesimine yakın duran Sakıp Sabancı gibi oligarkların da mali des­ tekleri anılmaya değer; "Sakıp Sabancı" adının verildiği karakollar, polis evleri sahilleri süslemektedir.

Ayrıca, ticaret ve sanayi odaları türünden kuruluşlar da periyo­ dik olarak polise araç vs. yardımlarda bulunmaktadırlar. Belirli bir yılı temel alarak izlersek polis kuvvetleri bütçesinin büyük artışlar kaydettiğini görürüz. Örneğin; 1 993 yılı bütçe rakamı 1 2 trilyona yakın iken, bu ra­ kam 1 994 yılında %75.4 oranında bir artışla 23 trilyona ulaşmıştır.

1 995 yılı bütçesi ise yine %75 'lik bir artışla 40 trilyon olarak bağ­ lanmıştır.

Özel Savaş Süreci Polis Ordusu'nu Yarattı Aslında, polis kuvvetlerinin geliştirilmesi programı uluslararası sermaye örgütlerinin (Bilderberg) önerileri doğrultusunda ( 1 9801 983) Eylülizm döneminde gündeme alınmış ve 90'lı yıllarda zırhlı birliklerin oluşturulması ve hava gücü ile yeni bir aşamaya ulaşmış­ tır. Türk Silahlı Kuvvetleri 'nin modernizasyonu programının adına (REMO) benzer bir adlandırmayla, EMREMO 12 Eylül generalleri­ nin Danışma Meclisi' nde planlanmıştır. Danışma Meclisi'ne sunu­ lan bu tasarı ile 15 yılık bir süre içinde polis örgütüne helikopter, deniz botları, mühimmat, muharebe cihaziarı alımı gündeme getiril­ miş ve bu proje için 1 983 rakamları ile yaklaşık 100 milyar TL. ya­ tırım yapılması kararlaştırılmıştır. Başlangıçta, ordunun kontrolünde gelişen süreç, uluslararası sermayenin polis kuvvetleri ile gerçekleş­ tirdiği ilişkilerin de etkisiyle daha özerk bir nitelik kazanış ve TSK çelik çekirdekte, yeni bir ortak edinmiştir: Polis . . .

Emniyet Genel Müdürlüğü bütçesinin a l t birimleri temelinde

228

incelenmesi bazı soruları gündeme getiriyor. Örneğin; 1 994 yılında, i s t i h barat D a iresi B a şkan l ı ğ ı ' n a t e ç h i z at a l ı m ı ödeneği 6 . 5 00 . 000. 000 TL. t u t ar ı n d a y ke n , b u rakam 1 99 5 t e 1 1 2.225.000.000 TL. olarak belirlenmiştir, artış oranı % 1 627 gibi çarpıcı bir rakamdır. MiT, Genelkurmay İstihbaratı ve diğer devlet istihbarat örgütleri yanında polis İstihbaratma bu ilçüde kaynak ak­ tarılması polisin toplum üzerindeki sürekli gözleyen ve izleyen ko­ numunu destekleyen totaliter bir siyasetin sonucudur. Ayrıca, devlet içi tasfiye süreçlerinde MiT raporu ile patlak veren gelişmelerin de bunda etkisi olmalıdır. Türkiye ' nin, istihbarat geleneği içinde bu ör­ p:ütlerin iç politika kapsamında, devletin kanatları arasındaki müca­ dele ve: tasfiyelerde rolü biliniyor. Giderek ordulaşan ve hizipleri olan bir parti biçiminde gelişen polis kuvvetleri, devletteki konumu­ nu istihbarat faaliyetleri ile daha da güçlendirmiş, işi başbakanların telefonunu dinlemeye kadar vardırmıştır. Öte yandan, istihbarat ve Hareket Dairesi Başkalığı ' na ayrılan fonlar da büyük miktarlarda arttırılmıştır. 1 994 ' te 1 .000.000.000 olan teçhizat alımı öde ne ği 1 995'te 57.658.764.000 TL. 'ye ulaşmıştır. Artış oranının %5665.88 olduğu düşünülürse ve diğer ödenek kalemleri ile birlikte değerlen­ diriln i:.e polis istihbaratının tekelci devlet yapısı içinde diğer gele­ neksel kanatlara göre gücünün kaynağı daha iyi anlaşılır. '

ÖZEL TiM, PoLis ORDUSUNUN VURUCU Gücü

Polisin genel bütçe dışındaki gelir kaynaklarında biri de Türk Polis Teşkilatını Güçlendirme Vakfı tarafından yapılan yardımlar­ dır. Bu kapsam içinde 1 9 9 1 yılı itibarıyla 1 .294.055.776.652 TL. polise aktarılmıştır. İstanbul gibi büyük kentlerde önemli rant alanı olan otoparklar da polisin kontrolüne alınmış ve buralar yeni gelir kaynağına dönüştürülmüştür.

"FAiLi MEÇHUL" ASAYiŞ

Polis kuvvetlerinin önemli bir bölümü asayiş Daire Başkanlı­ ğı'na bağlıdır. Özellikle, toplumsal ve siyasal muhalefetin eylemle­ rine yönelik olarak organize edilen çevik kuvvet birimleri bu baş­ kanlığın en önemli unsurudur. Çevik Kuvvet birimleri ve onların bünyesinde yer alan özel timler, polis ordusunun vurucu gücünü

·

229

oluşturmaktadır. 66 il ve 4 1 ilçede çevik kuvvet ekipleri bulunmak­ tadır.

Asayiş kapsamına alınan toplantılar, gösteri ve yürüyüşler ile grevler tüm bu eylemiere katılan muhalif kişi ve örgütleri çevik kuvvet nezdinde asayişi bozan suçlular haline getirmiştir. Tekelci polis devleti ile bütünleşen polis ideolojisi asayişin teminini, muha­ lif kitlelerin suskunluğunun şiddetle sağlanmasında gördüğünü defa­ larca kanıtlamıştır. Ancak öte yandan, doğrudan asayişle ilgili konu­ larda polis büyük bir başarısızlık sergilemektedir. 1 994 yılı rakam­ larına göre 1 0. 8 09 oto hırsızlığı olayının 8 . 360 tanesinde failler meçhuldur, 5 9 . 004 çeşitli h ırsızlık olayn ıda ise m e ç h u l fai l 37.4 l l 'dir. Genel toplamda ise asayişle ilgili 1 87.872 olaydan faili meçhullerin sayısı 5 1 . 347' dir. Ancak polise mukavemet kapsamın­ daki 2.648 olayda sadece 6 faili meçhul vardır. 1994'te meydana ge­ len olaylarda "yakalanan" erkek sayısı 1 83 .547, kadın sayısı ise 9 .320' dir. Asayiş olaylarının neredeyse.üçte birini aydınlatamayan polis on binlerce kişiyi yakalamıştır. Bu insanların polis merkezleri ve adliyelerde yaşadıklarıın ortaya büyük bir devlet şiddeti tablosu çıkardığı biliniyor. Öte yandan kendine yönelik olaylar konusunda büyük bir duyarlılık gösteren polisin öznel ideolojik tutum içinde "ben devletim" mantığına uygun olarak failleri (!) "meçhul" bırak­ madığı görülüyor. Türkiye'de oldukça güvensiz bir toplumsal yaşa­ mın en önemli göstergesi sonu ölümle biten adli olaylardır. Kapita­ list dehşetin tüm boyutlarının yaşandığı Türkiye'de 1 994 yılında meydana gelen adli olaylarda 1 . 1 87 kadın 3.530 erkek öldürülmüş­ tür. 1993 yılı içinde de bu rakamlar 1 094 kadın ile 3 . 1 60 erkektir. İki yılda 8 .97 1 insanın polisin sorumluluk bölgesine giren alanlarda öldürülmesi sadece toplumsal cinnet olarak yorumlanamaz. 1 80.000 kişilik polis ordusunun toplumsal güvenlikle ilgili olmadığının, te­ kelci devlet yapısının sürdürülmesine hizmet ettiğinin çarpıcı gös­ tergeleridir bu rakamlar. Terörün gerçek sahiplerini gizlemek ama­ cıyla yaratılan ve "terör" ilüzyonuna dayalı kurgulada temellendiri­ len "ideolojik olaylar" kartegorisinde ise 1994 yılı itibarı ile 3.570 olay vardır. l'·u olaylarda polis tarafından 2 1 6 kişi öldürülmüş, 22 kişi de yaralanmıştır. 2 1 6 ölüye karşılık 22 yaralı polisin bulunması, polisin infaz eylemlerinde öldürme kastıyla hareket ettiğinin en iyi

230

göstergesidir. İdeolojik olaylar ölçütüne dayandırılan bu tür olaylar­ dan dolayı 5.6 1 4 kişi yakalanmış, bunlardan yalnızca 1 .837 'si adli­ yece tutuklanmıştır. Asıl ilginci "güvenlik güçleriyle çatışma kapsa­ mında suçlanan 370 kişiden sadece 80'inin tutuklanmış olmasıdır.

Polisin, ideolojik taraf olduğu siyasal ve toplumsal muhalif eylem ve gösterilerdeki öznel yaklaşımının en doğrudan göstergeleridir bu rakamlar... İŞKENCE

Kapitalist piyasanın işlerliğini tehdit etmediği sürece insanlara zarar veren her türlü eylemin serbest olduğu Türkiye'de; tekelli po­ lis devletinin otoriter hızının en saldırgan yöntemlerinden biri de iş­ . kencedir. 1 99 1 - 1 995 arasında (ilk altı ay) toplam 3 . 394 işkence ola­ yı belirlenmiştir. Mağdurlarının herhangi bir açıklama ve başvuruda bulunmadığı işkenceler bu sayının dışındadır. Bu işkencelerin ağır­ lıklı olarak polis merkezlerinde yapıldığı biliniyor. Tekelli mülkiyet rejimi temelinde en aşağılık yöntemlerle hergün insanlık suçları iş­ lenirken buna karşı çıkanları Manisa'da yaşandığı gibi - 1 4 yaşındaki çocuklar da olsalar- işkence görmeleri doğal bir uygulamaya dönüş­ müştür.

PoLis DEVLETi YANLlLARlNlN GERÇEKLEŞEN DüŞLERi: TüRKiYE

Polisin ordu-parti diyalektiği içinde ve tekelli polis devleti kap­ samındaki öznel ideolojisi ekseninde bir iç örgütlenmeye gittiği gö­ rülüyor. Asayiş Daire B aşkanlığı'ndan, Güvenlik Daire Başkanlı­ ğı'na kadar hep aynı ölçütleri algılamak mümkün. Güvenlik Daire Başkanl ığı 'nın kuruluş amacı şöyle formüle ediliyor: "Devletin Anayasal Düzenine, iç ve dış güvenliğine, ülkesi ve milletiyle bö­ lünmez bütünlüğüne ve kamu düzenine yönelik yıkıcı faaliyette bu­ lunan kişi veya teşkilatları tespit etmek, bunları zararsız hale getir­ mek için gerekli tedbirleri almak, bazı Anayasal ve yasal kurum ve kuruluşlar ile demokratik kitle örgütlerinin yasa hükümlerine uygun olarak kurulmalarını ve faaliyette bulunmalarını izlemek, taşra teş­ kilatının bu yöndeki faaliyetlerine yön vermek, koordinesini sağla­ mak ve bunları izlemek üzere Güvenlik Daire Başkanlığı kurulmuş­ tur." Devletin güvenliği kavramının ortaya çıkardığı bu birim, Eylü-

23 1

lizmin anayasal düzenini koruma iradesinin bir sonucudur. Eylülisı anayasanın içerdiği eşitsizlikçi, şoven, emekçi düşmanı ve kutsal devlet güvenliği ilkelerinin özüdür. "Demokratik k r't le örgüt leri" hatta kim oldukları belirtilmeyen, "bazı Anayasalve yasal kurum ve kuruluşların izlenmesi" Türkiye'yi kuşatan totaliter ve baskıcı polis devletinin işleyişine ilişkin önemli bir ip ucudur. Polisin ":'!nayasa" da belirtilmiş düzen içi kurum ve kuruluşları bile gözetim altında tutması TSK ile polis kuvvetleri ve partisine dayalı çelik çekirdek çözümlemesine hak verdirlecek niteliktedir. Kendisini ülkenin ger­ çek sahibi zanneden bu çelik çekirdek, temsili organları elinde tut­ maktadır. Devlet Güvenlik Mahkemeleri yeterli görülmemiş olacak ki, devletin güvenilği adına bir de özel yetkileri olan polis birimi ku­ rulmuştur. istihbarat faaliyetleri yanında muhtemelen siyaset planla­ ması da yapan bu tür bir birimin işleyişini araştırmak tekelli polis devletine ilişkin olgusal açıklıklar sağlayacaktır. Nedir bu birimin görevleri, bu konuda işte birkaç örnek: - Anayasal düzeni yıkınaya yönelik yıkıcı faaliyetlerle i lgili ge­ lişmeleri izleyerek raporlar hazırlamak suretiyle ilgili makamlar nezdinde uyarılarda bulunarak yapılacak çalışmalar ve alınacak ted­ birlere ışık tutmak.

- Ü lke çapında ve iller düzeyinde meydana gelen �evlet güvenli­ ğini ilgilendiren olaylar ite legal olarak faaliyet gösteren kiŞi ve ku­ ruluşların çalışmalarını izlemek, değerlendirmek.

- Türkiye'de ikaınet eden veya çeşitli nedenlerle bulunan azın­ lıkların her türlü faaliyetlerini izlemek.

- Uzman, araştırıcı, gözlemci olarak veya öğrenim, burs, incele­ me gibi amaçlarla Türkiye 'ye gelecek kişi ve heyetierin talepleri ko­ nusunda ilgili birimlere tekiifte bulunmak.

- Siyasi partilerin kurulmalarına ve teşkilatlanmalarına ilişkin iş­ lemleri yapmak ve faaliyetlerini izlemek.

- İ şçilerin ve öğrencilerin toplanma, demek kurma ve diğer yasal hak ve hürriyetlerini kullanınaları sırasında devlet güvenliği aley­ hinde yıkıcı ve bölücü faaliyette bulunan kişi ve örgütler tarafından meydana getirilmesi muhtemel toplumsal olayları önleyici tedbirle­ rin alınmasını sağlamak.

- Sendika, federasyon ve konfederasyon ların kurulmaları ve teş-

232

kilatlandırılmaları ile ilgili işleri yürütmek ve bu kuruluşların kanuni ve kanunsuz her türlü faaliyetlerini izleyerek kanun dışı çalışmaları­ nı önleyici gerekl i tedbirlerin alın m asını sağlamak.

- Devletin genel güvenliği ile i lgili konularda toplantıya katıla­ cak Bakanlık ve Genel Müdürlük temsilcilerine gerekli dökümanı hazırlamak, "İşçileri, öğrencileri, sendikaları, dernekleri, azınlıkları" izleyen, gözleyen bu siyasi birim devlet kurumlarına yapılacak ata­ malarda polisin onay mercii konumundadır; Buna göre; "Gizli ve gizlilik dereceli yerlerde çalışacak personel ile Bakanlık ve kamu kurum ve kuruluşlarında yeni işe alıncak personel hakkında gerekli güvenlik soruşturması ve arşiv araştırmalarını yapmak"la görevlidir.

Tekelli polis devletinin belleğini oluşturan arşivlerin, devlet gö­ revine girişte polisin ölçütlerini belirlediği anlaşılıyor. Arşiv araştır­ ması kapsamında binlerce dernek, siyasi parti, sendika yöneticisi fişlenmiştir. Sadece 1 994 yılı itibarıyla şahıslarla ilgili 778.395 form polis bilgisayarlarına yüklenmiştir. Bu fişierne faaliyeti polis ordu­ sunun stratejik plan ve yapılanması ile yakından ilişkilidir. Ana Ko­ muta Kontrol Merkezi (AKKM) projeleri uyarınca tüm polis mıntı­ kalarından aktarılan bilgiler belirli bir merkezde toplanmaktadır. Bu bilgilerin kullanım biçimlerinin devletteki kadrolaşma anlamında da polise bazı imkanlar sağladığı ortadadır. Polisin çelik çekirdekte .

TSK ölçüsünde söz ve yetki sahibi olmasında bu imkanları değeri yadsınamaz. S iyasi yaşamın kontrolünde söz ve yetki sahibi olan polis kuvvetleri bu kontrolün ideolojik ve politik kıstaslarını özerk bir biçimde tesbit etmektedir.

- "Güvenlik Güçlerimizin Kararlılığı" formülasyonunda ortaya çıkan özerklik vurgusu, polis kuvvetlerini devlet içindeki temsili ku­ rumların üzerinde gören aniaşıyın sonucudur. Parlamento ve hükü­ meti yer yer kuşatan, protesto eden polis kuvvetleri bu "özerk"liğin tüm politik ayrıcalıklarından yararlanmaktadır. Bu özerklik 1 992 yı­ lında istanbul ' da yapılan polis gösterileri ile ilan edildi. Polis ordusu generallerinin de kariyerist kaygılarıyla besledikleri "örgüt" tepkisi tipi ideolojik mesajlarıyla ortaya döküldü. 1 Mart 1 992 tarihinde "görevli 1 50 Polis Olarak Tüm Güvenlik Güçleri Adına" imzalı bir bildiri yayımlandı. Bu bildirinin çarpıcı vurguları "ideolojik malze­ menin niteliğini oldukça iyi simgeliyor; "Yüce devletimiz", "Allah

233

için Vatana Ve devlete çalışıyoruz", "Bayrak düşmesin", "Vatan el­ den gidiyor." Ö te yandan kendini devletin sahibi ilan eden polis ordusu bu söylemini 8 Şubat 1 992 tarihinde istanbul DGM Başsavcısı'nın ce­ nazesinde açıkça ortaya koymuştur. Bu cenazede dağıtılan "Türk Polisi" imzalı bildiride polis ordusu bu asil milletin öz evlatları sıfa­ tıyla, "vatanın ve milletin iıölünmezliği" adına çıkış yapmaktadır.

Bu bildiri ile "yıllardır Türk devletini ve milletini yok etmek için uğraşan dış destekli kızıl bölücü odaklara" ve "polisle silahlı çatış­ mada ölen vatan hainleri için ayağa kalkan insan hakları savunucusu kuruluŞlara" savaş ilan edilmektedir. Savaş ilanı ile ordunun misyo­ nuna ortaklığını açıklayan polis kuvvetleri, ideolojik kaynaklarını özellikle bu tarihten sonra netleştiriştir. TSK ile aynı meşruiyet ka. lıplarına yaslanan polis kuvvetleri, en önemli desteğini faşist kesim­ den görmüştür. Sokak infazları ile misyonunu perçinleyen, her türde polisiye olayı "savaşlaştıran" polis ordusu 90'lı yıllar boyunca çelik çekirdekteki yerini sağlamlaştırmıştır. Bu dönemde, faşist yazarlar polis ordusunu büyük bir şevkle teşvik etmişlerdir. Ö rneğin Ahmet Kabaklı: "Polis bir iç ordudur" diye yazmıştır.171 Kabaklı polislerin "devletin görünür timsalleri" olduğun, "herşeyi bırakarak, hatta or­ dudan evvel, polisi o çaresizlikten kurtarmayı, donatmayı başar­ ma"nın gerektiğini savunmuştur. m TSK ise, metropollerde yoğunlaşan bu arada kırsala da yansıyan bu polis ordulaşmasını çelişkili siyasetlerle desteklemiş, yeni ortağı­ na alışmaya başlamıştır. Bu arada, Pol-Der üyesi 1 2.000 polisin CHP'nin hükümet ettiği dönemde başlayan tasfiyesi, 12 Eylülle ve ordu planlaması ile doruğa çıkmıştır. Türk-İslam sentezi kadroları­ nın ·ideolojik doktrinasyonu açısından bu tasfiyeler gerekli koşulları hazırlamıştır. Özel savaş sürecinde ordulaşan polis, giderek güvenlik-asayiş politikalarının dışında da söz sahibi olma imkanını bulmuştur. Basın tekellerinin kuş beyinli hale getirdiği kurt kafalı, şiddet düşkünü, şo­ ven kitle insanı, faşist entelijansiyası, sağ kadrolar i le sosyal demok­ rat siyasetçiler polisi siyasi otoritenin en güçlü odaklarından biri ha­ line dönüştüren süreçlere katkıda bulunmuşlardır. Bu sürecin önemli bir aşamasında, TBMM içinde devletin çelik çekirdeğinin uzantısı

234

bir yapılanmanın ortaya çıkmasıdır. "Çekirdek grup" olarak adlandı­ rılan bu grup tüm partilerinde milletvekilleri ni kapsayan bir oluşum­ dur. "Türk bayrağı altında devlete sahip çıkan bir bilinçlenme"nin öncülüğünü yapan bu devlet partisi girişimi, polis darbesine açılan süreçte üzerine düşeni yapmıştır. "Çekirdek Grup" 1 77 nitelendirmesi ile anılan bu devlet patisi, polis ordusunun istediği yasaları en kısa sürede çıkarmış ve "sivil" darbede polisle ortak hareket etmiştir. ·

Polis TSK'nın Yeni Ortağı

·

Özel savaşın şiddetlenmesini, konumunu pekiştirrnek açısından meşrulaştırıcı bir unsur haline getiren polis kuvvetelri cüretini arttır­ mıştır. Bu bağlamda "Kemalist asker ve Polisler Mücadele Grubu" (KAP) adına gönderilen bildirilen oldukça anlamlıdır. 90'1ı yıllara damgasını vuran "Faili meçhul" devlet teröründe bu tür intikam-mi­ silierne örgütlerinin de payı olsa gerek. "Öp öz Türk çocukları olan bizlerin boyunlarını bu kravat artık sıkmış durumdadır" diyen KAP grubu, bildirilerinde "misilleme" yapacaklarını dekiare etmektedir. Özel savaşın, faşist ideolojinin kavramlar stoku ile yürütüldüğü sü­ reçte açığa çıkan bu "uç" devlet örgütleri emir-komuta zinciri içine çckilmiştir. Ancak, Polis Ordusu'na terörle ( ! ) mücadele adına "ateş serbestisi" verilmesinde bu "uç"ların yürütttüğü "psikolojik haı·eka­ tın" büyük katkısı olmuştur. Psikolojik harekatın bir başka boyutu ise sağ ve sosyal demokrat partilerin bölünme psikozu temelinde bütünleşmeleri ile gerçekleştirildi. Polis Partisi 'nin yönlendiricili­ ğinde, basın tekelleri bu "harekat"ta üzerlerine düşeni yaptılar.

"Devletimiz kuruluşundan beri karşılaştığı tehlikelerin en büyüğüy­ le karşı karşıya"178 tespitinde tcmellenen siyasetler polisin ordulaş­ ma-parti l eşme s ü recinde dayanağı olurken onu özel savaşın TSK'dan sonra en güçlü odağı haline getirdi.

Polis kuvvetlerinin 1 992 yılından itibaren ivme kazanan ordulaş­ ma-partileşme sürecinde ideolojik dayanakları, devlet siyasetlerinin belirlenmesindeki özerk konumlarını pekiştirmiştir. Bu konuma en aktivist destek ise ülkücülerden gelmiş ve "kanımız aksa da zafer is­ lamın" sloganı tüm korsan polis gösterilerinde bağırılmıştır. Polisin ordu-parti yapılanmasında başı çekenler mhp ve ülkücü kadrolardan gelen polislerdir. Özel tim kadrolarında, DAL'da yoğunlaşan ülkücü

235

polisler Gladio-MHP eksenli kesişelerin polisteki uzantılarıdır. Bu oluşumun yansıdığı bir rapora göre MHP'li Emniyet Müdürleri (ra­ porun basında yer aldığı tarih i tibariyle) şunlardır. Adana; Ramazan Er, Antalya; Mete Altan, Artvin; Tahsin Demir, Bolu; Uğur Gür, Çanakkale; Fevzi Ergül, Diyarbakır; Rıdvan Güler, İzmir; Kemal Yazıcıoğlu, Muğla; Erdal Gökyüzü. Bu isimlere ilişkin bazı bilgileri sunmak kadroların niteliği açısından aydınlatıcı olacaktır. " ... ihbar üzerine komiser muavini Mete Altan komutasındaki bir ekip evi sar­ mıştır. Komiser muavini ile bir polis memuru tabancalarını çekerek eve girmişlerdir. Atilla Özkan, kardeşi Ali Naki Özkan ve Seyfi Cansu karışlarında tabanealı kişiler görmüşler, atilla, komisar mu­ avininin eline sarılarak tabaneayı ahnak istemiştir. Boğuşma sırasın­ da polis memuru ateş ederek Atilla'yı öldürmüştür." Resmi açıkla­ ma böyle. Zeytinburnu' nda 1 976 yılında yapılan insan avı neticesin­ de Hasan Aksu, Ali Naki Özkan, ve Seyfi Cansu 'ya akıl almaz iş­ kenceler yapıldı. Aksu 'nun tırnakları söküldü. Bu avın devamında iz sürenler Süleyman Cihan'ı takip ettiler. Zeytinburnu katliamının so­ nucunda temel hedef haline gelen Cihan, 29 Temmuz 1 98 1 'de gö­ zaltına alındı. 30 Temmuz'da Kadıköy'de bir aparıman katından kendisini attığı söylendi. 1 976' da başlayan insan av ı 1 98 1 'de neti­ celenmişti.1 79 Bu operasyonları yöneten MeteAltan şu anda Kürtlerin yoğun olduğu bir ilin Antalya'nın Emniyet MüdUrü. Erdal Gökyüzü ise 1 2 Mart döneminde deşifre olmuş bir ajan provakatör. Bu konu­ da Uğur Mumcu'nun kitaplarında bolca bilgi bulmak mümkün ...

TUTANAKLAR

Eski İzmir, şimdiki İstanbul Emriyet Müdürü Kemal Yazıcıoğ­ lu ' na gelince: Ankara'da DAL (Derin Araştırma Labaratuarı) Baş­ kanlığı yapan Yazıcıoğlu'nu Dev-Yol davası tutanaklarından izleye­ lim: "Zaman zaman da Başkomiser Kemal Yazıcıoğlu da bu işKence seanslanna katılıyordu"180 "Bana yapılan tüm bu işkencelerin ve An­ kara'Da yapılan işkencelerin sorumlusu Kemal Yazıcıoğlu 'dur. Ke­ mal Yazıcıoğlu' nun yakalandığımızdan bir ay sonra söyledikleri il­ ginçtir. Artık faili meçhul olay kalmayacak bu olayların büyük bir kesimini sizlere ve kalanını da sizden öncekilere yıktık"'8' Hepsi bu kadar değil. Kemal Yazıcıoğlu, Yaşan Gündoğdu 'yu işkence ile öl-

236

dürrnekten yargılandı ve "aklandı".

MHP ile bağlantılı bu kadronun özellilke Kürt nüfusun yoğun ol­ duğu Antalya, İzmir, Çanakkale, Adana, istanbul gibi i llerde görev­ lendirilmesi tesadüf deği ldir. 70'lere açılan iç savaş süreçlerinde kendisini kanıtlamış ve 1 2 Eylül'de DAL dahil öneml i işkence mer­ kezlerini yönetmiş bu kadrolar oldukça etkin konumlara getirilmiş­ lerdi. Kontr-Gerilla yöntemlerini bilen ve yurtdışı eğitim olanakla­ rından yaradanmış bu polis şeflerinin, düşük yoğunluklu savaş stra­ tej isinin metropol bölümünü uygulayacakları ortadadır. Bu noktada İstanbul Eml)iyet Müdürlüğü 'ne atanan, DAL Başkanı Kemal Yazı­ cıoğlu 'nun, h içbir tekpi almadan görevine başlaması anılan savaş startejisinin "sol" içinde bazı "merkezlerle" bağlantısı olduğunun kanıtıdır. Milli Güvenlik Akademisi' nde. ders veren düşük yoğun­ luklu savaş spesiyalistlerinin "sol"daki manüplasyonları etkisini göstermektedir. Son yıllarda düşük yoğunluklu savaş kadrolarının üniversite kökenli olmaları ve deşifre edilmelerindeki güçlük düşün­ dürücüdür. Bu bağlamda Milli Güvenlik Akademisi-polis-üniversite eksenli kadrolar ve bunların rolü izlenmelidir. Emniyet Genel Mü­ dürlüğü ' nün APK Daire Başkanlığı, "çağdaş teknolojisinin ithali ve uygulanması amacıyla" ODTÜ ile protokol yapmıştır. Öte yandan, üniversite öğretim üyelerinin katılımıyla bir dizi çalışma yapılmış ve "Terörle Mücadele Planı" adı altında "üst makamlara" sunulmuş• tur. ÖZEL SAVAŞ VE POLiS ORDUSU

Polisin ordulaşması sürecinde Özel Harekat timlerinin önemi bü­ yüktür. 1 982 yılında Asayiş Daire B aşkanl ığı bünyesinde "Fail i Meçhul Olaylar Şube Müdürlüğü" ismi altında faaliyet gösteren bu birim çeşitli yasal düzenlemeler sonucunda 1 3.7. 1 993 tarihli Bakan­ lar Kurulu Kararı ile Özel Harekat Daire Başkanlığı'na dönüştürül­ müştür. Polis Ordusu ' nun, zırhlı araçlarının bir çoğunu kullanan timler, OHAL bölgesi dışında da görevlendirilmektedir. Giderek ya­ yaygınlık kazanan bu timler i Daire başkanlığı, 38 şube müdürlüğü, 1 Grup Arnirliği biçiminde organize olmuşlardır. Ö zel Harekat tim­ lerinin amaçları şöyle formÜle edilmektedir. "Ülkemizdeki birlik ve beraberliğe gölge düşürmek, devlet düzenini değiştirmek amacıyla

237

·

örgütsel faaliyetlerde bulunan kişi ve kişilere karşı ani müdahale et­ mek, baskın ... yok etmekle görevlidirler." Özel Harekat Timlerinin yetkileri oldukça geniş bir yasal malze­ rneye dayalıdır: 320 1 sayılı Emniyet Teşkilatı kanunu (madde 1 ) , 2559 Sayılı Polis Vazife v e Selahiyet Kanunu (3233 ek 5-6-7 mad­ deleri) 2803 sayılı Jandarma Selahiyet Kanunu (madde 1 0) 2935 sa­ yılı OHAL Kanunu (madde l l ), 285 sayılı KHK (madde 4), Özela Harekat B irimleri Yönetmeliği (madde 1 1 .) Özel Harekat timlerinin yanısmi Terörle Mücadele ve Harekat Dairesi Başkanlığı da polis ordusunun önemli bir unsurudur. Bu bi­ rim uluslararası ilişkilere sahip "özerk" bir yapılanma içindedir. Ay­ rıca psikoloj ik savaşın Türkiye dışında yürütülmesi için gerekli ma­ teryaller adı geçen birim tarafından hazırlanmaktadır. İstihbarata ilişkin görevleri de olan birim, polis tarafından şüpheli kabul edilen kişi ve kuruluşların takibini yapmaktadır. Polis kuvvetlerinin basın ile ilişkilerinin düzenlenmesi de Terörle Mücadele ve Harekat Da­ iresi'niP yetkisi kapsamındadır. Polisin ordulaşması sürecinde "te­ rör" gerekçesiyle hayatın tüm alanlarını kapsayan bir denetim ve gözetim mekanizması kurulmuştur. Bu mekanizma, TC'nin milita­ rİst aygıtlarının egemenliğini korumaya yönelik bir yapılanma için­ dedir. Orwelyen toplum yapısının gerçekleştirilmesinde, basın tekel­ leri ile bütünleşmiş polis kuvvetlerinin iradesi belirleyicidir. Bu be­ Urleme temelinde, kuruluş, kurumlaşma ve işleyiş gerekçelerini "te­ rör" kavramı ile açıklayan adı geçen birim, düşük yoğunluklu sava­ şın tanımlarına netlik kazandıran bir görevler manzumesine sahiptir. İşte bu görevlerden bazıları: - Terör odaklarına dönük operasyon planları hazırlamak suretiy­ le, operasyanlara katılacak personeli eğiterek yetiştirmek, operasyon ve sorgu sonuçlarına göre elde edilen bilgilerin değerlendirilmeleri­ ni yaparak Taşra Teşkilatı'nca sürdürülecek yeni operasyanlara des­ tek sağlamak.

- Bakanlık emri veya illerin talebi üzerine sorgu ve operasyon için ekip görevlendirilmesi hazırlıkları yapmak ve sevk etmek.

- Devlet güvenliği ile terörist kişi ve örgütlerle alakah yapılması gereken tüm işleri yapmak, ilgili Daire Başkanları ile koordine sağ­ lamak.

238

- Azınlıkların teröre destek sağlamasını ve yurt dışında propa­ ganda faaliyetlerini önlemek.

- Türkiye aleyhine faaliyet gösteren kişi ve kuruluşların tespitini sağlamak.

- İşçi ve öğrenciler arasında ve toplumun diğer kesimlerinde sür­ tüşmelere, huzursuzluklara ve çatışmalara yol açabilecek faaliyetleri izlemek ve meydana gelmesi muhtemel olayları önleyici gerekli ted­ birleri almak ve bu yönde istihbarat değerlendirmeleri yapmak.

- Terörizmle ilgili toplantıya katılacak Bakanlık temsilcilerine gerekli dökümanı hazırlamak.

- Daire Başkanlığı ile ilgili konularda sorulan yazılı ve sözlü so­ ru önergelerinin cevaplarını hazırlamak, yürürlükteki mevzuat çer­ çevesinde basına yapılacak açıklamalar ile ilgili olarak durum de­ ğerlendirmesi yaparak ilgilileri uyarmak...

B asınla ilişkilere dair görevlendirmelerin özel savaşın gerekleri ile uyumlu olduğu bir çok örnekle kanıtlanmıştır. Bu dairenin basın­ da MiT raporunda adı geçen ve İstanbul medyasıyla oldukça iyi i liş­ kilere sahip Cevdet Saral'ın bulunuyor olması düşündürücüdür. İşçi, öğrenci eylemlerinde polisin bakış açısıyla olaylara yaklaşan Show TV 'ydi TGRT türünden yayın organlarının işleyişieri bu birimin gö­ rev tanımlarıyla · uyum içindedir. Terörle Mücadele ve Harekat Da­ iresi 'nin basın bürosu gibi çalışan yayın organları zihin polisi işlev­ Ieri ile tekelli polis devletinin psikolojik savaş agıtlarıdır. Öte yandan "istihbarat" vurgusunun polis ordusunun tüm birim­ lerinde yoğun biçimde görev tanırnma içerildiği görülüyor.

Polisin istihbarat imkanlarının geliştirilmesinde ilk önemli çalış­ malar Ecevit'in damgasını taşır. Bilderberg örgütünün adamı olan Rockfeller burslusu Ecevit, bağlı olduğu uluslarüstü sermaye örgü­ tünün siyasetlerine uygun hareket etmiştir. Bilderberg'in polisin or­ di.ılaşması ve u luslararası sermaye örgütlerinin denetimine alınması­ na dair formü lasyonu ilk kez Ecevit hükümetleri döneminde uygula­ maya konulmuştur. Gladio'nun ünlü "Marmara Brifingi"nin toplan­ dığı Atatürk Orman Çiftliği' ndeki Marmara Köşkü Ecevit'in "istih­ barat çalışmalarının karargahı haline getirilmiş, istihbarat' ın reorga­ nizasyonu kapsamında danışmanı Senatör Sebahattin Babüroğlu ve İçişleri Bakanı Hasan Fchıni Güneş ile çalışmalar yapan Ecevit,

239

Emniyet Genel Müdürlüğü istihbaratını güçlendirme konusunda bü­ yük adımlar atmıştır. Ecevit'in başbakan olduğu 70'lerin sonunda "Cumhuriyet döneminde yetişenlerin beş katı" sayıda polis ajanı ye­ tiştirilmiştir.

Bu arada ilerici güçlerin yer aldığı Pol-Der .Ecevit hükümeti dö:: neminde kapatılmıştır.

PoLis PARTisi' NiN GöLGE HüKüMETi

Polisin uluslararasıtaşması süreci kapitalisı enternasyonalin Yeni Dünya Düzeni Stratejileri ile uyumlu biçimde geliştirilmiştir. Türk Polis Ordu Parti'si "dış ilişkiler" konusunda da özerk birimler oluş­ turmuştur. Dış İlişkiler Daire Başkanlığı, "Polis' in Dışişleri Bakan­ lığı gibidir. Polis, 1 9 ülke ile 27 işbirliği anlaşması, 16 ülke ile 2 1 protokol imzalamıştır. öte yandan "güvenlik işbirliği" başlığı altında birçok ülke ile "ortak komisyon" oluşturulmuştur. Dış ilişkilerini özerk biçimde düzenleyen polis kuvvetleri bölge gücü olmaya çalı­ şan emperyal Türkiye açısından "güvenlik koordinasyonu" görevini yerine getirmektedir. Bu tür uluslararası bağlantıların önemli bir un­ suru da İnterpol ile ilişkileridir. Türkiye, İnterpol'e 8. 1 . 1 930 tarih ve 876 1 sayılı Atatürk'ün imzasını taşıyan Kararname ile üye olmuş­ tur. TC, interpol'e ilk üye olan devletlerden biridir. Kapit�list enter­ nasyonalin gizli ordularından İntcrpol ile Türk Polis Kuvvetleri bir çok ortak operasyona imza almışlardır. Özellikle PKK hedeftenerek yürütülen psikolojik savaşta, İnterpol, TUrk polisinin "enformasyo­ nu" doğrultusunda çalışmakta ve kapitalist enternasyonalizm istih­ barat örgütlerinin finans kaynağı olan uyuşturucu ticareti PKK'nin üzerine yıkılınaya çalışılmaktadır. Oysa yıllardır asit anhidrit tekeli­ ni elinde tutan devletin bu işteki rolü birçok olayda net olarak ortaya çıkmıştır. Adana Emniyet Müdürü Poi-Der'li Cevat Yurdakul'un da ünlü bir oligarkın ülkücü komandolar tarafından korunan fabrikasın­ da ortaya çıkardığı uyuşturucu imalathanesi nedeniyle ve faşist mil­ letvekillerinin işareti ile öldürüldüğü ortadadır.

Uw Göz DEliLETi \fE PoLis

Polis kuvvetleri, toplumu sürekli gözetim altında tutan Orwelyen "büyük birader" konumuyla bilgisayar ağları oluşturmaktadır. Bilgi

240

İşlem Dairesi adıyla organize edilen bu sistem oldukça yaygındır.

Bilgi İşlem Dairesi B aşkanlığı, uygulamaya konular "Polis Bilgisa­ yar Ağı"nın merkez ve taşra teşkilatlarında yaygınlaşmasını sağla­ mak amacıyla, i l Emniyet Müdürlükleri ' ne kurulu bulunan "Özel Teknik Şube Müdürlüğü"nün ismini "Bilgi İşlem Şube Müdürlüğü" olarak değiştirmiş, daha sora 64 ilde Bilgi İşlem B üro Arnirliği' nin kurulmasını ve faaliyete geçmesini sağlamıştır.

Tekelli polis devletinin "veri bankası" işlevini yerine getiren bil- ­ gisayar ağları totaliter düzenin temel taşlarındandır.

Polisin ordulaşma sürecini h ızlandıran en önemli etkenlerden bi- . ri de haberleşme ağlarının özerk nitelik kazandırılmasıdır. Öte yandan kendi hava gücünü geliştiren polis ordusu artık Hava - Filoları kurma aşamasındadır. 19 Ekim 198 1 tarihinde Fransız yapı­ mı olup, Alman yardım ıyla sağlanan 1 8 adet SA-3 1 8 keşif gözetle­ me helikopteri Polis Hava Kuvvetleri 'nin nüvesini oluşturmuştur.

Diyarbakır, Adana, İstanbul' da Polis Kuvvetleri ' nin hava üsleri var­ dır. Özel Harekat timleri ile içiçe geçmiş hava gücü Havacılık Daire .

Başkanlığı çerçevesinde organize edilmiştir.

Polisin, ordu-parti bağlamında gelişen güçleri onu TSK ile bir­ likte devletin çelik çekirdeğinde asli unsur haline getirmiştir. Yasa­ ma, yürütme, yargı fonksiyonlannda polisin ağırlığı her geçen gün daha yoğun hissedilmektedir. Öte yandan banka sermayesi ile bü­ tünleşen polis şefleri tekelli düzenin işadamlarına dönüşmektedirler.

Polis şeflerinin "Burjuva Kirli işler imparatorluğu"ndan aldıkları _ pay devletin istihbarat raporlarında da tescil edilmiştir. Tasfiye sü­ reçlerinde karşılıklı olarak birbirlerinin pisliklerini ortaya döken devlet içi örgütler MiT-Emniyet çatışmasında devletin çelik çekir­ dek kadrolarının ahlaki çürümüşlükleri gözler önüne sermişlerdir. Şükrü Balcı'dan, Mehmet Ağar'a, Menzir'den, Kozakçıoğlu 'na te­ kelli sermaye ile ilişkili, ismi akçalı işlere karışmış polis generalleri kuşağı, sınıf bilincine sahip politikacı nitelikleriyle de "temayüz" etmişlerdir. Polis ordusu, siyaset planlaması yapan bir güç konumun­ dadır. Artık, üniforma ve coptan ibaret görülmemesi gereken bir ya­ pıyla karşı karşıya olunduğu ortada. B u güç içerdiği şiddet potansi­ yeli, ideolojik motiflerinin militer-şoven niteliği ve devlet içi tasfi­ yelerdeki tututumu nedeniyle büyük bir çelişkiler yumağı yaratmış·

·

24 1

tır. B u yumak çözülecektir, ancak çözmeden önce çözümleme i le başlanmalıdır...

242

Savaş Sanayii

Askeri Sınai Kompleks

Tekelli sermaye, militer birikim modelinin sunduğu olanaklarla güçleniyor. "Kar, silahların ateşlendiği değil, imal edildiği yerdedir" ilkesine uygun stratejiler geliştiriliyor. Ordu ile bütünleşen tekeller yeni bir sömürgecilik türü yaratıyorlar ve kendi ülkelerini sömürge­ ye dönüştürüyorlar. "Anayurt sömürgesi", askeri-sınai kompleksin kıskacına alınıyor. TekeL karlarının güvencesi muazzam bir savaş ayğıtının ihtiyaçlarını oluşturuyor. Türk egemenlik sistemini özünü askeri-sıai kompleks belirliyor. Tanklar, uçaklar, bombalar, zırhl ı araçlar üretiliyor v e tekelli sermaye dev boyutlarda kazançlar sağlı­ yor. Türkiye emekçileri, görülmemiş bir soygunun öznesi oluyor. Şövenist yalanlar, gerçeklerin üzerini örtemiyor; yurtseverlik sLo­ ganları, askeri-sınai kompleksiri sömürgeye dön üştüruldüğü Türkiye'nin kaba mezar taşları oluyor.

General partileri, askeri sınai kopleksin politikacıları, bankacılar, müteahhitler sanayiciler, tüccarlar, büyük bir kar ortaklığını işleti­ yorlar. Türkiye her yanı kan ve barut kokan bir işletmeye dönüyor.

Askeri ihalelerin sağladığı büyük karlar, ipleri ellerinde tutanları küçük bir azınlığa, oligarşik bir yapıya dönüştürüyor. Savaş araçla­ rının üretimini gerçekleştiren, askeri-sınai kompleksin işlerliğini sağlayan, işadamlarının kırbacına sırtını uzatan bu araçları hizmete sokan ve onları kullanırken ölenler ise, emekçiler oluyor. Tekelli ser­ mayenin, savaş ağaları ve siyaset efendilerinden müteşekkil kadro­ ları ise bu gerçekleri dinden, şovenizme kadar her türlü ideolojik •

243

imkanı kul lanarak gizlerneye çalışıyorlar.

Türkiye' de, Osmanlı ' dan günümüze önemli silahianma çalışma­ ları yapılıyor. Başlangıçta mütevazi ölçülerde ordinat fabrikaları ku­ ruluyor. 1 . Dünya savaşı öncesi silah sanayinde bazı adımlar atılı­ yor. Kemalist rejim bu çalışmalara ivme kazandırıyor. Şeyh Sait Hareketi ile eş zamanlı olarak "istiklal göklerde" aranmaya başlimı­ yor. Britanya'nın, Ortadoğu stratejilerinde hava kuvvetlerinin ön plana çıktığı döneme denk geliyor. 1 925 azadi hareketi ile sarsılan kemalist rejim, göklere sığınıyor. 1 925 'te "kamuoyunun havacılık sorunlarına eğilmesini sağlamak.... kampanyatarla birlikte ücretler­ den ve gelirlerden yapılacak kesintilerin yardımıyla uçak satın alma­ yı mümkün kılmak" amacıyla Türk Hava Kurumu oluşturuyor.

1 927 başında THK Kayseri'de Hava Junkers fabrikasının şubesi ni­ teliğinde bir uçak fabrikası kuruyor. Bu arada, 1 926 yılında, Yeşil­ köy'de uçak teknisyenleri için bir okul yapılıyor.

SAVAŞ EKONOMiSiNE GEÇiŞ

1 939'dan sonra, Türk ekonomisi "savaş ekonomisi" olarak geliş­ tiriliyor. 1939'dan 1 945 'e kadar devlet bütçesinin ortalama yüzde 54'ü savaş giderlerine ayrılıyor. Tüm sanayi birimleri 550.000 kişiyi bulan ordunun ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde düzenleniyor. Bu dönemde askeri planlama kapsamında bazı projeler geliştirildi; al­ çak gerilim aygıtlarının imalatı, askeri motorlu taşıtların montajı ve uçak imalatı için elde bulunan tesislerin genişletilmesi söz konusu projelere örnektir.

1 937'de Kayseri'deki uçak fabrikasında G0- 145 eğitim uçakları üretilirken, Yeşilköy ve Beşiktaş tesislerinde ünlü fabrikatör Nuri Demirağ, NU.D. 36 diye adlandırılan, bir talim uçağı imal ediyordu.

Sermayenin faaliyetleri bunlarla sınırlı değildi. Enver Paşa'nın kar­ deşi eski Teşkilat-ı Mahsusa'cı Nazi'lerin adamı Nuri (Killigil) Pa­ şa'da, Kasımpaşa'da hafif silahlar üreten bir fabrikaya sahipti.

1 945 ' ten sonra ABD'nin teşvik ve yardımıyla askeri altyapının ge­ liştirilmsei gündeme alındı. Silah ve cephane üreten Makine �e Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK) 1 952'de THK' nin üretim tesis­ lerini devraldı ve MKEK-4 Uğur adlı bir tali uçağını geliştirdi.

1_9 67 'den sonra Türk Silahlı üretimin organizasyonunda Alman·

244

ya'nın büyük katkıları oldu. MBB (Messerschmid Bölkow Blohm) firması "Cobra" tanksavar raketlerinin kısmi üretimi ile G-3 ve M-1 tüfekleri ve çeşitli cephanenin üretimine gerekli lisansları sağladı.

Kıbrıs i§gali sonrasında, burjuvazi, silah sanayi konusundaki çalış­ malara hız verdi. 1 974 Aralık ayının sonunda Ankara'da biraraya gelen sanayiciler silah sanayinin sorunları ve geleceğine ilişkin bir seminer düzenlediler. 1 975 Şubat'ı sonunda Milli Savunma Bakanı İlhami Sancar, TBMM'de yaptığı bir konuşmada 4 yıla bölünecek 25 milyarlık "özgür bir fon" kurulacağını ve hükümetin yılda yüzde '"25 'e kadar bir enflasyon ayarianmasına hakkı olduğunu açıkladı.

6.3. 1 975 'teki kabine toplantısından sonra "DPT ile Sanayi ve Tica­ ret Odaları", "silah sanayiinin kurulması için eldeki imkanları sürat­ le denetlemek" üzere görevlendirildiler. Bundan sonraki gelişmeler günümüzde askeri sınai kompleksin oluşumuna açılan koşullara ışık tutar mahiyettedir. Türk tank birliklerinin modernizasyo_n u kapsa­ mında Koç grubu devreye girmiş ve Braunschjeig'taki Luther fabri­ kası ve Krupp ile ortak, Arifiye'de tank onarım ve montaj tesisleri­ nin kurulması gündeme gelmiştir. Bu arada tank zırhı üretimi için gerekli olan çelik, Koç grubu tarafından kurulan Asil Çelik ( 1 974) tarafından sağlanmıştır. Koç, çelik üretiminde uzmanlaşm ış (Al­ man) Deusche Edelstahljerke ile de bir anlaşma yapmıştır. Öte yan­ dan, bu dönemde, Kırşehir Holding, Türk Otomotiv Endüstricileri A.Ş., Petkim ve OYAK silah üretim projelerini yönlendiren kuru­ luşlar arasındadır. 1975'te Gölcük tersanesinde, Kiel Howald fabri­ kasıyla işbirliği yapılarak iki tane l OOO'er tonluk denizaltı üretimi de gündeme alınmıştır. Ayrıca, B MC, MAN ve International Har­ vaster firmalarının lisansları ile motor üretimine başlanmıştır. ( 1 974-75) Tekelli devlet kapitalizminin öncü kuruluşları Petkim , MKEK v e diğerleri, finans araçlarının sağlanması, teknik v e örgQt­ sel planlama konularında özel sektörün önünü açarken, silah sektö­ rünün dinamikleri temel ve yan sanayileri dağ gibi sarmaya başla­ mıştır. Ordu ' nun yanısıra kapitalist devlet kuruluşları, Türk sanayi sermayesi ve finans kapitali ile sanayi ekseninde içiçe geçmişlerdir.

1 975 'ten sonra DPT "silah sanayiiyle dolaylı ya da dolaysız ilişkisi olan kurumların ötekilere göre öncelik taşıyacaklarını" açıklamıştır.

REMO olarak isimlendirilen, Türk ordusunun Reorganizasyon planı

245

konusunda, devlet yetkilileri, 1 975 haziranından itibaren "silaiÜaıi­ ma alanındaki devlet büyük projeler öteki altyapı ve ağır sanayi pro­ jeleri karşısında kesin öncelik tanınacağını" belirttiler. Militer biri� kim modelini niteleyen bu projeler, genel altyapı çalışmalarını, bi- · limsel-teknik araştırmaları ve ödenekler bilançosunu savaş aygıtının çürutücü etkilerine göre düzeıfteyen anlayışın ürünü oldular. Milita­ rİst ve şoven siyf!setlerinin pragmatik uygulayıcısı Ecevit, Kıbrıs iş­ gali sonrasında savaş sanayiin oluşumu için elinden geleni yapmış­ tır. Bu silahianma girişiminin bedeli oldukça ağırdır. Türk ordusu­ nun Modernleştirilmesi ve Reorganizasyonu programının başlangı­ cından üç yıl sonra ve Kıbrıs Savaşından bir buçuk yıl sonra Türki­ ye mali ve ekonomik bir çöküntü içindedir. Döviz rezervleri 1973 başında 2 milyar döların üzerindeyken 1 975, Haziran'ı sonunda ı milyar dolardan az kalmıştır. ı 975 ' in ilk üç ayında temel giderler yüzde 45 oranında art mıştır. 1 975 bütçesinde "savunma, güvenlik yönetimi ve iç güvenlik giderleri" aynı yıl yatırım amaçları için ay­ rılan toplam finansman araçlarının yaklaşık yüzde 55'i kadar tutu­ yordu. 1 975 bütçesinde askeri giderlere yüzde 25 pay ayrılırken, köy kalkınması yüzde 4.7, tarımsal reform programları yüzde 1 .8, enerji üretimine yüzde 0.95, sağlık sektörü'ne yüzde 3.8 ayrılıyordu.

B u koşulların yaşandığı dönemde, ı 974 Ekim ' inde Ankara' da "Türk Uçak Sanayii A.Ş."nin kuruluşu gerÇekleştiriliyoL TUSAŞ, 200 savaş uçağının üretim ve montajı, uzaktan kumandalı silahların imalat faaliyetleri, askeri uçaklar için elektronik aksam gibi konti­ larda yüksek maaliyetli projeler başlatılıyordu. TUSAŞ'a bu faali­ yetleri kapsamında beş çok uluslu tekel öneri getiriyordu; Northrop (ABD), Lockheed (ABD), Hawker-Siddeley (İngiltere), BAC (Bri­ tish Aircraft Corporation), LTV (ABD), TUSAŞ'ın projeleri kapsa­ mında ABD ve Avrupa firmaları ile sık sık işbirliğine gidiliyor. Ço­ kuluslu' tekelleri_n çıkar stratejileri ekseninde "ulusal" silah sanayii geliştiriliyordu. Askeri-sınai kompleks boyutlanırken, bu tekellerin ilişki kurduğu sermaye grupları ve silahlı bürokrasiye mensup üst ' dtizey görevliler öri plana geçiyordu. Bu ilişki ağları, general" parti­ leri ile çokuluslu tekeller arasında doğrudan bağlantıları gündeme getiriyor ve lockheed rüşvet olayında görüldüğü gibi generaller "ses duvarını aşıyorlardı". Öte yandan, ı 975 yılı bütçe görüşmelerinde,

246

Milli Savunma Bakanı İlhami Sancar, "bu arada biz, nükleer enerji alanında da faaliyetteyiz. Atom bombaları ve atom reaktörleri yap­ mayı planlıyoruz" diyordu. 1 970' lere damgasını vuran, militarİst "mavi karanlık" dalgası eşliğinde, Türk savaş makinası hızla gelişti­ rildi. 1 975 yılı temel alınarak, bir kaç yılda satın alınan silahların dökümü aşağıda sunulmuştur. 1970- 1975 tarihleri arasında gerçek­ leştirilen alımlar özellikle 1975 'te büyük ivme kazanmıştır. Silah sanayii projelerinin yanısıra çok uluslu silah tekellerinin ordu ile ilişki ağlarını olgunlaştırdıklan dönemdir 1975 ve sonrası.

1975'ten itibaren hızlanan savaş sanayii çalışmaları 1990'lı yıl­ iarda muazzam bir militer birikimi ortaya çıkarmıştır. Tekelli ser­ mayenin önemli grupları, askeri-sınai kompleks içinde yerlerini al­ mışlar. Gelişmelerin yönüne ayak uyduramayanlar ise tasfiye edil­ meye başlanmışlardır. Ordu ile kurulan köklü ilişkiler sayesinde, fi­ nansman, koordinasyon, ihale sistemi ve gümrükler konusundaki sorunlarını çözen gruplar, büyük gelişme göstermişlerdir. Savunma S anayi Müsteşarlığı, tekelli sermayenin silah projelerinin desteklen­ mesinde öncü rolü oynamaktadır. Müsteşarlık, 1 986- 1 994 dönemin­ de 26 projeye 2 milyar 873 milyon dolar verirken , 1 996 yılında 806 milyon dolar ödeme planlanmıştır. Türk silah sanayiinde faaliyet gösteren firma sayısı 22. Ancak yan sanayiilerle birlikte düşünüldü­ ğünde, silah sanayiinin boyutları büyüyor. Bu firmaların niteliğine ilişkin bazı bilgiler şöyle sıralanabilir.

FMC-NUROL SAVUNMA SANAYİİ B u firma, Savunma Sanayii Müsteşarlığının gözdelerinden. Ma­ yıs, 1988 'de, müsteşarlık ile "zırhlı araç" projesi imzalayan firma, taahhütlerini 1996 yılında gerçekleştirecekti ancak süre 1 999 yılına kadar uzatıldı. 1 milyar 76.3 milyon dolar olarak belirlenen proje bedeli, daha sonra bir miktar indirildi. NUROL tesislerinde bugüne kadar, 1 032 zırhlı araç üretildi. ilginçtir! Devlet, Somııli'ye, Yeni Dünya Düzeni kurmaylarından Orgeneral Çevik Bir'i göndermedi yalnızca, NUROL'un zırhlı araçları ilk kez Somali'de kullanıldı, şimdi de Bosna'da iş başındalar. 1 05 ' i yönetici-mühendis, 243 'ü teknik personel olmak üzere toplam 398 kişinin çalıştığı FMC-NU­ ROL, 100'e yakın sanayi kuruluşu ile çalışıyor. Yan sanayii için fir-

247

manın yarattığı finansman 1 00 milyon dolar. Müteahhitlikten Bor­ sa' da aracı kurum sahipliğine kadar geniş bir faaliyet alanına sahip FMC-NUROL'un sahibi Nurettin Çarmıkh'dır. Menkul kıyınet pi­ yasaları i le silah firmaları arasındaki ilişkilere oldukça iyi bir örnek­ tir NUROL grubu.

MiKRODALGA ELEKTRONiK (MİKES)

1 0 milyon dolar sermaye ile Amerikan Loral ve Türk Kavala şir­ ketleri tarafından kurulan firma, 1 989'da 3:25 milyon dolar tutarın­ daki F- 1 6 ' ların elektronik harp sistemleri projesini aldı. Bu projenin yatırım tutarı l l m ilyon dolar. Firma, 32 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirdi. 1 44 personel istihdam ediyor. İletişim yayınlarının büyük hissedarlarından Osman Kavala, devletin "solcu" silah tüccarlarındandır. ·

MARCONİ TELEKOMÜNiKASYON

78 kişi istihdam eden kuruluş, 1 990 yılında ssm ile 9 milyon sterlik tutarında bir sözleşme imzaladı. 6.2 milyon sterlin, tutannda askeri telsiz yatırımı gerçekleştirdi. 1996 yılı ihracat hedefini açıkla­ yan fırma 20.3 milyon sterlinlik rakamdan sözediyor.

AYDIN YAZ/UM VE ELEKTRONiK

Firmanın büyük ortakları, Aydın lnvestment ve Aydın Corpora­ tion. SSM ile 55 milyon dolarlık sözleşme imzaladı ( 1990). Firma 1 990- 1995 arası 34. I milyar liralık ihracat yaptığını açıklıyor. 225 personeli olan firma metal işleri, atölyeler, kaplama, nikelaj ve·boya yan sanayii ile çalışıyor.

ROKETSAN

Stinger füzeleri üretiyor. Firmanın toplam yatırım tutan 46 mil­ yon dolar. 53'ü yönetici mühendis, 1 02'si teknik olmak üzere 293 kişi çalışıyor ve yan sanayiye 5 milyon dolarlık iş hacmi yaratılıyor.

Kilometre Taşı: 12 Eylül

Silah sanayiinde faaliyet gösteren firmaların durumu yan sanayi­ ileric birlikte düşünüldüğünde, silah sanayiinin boyutlan büyüyor.

248

Silah sanayii firmaları giderek cezbediyor. İşte silah sanayii alanın­ da faaliyet gösteren firmalar.

SEDEF GEMi ENDÜSTRiSi

SSM ile 1 993'te Deniz ikmal gemisi projesi için sözleşme imza­ ladı. Firmanın toplam yatırım tutarı 25 milyon dolar. I 990- 1 995 yı­ lıları arasında 94.5 milyon dolar iç pazara satış, 2 1 6.4 milyon dolar ihracat gerçekleştirildi. 200'ü yönetici mühendis, l l 'i teknik perso­ nel olm ak üzere 35 1 personel istihdam ediyor. Gemi başına yan sa­ nayi çin aktadığı iş hacmi 1 milyon dolar.

THOMSON-TEKFEN RADAR SANAYi

1 990'da S S M ile sözleşme imzalayan firma, Mobil Radar Kompleksleri Projesi'ni üstlendi. 1 50.5 milyon dolarlık proje için 40 milyon franklık yatırım yapıldı. İç pazara 25.6 milyon dolarlık satış gerçekleştirildi. 37'si yönetici mühendis, l l 'i teknik personel 67 kişi istihdam ediliyor. Bünyesinde 20 şirket 9 iştirak bulunan Tekfen grubunun ortaklarından Peyyaz Berker, tekelci Sermaye ör­ gütü TÜSİAD'ın ilk kurucularından ve başkanlarından. Türk-Ame­ rikan İş Konseyi'nin Başkanlığını da yapan Berker Bildenberg üye­ si. Nato ihalelerinin aslan payını ıılan TEKFEN, Uluslararası Boru Hatları Müteahhitler Birliği (IPLCA)' nin da tek Türk üyesi. Grubun üç büyük ortağı "Feyyaz Berken, Nihat Gökyiğit, Necati Akcağlılar, ABD üniversitelerinde eğitim gördüler. Berker ve Gökyiğit Michi­ gan, Akçağlılar ise İllionnis Üniversitesinden mezun. Nihat Gökyi­ ğit, Türk-Amerikan İş konseyi başkanlığı koııusutıda nöbeti Ber­ kcr'den devraldı. Devletin, askeri sınai kompi�"Ksini .Rimgeleyen bu isimler son yıllarda ön plana çıkınarnayı yegliyorlar.

TUSAŞ HA VACIL/K VE UZA Y SANA Yi (TA!)

Yüzde 42 hissesi Iockheed Fort Worth, yüzde 49 hissesi Türk Uçak SAnayi (TUSAŞ), yüzde 7 'si General Electric 'e ait. TAI, F- 1 6 projesinin yanısıra CASA firması ile yaptığı sözleşmeyle, hafif nak­ liye uçağı ve Agusta ile yaptığı sözleşmeyle de, temel eğitim uçağı projelerini aldı. Ayrıca F- 1 6 elektronik harp tadilatı projesini üstlen­ di. TAI 1 995 Temmuz' una kadar 2 1 CSA CN-235 hafif nakliye

249

uçağı siparişini teslim etti. ı 997'de sona erecek proje 56.2 milyon dolarlık iç pazara yönelik satış ile 239.5 milyon dolarlık ihracat yap­ tı. 838'i yönetici-mühendis 845 ' i teknik personel olmak üzere 2.279 kişi çalıştıran TAI' nin yan sanayiye aktardığı iş hacmi 85 yılı ra­ kamlarıyla 7 milyon dolar.

TÜRSA V AGtR MAKİNA

SANAYİ

1 99 1 yılında SSM ile 145.7 milyon dolarlık ZMA motor trans­ misyon projesini imzaladı. Firma (95 yılı rakamları ile) 99.6 milyar­ lık yatırım yaptı. 1 990- ı 995 yılları arasında iç pazara 349.2 milyar liralık satış gerçekleştiren Türsav 22.3 milyar liralık ihracat rakanıı­ na ulaştı.

ASELSAN

484 milyar lira sermayeli kuruluşun en büyük ortağı yüzde 89.4 hisse ile Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı SSM ile gece görüş sistemleri ve veri terminali projeleri için sözleşme imzaladı.

1 15 milyon dolarlık gece görüş sistemleri projesinin ilk ürün testleri 1 994 'te tamamlandı. Aselsan ' da 594 yönetici-mühendis, 623 'ü tek­ nik eleman olmak üzere 2.279 kişi çalışıyor. ÇANSAŞ SiLAH SANAYİ

750 milyar sermayeli kuruluşun SSM ile imzaladığı sözleşmenin tutarı 1 8.7 milyon dolar. Firma 35'i yönetici mühendis, 27'si teknik eleman olmak üzere 397 kişiyi istahdam ediyor. 1 07 mm ÇNRA, ZOMM Uçaksavar topu U.S üretiyor.

TUSAŞ MOTOR SANAYİ (TEL)

300.9 milyar lira sermaye ile kurulan şirketin yüzde 46 . 2'si Ge­ neral Electric'e yüzde 50'si TUSAŞ'a ait F- 1 6 motorlarını üreten kuruluş, SSM müsteşarlığı projelerinde bugüne kadar yer almadı.

1 990-95 arası iç pazara 1 1 . 3 milyon dolarlık satış yapan kuruluş 72. ı milyon dolarlık ihracat yaptı. Firmada 69'u yönetici-mühendis, 2 1 7 ' si teknik eleman olmak üzere 426 personel çalışıyor.

250

THOMSON-TEKFEN YüKSEK TEKNOLOJi 3 1 3 m ilyar lira sermayeli şirketin yüzde

5 I hissesi TEKFEN, yüzde 49 hissesi de Thomson-CSF'nin. Firma, 95 ' te 75 milyon fransız frangı tutarında yatırım yaptı.

OTOKAR

Koç Holding bünyesinde yeralan Otokar, gelişmiş silah sistemle­ ri ve teçhizatları ile devriye araçları, Zırhlı personel taşıyıcılar, keşif araçları, komuta kontrol araçları, silah platformları, iç güvenlik araçları üretiyor. Otokar, SSM'nin zırhlı tekerlekli araç üretimi, ma­ yın aviama gemileri ve sahil güvenlik bot programlarında yeraldı. Şu anda zırhlı tekerlekli araç üretimini tümüyle üstlenmiş durumda.

COŞKUNÖZ A .Ş.

Aslında otomotiv yan sanayii ve makine sanayii olarak hizmet veren Coşkunöz firması SSM projelerine de katkı sağlıyor. SSM'nin top mermi kovanı üretimi ve stinger programında yeraldı. Stinger füzelerinin taşıma ve muhafaza kutularını imal ediyor. Şirkette 526 kişi çalışıyor.

MES MAKiNE

SSM'nin roket ve çok namlulu roketatar, lav alüminyum alaşım ve voltaj regülatörleri üretiyor.

MuHiMMATSAN

Milli Savunma Bakctnlıgı'nın uçaksavar, havan obüs ve topçu mühimmatını karşılayan Muhimmatsan 'da 2087 kişi çalışıyor. Ku­ ruluş bugüne kadar 1 20 civarında mühimmat projesine ilişkin ürün geliştirdi.

MERCEDES-BENZ TÜRK

Firma MSB ve Kara Kuvvetleri için tank taşıyıcı üretimi yapı­ yor. SSM'nin Ünimoy üretimi projesinde de yeralan şirket Türk Si­ lahlı Kuvvetleri'nin mobil radar kompleksi ihalesi için araç üretiyor.

Otomarsanda da askeri araç üreten Mengerler, Has Holding'le de bağlantılı, firma Kara Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı, İş Bankası,

25 1

Suudi National Otomobile Ind. Gibi kuruluşlarla da ortak. Menger­ ler holding kurucusu Tatar Kökenli Ahmet Veli Mengerler ise Il. Dünya savaşında Nazi hücreleri içinde bulunmuş ve soğuk savaşta "Odesa grubu"nda faaliyetleri olan bir işadamı olarak biliniyoL Has grubu ile de ortaklıkları bulunan Menger'ler silah işlerine girdikten sonra ekonomik açıdan içinde bulundukları dar boğazdan kurtuldu­ lar. İBRAHiM ÖRS TARIM ALET VE MAKiNALARI SANAYi

Firma S S M'nin mobil radar kompleksi, insansız uçak projesi, bomba yükleme aracı projesi, mayi oksijen tanklar projesi gibi pro­ jeler de yeraldı.

BARIŞ ELEKTRiK

Firma silah sanayinde kullanılan elyaf takviyeli kompozit boru­ lar üretiyor. Stinger füzelerinin lonçer borus ile gyro aktivatörlerini imal eder şirket, tank modernizasyon projesi çerçevesinde tank namlu ısı ceketi imalatı, lancer imalatı ve stinger imalatı projelerin­ de yeraldı.

NiTROSAN

Türkiye 'de nitroselüloz esaslı sevk barutları üreten tek şirket olan Nitrosan 42 kişi istihdam ediyor. Tüfek, tabanca, sevk barutla­ rını bu şirket imal ediyoL AREMSAN

Döner alanlı elektrik makineleri ile bunlara ilişkin kontrol ku­ manda sistemleri ve yardımcı birimlerin tamirini de yapan firma, aselsan 'la birlikte bazı SSM projelerinde yer adı. TSK için eletrojen gruplar ve frekans konvektörleri üretimini gerçekleştirdi.

SSM projeleri temelinde silah firmalarının bazı özelliklerine de­ ğindik. Ancak, Türkiye'de üretilen silahlar bu listede bulunanlada sınırlı değil. Elektronik harp sanayiinde Tayvan ve Kore'nin önünde bulunan Türkiye İsrail'i yakalamış durumda.

Bölgesel güç olma peşindeki tekelli devlet, askeri-sınai komp­ leksin emellerini pekiştirrnek amacıyla tüm kaynaklarını seferber

252

ediyor. Ortaya çıkan silah üretimi tablosu sağlık, beslenme, barınma ölçütleri ile birlikte düşünüldüğünde ürkütücü boyutlarda. Türki­ ye'de üretilen silah araç ve gereçleri ise şöyle sıralanabilir.

F- 16 savaş uçağı (TAI), CN-235 nakliye uçağı (TAI), GEF- 1 10 jet motoru ve muhtelif havaalanı destek cihazı (HİBM Teknoloji Tİ­ caret, İ. ÖRS), Type 209 dizel/elektrik denizaltı (Gölcük), Meko 200 T fırkateyni (Gölcük), FPB-57 tipi füzeatar hücumbot (taşkı­ zak), muhtelif devriye ve sahil güvenlik botları, (Taşkızak, Gölcük ve özel tersaneler), muhtelif destek gemileri (askeri ve özel tersane­ Ier), paletli zırhlı muharebe araçları (ENSS), tekerlekli ve paletli zırhlı personel taşıyıcılar (FNSS, NUROL, OTOKAR), Zırhlı keşif ve sınır devriye araçları (OTOKAR), hafif arazi araçları (OTOKAR, Tuzla Jip fabrikası), askeri kamyonlar ve otobüsler (MAN, Merce­ des-Benz Türk Otosan), muhtelif hafif silahlar (MKEK), havan top­ l arı (MKEK), 20 milimetre ve 25 milimetre uçaksavar topları (MKEK), 25 ının' lik otomatik top, 1 05 mm. tank topu, 1 55 mm oto­ büs (MKEK), tanksavar, topçu ve genel maksat roketleri (MKEK), 7 . 6 2 m m . 203 m m . arası nd aki çaplarda m u h t e l i f m ü h i mm at (MKEK), uçak bombaları (MKEK), el bombaları, muhtelif patlayı­ ' cılar ve tahrip bombaları (MKEK), muhtelif istihkam donanıını (MKEK), Stinger uçaksavar füzesi (Roketsan), hava arama radan (Thomson-Tekfen), kara gözetierne radan (Aselsan), telsiz sistemle­ ri (Aselsan, Marconi Komünikasyon), muhtelif muhabere donanıını (Aselsan, Feletaş), gece görüş cihaziarı (Aselsan, Fransvaro), termal kameralar, lazer mesafe ölçme cihaziarı (Aselsan) topçu atış kontrol bılgisayarları (Aselsan), muhtelif gü üniteleri ve elektrik aksamı, as­ ·keri üretim tesisleri, uçak pisti, uçak hangarı, askeri tesis inşası fa­ aliyetleri (Alarko, STFA, Gemaş, Yalçın Teknik vb.) Üniforma, kask, paraşüt vb. destek aksarnı (Sümerbank), seyyar mutfak ve di­ ğer sahra donanıını (İ. Örs),. Tekelli sermayenin birçok büyük grubu silah sistemlerine yönelik çalışmalar içindedir. Çokuluslu tekellerle ortak ve general partileri ile içli-dışlı bu gruplara, yukarıda birçok örnek verdik. Öte yandan ihale, komisyon vs. sistemler çerçevesin­ de faaliyetlerini yürüten çok sayıda kişi ve firma da bulunmaktadır.'

Ankara'nın vergi rekortmenleri arasında adı geçen Dural ar, silah ti-' caretinin önemli ismidir. Kanada, İtalya, Hindistan, İngiltere Men-

253

şeli birçok silah firmasının temsilciliği yanında, Lockheed'in temsil­ ciliğini de uzun yıllar yürütmüşlerdir. İsimleri Lockheed rüşvet ola­ yında dönemin Hava Kuvvetleri komutanı ile birlikte anılmıştır. Bu tür ilişkiler kapsamında oldukça iyi bir örnek de; Türk Silahlı Kuv­ vetleri Entegre Haberleşme Sistemi (TAFICS) projesi çerçevesinde­ ki gelişmelerdir. TAFICS projesine ilk teklifler "Netaş, STFA, TE­ LETAŞ, TİMKO, A YDlN YAZILIM, HESFİBEL" firmalarından geldi. "Netaş, yabancı ortağı Nortel ve Erko inşaat ile birlikte TA­ FICS 'e katılırken, STFA, Enerkom ve Savronik ile kendi bünyesin­ den geliştirdiği çözüme, sistem ederek Vega 200 1 'i oluşturdu. Sim­ ko, yabancı ortağı Siemens'i yanında inşaat işleri için Maktaş'ı se­ çerken, Alcatel Teletaş ise inşaat işleri için Atilla Doğan ile bir çö­ züm oluşturdu. Marconi İtaliana ile Page Europa ve Alsim Alarko ile Aydın Yazılım ise Özgün Kablo ve Öztaş ile tafıcs'e katıldılar".

Savaş sanayii, ihaleler, komisyonculuk faaliyetleri ile bütünleşen as­ keri-sınai kompleks tüm sanayi dallarını kontrol eder hale gelmiştir.

Savaş sanayii diğer sanayii kolları ile içiçedir. Makina, kimya gibi temel sanayiler yanında optik, motor, elektronik, eletromanyetik VS. gibi konular da savaş sanayinin kapsamı içindedir. Dünya'da ve Türkiye'de silah üreticileri aynı zamanda makina, kimya gibi dallar­ da da faaliyet gösterqıektedirler. G�mi inşa, otomotiv, elektronikte de durum böyle. S ivil talepte azalış sözkonusu olduğundan, savaş sanayiine dönük üretim gündeme gelmektedir. Türkiye gibi ücretie­ rin son derece düşük olduğu bir ülkede, tekelli sermayenin emperya­ list aşamaya gelmesini sağlayan talep olanakları, savaş sanayiinin ihtiyaçları sayesindedir. Savaş ürünlerinin alıcısı olan devlet ve or­ du, "ucuzunu alıp vaziyeti idare edelim" tercihi yapamaz. Düşman tarifi kapsamı nda nitelikli mala yani "iyi" silahiara sahip olmak esastı. Türkiye gibi "iç ve dış düşmanları "bol" ve bölgesel güç hali­ ne gelme temellerini, güçlü bir militarİst aygıtla arayan bir devlet açısından, silahlanınanın maliyeti muazzam boyutlardadır.

Militer birikimin ve savaş sanayiinin geliştirilmesi bağlamında" 1 939 ve 1 975 dönemeçleri önemlidir. Ancak, askeri-sınai komplek­ sin oluşumu açısından kilometre taşı 1 2 Eylül faşizmidir. Bu dö­ nemde, ordu-tekelli sermaye çıkarları özdeş sayılmış ve tekelli ser­ mayenin birikim sorunları ile hızla gelişmesi çerçevesinde, savaş sa-

254

nayii üzerinde durulmaya başlanmıştır. 1 9 8 1 'de yapılan 2. iktisat Kongresi ' nde Türkiye' nin yoğunlaşacağı önemli sanayilerden biri olarak tanımlanan savaş sanayiine ilişkin bir tebliğde, şu hususlar belirtilmiştir: "Savunma sanayiinin, yüksek teknoloji gereği makina imalat, metalurji, kimya, elektronik sanayi sektörleri ile çok yakın işbirliği, sanayiınİzin · geliştirilmesine büyük katkılarda bulunacaktır."

Yaratacağı yan sanayii kullanımı, üretim kapasitesinin artmasına ayrıca destek olacağı gözörüne alınarak bu sanayi kolunun destek­ lenmesi gereklidir". 182 1 980'lerin başlarında yoğunlaşan silah sana­ yii çalışmalarının en önemli adımı, F- 1 6 projesidir. Görüşmeleri 3 yıl süren bu pojenin anlaşması, 1 4 aralık 1 983 ' te 1 2 Eylül hüküme­ tinin "son icraatı" olarak imzalanmıştır.

1970-1975 ' TE TüRKiYE'NiN SiLAH İTHALAT/ TABLOSU: Silah Tipj F-4E Phantom 2 (ABDE 1 Mc Donnel-Douglas) F. ı 045 (İtalya/Aeritalia) F. 104 Starfighter ( İspanya) F.5 (Libya Aracılığıyla ABD) T.42 Baran (ABD-Beech) Agusto-Bell 205 (ABD-Beli) Jaguar Savaş Uçakları Uzaktan Kumandalı Silahlar ( Özellikle Rapier Uçaksavar Roketleri) ( İ ngiltere/BAC) Eritten Norman BN-2 (Slander İ ngiltere) Transall C- 1 60 (Federal Almanya-Fransa) D0-28 (Federal Almanya-Dornier) M48 Tankları (Tadilat için gerekli malzeme) (ABD) Leopart ı Tankalrı (Federal Almanya Krauss-Maffei) 209 S ınıfı Denizaltılar ( 1000l) (Federal Almanya/HOW) 209 Sınıfı Denizaltılar (450+) (Federal Almanya/HOW) SAAR IV Rakenbest Hücümbotu (İsrail) Gabriet II Gemi Roketleri (İsrail) Rafael-Shafrin Havadan Havaya Roketleri (S IPRI 1 975 Yıllığı)

Adet 40 36 7 7 5 3 25 2 20 2 885 70 4 2 3 1 50 80

255

Kar ve Savaş Sanayiinin Keşfi 1 3 Kasım 1 985'te "Savunma S anayiini Geliştirme ve Destekle­ me Dairesi B aşkanlığının Kurulması" adlı bir yasa çıkarıldı. Bu pi­ yasa düzenleme çerçevesinde, savaş sanayiinde kullanılmak üzere özel bir fon kurl.)ldu. Bu fonun kaynakları, emekçi halk kesimlerinin soyulmasından elde edilenlere dayalıdır. Yasaya göre, içki ve siga­ radan yapılacak kesintiler, akaryakıt tüketim vergisi miktarı üzerin­ den yüzde 3 ' lük kesinti, Milli Piyango, müşterek bahis gelirleri, be­ delli askerlik gelirleri, ücret dışı geliJ ile kurumlar vergisinden yüz­ de 2.5 'luk pay, oyun salonları gelirlerinin bir kısmı, ayrıca MSM bütçesinden silah için ayrılan ödenek her yıl bütçeye konulacak öde­ nek ile silahlı kuvvetler vakıflarına transfer edilecek gelirler fonun kaynaklarını oluşturuyor. Mülksüzleştirilen, yoksullaştırılan emekçi kesimlerin, umutlarının sömürülmesine dayalı talih oyunlarından, her türlü kumar gelirine kadar birçok "kaynak" çürümeyi varlık ko­ şulu sayan militarizmin, savaş araçları yatırımlarının temelini oluş­ turuyor. Fonda biriken muazzam kaynaktarla iştahı kabaran tekelli sermaye, 80' lerden itibaren savaş sanayii yatırımlarını planlamaya bşlamıştır. Özellikle otomotiv ve elektronik sektörünün devleri, sa­ vaş sanayiine ilişkin hazırlıklarda dikkati çekmişlerdir. Örneğin; Koç 'un fırın, şofben vs. dayanılı tüketim malları üreten Demirdö­ küm 'ü ile beyaz eşya üreten arçelik tesislerinde, Ford Reorospa­ ca'den teknik elemanlar incelemeler yapmışlar ve Ford Avrupa Yö­ netim Kurul B aşkanı Robert A. Lutz "Aralarında gece görüş araçları da olan geniş bir yelpazedeki askeri elektronik teçhizat üzerine fizi­ bilite çalışmaları sürüyor. Bunun içinde ısıya duyarlı siclevinder fü­ zeleri de var."183 biçiminde açıklama yapmıştı.

FiRMALAR PiYASAYA EL ATlYOR Sabancı Holding ise Akkardan adlı, motorlu taşıtlara transmis­ yon mili üreten tesislerini geliştirerek, savaş sanayiine adım atma is­ teğini açıklamıştır. S. Sabancı, "Akardan'da mekanik üretimler ya­ pıyoruz. Mesela burada savunma sanayii ile ilgili parçalar yapabili­ riz" 1 84 diyordu. Sabancı Holding Yönetim Kurul Başkanı, aynı açık­ lamasında, " İngiliz Tigerfiş'e ortak yatırım teklifi yaptık. Yabancı

256

firmalar bilgisayar çağına yakışan kafa ve teknolojiyle geliderse or­ tadoğu bizim için savunma sanayi ile alakah büyük bir pazar olabi­ lir" değerlendirmesini yapıyordu.

Alarko Holding İkinci B aşkanı Üzeyir Garih ise, Holding, " İ s­ tanbul Ü mraniye ' de üç büyük elektronik malzeme üretimi yapan fabrikaları" olduğunu belirterek, "Bu fabrikalarda yapacağımız kü­ çük bir değişiklikle silah sanayinin ihtiyacı olan tüm elektronik ak­ samlarını üretebiliriz" açıklamasını yapıyordu. 1 980'lerin ikinci ya­ rısından itibaren tekelli sermayenin büyük grupları, silah sanayiine yöneliyorlardı. Otomarsan, Vestel, Profilo, Teletaş, Ercan Holding mevcut fabrikalarında savaş sanayiine yönelik adaptasyon planları olduğunu açıklıyorlardı. Silah yapımına girdi sağlayan tesislerin sa­ hibi bu firmalar, üretimlerini silaha yönelik olarak reorganize edi­ yorlardı. Mevcut tesisiere işgücü ve ekipman eklenmesi ile ek ürün üretimine girişme, savaş sanayiinin özünü oluşturuyor. Endüstri ter­ minoloj isinde "sinerji" adı verilen bu faaliyet biçimi, Türkiye 'de yoğun şekilde uygulanıyor. Sinerjik uyum organizasyonları ile ye­ tinmeyen devlet, ayrıca yeni tesislerin kurulması amacıyla tekelli sermayeye muazzam fonlar aktarıyor. Bu arada, tekelli sermayenin birikim, pazar sorunlarının çözümünde devlet desteği harekete geçi­ riliyor ve savaş sanayii dinamo işlevi görüyor. Bu konudaki yaklaşı­ mın ipuçlarını, 2. İktisat Kongresi'nde bulmak mümkün kongre de formüle edilen görüşler şöyle: "Otomotiv sanayimiz bir darboğaz­ dan geçmektedir. Bugün silahlı kuvvetlerimizin ihtiyaçlarını kısıtla­ yacak şekilde organize edilerek orta vadede kendisine yeni bir pazar imkanı yaratab!lmektedir. Halen bütün silah sistemlerinin ana bölü­ münü elektronik sistemler oluşturmaktadır. Otomotiv ve elektroni­ ğin oluşturduğu sanayiler, devlet teşviki ile silah üretimine yönelik . biçimde reorganize edilirken, ihracat güçlükleri içinde bulunan bu sanayiilere yeni bir soluk getirilmiştir. Devletin "milli" hedefleri, te­ kelli sermaye-ordu-çokuluslu silah tekelleri üçlüsü tarafından belir­ lenmektedir. Bu süreçten payını almayan tekelli sermaye grubu yok gibidir. Savaş sanayii ve ordu ihtiyaçları, tekelli sermayenin muaz­ zam karlarının güvencesi haline gelmiştir. Sermaye, mil�ırist devle­ tinin en büyük dayanağı ve yaratılan kan deryasının doğrudan so­ rumlusudur. Tekrar olsun, askeri-sınai kompleks içinde yeralan te-

257

kelli sermaye kuruluşlarının başlıcaları şunlardır. Koç Holding, Tekfen, STFA, S abancı Holding, Ercen Holding, OYAK, Kavala, FMC-NUROL, alarko, ENKA. (Enka, ABD firması United Techo­ nologies ile ortaklaşa Black Hawk helikopterlerinin montajını yapı­ yor.)

Savaş sanayiini, .yan sanayiiler, askeri ihaleler, silah komısyon­ culuğu kapsamında ele aldığımızda militarize olmuş bir ekonomi ile karşı karşıya olduğumuz görülüyor. Bu bakımdan, TS K'nin Mart ayında sanayici ve işadamları ile yaptığı toplantı ilk değildir. Askeri sınai kompleksin oluşumunun oldukça uzun bir geçmişi vardır. An­ cak, özel savaş ve devletin bölgesel güç olma siyasetleri bu konuda daha hızlı adımlar atılmasını zorunlu kılmaktadır. TSK-Tekelli ser­ maye işbirliği yeni bir aşamaya ulaşmıştır. TSK "uzun dönemli te­ darik planlarını sanayici ile paylaşmaktadır". Tekelli sermayeye ve­ rilen "brifing"te Tümgeneral Ersin Yilmaz tarafından "amaçlar" şöyle sıralanmıştır: - Yurtiçi sanayi kuruluşları arasında işbirliği imzalarını geliştir­ mek.

- Türk silahlı kuvvetlerini ihtiyaçlarını ülke içinde üreterek sa­ vunma güvenliğini sağlamak.

- Gerektiğinde teknoloji mübadelesi yaparak Çokuluslu ortaklık­ lara katılmak.

- Yurtdışında satış imkanları yaratmak.

KAR ORANI YüKSEK SEKTÖR: SAVUNMA SANAYii 1 995-2004 dönemi için stratejik Hedef Planın'da 1 523 adet proje

tasarlanmış olup, toplam kaynak tutarı 67 milyar dolardır. Milli Sa­ vunma B akanlığı bütçesine yakın miktarda bir kaynak da SSM'lı­ ğınca modernizasyon projelerine ayrılmaktadır. Söz konusu brifing­ te, NATO ve B AB 'in silahianma işbirliği programları Türk işadam­ larının katılımı istenmiş· "Türk sanayicilerinin bu tür konsorsiyum­ lardan önemli iş payları alabileceği değerlendirilmekte ve desteklen­ mektedir." denilmiştir. Askeri-sınai kompleksin ordu kanadı, tekelli sermayeye tatlı kar alanları bulma konusundaki kararlılığını açıkça ilan etmektedir. "Savunma sanayii kar oranı yüksek bir sektördür" tespitini yapan Tümgeneral Ersin Yılmaz, TSK ' nin "milli hedefleri"

258

ile tekelli sermaye karları arasındaki bağiantıyı da gerçeğe uygun olarak vurgulamaktadır. "Günümüzün en gelişmiş ü lkesi ABD, 1 993 yılında savunma yetki kanuna eklenen bazı maddelerle, yük­ sek teknoloji üreten 35 savunma sanayii firmasını özel koruma altı­ na almış"tır değerlendirmesi ile adı geçen general "pentagonizm ko­ nusundaki, TS K, yorumunu da yansJtmış olmaktadır. Ordu sözcüsü, askeri sınai kompleks çerçevesinde savaş sanayiine, daha yoğun ilgi gösteren sermaye gruplarının, ordu korunmasında olacağını ihsas et­ mektedir. Kamu kaynaklarının, denetim ve dağıtımında, tekel yetki­ lerine sahip ordu açısından, herşey, askeri-sınai kompleksin çerçe­ vesi içinde olacaktır. Parlamentonun göstermelik niteliğini gözler önüne seren şu satırlar da dikkatle okunmalıdır: "Genelkurmay Baş­ kanlığınca onar yıllık periyodlar halinde tespit edilen TSK ihtiyaçla­ nnın, TBMM'de onaylanarak sanayiciyi teşvik edecek şekilde yasa­ laşı ml m ası ve her yıl bütçe yasası kapsamında kaynak ayrılması, bu alanda yatırım yapacak sanayii kuruluşlarına güvence kazandıracak­ tır." Ordu parlamentoyu, militarİst si yasetlerin onay makamı olarak gördüğünü böy l ece bir kez daha teyid etmektedir. Kamu kaynakları­ nın planlama ve dağıtmında, tckelli sermaye ö�celiklerini, savaş sa­ nayiiadına parlam e n t oda n talep etmektedir. Mi l i tarİst blokun temsi l­ cisi ordu, tüm si yas a l , sosyal ve kültürel kurumları askeri-sınai

kompleksin uzantısı haline getirme kararlılığını da dekiare ediyor.

Anılan brifingte, "Bu anlaşıyla devlet-sanayici-üniversite arasında yakın işbirliği tesis edilerek kamu ve özel ilgili tüm kurum ve kuru­ luşların potans i ye li koordineli bir biçimele harekete geçiril meli, dış satım ve kabiliyeti geliştirilmeli ve yurtiçi üretim çabalarının des­ teklenmesi temel prensip olarak kabul edi lme l i dir eliyor. TS K tem­ silcisi ge ner<.\1 askeri sınai kompleks kapsamında, tekelli sermaye ve onun silahlı bürokrasisini, en önemli güç odağı yapma karariılığı­ nın ifadesielir bu açıklama. "

,

SAVAŞ SANA YiiNiN TOPLUMSAL YAPlYA YöNELişi

Tüm toplumsal yapıyı, meta zincirleri ile bütünleşmiş enıir-ko­ temelinele düzenlemeye yönelik, bu mil i tarİ st anlayış, her türl ü demokrasi söylemini ele, kazınetik bir ayrıntıya i ndirge­ nıektecli r. ımı t a i l işki s i

259

Toplumsal yaşamda, hiç bir sivil alan bırakmama kararlılığının göstergesi olan bu anlayış, devleti, tüm siyasi çoğrafyada muazzam bir baskı, tehdit unsuru haline getiriyor. Savaş sanayiin ve askeri sı­ nai kompleksin, önceliklerine göre potansiyelleri değerlendirilen ekonomi, askeri bir niteliğe büründürülmektedir. Açlığa mahkum edilen kitleler, anayurdundan sürgün insanlar, vahşice sömürülen kadın ve çocuk emeği, hastane kapılarında ölen emekçiler, örgütlen­ miş cinayet, devletleşmiş yağma bu muazzam silahianma çabasının arka yüzünü oluşturuyor. Öte yandan, bilimden, ve bilim adamların­ dan arındırılmaya çalışılan üniversiteler, savaş aygıtının bir uzantısı­ na dönüştürülmeye çalışılıyor. Tekelli sermayeye verilen brifingte, üniversitelere biçilen rol, şöyle belirtilmektedir. "Araştırma geliştir­ me için yeterli kaynak ayrılmalı, ayrıca, üniversitelerde mevcut po­ tansiyel, savunma sanayi sektöründe değerlendirilmelidir." Bu kap­ samda, TÜBİTAK ile ODTÜ, B i LKENT gibi üniversitelerde askeri sınai kompleks önemli kadrolar oluşturmuştur. Öte yandan, milita­ rİst aygıtın gelişimini engelleyebilecek, sistem karşıtı muhalif güçle­ rin, üniversitelerde odaklanmasnı engellemek amacıyla birçok özel savaş spesiyalisti, "rejim bekçisi" . sahte sol kadro, ağırlıklı olarak sosyal bilimieric ilgili bölümlere doldurulınuştur. Devletin istihbarat örgütlerinin, siyaset pla.n laına, faaliyetlerine de katkıda bulunan bu kesimler, askeri sınai kompleksin Kürt sorunu, gençlik, emekçi so­ runları vs. siyasetlerine "incelikli" katkılarda bulunmaktadırlar.

İI-IRt\CiıT/ TEŞ\'İK

Te kd l i sermaye diizeni ile bütünleşmenin unsurlarına ilişkin son derece çarpıcı göstergeleri, ortaya koyan ordu sözcüsünün, şu açık­ laması da önemlidir. "Tiirk i ye ' nin de . . . savunma ürünlerini yabancı ülkelere pazarlanması konusunu, devlet politikası haline getirmesi gerekli görülmektedir. TSK, ABD, İngiltere ve eliğer gelişmiş ülke­ lerdeki gibi, sanayicilerimizin ürünlerini tanıtmak için her türlü gay­ ret ve çabayı göstermeye hazırdır." Bu "çabaların" neler olabilece­ ğine dair değerli bir kaynakta şu ipuçları var. Dünyanın büyük silah tüccarlarından Fransa için, bakın neler yazılıyor. "Daha çok silah satmak için devlet, krediyi genelleştirmiş, kendi garantisini sunmuş, rüşvete izin verm işti. Gizli bir raporunda, Maliye müfettişi Pierre

260

Meyer devletten devlete yapılan satışlardan ödenen komisyonların, . özel şirketlerin ödediklerinden çok daha yüksek olduğunu açıklıyor­ du"ıss Askeri sınai kompleksin yarattığı global ç ürümüşlük, Türki­ ye' de, t�mel "milli güvenlik" siyasetlerine içeriliyor. Askeri sınai kompleksin, Fransa'da yarattığı çürüme, ilginç parallellikler taşıyor.

"Kompleksi", birlik olarak tanımlayan aynı kaynakta şu bilgiler ye­ ralıyor: "Savunma B akanlığı 'nda bir sürü silah mühendisi, etkin bir bi­ çimde bu birliğin çıkarlarını gözlüyorlar, gereken dayanışma ve iliş­ kileri kuruyorlardı. Meslektaşları maliye müfettişleri ve silah kont­ rolörleri kollayanlar askeri emekliliklerini, kaybetmeden, devlet sektöründen, özel sektöre aktarıveriyorlardı. Daha da vahim olanı, çok yüksek rütbeli askeri yetkililerde bu mikroba bulaşmışlardı ve yasaların çiğnenmesi pahasına yeni işlere giriyorlardı. Bu davranış­ ların faal hizmetteyken orduya malzeme sağlayan kişilere karşı gös­ terdikleri esneklik ve bağlılığın sonucu olmaması temenni ediliyor­ d u . " Emperyalist Türkiye kurgusu çerçevesinde "kamu kurumları ile ticaret ve sanayi kuruluşlarının ve savunma sanayii alanına yatırım yapmak isteyen özel ve tüzel kişilerin, bir bütün olarak gayret gös­ terme!eri" isteniyor. Askeri sınai kompleks, oligarşik bir çeper öne­ riyor. Sanayileşme modelinden ticaret, finans vs. tüm alanlara, te­ kelli devletin özünü oluşturan "kompleksi"in, el kayacağı ilan edili­ yor. Ordunun denetim, gözetim ve yönlendiriciliğinde geliştirilen ' militarİst birikim ve üretim sürçci, merkezi bir "komuta-kontrol" yapısına bağlanıyor. "Üretim ve tedarik hizmetlerini sağlıklı bir bi­ çimde yürütmek, diğer kurum ve. kuruluşlarla koordinasyonu sağla­ mak ve Ar GE çalışmalarını yönlendirmek için, merkezi bir koordi­ nasyon teşkilatının oluşturulması uygun mütalaa edilmektedir. B u maksatla TSK bünyesinde bir çalışma başlatılmış bulunmaktadır" deniliyor. "Kompleks" planlama örgütü kuruyor, bundan sonra eko­ nomik yaşamda doğrudan ve güçlü araçlara sahip militarİst bir he­ gemonyanın gündeme geleceği gerçeği netleşiyor. Tckelli sermaye­ nin önemli grupları, bu faaliyetin en önemli dayanağını oluşturuyor.

Ordunun övgüsüne mazhar oluyorlar, "ülkemizde savunma sanayii alanında faaliyet gösterebilecek imkan ve kabiliyete sahip çok sayı-

26 1

da sanayi kuruluşu da mevcuttur. Endüstrinin ulaştığı seviye ve bilgi birikimi düzeyinin ileri teknoloji ürünü araç, gereç ve sistemlerin di­ zaynını yaparak yurtdışına know-how satacak düzeye ulaştığı da bi­ linmektedir" açıklaması TSK görüşünü vurguluyor. Kapitalist enter­ nasyonal çağında, "milli endüstri"den sözedenlere, silah sanayii ala­ nında, Türkiye'de bulunan tekelli sermaye grupları ile içiçe, çoku­ luslu şirketlerden birkaçının adını vermek gerekiyor. işte, devletin "milli silah endüstrisi"nin ortağı "dost"ları; Philips (Hollanda), Te­ xas Instrument, Litton BD, Zeiss, Rheinmetall, MTU, GLS (Alman­ ya), Northrop (ABD), Rolls Royce ( İ ngiltere), Sergeant Fletcher (ABD), S IAI-Augusta (İtalya), Heckler-Koch (Almanya), General Defence Corporation (ABD), General Electric (ABD), Kalus Maffei (Almanya), Alwis GKN (İngiltere), Westinghouse (ABD), GEL MARCON I (İng iltere ) , C A S A (İspanya), General Dynamics (ABD). Lockheed (ABD).

Türkiye Silaha Doymuyor TSK envanterinde bulunan silahların modernizasyonu için gere­ ken rakam , 1 995 fiyatlan ile 1 5 0 milyar dolar. Bu muazzam kayna­ ğın, çokuluslu tekellerle ortak sermaye gruplarına akıtılması için, ordu, kararlılığını ortaya kC!yuyor. Bu arada, Türk devletinin milita" rist yapısı; e mperyalist-kapitalist düny"a sisteminin, "bölge" ç'ıkarlafı açısından vazgeçilmez duruma geliyor. Tüm ekonomik, toplumsal kaynaklan yağmalanan, Özel savaşla kuşatılan bölge halkları, tarihin en büyük şiddet dalgalanndan biriyle karşı karşıya bırakılıyor. Dev­ letin, emperyalist statüko açısından konumu ve stratejik hammadde kaynaklannın emperyalizm adına korunmasındaki rolü, başta ABD olmak üzere metropol güçlerin silah desteğini sürekli kılıyor. Bu desteğin sürekliliğinde, bölge haklarından gaspedilen değerlerin, ço­ kulusl u , tekellere aktarılmasının güvence altına alınması yatıyor.

Kapitalist para devresinin işlerliğine dair garantileri bizzat ordu ve­ riyor. Çokuluslu silah tekelleri-banka oligarşileri-NATO, IMF vs. güçler, devletin egemenlik erkleri ile bütünleşiyor. Bütünleşmenin özünde, dev silah harcamalannın devamlılığının sağlanması bulunu­ yor. "Nato ülkelerince, ABD ve KANADA hariç, son üç yılda veri­ len, 7 . 8 milyar dolarlık ihalenin yüzde 25 ' lik bölümü Türkiye ıara-

262

fından veriliyor." . Öte yandan Türkiye, Suudi Arabistan 'ın arkası�dan dünyanın en büyük silah ithalatçsı oluyor ve 1 989- 1 993 yıları arasında 7.73 mil­ yar dolarlık silah alıyor. Dişinden tımağına kadar silahianan Türki­ ye, silaha doymuyor. Bu muazzam silahianma faaliyetinde ABD, Almanya, İ talya, Fransa. Hollanda, ingiltere, İspanya ve Kanada ön pland;ı olurken, Pakistan, İ srail ve Şili' den de silah aiınıyor. Örne­ ğin Şili' nin eski devlet başkanı Patricia Aylwn, Türkiye'yi ziyaret ediyor ve muhtemelen ·"misket bombaları" pazarlığı yapılıyor. Dev­ letin, PKK ' ye ve bölge halkların a yönelik savaş kaynaklarını, kapi­ talist enternasyonal besliyor. Değeri i bilgiler içeren bir kaynak bu konuda öneml i bilgiler veriyor.

ABD' NiN SiLAH SATIŞ

YARDIMLARI

ABD, Türkiye'ye 1 985- 1 994 yılları arasıı;ıda 7.5 m ilyar dolarlık silah sattı. "AB D ' ni n Türkiye 'ye Dış Askeri Finansman programı aracılığıyla yaptığı askeri yardımın büyük bölümü, ABD Lockheed şirketiyle gerçekleştirilen üretim anlaşması uyarınca Türkiye 'de imal edilen F- 1 6 savaş uçaklarının yapıını için başlatılan Peaca Orgx (Barış Tırnağı) programına tahsis ediliyor. 240 uçaklık üretim programı için 7.6 milyar dolar ayrıldı". ABD ayrıca, 1 992- 1 993 yıl. larında 1 509 adet M- 1 1 0 howitzer,•489 adet M- 1 1 3-A-2 zırhlı per­ sonel taşıyıcısı, 28 adet AH- 1 saldırı helikopteri, 29 adet F-4E sava­ şuçağı verdi. 1 993 'te 1 . 1 milyon dolar değerinde 95 sikorsky 5-70 A B lack Hawk helikopteri için anla�ma yapıldı. 1 990- 1 992 arasında 38 Cobra helikopteri Türkiye'ye teslim edildi. ABD ayrıca Türki­ ye'ye M- 1 6 tüfekeri için bomba fırlatıcılar da sattı. 1 980' lerin ba­ şından bu yana ABD, Türkiye 'ye 40 binden fazla anti-personel ve anti-tank kara mayını ihraç etti . ABD, Türkiye'ye elle yerleştirilen M- 1 8A l Clayınore konvansiyone anti-personel kara mayınlı, uzak­ tan yerleştirıncli ADAM (Alan koruyucu Top merınisi) mayınlan verdi. ADAM, 155 milimetrelik topla fırlatılan, içinde 36 M-74 an­ ti-personel mayın bulunan bir mermi. Patlayan mayınlar her yöne yüzlerce parça saçıyor. ABD Türkiye'ye 34-38 O mayın içeren 952 ADAM mernıisi sattı.

263

ALMANYA: Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Ensti­ tüsüne (SIPRI) göre, Türkiye ı 990- ı 993 arasında Almanya 'ya şu si­ parişlerde bulundu: 46 F-4 F Phantom savaş uçağı, 46 RF-4E Phan­ tom keşif uçağı, ı 3 ı- ı l O milimetrelik LARS roket rampası, ı 3 adet 203 milimetrelik M- ı ı O-A2 otomatik top, 300 BTR-60P zırhlı per­ sonel taşıyıcısı, 1 00 Leopart A-A l muharebe tankı, 20 M-48 zırhlı kurtarma aracı. Almanya Türkiye 'ye eski Doğu Alman ordu depola­ rından 256.000 Kalaşnikof tüfek, 5000 tüfek, I milyon merıni sağla­ dı. Eski OAC ordularından transfer edilen diğer silahlar arasında BTR-60 topları için cephane, kamyonlar, RP6-7 raketleriyle fırlatı­ lan 5600 el bombası ve cinsi belirlenemeyen çeşitli füzeler.

FRANSA: Fransa ve Almanya, 20 tanesi 250 milyon dolarlık bir anlaşma çerçevesinde 1 994 ' te Türkiye 'ye satılan Cougar AS-532 UL nakliye helikopterini (Eurocopter) birlikte üretiyor. Haziran 1 995 'te yapılan bir anlaşmayla Fransa Türkiye 'ye 370 milyon dolar tutarında 30 Cougar daha satılınasını onayladı. İTALYA: SIPRI'ye göre, İtalya, 1 99 l 'de AKKA akıtma süreci kapsamında TÜrkiye 'ye 1 00 M- 1 1 3 zırhlı personel taşıyıcısı trans­ fer etti. İtalya, ayrıca 1 990- 1 992 arasında Türkiye ' ye radarlar ve MEKO türü fırkateynlcr için gemiden havaya aspide füzeleri de sat­ tı.

HOLLAN DA: Hollanda Türkiye 'ye -1989 i le 1 993 arasında 60 adet HF-5 savaş uçağı sağladı. Hol landa Eurometal şirketi de ayrıca Türkiye 'ye M-483-A l top mermisi sağlamak üzere bir anlaşma im­ zaladı. Türkiye'ye yapılacak ya da yapılması muhtemel öteki satış­ lar arasında radarlar, Türk donanınası için muharebe haberalına sis­ temleri, Howitzer mennileri için 40 bin fitil ve Leopard- 1 tankları var.

DiGER Ü LKELER: İspanyol şirketi CASA ile Türk şirketi TAL ortaklaşa 52 adet CN-325 uçağı üretiminde anlaştılar. İsviçre firma­ sı Oerlikon Contraves Türkiye'ye zırhlı araçlar için 25 milimetrelik toplar sağladı.

Kanada hükümeti, 1 986'da Almanya'daki üslerinden Türkiye 'ye 50 adet CF- 1 04 uçağı transfer etti.

Türkiye, 1 994 ' te Paki stan ' dan bel irlenemeyen miktarda 25 ve 500 kiloluk bombalar satın aldı.

264

Türkiye, 1 995 yılı başlarında F-4 Phantom uçaklarının yenilen­ mesi için İsrail Havacılık Sanayii (IAI) ile 500 milyon dolarlık bir anlaşma yaptı. 186 Aynı kaynakta bu silahlanınanın sonuçları üzerine şu tespitler yeralıyor: "Son onbir yıldır Türkiye . . . Kürdistan İ şçi Partisi (PKK), isyancılarıyla giderek şiddetleneo bir savaşı sürdürü­ yor. Bugüne değin savaşın yolaçtığı kayıplar arasında, 2000 kadarı ölüm mangaları nca öldürülen PKK sempatizan ı o lmak üzere, 1 9.000 ölü, 2 milyon iç göç, ve çoğunluğu Türk Güvenlik güçlerin­ ce yakılarak ortadan kaldırılmış 2200 köy var"187 "Bölge" halklarına yönelik militarİst tehtidin boyutlanınasında, ABD öncülüğünde NATO 'nun büyük katkısı bulunuyor. Özel sa­ vaşta devleti destekleyen, "NATO 'daki ortakları bu dönem öncesin­ de ve dönem boyunca muazzam bir silah sanayii geliştirmesine yar­ dımcı olarak ve çoğunlukla bedelsiz ya da çok düşük fiyatlarla kes­ nitisiz silah akışı sağlayarak bu ülkeye cömert siyasal ve askeri des­ tek verdiler"188 Bu arada Türkiye'nin özel savaş yürüttüğü bölgeler, AKKA İzle­ me Grubunun denetimi dışında bırakıldı. (Erdemli, Gözne, Doğa­ kent Ceylan, Feke, Divriği, Pülümür, Tekman, Kaı·ayazı, Patnos ve Muradiye 'nin oluşturduğu çizgi ile tüm güney sınır bölgesi.)

Türkiye ' nin kapitalist enlemasyonale eklemlenmesinde askerisı­ nai kompleks başı çekiyor. "Kuzey'in Ortadoğu, Kafkasya, Balkan­ lar' daki "polis" konumunda bulunan devlet, militarizmi hızla ku­ rumlaştırıyor. Bu kurumlaşmada, emperyalist meropoller salt askeri değil politik destekler sunuyor. Bu ölçüde bir yığmak aynı zamanda Türkiye ' nin "zayıf halkası olması gerçeği ile de örtüşüyor. Bölgeye :'ayılan devrim korkusu silahlanınayı çılgınlık düzeyine ulaştırıyor.

T jm toplumsal , siyasal yapılar askerileştiriliyor. Militarİst cehen­ nem sonun başlangıcına işaret ediyor.

Devletin, militarİst envanterini oluşturan güçler rakamsal boyut­ ları ile ve 1 992- 1993 yılı verilerine göre şöyle: ToPLAM SiLAHLI KuvvETLERi

Aktif: 560.300 kişi, Yedek: 1 . 1 07.000 kişi,

265

KARA KUVVETLERi: 450.000 kişi,

Ekipman; Savaş Tankları: 3928 Adet: 523 M-47 , l . l 30'u M-48 A l -A2, 1 980'i M-48 AS T l {f2, 1 95 Leopard 1 A3.

Zırhlı Personel Taşıyıcılar: 3 860 Adet, 500'ü M-59, 2.460' ı M1 1 3, 600'ü M-2/3, 300'ü BTR-6 Toplam Top Sayısı: 4.235 adet,' Çekili Toplar: 1 .740 adet, Kundağı Motorlu Toplar: 546 adet, Havan Topları: 1 929 adet, Tanksavar Güdüınlü S ilahlar: 4000 ated, Cobra: 3000 adet, SS- 1 1 : 5 1 6 adet, Tow SP: 392 adet M i lan R<ı' · tatarlar, M-72 Geri Tepınesiz Roketatarlar: 1 6 3 1 adet, M- 1 8 57 ının : 2300 adet.

M-40 A l Hava Savunma Silahları : 1 285 adet, 200'ü GA l -DO l 20 mm, 260'ı GDF/3.35mm, 725'i L60!70 40mm, l OO' üM-42A l Karadan Havaya Füzcler: 1 2 adet Rapier, 1 50 S ti!'lger, Redeye Uçaklar: 163 adet , 8 ' i Cesna 206, 4 ' ü Cesna 42 1 , l ' i Cherokee, 40 adet Citbira, 1 adet DHC-2, 2 adet D0-27A, 1 9 adet D0-28D, 50 adet O- l E, 1 5 adet K-42A, 20 adet U- 1 7 , Helikopterler: 3 2 3 adet 5 ' i AH- 1 , 20'si AB-204 A- 1 , 30'u AB205, 20' si AB-206A, 3 ' ü AB-2 1 2, 30 'u OH- 1 3H, 70' i TH-55, 30' u UH- l D, 1 5 ' i UH- l H. DENiZ KUVVETLERi: 52.300 kişi.

Ekipman; Denizaltı: 1 2 adet Destroye: 1 2 adet Fırkateyn: 8 adet Hücumbot: 16 adet Toı·pido Gemisi: 2 adet Devriye Gemisi: 29 adet

266

Mayın Arama-Tarama Gemisi: 37 adet Amfibiler: 7 adet Destek ve Yardımcı Gemileri: 28 adet HA VA KUI'VETLERi: S 8.000 kişi.

Ekipman; Savaş Uçakları : 1 2 Uçak Filosu , S filo FSA/B (RF-S A, RT3 3A)lardan, 4 filo F-4E (RF-4E) ' lerden, 3 filo F- 1 6 ' lardan, S filo F/TF- l 04G' lerden oluşmaktadır.

Avcı Uçakları: 2 Uçak filosu. F- 1 04 S/G ve TF- 1 04 G' lerden oluşmaktadır.

Keşif Uçağı: RF-SA, RF-4E, Uçaklar: 1 00 adet F- 1 6 C/D, ı 36 adet F-S (48 adet F-A, 1 0 adet F-B, 1 8 adet RF-SA, 60 adet NF-SA/B ), 1 43 adet F-4E, 1 6 1 adet, F1 04, 34 aedı S-2 1 7/ET racker, 9 adet C- 1 30, 20 adet C- 1 600, 3 adet Viscount, S4 adet C-47, 4 adet Citaıion 1 , 3 adet Citation ı ı ı , 2 adet CN-23S, 1 S atcd SF-26000, 2 adet BN-2A, 9S adet T-33, ı 2 edet T-34, 42 adet T-37, 2 8 adet T-38, ı 8 adet T-42.

Helikopterler: 4S adet UH- 1H, 4 adet AS-380 Karadan Havaya Füzeler: 1 28 adet Nikc Hercules, 24 adet Rapi­ er.'s" Türkiye, belirtilen tarihten sonra da yeni silah sistemleri satın almış veya bu konuda projeler oluşt u rmu ştu r. Askeri sı nai kornpkk­ sin önemli kuru luş l arında FBC-Nurol 'un, bu doğrultuda geliştirclğ i zırhlı araç sistemleri, ilginç bir örnek oluşturuyor. Nurol Grubu, 2S mm, Bushmaster Toplu 2 MA, 2S mm Oerlikon Toplu 2MA, 2S mm Giat Toplu 2MA, İki Lançerli TOW II roket ve SO kalibre MK. Tü­ fekli 2TA, Cacl Gage Kopola ve S kalibre MK. Tüfekli G2PT, Stan­ dart Kopola ve SO kalibre MK. Tüfekli, G2TP, 8 1 mm Havan ve SO kalibre MK. Tüfekli 2HA MArtin Marietta/Mavscr Tareti içerisin­ ele 1 20 ınının Yivsiz Havanl ı 2HA üreti liyor. Bu si lahlar böl gede ku l la nıl dığı gibi ihraç da ediliyor. askeri-stratejik sanayi dallarında, A ra şı ı rma -G e li ştirm e bölümleri ele kapsamlı çalışınalar yapıyor.

FMC-Nurol'un yanısıra birçok firmanın bu tür bölümleri bu l u nu yor. örne ğ in; askeri haberleşme dalında "IFE teçhizatı ve elektronik me­ saj tenninalı üreterek, TSK'ya hizmet eden Netaş'ııı Arge böli.imi.in,

"

"

267

de 300 mühendis ve teknisyen çalışıor. Bu sayılar, çarpıcı gerçı;:kleri ortaya koyuyor. Türkiye'de mühendis kadrolarının önemli bir bölü­ mü silah sanayii veya onun yan dallarında çalışıyor. İTÜ-ODTÜ gi­ bi sol dalganın yoğun yaşandığı okulların, sektörlerde ağırlığı bilini­ yor. Öte yandan ü nlü silah tacirleri, yayın vs. birçok faaliyet içinde bulunuyor ve Türkiye ' nin politik, kültürel kavramlar stoğunun o­ luşumunu yönlendirebiliyorlar. B u sade militarizm, askeri sınai kompleks temelinde ve tekelli sermaye vurgusu ile Türkiye'de en az tartışılan konulardan biri oluyor. Bu arada, Tacikistan' dan getirilen uzmanlarla n ükleer çalışmalar yapıl ıyor. Atom Enerj isi Kurumu, TÜBİTAK gibi merkezlerde, MHP koruyuculuğunda yoğun bir fa­ aliyet gelişitiriliyor. İsrail-TCstratej ik işbirliği anlaşmasının önemli boyutlarından birini de muhtemelen nükleer işbirliği oluşturuyor. Öte yandan, devletin kimyasal silahlar konusundaki deneyimi, "böl­ gede" biliniyor. 1 9 . 8 . 1985 tarihli Eleftrotipia gazetesinde şu dikkate değer bilgiler bulunuyor: "Geçen kıştan beri bir Türk subay grubu ABD'de Maryland'da kimyevi savaş kon usunda eğitim görüyor.

ABD ile yapılan anlaşmaya göre Ankara yakınlarında, yeni Ameri­ kan kimyevi maddelerinin denemesinin de yapılabileceği bir tesis yapılacak. Tesis, 1 998 yılına kadar tamamlanacak. Bu çerçevede Türk devlet firması MKE ile Suudi Arabistan ortaklaşa kimyevi madde üretimi için bir aıilaşma imzaladı. Bu anlaşma F. "Almanya ve Amerika' nın iştirakini öngörüyor."

ABD' nin stok fazlası kimyasal savaş malzemeleri Türkiye ve Almanya'da depolanmıştır. NATO anlaşmaları çerçevesinde bu iki ülkeye kimyasal başlıklı mühimmat yerleştirilmiştir. Ayrıca idda ediyoruz, özel sektör grupları da, gizli olarak kimyasal silah üretimi işinin içindedir.

Askeri sınai kompleks 'in ortaya çıkışı, gelişiminde 1 925 Şeyh Sait Hareketi ile Kemalist rejimin "istikbali göklerde arayışı, 1 939 Milli faşizm dönemeci, 1 952 Nato ile bütünleşme, 1 974 Kıbrıs işga­ li sonrasında Ecev it ' in "mavi karan l ık" dalgasının önünü açtığı MC' nin 1 975 ' te TSK ile başlattığı girişimler, 12 Eylül faşizminin 1 9 8 1 İktisat K o ngres i ' nde s i lah sanay i i n e i l işkin a ç ı l ı m l a r ı , PKK 'nin 1 984 atılımı sonrası geli şen özel savaş v e 1 996 yılı itiba­ rıyla Orgeneral Çevik Bir'in tems i lciliğini yapt ığı ABD-TC-İsrai l it-

268

tifakı ve Askeri sınai korripleksin tüm siyasal, ekonomik, sosyal ya­ şama el koyduğunun ilanı önemli aşamalardır. Tekelli sermayenin yağma, zulüm, sömürü ve şiddetini simgeleyen askeri sınai komp­ leks tüm bölgede muazzam bir çelişkiler zembereğine sürüklenmiş­ tir. B u zemberek mutlaka boşalacaktır, açık zor siyasetleri, bir çok devrimcinin yaşamına malolsa da gelecek bölge halklarınındır, emekçilerindir. Bundan sonrası, militarİst aygıtları kırıp-atmış, sa­ vaş makinasını parçalamış, meta zincirlerinden kurt ulmuş Doğu Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği aşamasıdır. Mümkündür ve gelece­ ğimizdiL S ilaliları korkularının göstergesidir.

269

Kuşatma ve Şiddet

Konvansiyonel Kuşatma B ayar-Menderes istibdadının üst düzey komutanlarta birlikte yü­ rürlüğe koyduğu sıkıyönetim rejimi, iktidarın anti-sosyal ve liberal ekonomik politikasının doğurduğu tepkileri bastırmanın aracı haline getirilmiştir. Kentli orta sınıfların siyasi aksiyona tarihsel nedenlerle de yatkın olan güçleri aydınlar, küçük memurlar ve alt kadrolarda bulunan genç subaylar, izlenen politikaların yükünü çekmekle bir­ likte en erken tepki gösteren kesimler olmuştur. Ancak bu tepki, sı­ nıfsal keskinliğin yogun olmadığı bir ortamda işçi sınıfının ekono­ mik mücadele araçları veya diğer araçlarla dışa vurulamamıştır. B u nedenle, 27 Mayıs' a yönelen mücadele sürecinde asıl be1irleyici düzlem siyasi düzlemdir. .

DP' nin siyasi muhalefeti bastırmak amacı ile aldığı önlemler, Takrir-i Sükun döneminden 1 960' lı yıllara kadar sınıfsal ve sosyal kompozisyonu oldukça gelişen Türkiye'nin toplumsal dinamiklerini hesaba kalmamıştır. Özellikle küçük burjuvazinin özerk bir parti ve­ ya siyasi programa oturmayan hoşnutsuzluğu temelinden yoğunla­ şan muhalif birikim, ana muhalefet partisi CHP üzerinde sistemin uzun vadeli geleceğini güvence altına almak bakımından uyarıcı et­ ki yapmıştır. Dünya ölçeğinde güçlenen anti-kapitalist ve anti-em- ' peryal ist arayışlar, Türkiye ' de gelişecek dizginsiz bir toplumsal mu­ hal efet akın ı n ın kurulu düzeni alt ü st etmesi korkusunu yaratmıştır.

Bu bakımdan taşıdığı bazı radikal renkler, 1 96 1 Anayasası' nın sos­ yal devlet, sosyal adalet, sosyal haklar gibi vurgulara da yansıyan

270

muhalefeti düzen içi kanallarda muhafaza etme görevi CHP'ye düş­ müştür. CHP'nin kontrol etmeye çalıştığı, ancak, statükocu ve siyasi devletçi yapısı nedeniyle onu reddetmeye başlayan muhalefet, tarih içinden gelen örgütlenme biçimleri ile bu eksikliğini aşma çabasın­ da olmuştur.

Genç subay hareketinin toplumsal muhalefetin diğer kesimleri ile bütünleşmesi, bu kesimin radikal gelenekleri ve kısa sürede ör� gütlenebilme imkanları ile birleşince muhalefetin devlet içinde de bir çizgiye oturması mümkün olur. Muhalif potansiyelin toplumsal köklerini ve yaratacağı siyasi canlanmanın ortaya çıkarabileceği ka­ tastrofu görme yeteneğinden yoksun DP kadroları, CHP ile ordu ve diğer devlet kanallarında biriken muhalefeti neredeyse sistemin uzun vadeli işlerlik koşullarını tıkayacak şekilde ana muhalefet par­ tisinin kişiliğinde ezmeye kalkışmışlardır. Devletin kurucu ilkelerini yaratmış, statüko ile özdeşleşmiş bir partinin, muhalif birikimi kont­ rol etme, iktidar olma ve dış politika açısından taşıdığı anlamı kav­ rayamayan DP yönetimi, kısa sürede ABD desteğini de kaybetmiş­ tir. Giderek çözülen iktidar temellerini güçlendirmek uğruna top­ lumsal muhalefetin gerçek dinamizmini temsil etmekten uzak olan CHP'yi temel hedef haline getirmiştir. CHP'nin maliarına bir "ka­ nunla" el konarak bunlar hazineye aktarılınıştır. S iyasi partilerin radyodan seçim konuşması yapınaları ve seçim dönemi dışında top­ lantı, gösteri yürüyüşü düzenlemeleri yasaklanınıştır. Ara seçimler yapılmamış, muhalefetin seçimlerde işbirliği yapınası yasaklanmış­ tır. İç tüzük değişikliğiyle, mecliste muhalefetin soru ve gensoru yo­ luyla denetimde bulunması engellenmiştir. Mecliste kurulan tahki­ kat encüınenine yargı yetkileri de tanınmıştır.

Tüm bu tedbirler, statükocu ana muhalefet partisini, giderek güç­ lenen muhalefet cephesij.ill tepkileri ve talepleri doğrultusunda ke­ ınikleştirıniştir. Muhalit sıyasi canlanınanın yarattığı tepkilerden, gi­ derek gelişen gücü oranında iktidar ve program netliği doğrultusun­ da yararlanmaya kararlı sanayi burjuvazisi de diğer kentli orta sınıf­ lada koalisyon halinde muhalif cepheye katılmıştır.

27 Mayıs darbesine yönelen süreçte ekonomik ve siyasal buna­ lım, canlı topluıns<il hareketlilik, Türkiye'nin bulunduğu siyasi coğ­ rafyada ortaya çıkan ve sosyalizmin bazı uygulaınalarını üçüncü yol

27 1

arayışında temel alan milliyetçi uyanışın etkileri de oldukaça karma­ şık bir durumu ortaya çıkarmıştır. B u karmaşa içinde 1 960' dan kısa süre önce netleşen siyasi hat, büyük ticari burjuvazi-toprak sahipliği temelinde ortaya çıkan egemen ittifakın siyasal tekelini kırmaya yö­ nelik olmuştur. Bu siyasi tekelli ümmetçi şeriatı akımların ve üst düzey komutanların desteğinde korumaya karalı DP hükümeti, sıkı­ yönetimin baskıcı uygulamalarını güvence saymıştır. Bu niteliği ile DP'nin varlık biçimi tamamen anti-demokratik, toplumun canlı si­ yasal dinamizmini temsil eden güçlerin direnişi ise demokratik nite­ liğe sahiptir. S ınıfsal kompozisyonu açısından ve muhalefet ettiği egemen ittifakın siyasi tekelciliğini korumaya yönelik otoriter bas­ kıcı gücüne karşı çıkış anlamında 27 Mayıs hareketi, iktidarı askeri darbeyle almış olsa da kökleri sivil topluında bulunan tarihen meşru, demokratik bir harekettir. Ancak, egemen ittifakın siyasi tekel ve otoritesinin çözülmesi oranında demokratik direniş potansiyelini or­ taya koyan muhalif güçler çok kısa süreli bir konjonktür dışında ik­ tidara ağırlıklarını koyamamışlardır. Muhalif s;yasi hattın küçük burjuva niteliği, programsızlığı ve özerk bir örgütlenmesinin bulun­ mayışı, hareketin yarattığı siyasi ve sosyal radikalliği bir an önce düzenin sınırlarına çekmeye kararlı CHP'nin, Silahlı Kuvvetler B ir­ liği 'nin ve iç çelişkilerini yuınuşatan büyük sermayenin işini kolay­ laştırmıştır. 1 96 1 yılı başlangıç olarak alınırsa, siyasi iktidar yoğun bir anti-komünist propaganda eşliğinde statükocu güçlerin eline geçmiştir. Ancak, 27 Mayıs hareketi içinde giderek radikalleşen sol akımlar, 1 960' lardan sonra örgütlülük ve siyasi canlılık anlamında büyük bir sıçrama kaydedeccklcrdir. 27 Mayıs, bu yönelişlc birlikte düşünülürse, kendisini vareden unsurlardan bazıları açısından, aşa­ ğıdan yukarıya, tepedeki egemen güç blokunun siyasi tekelini kır­ ınayı hecle11eyen bir harekeııir.

27 Mayıs'ı basit bir bürokratik darbe kapsamı içinde görmek, or­ taya çıkardığı toplumsal dinamiklerin 27 Mayıs sonrasında gerçek­ leştirelikleri ideolojik ve toplumsal açılımlarla bir arada değerlendi­ ri lcliğinde iyice anlamsızlaşır. 1 96 1 Anayasası' nın yapılış sürecinele siyasi tekelciliğin otoriter yapısını reddeden muhalif güçler, resto­ rasyon yanlılarının statükoyu koruma doğrultusundaki çabalarına rağmen otorite çözülmesinin yarattığı siyasi boşlukları iyi görmüş-

272

lerdir. B u bakımdan 1 96 1 Anayasası özellikle temel hak ve özgür­ lükler rejimi açısınan "demokratik" bir yapıya sahip olmuştur. An­ cak, 27 Mayıs hareketinin istenmeyen radikal sonuçları ve mu hte­ mel sosyalizan açılımlarını önleme kararı korurnuncia CHP ilc S ilah­ lı Kuvvetler Birliği uzlaşmasının düzene yönelecek muhalefeti, sis­ temin iç işleyiş mekanizmaları içinde eritme politikası da bunda et­ kili olmuştur.

Sosyal patlamalara yol açmadan, all kadro subay hareketi radika­ lizmini hukuksal düzlernin sunduğu anayasal programın reformİst kalıpları içine alarak, ilericilik illüzyonu yaratmaya yönelmesi gibi pratik politik yönler taşıyan 1 96 1 Anayasası 'nın demokratik radi­ kalliği uysallaştıran reformisı biçimlenişi Bülent Tanör şöyle anlatı­ yor: "Temsilciler Meclisi, partisel eğilimi bakımından CHP, sosyal kompozisyonu hakımından da aydın ağırlıklıydı. B öylece, normal koşullarda elde edemeyecekleri bir temsil gücüne erişen bu kanat, anayasa yapımında asıl ağır basan güç oldu. İşçi kökenli sadece 6 kişinin (senclikacı) bulunduğu, topraksız ve yoksul köylülerin temsil olunmadığı Temsilciler Meclisi' ncle, asıl mücadele reformcu aydın­ lar ve siyaset adamlarıyla, genellikle tarımdaki egemen çıkarları temsil eden üyeler arasında cereyan etti. Sosyal devlet, sosyal ada­ let, sosyal haklar gibi konulardaki tartışmalarda, orta tabakalardan gelen reformİst aydınlar sosyalliği savundular. Bunlara karşı çıkan­ lar ise genellikle büyük sermaye ile büyük toprak sahipliğine yakın temsilcilerdi. Bunlar, bazı hükümlerin yumuşatılmasını sağlamayı da başardılar. Eklemek gerekir ki, reform isı aydınların tercihleri sosyal mağduriyetlerden olduğu kadar, kısmen komünizmi sosyal demokrasi yoluyla önlemek gibi bir düşünceden de kaynaklanıyor­ du. ı9o 1 96 1 Anayasası 'nın yapılış sürecine zoraki muhalefet, CHP'nin ağırlığını koyması, cumhuriyetin kuruluşunda ittihatçı radikalizm­ den geriye çekilirken ölçüleri oluşturulan statükocu reformizmin bi­ linen kal ıplarını anayasaya taşımıştır. Nasırcılık, B aaçılık, Arap Milliyetçiği, Sosyalizm ve El Fetih gerillacılığının Ortadoğu 'da top­ lumsal kaynamalar yaranığı 50'Ji yıların ikinci yarısının gittikçe ra­ dikalleşen Türkiye' deki muhalefeti, siyasi ve ekonomik statükonun

273

özünü zedelemeden içerikten yoksun bir reformculuğun sınırları içinde tutmak, CHP' nin başlıca çabas� olmuştur. Özellikle 1 96 1 ve 1 963 'te CHP hükümetleri döneminde ortaya çıkan darbe girişimleri, ordu içindeki uçların tasfiyesi ile birlikte reform vurgusu yoğun bir programın gündeme alınmasını getirmiştir. B u reformcu çizginin 1 96 1 Anayasas ı'na dayandırılan orta sol temeli, bir yandan işçi sını­ fı ağırlığının arttığı sosyalist hareketin gelişimini durdurmaya yöne­ lirken, diğer y<mclan devlet içi hukuksal temele sahip reformİst ve anti-kom ünist içeriğini ön plana çıkarmıştır. ı 96 1 Anayasası ' nın CHP reform izmine uygun çizgisini sürdüren orta sol siyasetin, yu­ karıda açıklanan yönlerine dair 1 966 yılında B ü lent Ecevit'in yaz­ dıkları, sonraki gelişmeler açısından da oldukça aydınlatıcıdır: "Halkı adalctsizlikten , yoksulluktan, baskıdan kurtaramayan top­ lumlarda bu tehlike daha da büyüktür. İşte o zaman aşarı sol akim­ lar, bu isyan duygusunu yıkıcı ve yaygın bir sel haline getirebilir.

Ortanın solu, bu se le karşı en sağlam duvar, en etkili settir" 191 CHP reformistl iği, sanayileşme sonucunda ortaya çıkacak işçi sı­ nıfına dayalı sol akımların önlenmesi ile özeleş gören bu statükocu anlayış, orta sol programı 27 Mayıs öncesinden gelişmeye başlayan radikal , sosyalizme açık, giderek aydınların ve öğrencilerin işçilerle birleştiği düzene muhalefet karşısında "en sağlam duvar olarak" ta­ nımlamaktadır. ı 960 hareketinin tüm sınıflar üzerinde etkiele bulunduğu açıktır. İlk iktidar şaşkınlığını üzerinden atan MBK, Cemal Gürsel 'in ağzın­ dan Ağustos ı 960 'da grev hakkına hemen izin veril meyeceğini açıklamıştır. CHP' nin daha sonra "vermekle" övündüğü grev ve ça­ lışma yaşamı ile ilgili haklar, aslında 27 Mayıs öncesinden başlayan gelişmelerin canlandırdığı yoğun bir işçi hareketi ile mümkün ol­ muştur. 1 96 I yılında sendikalarla ilgili olarak kanun taslağı hazırla­ yan hükümetin grev hakkını ancak yetkililerin izniyle taşıyacağı ko­ nusunda basında çıkan haberler üzerine maden, deri, tekstil, inşaat, demiryolu işçileri ve sendikaları tarafından protesto gösterileri dü­ zenlenmiştir. 1 ''2 3 1 Aralık ı 96 ı ' de yaklaşık 1 00.000 işçinin katılı­ mıyla Saraçhane 'de o güne kadar yapılanların en büyüğü olan bir iş­ çi mitingi yapılmıştır. Konuşmacılar, "grev ve toplu sözleşme hak­ kını almak için ant içtiklerin i, eğer yetkililer bu hakları kanuni yol-

274

larla vermezlerse genel grev ilan edileceği"ni söylemiştlerdir. '9-' B u arada Ankara, İzmir, Zonguldak v e Eskişehir'de işçiler gösteriler düzenlemişlerdiL 1 96 1 yılı sonunda 20.000 liman işçisi greve git­ miştir. 1 962 yılında ise, Anüılya' da yapılan işsizlik gösterisine kü­ çük esnaflar da katılmışlardı. 1 962 Mayısı' nda, Ankara'da 5000 in­ şaat işçisi parlamcntoya yürümüş ve temsilcileri senato, meclis baş­ kanlarıyla görüşmüştür. 194 Haziran 1 962'de Çiğli Havaalanı (Hava Kuvvetleri Üssü) inşa­ atında, Türk işçilerle üssü yapan Amerikan şirketi temsilcileri ara­ sında anlaşmazlık çıkmıştır. Haziran sonu nda Lastik- İ ş Sendikası B aşkanı Rıza Kuas, ABD Başkanı ' n a Goodyear işçileri adına bir telgraf çekerek; "işçileri aşağılayan, onları köle gibi sömüren, işye­ rine hükümet gözcülerini, sendika temsilcilerini sokmayan, anti-de­ mokratik ve kanun dışı yöntemlerle sendikayı parçalamaya çalışan" işletme yönetimini protesto etmiştir. Bu arada NATO hava üssü ile Ereğli Demir-Çelik Fabrikaları ' nda çalışan işçiler de ABD ' li işvere­ ni protesto gösterileri düzenlemiştir. 1 2 Ağustos 1 962 ' de ise L 03 sendika temsilcisinin ve Türkiye ' nin her köşesinden gelen işçilerin katıldığı binlerce kişilik miting, anti-Amerikancı bir gösteriye dö­ nüşmüştür. Süleyman Demirel 'in bir zamanlar temsilciliğini yaptığı Morrison-Knudsen Company adlı ABD şirketinin, Türk işçilerine karşı keyfi davranışına ve gayrı insani söınürüsüne karşı çıkan işçi­ ler, nonnal çalışma koşulları ve işten çıkarınalara son verilmesini is­ teınişlerdir. Morrison-Knudsen ilc işçiler arasındaki anlaşınazlıkla devreye giren ikinci koalisyon hükümetinin orta solcu çalışma baka­ nı B ü :ent Ecevit, Türkiye toprakları üzerindeki Amerikan askeri üs­ lcrinin denetiminde Türk makamlarının yetkisiz olduğunu kabul eden bir demeç veriyordu. Tarihsel bir ironi sonucu o dönemin sen­ dikacıları tarafından Ecevit'e de Morrison Firması temsilcisi Süley­ man Demirel' e takılan lakabın aynısı takılıyordu; Morrison Ecevit.

Bu yoğun işçi hareketliliği neticesinde CHP'nin ve Ecevit 'in da­ ha sonra pek çok övünclüğü 274 Sayılı İşçi Sendikalan Kanunu ile 275 Sayılı Topl u Sözleşme Grev ve Lokavt Kanunu 1 5 Haziran 1 96 3 ' te parlamentoda kabul edilmişti. Bu kanunla her grevde özel izin almak için uzun bir muamele süreci getiriliyor, hükümete her­ hangi bir grevi erteleme yetkisi tanınmıyor, bazı sanayi dallarında

275

grev hakkı, lokavt serbest bırakılıyordu. 1 960 canlanmasınm ardın­ dan ortaya çıkan bu yaygın işçi hareketi mücadelesinin ilk dönemin­ de grev ve toplu sözleşme hakkını kısıtlı da olsa yönetime kabul et­ tirmiş, sendikal hareket güçlenmiş, işçi hareketi sola açılmış, 1 96 1 Şubat ayında bazı işçi liderlerinin öncülüğünde TİP kurulmuştur.

Tüm bu gelişmeler içinde Uluslararası Hür İ şçi Sendikaları Kon­ federasyonu ile Batı Almanya ve ABD'deki sağ kanat sendika tem­ silcileri etkisinde bulunan reformİst sendikacılaran etkinliği azal­ mıştır. ABD'deki sendika okullarında ve 1 955 yılında Yakındo­ ğu'daki sendika bı:ışkanları için Uluslararası İş Organizasyonu tara­ fından kurulmuş bulunan İstanbul İşçi Enstitüsü ' nde eğitim görmüş bu sendikacılar anti-Amerikanci işçi gösterilerinde yoğunlaşan, po­ litik tutumun da zorlaırıasıyla doğrudan CHP ve daha sonra AP için­ de üst düzey parti yöneticisi olarak çizgilerini netleştirmişlerdir.

1 960 Hareketinin yarattığı bu kaotik ortamın başlangıcında bü­ yük sermaye kuşkulu bir bekleyişe girmiştir. 1 960 yılı itibarıyla 25 3 1 şirket kurulurken; bu sayılar 1 96 1 ' de 1 2 1 3 , 1 962'de 6 1 6 ' yı;ı düşmüştür. 195 Ayrıca, 1 959 yılında 1 . 354.000 lira yatırım yapan özel sermayenin yatırımları 1 960'da 1 . 1 52.000 liraya inmiştir.

1 958 yılında % 57.23 sermaye yatırımı yapan özel kesmin bu pa­ yı, 1 96 1 ' de % 5 l . l 9 ' a gerilemiştir. 1 96 B üyük sermayenin canlı bir sosyal tabana sahip radikal muhalefetten duyduğu ürküntü, yerini bir süre sonra tepkiye bırakmış, 30 Haziran 1 960'da İ stanbul Sanayi­ temsilcileri vali ile yaptıkları bir toplantıda eğer "normal" düzen ge­ ri gelmezse, işletmelerini kapatacaklarını belirmişlerdir. Bu arada, ticari sermayenin karlarını tehdit eden 1 92 Sayılı Kurumlar Vergisi ile 1 95 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu kabul edilmiş, yıllık geliri ,500.000 TL. ' sını geçenlerden % 60 oranında vergi alınmasına iliş­ kin bu kanun Türkiye 'de ilk kez tarımı da vergilendirmeyi gündeme almıştır. 1 Ocak 1 962'de yürürlüğe girecek kanunu, Ankara, İstan­ bul ve İzmir'de iş çevrelerinin protestosu ile karşılanmış, sermaye çevreleri, vergiler . azaltılmaz ise "yeni yatırım yapılmayacağı , ya­ bancı sermayenin panik yaratıcı bir kopuş göstcrcceği, ithalatın ıni­ nimuma düşeceği, tarım ve endüstrinin yıkılacağı ve üretim azaldık­ ça işsizliğin artacağı" tehditlerini savurrnuşlardır.1'n B unun üzerine Maliye Bakanı Kemal Kurdaş bir bildiri yayın layarak vergi sorunu-

276

nun tekrar ele alınacağını, hükümetin en çok "ernekten elde edilen gelirlere" konan vergiyi artırdığını, yatırım faaliyetlerine ve serma­ ye karına düşen vergi yükü n ü n çok hafif olduğunu söylemiştir. 198 Sonuçta vergi yükü işçilerin üzerine yıkılarak sermaye karları ko­ �u nm u ştur. Radikal muhalefetin temsilcisi olarak iktidara gelen MBK, 20 Temmuz 1 960'da İ stanbul içi çevrelerine Gürel'in konuş­ ması ile, "kim olursa olsun kendisi için zenginlik yaratan her kişiye, bakanların tahakkümüne, enflasyona, Türkiye' nin buhranlı durumu­ na karşı köklü işlemler" yapacaklarını belirtmiştir. Ancak, CHP re­ formizmi, yüksek komuta kademesinin gücü, Silahlı Kuvvetler Bir­ liği ' nin statükoculuğu eksenine oturtulan süreçte büyük sermaye ve uluslarlarası tekeller yönetimine ağırlıklarını koymuşlardır.

Hayalleri dağılan küçük burjuva reformİstleri ise politik yetersiz- . lik içinde halk sözünü dillerinden düşürmeden "kontenjan"a çekil­ mişlerdir. B üyük sermayenin, kapitalist enternasyonal tarafından desteklenmesi radikal politik açılırnın devletten hızlı lafiyesini ko­ Iaylaştırmıştır. Bu çerçevede, 1 96 1 Mart 'ında Maliye B akanı Kemal Kurdaş, Sınai Kalkınma Bankası Genel Müdürü Bülent Yazıcı ve AlD Başkanı Stuard Van Dyke ' ın kararlaştırdıkları "sermayeyi art­ tırmak ve yeni özel şirketler kurmak için bu banka yoluyla özel fir­ malara kredi sağlanmasıyla ilgili anlaşmayı gerçekleştirmişlerdir.

Bu anlaşma, Sınai Kalkınma Bankası ' nın yabancı firmaların küçük anon im şirketler üzerindeki denetınini de kolaylaştıran kısıtlamalar içerm iştir. Sınai Kalkınına B ankası, yalnızca önemli miktarda hisse sahibi olduğu Türk şirketlerine, bu ABD fonundan kredi temin et­ mekteydi. Bu hisseler banka yoluyla yabancı firmalara atılabilİyor ve elde edilen para daha sonra başka girişimiere yatırılıyordu. 199 Dönüşli n işareti ni veren bu tekelci uygulamalar ile birlikte MBK, radikallik illüzyonuna devlet güvencesi sağlayan anayasaya bağlılık söylemiyle "demokratik rejimi" ve "sosyal adaleti gerçek­ leştirmek" misyonunu "aşırı solun duvarı" CHP'ye devrederek, eski Takrir-i Sükuncu, yeni orta solcu İ met İ rtönü'ye sığınıyordu. 1 96 1 Ştıbatı'nda sanayi bakanı, İ stanbul ' lu sanayicilerk yaptığı bir top­ lantıda, devlet ve özel sektörün "ortak çıkarlarını korumak için "tam anlamıyla iç içe çalışmaları" gerektiğini hükümetin özel girişimcile­ re gerekli yardımda bulunacağını, devlet yatırımlarının yalnız demir ·

277

·

yolları, kömür işletme ve elektrik enerjisi istasyonlarının kurulması­ na hasredileceğini bildiriyordu. Bu toplantıyla ilgili bir rapor yayın­ layan Türkiye İktisat Gazetesi ise şunları yazıyor: "Sanayi Bakanı­ nın bu konuşmasını dinleyen girişimcilerin tatmin olmamaları düşü­ nülemez"200 Dönüşün işaretlerini güçlendirme bakımından, 9 Temmuz 1 962 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanan 2. İ nönü koalisyon hükümeti programında; "özel girişimi engelleyici devlet faaliyetlerinin ne şe­ kilde kısıtlanacağı, özel sermayeye verilecek teşvikler, özel serına­ yenin sarsılmazlığını ve selaınetini" sağlamak için hangi koşulların yaratılması gerektiği konusunda taahhütler yeralınaktaydı. Büyük sermaye ve kapitalist enternasyonalle 27 Mayıs hareketinin içerdiği siyasi, sosyal radikallikten dönüşe ilişkin olarak verilen işaretierin yeterli olmadığını düşünmüş olmalı ki, "restorasyon" ustası İsınet İ nönü, 2. koalisyon hükümetine A. Menderes zamanında ticaret ba­ kanlığı yapmış olan Muhlis Ete 'yi, tekrar aynı görevle almıştır. Özel sektörün kayıtsız-şartsız üstünlüğünü savunan, "Türkiye İktisadi Kalkınma Prograını"nın yazarı Muhlis Ete, iktisal alanında DP'nin görüşlerin i belirleyen kişidir. İş Bankası kurucularından olan Ete, aynı zamanda Türkiye 'de kapitalizmin yerleşmesinde büyük öneme sahip alımış ve kapitalist enternasyonalin Türkiye ekonomisindeki · temsilcisi TSKB ' �in de kuruluş çalışınahırında bulunmuştur.· Kapi­ talist enternasyonal ile Türkiye büyük sermayesinin bağlarını geliş­ tirmesinin savunucusu olan Ete, " Özel sektör, ülke endüstrisinin önünde yer almalıdır" sloganını ortaya atan kişidir.

DP'nin varılan siyasi yapıyı zorlayarak sosyal tepkiler yaratan ve bu tepkilerin geniş bir muhalefet cephesinde radikal arayışlara yol açan istibdatçı uygulama�arı, bu raclikaliği yatışt ırmak amacı ile kurbanlar verilmesine neden olmuştur. Oyunu kuralına göre ayna­ nıayıp sistemi tehlikeye sokacak bir muhalefetin oluşumuna katı tu­ tumuyla yol açan DP, "zon\�i muhalif' CHP ve İ nönü ' nün uyarıları­ nı anlamaınıştır. Ancak, siyasi canlılığı ve ucu sola açık raclikalizıni saptırmak amacıyla DP kadroları tasfiye edilmiştir. Meneleres ve ar­ kadaşları asılırken, DP'nin Ticaret Bakanı ve ekonomik ideolojisini formüle eden kişi, DP dönemindeki görev iyle iş başına getirilmiştir.

Herhangi bir kopuş kurgtısuna izin vermemcye kararlı İsmet İnönü,

278

ayrıca, DP hükümetinin Bayındırlık Bakanı ve 9- 1 0- 1 1 . dönem DP milletvekili Fethi Çelikbaşı Sanayi Bakanı, DP ileri gelenleriyle sıkı ilişkileri olan Türk Ticaret Bankası Yönetim Kurulu Başkanı Ali Şakir Ağaoğlu ' nu da 2. koalisyon hükümetinde Devlet ve Milli Sa­ vunma Bakanlığı 'na atamıştır. 27 Mayıs'ın büyük sermaye ve kapi­ talisı enternasyonalin işlerliğini olumsuz yönde etkileyecek yansı­ malarını devletten uzak tutmaya karalı İnönü, sanayi-ticaret-milli " savunma konularını, DPl!c kilit -m evkilerde bulunmuş siyasetçitere teslim ederken, reformisı bir illüzyon yaraımanın peşine düşmüştür.

Orta solculuk olarak formüle edilecek bu siyasi program, bir ya­ nıyla büyük sermayenin gücünü ve siyasi etkisini güvence altına alırken, diğer yandan da sola açılmaya başlayan işçi hareketini sistc­ min sınırları içinde tutma çabasının politik ifadesidir. I 960 Hareke­ tinden kısa bir süre sonra MBK'nın tasfiyesi ve DP' nin önemli tem­ silcilerini katılımıyla uygulamaya konulmuştur. Bu süreçte ordunun üst yönetimi ile bağiarına dayanan CHP, Silahlı Kuvvetler Birliği ile aynı doğrultuyu payiaşarak MBK ' nın devlet iktidarından tasfiyesin­ de sessiz kalmıştır. Tüm bu siyasi tasfiye süreçleri, daha sonraki dö­ nem lerde görüleceği gibi tckelci sermayenin, sermaye birikim irıe dönük maddi ve fiziki yoğunlaştııma hızına engel teşkil eden poli­ tik, sosyal tortuların temizlenmesi ile ilgilidir. Böylece, büyük ser­ mayenin yoğÜnlaşma ve merkezileşmesinin önü l 960'daki kısa ke­ sinti sonrasında CHP eliyle yeniden açılmıştır.

Hilmi Özgen ' in, Cumhuriyet Gazetesi' nin 16 Ocak 1 965 tarihli nüshasında yayınladığı çalışmaya göre, 1 952 yılında 2692 şirketin karları ile ilgili araştırma yapılmış, neticede sermaye açısından en büyük 323 şirketin net karının" ı . 1 00.000.000 TL. olduğu, geriye ka­ lan 2369 şirketin ise kar toplamının 233 milyon olduğu anlaşılmış­ tır. Bu çalışma sonucunda Özgen şunları söylemektedir.

"Küçük şirketler halinde kurulan kuruluşlar azami kar garanti edememektedirler. Bu nedenle, iktisadi kalkınmamızda model ola­ rak kabu l ettiğimiz ABD'deki yolu izlemek zorundadırlar. Yani tröstleşen anonim şirketler, küçük şirketlerin varlığını tehdit etmek­ tedirler." Türkiye 'de sermaye birikim sürecinin hızını ortaya koyan bu tespit, 1 960 ' lı yıllarda küçük burjuva radikalizminin teğet geçtiği iktidarın kimlerin elinde olduğunu ortaya koymaktadır. Sermayenin

279

·

tekelci yapısının 1 960'dan itibaren hızla güçlenmesinin bir başka örneği de özel sermanin e n büyük örgütü olan İ ş Bankası 'dır. · i 957 ' de toplam akitleri 1 .6 m i lyar lira olan bankanın akti fleri l 962'de 3 milyar lira'ya l 963 'de 3.4 milyar liraya çıkmışlır.201 Ö zel bankanın bu muazzam tekelci gücünü, anlamak için 1 963 yılında kontrol ettiği para miklarının 6.87 milyar, devlet bütçesinin ise 1 1 .4 milyar olduğunu hatırlatmak yeterlidir sanırız. 1 963 yılı iti­ barıyla İ ş Bankası'nın net karı, Türkiye'deki özel ticaret bankaları­ nın toplam net karının % 66'sı kadardır.202 27 Mayıs ' tan sonra daha da güçlenen banka, ABD, Batı Almanya, Fransa ve İ talya ' nın çok uluslu tekelleri ile sıkı bir işbirliği içinde büyük serarneynin ve ken­ dinin Türkiye içindeki konumunu sağlamlaştırmıştır. 8 Eylül 1 964 tarihli İktisadi Yürüyüş Gazetesi, İ ş Bankası 'nın tekelli yapısı ilc il­ gili olarak değerli bilgiler vermektedir. Gazeteye göre; "çok biiyük yatırımcılardan oluşan bir grup İ ş Bankası etrafında toplanmıştır.

Bankanın kendisi cam, tekst il, şeker, çimento, melalurj i , un, yağ, konserve, lastik gibi sanayi dallarında en , üyük hisse sahibi ve or­ ganizatörü durumundadır." Ayrıca, bankacılık, ticaret, sigorta işleri ve hukuk üzerine araştırınalar yapan bir bilimsel araştırma kurumu­ na da sahip olan banka, özel olarak seçilmiş eserleri yayıniayan bir yayınevinin de sahibidir. Bu arada, büyük sermayenin finansörii ve 'çok uluslu tekellerin desteklediği Sınai Kalkınma Bankası, 27 Ma­ yıs' tan sonra açtığı bütün kredinin % 78' nin büyük şirketlere dağıt­ mıştır. 27 Mayıs' tan hemen sonra büyük sermayinin gücünü artır­ ması kapsaınında değerlendirilebilecek bir olay da, Vehbi Koç ' un Ticaret ve Sanayi Odalar B irliği'ne, iş dünyasındaki otoritesini kul­ lanarak başkan seçilmesidir. ( 1 963 yılında Koç Holding A.Ş. kurul­ muş, Koç şirketler bünyesi içinde bulunan A.Ş. 'ler merkezi bir yapı­ ya bağlanmıştır.)

Yukarıda belirli rakamlar çerçevesinde anlatmaya çalıştığımız gibi büyük sermaye, montaj ve ticarete dayalı yapısıyla 1 960 önce­ sindeki yoğun faaliyetini, çok kısa süren bir durgunluktan sonra sür­ dürmüştür CHP' nin ve ordu üst kademesinin, siyasi içeriği yoğun toplumsal muhalefeti reformisı kanallar içine çekmenin verdiği ra­ hatlık, CHP ve DP' n in biiyük sermayeye dayalı iktisat politikasının verdiği güvenle, sermaye daha da güçlenerek merkezileşmiştir Ser-

280

mayenin üst kesimleri tekelleştikçe, kilit noktaları ele geçirmiş ve fiziki, maddi kaynaklara el koymuştur Giderek kapitalist enternas­ yonalle sıkı işbirliğine giren büyük sermaye, ekonomik ve politik et­ kinliğini kapitalist enternasyonalin desteğiyle artırmıştır Tekelleşme sürecinde büyük mesafe alan sermaye, siyasette tekelleşmeyi günde­ mine alarak, şeriatçı-ümmetçi kültürün sol düşmalığını siyasal daya­ naklarını güçlendirmekte kullanmıştır.

Devlet içi tasfiyeler ve özünde dış politika, ekonomi, büyük ser­ mayenin gücü gibi temel konularda AP i le paralel olan CHP ise, sis­ temin toplumsal dayanaklarının güçlendirilebilmesi için, sınai kal­ kınma ile yoğunlaşacak işçi h areketinin sola açılarak özerk bir siya­ si örgütlülüğe ve progranı ncıliğine kavuşmasını sapıırmanın özvcri­ li neferi olmuştur. İ smet İ nönü 'n ün kontrolünde gelişen bu orta sol­ cu yapılanmadaki işlevlerinden sonra, yeni bir çıkışın öncüsü olan genç politikacı, büyük umut imajı içinde artık gücünün sonuna gel­ miş İsmet Paşa 'yı, temellerini attığı "sola duvar" politikasını uygu­ larken politikadan tasfiye etmiştir.

1 96 1 Anayasası 'na içcrilen MGK, TDK, TRT, DPT türünden kuruluşlar CHP'nin "sola karşı duvar" politikasının devlet içindeki uzantıları olarak işlevlerini sürdürınüşlerdir. Ancak, MBK'nın "kon­ tenjan" göreviyle dahil olduğu se!laıo ve sol harekete açıklığı kapsa­ mında üniversiteler, bu kutsal uyumu bozucu bi'ı· konuma geçmişler­ dir. Temel hak ve özgürlükler rej iminin, özellikle toplantı, gösteri, yayın, örgütlenme hakları , bilim özgürlüğü ile i lgili yönleri düşünü­ lürse, bu hakları işçilerle birlikte, belki onlardan daha fazla kulla­ nanlar üniversite öğrencileri ve öğretim üyeleri olmuştur. Anayasa­ nın devletçi reformizmine ve bu reformizmin temsilcisi CHP'ye pek itibar etmeden bu kesimlerin "özerk" bir yol arayışı içinde oldukları dönemin gelişmelerinden anlaşılmaktadır.

CHP' nin beklediği gelişıneler ve iktidarı gerçekleşmemiş, YÖ N­ İ T P-MDD-FKF ekseninde oluşan radikal siyasetler, gençliğe, tüm baskı ve tasfiye süreçlerine rağmen, ordu alt kadrolarına, işçi ve yoksul köylülere daha çekici gelmiştir.

Burada DP lideri, İ ttihatçı, Atatürk'ün başvekili, İ ş Bankası ku­ rucusu, sivil Cumhurbaşkanı ünvaniarı ile cumhuriyetin kuruluşun­ dan itibaren devlet �n soyağacını kişiliğinde toplamış Celal Bayar'ın

28 1

aynı kökene dayanan, CHP ve DP ile ilgili görüş farkını açıklayan satıriarına bakalım: "Üstünde çalışılan, fakat bir türlü ifade edileme­ yen fikir şudur; Türkiye 'de demokrasi, hakimiyet kayıtsız şartsız mil etindir ve millet bunu hizzat kullanır ilkesinden hareketle mi uy­ gulanacak, yoksa bazı yerlerde örnekleri olduğu gibi muhtar (özerk) kuruluşlara ve kurallara bağlı olarak mı yürütülecektir? DP birinci fikre, CHP muhalefeti ikinci fikre sahip çıkmıştır."

Devlet aygıtlarının , fiziki, maddi güç birikimini kapitalist mülki­ yet rej iminin gerekleri açısından ve sermayesinin siyasi tekelini ko­ rumak amacıyla güvenceye alınasının hukuk kalıpları ve kurumsal işleyi�i ile yakından ilgili olacağı açıktır. CHP' nin tutumu, bu hızı sistemin uzun eriınli çıkarları nı güveneye alacak bir zindelik ve iş­ lerlik iradesi n i özünde reddederek, soyut bir "mil let egemenliği" formülünden hareketle doğrudan büyük sağ federas_xonun partisinde toplama doğrutusunda olmuştur.

1 96 1 Anayasası bir bakı ma bu gerilimi siyasi sisteme taşırken, yarattığı otoriter çözülme hukuk alanında temel hak ve özgürlükler rejiminden toplumsal m uhalefetin yararlanma şansını artırmıştır. Özell ikle TİP 'in Anayasa Mahkemesi' nde açtğı iptal davaları ile anayasanın getirdiği örgütlenme ve gösteri hakiarım sonuna kadar kullanan işçi, öğrenci ve yoksul köylü kesimini bu noktada hatırla­ � ak gerekir 1 96 1 Anayasası ' nın Içinde dogduğu' si)iasi ve· sosyal ortaının canlılığı, anayasanın metnine tümüyle yansıınamıştır. Anaya­ sa'nın bu ortamın simgesi olarak algılanması ve siyasal sistemin, sermayenin fraksiyonel yapısının izlerini taşıyan bir gerilim içinde otoriter yoğunluğun hızını düşürınüştür. Toplumsal muhalefetin bu boşluğu, demokratik bir hak arayıŞı temelinde anayasaya dinamizm kazandıran bir yorumla temel haklar zemininde kullanması, 1 9 6 1 · Anayasası'nı merkezi ve büyük sermaye ile sağ federasyonun tüm kesimlerinin katıldığı, sınıf kinine dayalı bir kampanyanın hedefi haline getirmiştir.

1 960 hareketinden kısa bir süre önce ipuçları ortaya çıkan ve 27 Mayıs 'tan son�a netleşen politik yönelişler, Türkiye 'nin daha sonra­ ki tarihsel evrimine damgalarını vurınuşlardır. 27 Mayıs bu anlamda prizınatik bir işlev görmüştür. Bu yönelişleri özelte toplarsak; büyük sermayenin tekelcileşnıe sürecinin yoğnuluk kazanması, işçi hareke-

·

282

linin güçlenmesi ve öğrencilerden de önce kitle gösterilerine anti­ Amerikancı bir renkle ağırlığı koyması, solun örgütlülük düzeyinin nitelik ve nicelik açısından gelişmesi, TİP-YÖN-MDD hareketleri, CMKP' nil} şoven açılımları ile para-militer örgütlenmesi, Komü­ nizmle Mücadele Dernekleri' nde açığa çıkan anti-sol kampanyanın şiddeti içeren boyutları, müslüman toplulukların sola karsı kaırpan­ yada aksiyoner hale gelmesi, CHP'nin orta sola yazılan devlet poli­ tikası, AP' nin de büyük sermayeriin temsilcisi olarak ortaya çıkması olarak sıralayabiliriz.

27 Mayıs Hareketi sonrasındaki bu gelişmeler, anayasanın yapı­ l ış sürecinde de aktif rol oynayan Doğan Avcıoğlu, İ lhami Soysal gibi radikal aydınlar, bir yön arayışı başlatmış, yön arayışı YÖN'ü ortaya çıkarmıştır. YÖN Dergisi, 23 Eylül ı 962 tarihli 39. sayısın­ da, Doğan Avcıoğlu ' nun kaleminden "Milli Kurtuluş Cephesi" programını açıklamıştır. Bu programda işçi, köylü, aydınlar, genç­ lik, ordu, milli burjuvazi ve CHP'nin katılacağı milliyetçi demokra­ tik kuvvetlerin birleşeceği bir "Milli Kurtuluş Cephesi" önerilmiştir.

YÖN-MDD-TİP arasında, 60' lı yıllar boyunca tartışılacak devrimci programlar ve iktidar tezleri, toplumsal muhalefetin dinamik müda­ halesinin anlam kazandırdığı metafizik bir belgeye içkin olmayacak kadar yoğun bir toplumsal dinamizme açıklık misyonuyla ele alına. nik, olmulu bir açİdan değeflendirilmişti�. Ancak, ı 96 ı Anayasa­ sı'nı büyük sermayenin iktidardaki gücüne ve ağırlığına dayanan fraksiyonel bölünmesini yansıtan siyasi gerilim açısıdan yorumlayac marriışlardır. Paradoksal bir durum çerçevesinde, devletin, kapitalist enternasyonalin şebekesi içinde yeralan aygıtlarının ve ideoloji üret­ menin özerkliğini içeren merkezlerinin hukuki meşruiyet belgesi olan anayasa, salt haklar alanındaki programatik ileriliği yeterli gö­ rü lerek, en çok solcular tarafından s a v u n u l m u ş t u r . Y Ö N ' ü n ı 962 'deki bildirisinde anayasanın koru ri ması doğrultusunda ortaya koyduğu ilkeye, Türkiye solunun ı 97 ı ' de silahlı kopuş gerçekleşti­ ren ikişi ve örgütleri dahi, büyük bir vefa ve bağlılıkla sahip çıkmış­ Iardır. ·

283

TEKELLi SERMA YENiN DEVLETLEŞEN TERÖRÜ

1 2 Mart 1 97 1 -73 değişiklikleri ile anayasa değişiklikleri, askeri darbe ile sağ ve büyük sermaye mutabakatının temellerinden biri haline getirilmiştir. 1 97 1 -73 değişikliklerini öneeleyen dönemin en önemli olay ve yönelişlerine değinmek, askeri darbelerin tümünde ortak bazı özelliklerin vurgulanması açısından değer taşımaktadır.

Türkiye 1 970'li yıllara yaklaşırken hükümette büyük sermayenin temsilcisi AP vardır. Büyük sağ federasyon u n şeriatçı, miliyetçi, liberal tüm kesimlerini bünyesinde temsil etmeye çalışan AP, kapi­ talizmin toplumsal dayanaklarının güçlendirme adına her tür imkanı · kulanmıştır. B u temelde İslam büyük bir siyasi canlılık içine girmiş ve tarikatlar, mezhepler, politik kişilikleri ile sistemin özünü teşkil eden kapitalist mülkiyet rejiminin gönüllü bekçileri olmuşlardır.

1 960'ların sonlarından itibaren, manevi başkanhğını Cemal Gür­ sel ' in yaptığı Komünizmle Mücadele Dernekleri ' n i n açtığı yoldan oldukça örgütlü bir biçimde i lerleyen şeriatçı müslüman kesim, önemli eylemler başlatmıştır. Mehmet Şevki Eygi ' nin yönetiminde, kökleri Suudi Arabistan' a kadar uzanan B ugün Gazetesi ' nin disipli­ ner propagandası ile201 İ stanbul 'un büyük camilerinde ( 1 980 'li ve 90' lı yıllarda da izleri görülen) sokaklara taşan toplu namazlar dü­ zenleniyor, sola yönelik slogan, parola ve taktikler ü lke çapında bir program dahilinde uygulamaya konuluyor, şeriatçı "kalabalıklar ci­ had motifiyle işleniyordu. 1 970'Ii yıllarda Maraş 'ta, Çorum'da, Ma­ l atya ' da g ü ndeme gelen k ü t lesel şeriatçı delışetİn temeleri bu dönemde atılıyordu. B ugün Gazetesi'nde Mehmet Şevki Eygi, sol­ culara karşı hazırlanılmasını istiyor ve anti-komünistlere örtülü ci­ had çağrısında bulunuyordu: " ihtilal yapacaklarmış. Yapacakları varsa görecekleri de var. .. " "Korkaklık ölümdür, cesaretsizlik esarettir, dava uğrunda cimri­ lik alçaklıktır. Ey bu milletin hür yaşamak isteyen çocukları ! Komü­ nizıne karşı uyanık ve hazır olunuz! " . " . . . Bu ülkenin ordusu, jandarması, polisi, adliyesi vardır. Fakat millet, devlet ve ülkelerin maruz kaldığı tehlikeleri bu kuvvetler hertaraf edemezlerse iş halkın kendisine düşer. işçisi, köylüsü, esnafı, memuru, talebesi eline çapasını, baltasını, taşını alır ve vazifesini yapar."

284

Bu çağrılar yanıtsız kalmamıştır. 24 Temmuz 1 968 'de Konya'da yüksek öğrenim gençliğinin düzenlediği Amerika'yı protesto mitin­ ginde şeriatçı müslümanlar, Konya'da bulunan öğretmen dernekleri, kitabevleri ve solcu sayılan kişilerin işyerlerine saldırırlar. l 6 Şubat 1 969' da ise daha önce belirttiğimiz gibi ABD 6. filosunun İ stan­ bul ' u ziyaretini protesto etmek için Hürriyet Meydanı ' ndan Tak­ sim'e yürüyen solcu gençlik üzerine, Dolmabahçe ve Beşiktaş cami­ Ierinde toplanan şeriatçı ölüm mangaları saldırır. 2 ölü, 1 04 yaralı­ nın kanları üzerine "kalkın ey ehli İslam , davranı n ! " diye cihad çağ­ rısı yapan Bugün Gazetesi, Amerikancı İslamın kapit<;ılist enternas­ yonalle olan ilişkilerini açığa çıkarmıştır böylece.

Bu arada Prof. Necmettin Erbakan 'ın temsil ettiği İslamcı serma­ ye, sahip olduğu tarikat bağlarının Calvinist hristiyanlığın kapitalist birikimine .hizmet eden pi.iriten yapısını andırır biçimiyle, büy.ük sermaye içinde bir fraksiyon olarak ağırlığını .koymaya başlamıştır.

Necmettin Erbakan, AP tarafından içeri sokulmamasına rağmen, 1 968'de Türkiye Odalar Birliği 'ne başkan oluyor, böylece büyük sermaye içi bir çekişme Milli Nizam Partisi'nin doğuşuna yansıyor­ du. 28 Temmuz 1 968'de İzmir'in Gümüldtir bticağı Akrepkaya yö­ resinde ilk komando eğitimi kursu açılmış, Ankara 'dan gelen iki ko­ mando uzman nezaretinde silahlı eğitime başlanmıştı. O zamanki CKMP'ye bağlı 70 ulkücünün katıldığı bu kamplar ti.im Türkiye'ye yayılıyor, 1 969 sonunda sayıları 35'i buluyordu Bu kurslarda eğiti­ mini ilerielen ülki.icüler, 3 1 Aralık 1 968 günü ilk büyük eylemlerini yapıyor ve Ankara SBF yurtlarını basarak solcu öğrencilere saldırı­ yorlardı.

B una karşılık 1 960'lı yıllar boyunca sola açılan Türkiye işçi sını­ fı hareketi ve gençlik, anti-Amerikancı'lık, anti emperyalizm vurgu­ su oldukça yüksek bir politik netlik doğrultusunda tepkilerini yük­ seltiyorlardı. Bu bağlamda 1 960 sonrasında yönetici sınıfları Dev­ Kurt'u da gündeme alacak şekilde harekete geçiren ve korku yara­ tan en büyük eylem 1_ 1 Mart 1 965 'de Zonguldak'ta ortaya çıkıyor­ du. Zonguldak'ta l l Mart tarihinde ocaklardan birinde 1 500 işçi greve başamıştır. Bu greve daha sonra 500 işçi daha katılmıştır. O gece, önce Kilimli, Çaydamar, Asma, sonra Kozlu işçileri de işi bı­ rakmışlardır. 40.000 işçinin çalıştığı Zonguldak yöresinde çalışma

285

hayatı birdenbire felce uğramıştır. Türkiye 'nin her yanından işçile­ rin katılcağı bir genel grev tehdidi ortaya çıkmıştır. B unun üzerine, AP hükümetinni kararı ile Kozlu ' ya 2 piyade bölüğü, 2 topçu bölü­ ğü, 200 denizeri ve çok sayıda polis gönderilmiştir.

Zonguldak, askeri harekat bölgesi ilan edilerek askerlerle doldu­ rulur. Ordu tarafından yören in, dışarısı ile olan bütün ilişkisi kesil­ miş, yolar tutulmuş ve yollar üstüne barikatlar kurulmuştur. İşçi top­ lulukları üzerine ateş emri verilmiştir. İşçilerin direnişi durdurma­ ması üzerine askerler ateş açmış ve 2 işçi öldürü lmüş, 10 işçi yara­ lanmıştır. B öylece, yöreyi işgal eden düzenli ordu birlikleri zaferi kazanmıştır. Geriye kalanlar içinden pek çok işçi tutuklanmış, 1 5 .000 işçi ise polis konvoyu altı nda köylerine gönderilmiştir.2().j Zonguldak merkezli işçi sınıfı eylemleri daha sonraki yıllarda da de­ vam etmiştir.

8 Şubat 1 965 'de, çalışma komisyonunun belirlediği ücretin işçi­ lere eşit ve doğru biçimde dağılılmadığı gerekçesiyle başlayan dire­ niş kısa sürede toplum polisi ilc çatışmaya dönüşmüştür. Adana'da­ ki Sabancı Holding'in Bossa tesislerinde DİSK'li işçilere komi.iniz­ me ölüm diye slogan atarak saldırılması olayı, silah ve gaz bombası kullanan polis ile jandarmanın katılması ile boyutlanmış, olayların sonucunda 60 işçi yaralanmış, 1 60 işçi ise gözaltına alınmıştır.

Karadeniz'de fındık ve çay mitingleri düzenlenmiş, gösterilerde çatışmalar yaşanmıştır. B üyük sağ federasyon DP, MNP, MHP ve · Güven Partisi ile AP arasında bölünmüş, henüz orta sol duvarın sis­ temin geleceği açısından önemini büyük sermayeye tam olarak kav­ ratmaktan uzak olan CHP ise, iktidar adayı olarak ortaya çıkaına­ mıştır. Sermayenin iç bütünlğünü sağlayamaması ve bölünmüşlüğü iktidar boşluğu doğurmuştur. B unun üzerine, devlet aygıtiarına ağır­ lığını koyması beklenen ebed-ınüdded iktidar partisi emir-komut� zinciri içinde ve 1 960'dan sonra sermaye ile pekişen bağlarını ver­ diği güvenle kapitalist enternasyonalin desteğinde harekete geçiril- . miştir. Ordu üst kademesi, askeri-sivil istihbarat, büyük sermaye ör­ gütleri ve devlet aygıtlarının yönlendiriciliğinde gelişen faşizan pa­ ra-militer vurucu güçler, şeriat cephesi, krizin aşılmasına yönelik olarak sistemin mayası olma konum larıyla ayrı ayrı ancak, birbirini bi.itünleyen bir olaylar, olgular, iradeler zinciri kapsamında ortaya

286

çıkmışlardır.

1 970 yılı itibariyle, milli demokratik devrim tezi etrafındaki tar­ tışmalar, solu değişik kesimler arasında bölmüşıür. El Fetih ile askeri bağlar kurulurken, yükselen işçi ve gençlik hareketinin yarattığı umut dalgası aydınları da harekete geçirmiştir. Dev Genç, Türkiye ihtilalci İşçi Köylü Partisi, Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu, Türkiye Halk Kurtuluş Partisi, Türkiye Halk Kurtuluş Parti-Cephesi gibi "uç" askeri eylemselliği hedefleyen devrimci gerilla ve partizan ya­ pılanmaları, bu dönemin siyasi aktörleri haline gelmiştir. Devrimci hareket, kendi ordusunu radikal canlanma içinde yaratma savaşına girişmiştir. Filistin Kurtuluş Ordusu ' nun askeri çıkışlarının tüm dünyaya meydan okuyan yiğitlenmesi, Vietnam savaşı konjonktü­ ründe ve giderek Arap, Kürt hareketleriyle de enternasyonal bağlara oturan "uç" askeri eylemsellik, mantıki ve tarihsel uzantıları anla­ mında doğrudan ordu alt-kademesinin radikal kanadının arayışlarını da etkilemiştir. Bu etkilerin kaçınılmazlığını hem sol askeri örgütlü­ lükler, hem de iktidar arayışıyla 27 Mayıs'a yönelen radikal subay hareketi modelini farlı bir içeriktc tekrar etmeye kararlı aydınlar ka­ bul etmek durumunda kal mışlardır.

Ordu içinden, 12 Mart 'ın tasfiye ettiği 9 Marıçı Em. Tüm. Gen. Celil Gürkan ' ın bu sürece bakışını izlcyelim: "Genel konjonktür, si­ lahlı kuvvetler ağırlığını fiilen ortaya koymadan ve rol üstlcnmeden, sadeec sivil kişi ve odaklann, hangi amaca yönelik olursa ve hangi gerekçelere dayanırsa dayansın, bir girişimde bulunmalarına asla olanak vermiyordu. Türkiye'nin sosyo-politik yapısı ve gelenekleri karşısında verınesi de beklenemezdi. Bu nedenledir ki, ister eski as­ kerlerden -emekli veya istifa etmiş- isterse sivil kişilerden kaynakla­ nan bu kurulu düzeni değiştirmeyi amaçlayan eğilim, sürekli şekilde silahlı kuvvetler içindeki gelişmeleri izliyor, onunla dirsek temasın­ da kalmayı, kısacası silahlı kuvvetlerin koçbaşı olarak kullanılıp yı­ kacağı sur gediklerinden yönetim kalesine önde görmeyi öngörüyor­ du".ıos Celil Gürkan radikal aydınlardan yönelen radikal iktidar talebi programını açıklayan bu koçbaşı teorisi ile birlikte, Demirel 'in o dö­ nemdeki siyasi mantığını da yorumlamakta ve Demirel'in 12 Mart'­ la "mutabakat", 9 Mart 'çı ların temsil ettiği anlayışla ise çaıışma

·

287

içinde olduğunu açıklamaktadır. "Demirel'in mantığına göre: - Türk S ilahlı Kuvvetleri'nin tam komutası ve kontrolünü elle­ rinde bulunduran ve ü n lü 12 Mart muhtırasını veren en üst düzeyde dört komutan vardı: - Bunlar kendi deyimi i le " 1 2 Martçı" idiler.

- Makul ve ılımlı kişilerdi; çünkü parlamentoyu kapatmaksızın güdümlü bir demokrasiye taraftar "güvercin" tabiatlı idiler.

Buna karşılık: - Bir de sivil idareyi ele geçirmek için parlamentoyu kapatınayı kafalarına koymuş ama üst komutanların emrinde, maiyetinde ve ast kademelerde bulunanlar vardı ve - B unlar "şahin ler" 'idi." 2()6 Ordu içinde gelişen radikal eğilimi kontrol altına alıp saptırmak amacı ile başlatılan ve üst düzey komutanların bilgisi dahilinde ya­ pılan çalışmaların planlayıcıları arasında yeralan Tüm. Gen. Celil Gürkan'ın kendini tanımlarken ortaya koyduğu özellikler de bu sü­ reç açısından oldukça aydmlatıcıdır. 9 Mart'ta tasfiye edilen kadro, nitelik itibariyle reformizmi askeri sınırlar içine çekmeye kararlı olan ve ordunun 27 Mayıs eleneyinden sonra radikal uçlarla üst-ka­ deme arasında kayış vazifesi gören bir kaclroclur. Bu kadronun en il­ ginç tipolojisi Celil Gürkan' dır. İşte, 9 Marıçı Gürkan'ın portresindeki çizgiler: "Genelkurmay 'da, en üst düzeyele dış ve iç NATO ve CENTO karargahlarında, Kıbrıs Üçlü Karargahı'nda çok önemli görevler.''

"Büyük müttefikin, Türkiye'de Genelkurmay Başkanı ve Milli Savunma Bakanı 'ndan başka hiç kimsenin bilmeye, görmeye, el sürmeye yetkil i olamayacağı şartım koştuğu en gizlilik dereceli dos­ yaların proje subaylığı."

"NATO fonnlarında Genelkurmayı temsil eelecek dereceele Ge­ nelkurmay karargahının kilit adamlığı." " 1 5 - 1 6 Haziran 1 970 olayları sırasında ülkenin en kritik bölgele­ rinden birinele (Kocaeli) Sıkıyönetim rejimi altında aylarca Kolordu ve Sıkıyönetim Tali Bölge Komutan Vekilliği."

"Kara Kuvvetleri komutanlığı 'nda Plan Prensibler Başkanlığı."

Tüm bu görevler NATO ve Pentagon'a çok yakın, işçi hareketi­ nin bastırılmasında S ıkıyönetim Komutanı olarak görev yapmış ye-

288

tenekli bir kurmayın mesleki ve o ölçüde politik niteliklerini simge­ lemektedir. Radikal toplumsal muhalefeti n anti-Amerikancı, anti­ emperyalist öze sahip gençlik ve işçi eylemselliğini içeren sola açık yapısının, özü daha farklı olan 27 Mayıs türünden bir ordu alt kadro hareketi ile birleşmesi korkusu 9 Marıçı' ların kişiliğinde bu tehlike­ nin bertaraf edileceği bir mekanizmanın kurulmasını zorunlu kılmış­ tır.

Bu mekanizmanın etkin görevlerine ABD'nin güvenini kazan­ mış, mesleki kariyeri parlak, devlet reforınisti olmaları ölçüsünde solcu aydınların ilericilik illüzyonuna uygun kişiler getirilmiş, 27 Mayıs'ta olduğu gibi kısa süre için dahi olsa, istenmeyen gelişmele­ rin ortaya çıkmaması sağlanmıştır. 9 Marıçı 'ların tüm bu nitelikleri­ ne rağmen tasfiye edilmeleri, büyük sermayenin hegemonya krizini aşacak yeterlikte güç biriktirmesi ve dış politik konjonktürün ABD desteği ile bunu kolaylaştıracak şartları ortaya çıkarması, ordu üst­ kademesini bu anlamda müdahale ve tasfiyeye kendini uygun his­ setmesi ile imkan dahiline girmiştir. 9 Martçı' larla. politik açıdan çok fazla ayrılığı bulunmayan 12 Marıçı üst düzey komutanlar, radi­ kal subay hareketi ile aralarındaki zoraki kayışı 9 Marıçı'ların tasfi­ yesi ile koparmışlar ve ülke yönetimine olduğu gibi, giderek ellerin­ den kaçan ordu yönetimine de kapitalist enternasyonal, Pentagon, büyük sermaye, sağ federasyon desteğinde el koyınuşlardır. Ö ncesinde ise, 4 Mart 1 97 1 tarihinde Ankara'da NATO'nun Ke­ pekli Bağazı' ndaki Elektronik Taburu' nda görevli 4 ABD'li askerin THKO tarafından kaçırılması eylemi vardır. Dört askerin kaçırılma­ sı İ nönü'nün öfkesini çekerken, ABD Başkanı Nixon'u da harekete geçirıniştir. Bu arada THKP-C Merkez Komitesi kararı ile 1 97 1 ' in 1 7 Mayıs günü İ srail Başkonsolosu Efraim Elrom kaçırılıyor, buf1U, bu eylem üzerine makabiine şamil idam cezasım öngören bir yasa­ nın çıkarılacağını açıklayan Başbakan Yardımcısı Sadi Koçaş 'ın açıklaması izliyordu. Aynı gün 500'e yakın sol görüşlü aydın, dev­ let tarafından gözaltı statüsünde rehin almıyor, sonraki dönemde ise . büyük bir insan avı başlatılarak, anti-Amerikancı, Arap ve Kürt ha­ reketleri ile bağları bulunan, emperyalizmin kararlı düşmanı dev­ riınci gerillalar tasfiye ediliyor, Pentagon, büyük sermaye, kapitalist enternasyonal ve devlet, Türkiye 'yi yeniden fethe girişiyariard ı.

289

B u süreçte orduya yönelik koçbaşlarının ve devrimci gerillaların tasfiyesi ile birlikte "Balyoz" programını uygulayan faşist yönetim, 1 961 Anayasası 'nın temel hak ve özgürlükler alan ını işlemez hale getirecek tedbirler almıştır. Tasfiye süreci, 12 Mart 'ın ilk reformcu kabinesine uzanıyor ve devlet reformİstleri tasfiye ediliyordu.

Toplumsal muhalefetin biriktirdiği güç ve değişim eneıjisini sap­ ıırarak düzenin kanallarına çekecek orta sol programı, "kazip azime­ ti" ile başarınası imkansız olan İ nönü., aslında kendi oluşturduğu programı uygulayacak olan Ecevit tarafından tasfiye edilmiştir. TİP ve Milli Nizamcılar da politik sahnenin dışına itilmiştir. Tüm bu tas­ fiye süreçlerinde asıl ağırlık, silahlı bir kopuşu programatik ve ör­ gütsel netlige oturtma gücünden yoksun olsa da, yaratabileceği mu­ halif. sol enerji ve Arap, Kürt hareketi ile bağları olan sol geriliaya verilmiş, ordu içinde alt kadrolarla da ilişkisi bulunan THKP-C ve THKO önderleri büyük bir şiddet dalgası içinde eritilmişlerdir.

Bu ortamda yapılan anayasa değişiklikleri; TSK'nın hiyerarşik yapısının takviye edildiği süreçle birlikte, MGK'yı kuvvet komutan­ lannın denetimine almıştır. S ıkıyönetim ilan nedenleri genişletilmiş­ tir (Md. l 24/1 ). Sivillerin, askeri nitelikte olmayan suçlarından dola­ yı sıkıyönetim mahkemelerinde yargılanmaları mümkün kılınarak, Takrir-i Sükuncu İstiklal Mahkemeleri pratiğine geri dönülmüş, ör­ gütlenme i le ilgili haklar güvencelerinden arındırılarak işlemez kı­ lınmaya çalışılmıştır. Yürütme organını militarize eden milli güven­ lik ve devletin bölünmez bütünlüğü söylemine dayalı bir yönetim anlayışı, boşluk bırakılmaksızın örülmeye başlanmıştır. Türkiye'de Silahlı Kuvvetler Birliği cuntasının MBK'yı tasfiyesi ile 1 2 Mart ve 1 2 Eylül'ün temsil ettiği askeri darbelere dayalı yapılanma içinde büyük sermayenin ağırlığını ekonomiye ve siyasete koyması, gide­ rek bu ağırlığı montajcı sanayi burjuvazisinden, tekelci sanayi bur­ juvazisine dönüştürmesi ve finans kanallarını genişleten tekelci ser­ mayenin siyasi tekelciliğini ilan etmesi süreçleri içe geçmiştir. 1 97 1 dönemi b u açıdan tekelci sermayenin siyasi ve ekonomik tekeleiliği­ ni oldukça geliştirdiği bir yönelişi ifade eder. Tekelci sanayi serma­ yesinin gelişimini Dr. Ahmet Aker 1 97 1 -73 dönemini konu alan ça­ lışmasında şöyle anlatıyor: "Sanayide tekelleşme sıçraması iki yön­ den yürütülmüştür. Teşvik tedbirleri, ücretierin ve tarım ürünlerinin

290

fiyatlarının düşük tutulması, kredilerin büyük sanayi sermayesine kaydınlması tekelleşmenin mali kaynaklarını hazırlamıştır. Bu kay­ nakların bir kısr:nı doğrudan doğruya büyük sanayi sermayesi ile re­ kabet eden küçük sanayi üreticilerinden aktanldığı (hiç değilse, on­ lara gidecekken büyük sanayi sermayesine yöneltildiği) için daha ilk adımda denge büyük sanayi lehine bozuluyordu. Uygulanan fiyat politikası, enflasyonun körüklenmesi, üreticiler arası anlaşmalı te­ kelci fiyat uygulamasına göz yumma ve döviz olanakları harcanır­ ken iç tekellerin düzenini bozmayacak bir politika izlenmesi piyasa­ yı tekelci uygulamaya daha elverişli kılmıştır"207 Bu dönemde büyük sermayenin işçi sınıfının ekonomik hak mü­ cadelesine karşı geliştirdiği savaşı 25 Aralık 1 972 tarihli Yankı Der­ gisi şöyle yonımluyor: "Tekstil sendikasının grev kararı da tckstil işverenlerinin uzun süredir hazırladıkları lokavt kararını sahneye koymalarına yol açtı. .. Tckstil işverenleri, 25 milyon TL. lokavt fo­ nu biriktirmişlerdi. Bunun dışında, kendi aralarında bazı prensip ka­ rarları da vardı. Grcv uygulanmayan işyerleri normal aidatiarını on misline çıkaracaklardır. İ ş verenler, bunlar da yetmezse, sermaye­ miz, kredimiz, fonumuz hep prensiplerimizin kazanılması için kul­ lanılacaktır dedik."

Yankı' nın bu yorumuna göre 1 969 'da sadece lokavt uygulanır ve bu lokavtla 1 8 işyeri katılıp 1 80 işgünü kaybcdi lirken, 1 972 yı­ lında 82 lokavta 2728 işyerinin katılıp 1 85-885 işgünü kaybedildiği bilgisini de eklemek gerekir.2"8 Ayrıca l 970'de 56 olan grev sayısı 1 972'dc 14'e inmiştir?N 12 Mart rej iminde Amerika 'nı n emriyle haşhaş ekimine de son verilmiştir. Konya, Denizli , Uşak, Afyon, Kütahya ve Isparta'da haşhaşın yasaklanması 90.000 çiftçi ailesinin gelirini y .da %33 oranında düşürmüştür. 2 10 Bu arada, ABD haşhaş üreticisine iane olarak 9 milyon dolar gönderm iş, bu para da üretici­ ye ulaştırı.lmamıştır. Zaten zamanın tarım bakanı haşhaştan başka bir ürünün ekimine geçiş için 400 milyon dolar gerekt iğini açıklı­ yorclu. Haşhaş köyhisüne kalan tek yol büyük kentlere göç edip ye­ dek işçi ordusuna katılmak olmuştur. Artan sayıda işçinin ucuz ma­ liyetle emrine verilmesi büyük sermaye için yeni bir teşvik tedbirinc dönüşmüştür. Kredi lerin tekelci sermayeye katıldığı bu dönemde Türkiye Esnaf Kefalet kooperatifleri Genel Başkanı Kasım Ö nadım

29 1

şunları söylüyordu: "Türkiye'de 1 5 milyon esnaf sanatkar var. Yal­ nız 238 bini kredi alabiliyor. Maliye Bakanlığı görevini yapmıyor.

40.000 üyemiz kooperatİften ayrıldı. 20.000'i Almanya'ya gitti"? 1 Büyük sermaye sözcüleri ise sermaye birikimini bir hararnİ man­ tığıyla ele atıyorlardı. Örneğin; 1 972 Mayıs'ı sonlarında, Devlet İ s­ tatistik Enstitüsü toplantı salonunda, motor fabrikasını devlet mi yapsın, yoksa özel sektör mü yapsın konusu tartışılırken, Koç gru­ bundan Can Kıraç; "Özel sektör yapsın. ithal edilecek malzerneye % 1 00 gümrük bağışıklığı tanınsın, yatırım indirimi verilsin ve ge­ rekli kredi devlet tarafından sağlansın. Motor sanayiine devlet girer­ se israf olur" diyor, sadece karı toplayacak bir anlayışı formüle edi­ yordu.

Ekonomide iyice yerleşmeye başlayan monıajcılıktan, devlet kaynaklarının tümüyle emrine verilmesi sonucu sanayi sermayesine dönüşen tekelci sermayenin, bu gücüne, siyasi tekelciliğini kurum­ laştırma çabaları eşlik etmiştir. Ancak, yaşanan bu süreç oldukça kanlı olmuştur. Şiddet tekelini meşrulaştıran yasaları ve anayasa de­ ğişikliklerini CHP-AP işbirliği ile parlamentodan geçiren 1 2 Martçı büyük sermaye ve yüksek komuta konseyi, politik açıdan düşman ilan ettikleri devrimci gençleri yasal terörizmi kullanarak ortadan kaldırmışlardır. Yasal terörizmi n adeta İ stiki al Mahkemeleri 'n in Takrir-i Sukuncu özüne uygun biçimde iŞletileceğini, Elrom 'un ka­ çırılması üzerine açıklayan Başbakan Yardımcısı Sadi Koçaş 1 7 Mayıs 1 97 1 'de radyodan şöyle konuşuyordu: "Hükümet hiçbir pa­ zarlığa girme niyetinde değil. Konsolos en kısa zamanda serbest bı­ rakılmadığı takdirde gizli örgütle yakın, uzak il işkisi bulunanlar, adam kaçıranlar, bunlara yardım ve yataklık edenlerle, bildikleri halde söylemeyenler için idam cezası öngören bir kanun çıkarıla­ caktır. Konsolos serbest bırakılınayıp öldürüldüğü takdirde bu ka­ nun makabiine teşmil edilecektir" .

1 2 Mart' ın yasal terörizmini simgeleyen en önemli olaylardan biri de Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İ nan 'ın idamlarıdır.

Deniz Gezmiş ve arkadaşları, özellikle anti-Amerikancı ve marksist­ leninist kabul edilmeleri nedeniyle asılmışlardır. İdaıniarı TBMM'­ de iki kez müzakere edilen Gezmiş ve arkadaşları için, CHP anaya­ sa mahkemesi 'ne İdam Kanunu 'nun iptali için dava açmıştır. Ana-

292

yasa Mahkemesi, kararı şekil yönünden bozmuştur. B unun üzerine, ikinci kez görüşme yapılmış ve TBMM, Deniz Gezmiş ve arkadaş­ larının asılmasını bir kez daha karara bağlamıştır. CHP Genel Baş­ kanı İ smet İ nönü bu görevinden ayrılmış ve yerine bülent Ecevit ve­ kalet etmeye başlamıştır. B azı bağımsız milletvekilleri, Ecevit'e idamların iptali için Anayasa Mahkemesi'ne ikinci başvurunun ya­ pılması talebinde bulunmuşlar, ancak, Ecevit'ten red cevabı almış­ lardır. Bu biçimde Genelkurmay, AP-CHP ve diğer sağ partiler ile kararlı düşmanlarını hiçbir zaman affetmeyen ABD ' nin ortak irade­ si sonucunda idamlar yapılmış, Gezıni�, Aslan, İnan öldüri.ilınüşler­ dir. CHP bu idamların ydpılmaması konusunda neden fikir değiştir­ diğini halen açıklamış Jeğildir. Ayrıca basın da, CHP' nin bu tutum değişikliğini susarak geçiştirmiş, idamlar ikinci kez mecliste görü­ şüiiirken bunu doğru dürüst haber bile yapmamıştır. Siyasetin, alter­ natifin boğulması ve katlİ ile eşanlamlı olduğu Türkiye'de, Hami­ tizm- İ ttihatçılık-Tek Parti Diktatörlüğü-Takrir-i Sükun ve en son zoraki muhaliflik sürecinden gelen CHP, bu siyasi zincire mavi ka­ ranlık dalgasında unutturacağı üç devrimci gencin İdaınından so­ rumluluğu da eklemiştir.

1 2 Mart rejiminin otoriter h ızın işleyişini güvence altına almak it,:in dizginlerinden boşalttığı yasal terörizınin şiddetini, AP Malatya Milletvekili Harndi Öner'in, Gezmiş, Aslan ve İ nan'ın idamı ikinci kez görüşül iirken yaptığı şu konuşmadan izlemek mümkündür: "Türk Devleti nefis müdafaası olarak ona saldıranları ölümle ceza­ landırmıştır. Haklıdır ve doğrudur. Devletimizin yaşaması için bin­ lerce kişiyi kurban etmek farzdır arkadaşlar. Elbette ki, bir devlet yaşayabilmek için kendisini stwunmak zorundadır. Türk Devleti'ne ve Cumhuriyeti'ne saldıranlar kim ve kimler olursa olsun, ister üç, ister i.içyüz bin tepelenmelidir."

ORDU ABD, 12 MART

CHP-DP-Ordu politikaları açısından, ABD, Türkiye'den emin­ dir. Soğuk savaş dönemi ve anti-komünist dalgadan önce, milli mü­ cadele yıllarında ordunun, uç askeri alternatifin komünizan bağlantı­ Ianna karşı duyarlılığı ve bu duyarlılığı 1 925 Takrir-i Sükun dönemi ile rejimin temel taşı yaparak sol alternatifi boğan devlet görüşüne

293

süreklilik kazandırması, Türkiye'de rejimin kurucu ilkesidir. 27 Ma­ yıs 1 960 sabahı harekete geçen subaylar, radyoda NATO ' ya ve CENTO'ya bağlılıklarını ilan etmekle kalmıyorlar, daha önce belirt­ tiğimiz gibi teamüle uygun olarak radyoda anti-komünist yayınları­ da başlatıyorlardı. Bu yayınlarda, Dr. Uygur Kocabaşoğlu'nun çalış­ . masında tespit ettiği üzere, "Vatandaş dikkat su uyur, Komünizm uyumaz", "Komünizm tatlı dille arkadan sokan bir yılandır", "Ko­ münist Türk ve Müslüman kılığına bürünerek yaklaşır" türünden spotlar arka arkaya yayınlanıyor. 27 Mayıs, ABD'ye güvence ve an­ ti-sosyalist kampanya temelinde kısa süre içinde sola düşman bir devlet hareketine dönüşüyordu.

Daha sonra Silahlı Kuvvetler Birliği'nin, 1 96 1 'de MBK'yi tasfi­ ye ederek hareketi ABD'nin ve egemen toplumsal güçlerin istediği sınırlara çekmesi ile 27 Mayıs hareketinin bu sınırların belirlenme­ sinde ileri yanları törpüleniyordu. 1 947'den itibaren her türlü araç ve gerecin yanısıra askeri danışmanları ve haber alma örgütleriyle de TÜrkiye'ye yerleşen ABD'nin politik iradesi önemli rol oynamış­ tır. Nisan 1 952'de, 1 368 mevcuda ulaşan askeri yardım heyeti, geniş bir örgütlenme temelinde Türkiye'de ağırlığını h issettirmiş, Ameri­ kan müşavirleri tarafından tavsiye olunan organizasyon tablolarını kabul etmek dı,ırumunda kalmıştır. Ancak, tüm bağımlılığa ve öde­ nen bedellere rağmen ABD 'nin harb doktrininde Türkiye'nin, Sov­ yetler'den gelişecek bir saldırıya karşı korunması söz konusu değil­ di. ABD Genelkurmay B aşkanı Bradley 'in açıklamalarına göre, ABD'nin, aralarında Türkiye' nin de bulunduğu kanat ülkelere iliş­ kin tutumu şöyleydi: 1- "Ancak komünist saldırısına karşı dövüşmeye istekli halkiara yardımı düşi.ineceğiz."

2- "Mahalli harblerin, haksız yere bizi asıl görevimizi yerine ge­ tirmekten alıkoymasına kesinlikle müsaade etmeyeceğiz. Mahalli savaşların kaynaklarımızı ve insan gücümüzü, kudretimizi tahrip edecek ve bir dünya savaşında zaferi kazanmamızı teh likeye atacak ölçüde tüketmesine imkan verilmemelidir".212 ABD, o dönemde kesin savaşın Batı Avrupa'da verileceğini dü­ şünüyor, kuvvetlerini bu hesaplaşmaya saklıyord u . Türkiye, ABD'nin, ancak sınırlı yardımda bulunabileceği mahalli bir harp

294

alanıydı. Bu mahalli harp alanı, Eisenhower doktrinine göre ülke içinden gelecek sol tehtide yönelik olarak yeniden tanımlandı. Bu tanımın kapsamında Türk ordusunun elinde bulunan araç-gereçte NATO misyonunu yerine getiremeyeceği belirlendi . NATO ' nun resmi doktrinine göre, Türk ordusunun temel misyonu sosyalizm tehtidini önlemeye yönelik bir caydırıcılıktı. Sosyalizm tehtidi ise sadece Sovyetler'in kaynaklık ettiği bir askeri hareket biçiminde de­ ğil, içeriden sol bir kalkışmanın sosyalist iktidar talebi olarak da an­ laşılmalıydı. Bu düzenlemeler içinde Türkiye'nin, ABD ve NATO çıkarlarından göstereceği en küçük politik sapma, ABD'nin ülke içindeki yandaşı güçleri harekete geçirmesi bakımından neden oluş­ turabilmiştir. Bu temelde 1 969- 1 97 1 yılları, ABD Başkanı Nixon ve ekibinin Türkiye 'ye karşı afyon ekimini yasaklatma savaşına giriş­ tikleri bir dönemdir. Ancak, Amerikalı gazeteci Epstein 'in de belirt­ tiği gibi, "Türkiye'de biraz saliantıda bir parlamenter demokrasi ol­ ması, sorunun çözümünü daha da güçleştirmekteydi. Amerika'nın tutumunu en çok sempatiyle karşılayan bakanlar ve askerler dahi farkındaydılar ki, yarım milyon Türk çiftçisini açlığa malıkum ede­ cek bir hükümet iktidarda bir gün bile tutunaınazdı".

Ancak, ordunun, böyle bir uygulamaya rağmen iktidarda· tutun­ ınası mümkün olabilirdi. İsınail Cem ' in " 1 2 Mart" adlı çalışınasında ortaya koyduğu görüşler bu bakımdan anlamlıdır: " 1 2 Mart'taki dış etken, 12 Mart sonrasında kendini olabildiğince açık şekilde ortaya koydu. İktidara gelenler, Amerika'nı n kendisine rahatl ıkla mulıatap olarak alabileceği, Amerika'nın dilinden ve sorunlarından anlayan kimselerdi. Zaten bir kez Demirel hükümeti gidip sivil-asker karışı­ ını bir iktidar geldiğinde, bu iktidarın kendisine çok daha bağımlı ve çok daha kolay etkilenen bir iktidar olacağını, bunun kaçınılmazlığı­ nı, Pentagon 'un Türkiye uzmanları herhalde görmekteydi. Türkiye yetkilileri ve istihbarat örgütleriyle iç içe yaşayan ajanlarından bu bilgileri almaktaydı. Nitekim, Demirel gittiğinde yerine askeri nite­ likteki güçlerin iktidarı kontrol edeceğini, bunlardan ise gerek Tağ­ ınaç, gerek Cumhurbaşkanı Sunay kanadımn ne ölçüde Amerikan denetiminde olacakları açıktı. Yani, Türkiye'de sivil hükümet yıkı­ lırsa, yerine gelenler, benim politikarnı izler mi, izleınez mi diye bir sorun yoktu ABD açısından. iktidarın askerlerin kontrolüne girmesi

295

1 970'1i yıllar Türkiye'sinde Amerika açısından yeterli bir güven­ ceydi. Nihayet NATO'nun bir bölünmez birimiydi, yönetimi alacak olanlar". m Bu değerlendirmeler, dönemin toplumsal muhalefetinin, Demirel Hükümeti'ni baskı altına aldığı gerçeği ile birlikte düşünülürse, po­ pülist bir söylemle iktidar olan AP' nin böyle bir iktidar yükünü taşı­ makta ne kadar zorlandığını ortaya koymaktadır. Bu durumda ordu­ CHP-AP üçgeninde el değiştiren veya ortak kullanılan iktidar, hü­ kümetin ateşte bulunan kestanelerini ordunun alması için, orduya devredilmiştir. İktidardan ayrılan AP'nin bakan desteğiyle kurulan askere dayalı hükümetin ilk işi afyon ekimini yasaklamak olmuştur.

12 Mart' ta, Türk-ABD ilişkileri açısından adeta bir balayı yaşan­ mıştır. 1 2 Mart ile birlikte kütlesel düzeyde yapılan ve büyük coşku yaratan Amerikan aleyhtarı gösteriler son bulmuş ve 6. Filo limanla­ rı ziyaret etmeye başlamıştır.

Erim Hükümeti 'nin Dışişleri Bakanı Osman Olcay şöyle konuş­ maktadır: "Sıkıyönetim, aşırı propagandayı susturarak, muhtemelen bizim durumumuzu kuvvetlendirmiştir. Fakat, halk da bizim temsil ettiğimiz hükümet biçimine daha çok güvenmektedir. Amerika ile dostane ilişkiler, Türk halkının genellikle batı yanlısı tutumuna uy­ gun düşmektedir. Türk halkı , kaderinin, batının kaderi olduğuna inanmaktadır". 214 Osman Olcay'a göre, CIA destekli darbe sonucu iktidara gelen hükümeti halk güvenilir bulmaktadır. CIA'nın ordu için tasfiyeleri ve devrimci yönelişi afyon sorunundan önce, 1 966 yılında gündemi­ ne aldığı bilinmektedir. Senatör Haydar Tunçkanat'ın kamuya açık­ ladığı bir CIA raporunda şu tespitler yer almaktadır: "Bu durumdan kurtulmak için izlenecek politika, emir-komutanın tekrar kurulması, devlet mekanizmasının muhalefet yanlısı elemanlardan temizlenme­ si, buna bağlı olarak, bazı hükümet tedbirlerinin hazırlanması ve uy­ gulanmasıyla birlikte, rejime sadık olmayan devlet memurlan ve su­ baylardan en tehlikelileri, bir program çerçevesinde tasfiye edilmek üzere saptanmalıdır". 2 1 5 Toplumsal muhalefetin tepkilerine duyarlı alt subay kadrolarının tasfiyesi konusundaki siyasi geleneği CIA ve Pentagon da paylaş­ makta, kurdukları, konıdukları ABD ve NATO güdiimli.i rejimin

·

296

·

tehlikeye girmesini önlemek isteınektedirler. Türkiye 'nin, Ortadoğu politikası, afyon vs. konuların yanında ordunun, ABD politikası standartlarına uygun bir konumda tutulması zorunluluğu, 1 2 Mart'ı ABD ve CIA'nın ilgi, bilgi, destek ve aktif operasyon alanı içine sokmuştur. 1 972 Sonbaharında, Erenköy'deki ünlü kontgerilla üs­ sü nde sorgulanan Doğan Avcıoğlu, şu ilginç bilgileri vermektedir: "Erenköy 'deki ünlü köşke götürüldüğümde, odamdaki yatak bir Amerikan yatağı idi. Yatağın üstünde markası ve fiyatı yazılıydı (New Beauty Rest. 69,5 Dolar). Pencereler siyah kağıtla kaplanmış ve içinden tüten bir soba borusu geçen eski köşkün harap odasına, 69,5 dolarlık yeni bir Amerikan yatağı pek az yakışıyordu. ihtimal, köşkte benim görmediğim, fakat varlığını feryatlardan sezinlediğim, Amerikan yardtımından sağlanmış bir çok teknik araç bulunmaktay­ dı " . 216 A B D . gizli ordularıyla 1 2 Mart' ın içinde olmuştur.

297

Mektup

Sayın S uat Parlar Bey, Bu size yazdığım ikinci yazı. İlkini belki alamamış olabilirsiniz diye, tekrar yazıyorum. Yazıının okunaklı olmamasından dolayı özür dilerim. Hem doktor yazısı hemde kurşunla kırılmış bir kolun yardımıyla yazıyorum.

Ben "Demokrasi" okuru değilim. Her gün izieyebildiğim başka bir gazete de yok. Eskiden vardı. Y azınızı avukatı m okumuş, bana iletti. Ben de okudum, tekrar okudum ve doğrusu pek bir şey anla­ yamadım. Şöyle açıklayabilirim: Ben bir hekimim, genel cerrahım. Çoğu zaman insanlar yalçınla­ rının hastalıklarından söz. açarlar bize, ya da duydukları - gerçek ya­ da değil- hastalardan ve hastalıklardan. B iz de bu konularda ancak bize söylenen verilere dayalı olarak görüş bildiririz, ama asla kesin olarak sonuç söylemeyiz, mutlaka hastayı görmek muayene etmek, tanı yöntemlerini seçmek, tanıya gitmek - ki her zaman mümkün ol­ mayabilir- ve tedavi yoluna gitmekten yanayızdır.

Hekim olmanın basit kurallarıdır bunlar. Bir yazardan da aynı şekilde duyduklarını değil yada hayal ettiklerini değil, gerçeği ama pek çok kaynaktan araştırarak bulduğu ve kesin verilere dayalı ger- . çeği kaleme dökmesini bek!erim. Sanıyorum sizin için bu biraz zah­ metli olurdu. Ama böyle davranmanız sizin için de iyi olurdu. En azından ben sizi yazımla rahatsız edemezdim . Sizin için zor olanı . biraz kol�ylaştırabilirim. Kendim ve ailemle ilgili bilgileri vererek yapacağım bunu ve bunlar doğrudur. Ne zaman isterseniz araştırabi-

298

lirsiniz.

Söylemez ailesi Muşlu 'dur. Bütün Muş'lular da tanırlar bu aile­ yi. Aile Muş'un merkez köylerinden Kırköy'de yerleşiktir. "Çete" üyeleri olan ben ve kardeşlerim kendi olanaklarımızla, sı­ navlara girip kazanarak yatılı okullardaki aşamaları geçip, yükseko­ kullar bitirdik. Yoksul aile çocukları için olabilecek yollardan geç­ tik. Hepimiz bitirdiğİrniz okullara denk gelen meslekleri sürdürmek­ teydik. Kürt olduğumuz için bu okullarda hor görülmek, sizin yazı­ nızda yazdıklarınızın yanında hiç birşey değil tabi.

Bizler asla kendimizi inkar etmedik. aile bireylerimizi kendimize en yakın insanlar olarak gördük, önce onları sonra diğer insanları sevdik, saydık. Bu anlamda insan olmaya, toplumda "kişi" olmaya çalıştık. Genetik olarak bize aktarılan özelliklere itiraz edemezdik.

Haksızlığı hiçbir yerde kabul etmedik. Yalan söylemedik. Başımıza gelen herşeyi yazgı olarak kabul ettik. Ve gereken bedelleri ödedik ve her zamanda öderiz. Haksızlığı kabul edemediğimiz için ezilmek istendik. Bizimle problemi olanların bizi ezmek istemesi doğal, ama sizinki gibilerini anlamak zor. Öze gelirsek, bizler haksızlığa uğramış bir ailenin üyeleriyiz. Bi­ ze haksızlık yapmak isteyenler, bu ülkenin en acımasız insanları ve grupları olmuştur. Ancak düşmanlıkta olabilecek her şeye katlanabi­ lecek güçlü insanlanı biz. Ölmekten de korkmuyoruz. Örnekleri de çoktur. Bizim Türkiye'de veya Türkiye dışında, resmi ya da resmi olmayan, yasal ya da yasadışı hiçbir örgüt, parti yada grupla yada kişi-kişilerle ilişkimiz olmamıştır. Ailemizi korumak ve var olmayı sürdürmeyi isternek dışında bir amacımız da olmamıştır. Bucak ve Çetinsaya aileleri ile kan davamız vardır. Mehmet Ağar Bucak Aile­ sine yakın biridir. Ağabeyimin ve komiser olan yeğenimin ölümü olayından sorumludur. Bu insanların öldri.ilmesinin ardından Sedat Bucak'ın verdiği çiğ köfte partisinin de baş misafiri olmuştur. ilişki­ iz bundan ibarettir. Ama siz acımasız ve hayali geniş birisiniz. İste­ diğinizi hayal edebilirsiniz.

Kardeşlerim ve ben bu ailelere karşı işlediğimiz iddia edilen suç­ lardan dolayı yargılanıyoruz. Başka bir şeyden değil. Şu anda başka cezaevlerindeyiz. Türkiye'de ilk defa olan bir uygulamadır bu. Ve bizim ayrı yerlerde tutulmamız emrini de eski Devlet Bakanı Meh·

299

met . Ağar vermiştir. Herhangibirimizin ölümü halinde kendisinden davacı olduğumu bildirir başvurularım vardır.

S izden isteğim, dürüst bir gazeteci örneği sergileyerek bu yazımı yayınlamanızdır. Ama öncesinde, köyüme gidebilirsiniz. Bizi tanı­ yanlara bizi sorabilirsiniz, dava dosyalarımızı inceleyebilirsiniz, ge­ lip benimle yüzyüze görüşebilirsiniz. Dava dosyalarına bakarsanız sözünü ettiğiniz subay- astsubay ve polislerle de ilişkimizi anlayabi­ lirsiniz.

Biz bir toplumda yaşadığımızı hep bildik, saygılı olduk. Ama acımasız ve kötü olduğu herkesçe bilinen insanlar ve gruplardan da korkmuyoruz, yaşadığımız sürece de korkmayacağız.

Yüz yüze görüşebilmek dileği ile esenlikler diler, �aygılar suna­ rım.

Mdırnet Söylemez

Tutuklu

Bayrampaşa Cezaevi 1 Karantina 1 9.7.1996

·

300 '

Devlet Solunun Ecinnisi: Falanjist RP

İktidar Fetişizmi ve İslam

Refah Partisi 'nin önderliğinde gelişen falanjist islam dalgası ye­ ni bir gündem yaratıyor. Burjuva diktatörlüğüne teokratik ayrıcalık­ lar sağlayan meşrulaştırıcı bir söylem giderek gelişiyor. Tekelli dü­ zen, dinsel birlik prensibinin güvenceleri ile pekiştiriliyor. Militarİst çürüme, yozlaşma ve şovenist katliamların yaşandığı süreçte, siyasi ortama dinsel bir çerçeve kazandırılmasında RP öncülük etmektedir.

Bu noktada, islam dininin en önemli özelliklerinden olan din devleti anlayışının sunduğu mutlak hakikat tekeli formülasyonu ön plana çıkmaktadır. İ slam dininin dogmalanyla bütünleştirilen tekelli dü­ zen, mutlak hakikat yolunda önemli bir aşama sayılmaktadır.

RP üzerine oldukça genel bu gözlemlerden sonra islama ilişkin bazı temel noktalara değinmek gerekiyor. İ slam, din olarak iktidarı önerir. İ ktidar yanlısıdır. Tanrının koyduğu asıl yasalar ve kurallar dışında kural koyma olanağı islam dininde tanınmamıştır. Belirli bir devlet biçimini öngörm eyen islam, büyük bir uyumla sınıflı toplu­ mun tüm devlet tezahürlerini kabul eder. İ nsanların maslahatları, ya­ şadıkları toplumun zaman ve ahvali ile bağlantılıdır ilkesini benim­ seyen islam, dogmalarının kaynağını oluşturan Kuran' da şu ayetler bulunmaktadır.

- '�Allah ' ın indirdiği ile hükmetmeyenler kafirlerdir".217 - "Din olarak yalnız Allah'ınki kalıncaya kadar savaşın."2 1 8 - "Allah dilediğine sayısız rızıklar verir."2 19 - "Kimimizi kimimizin kat kat üstüne yükselten O'dur.' mo

30 1

iktidarı emreden islam "hükü met mürninler üzerinde farz"dır prensibini vazgeçilmez sayar. 221 Velayet- i Amme (yani yöneticilerin kullandıkları yetki) tüm müslümanlara yönelik emredici kararlar al­ manın temelidir ve ancak tanrının iradesiyle sınırlanabilir. Tanrı emri olan hükümeti kurmak, ümmeti yönetmek ile konumu belirgin­ lik kazanan Velayet- i Amme bu işlevini şeriat hükümleri temelinde yerine getirir. islama göre Velayet- i Amme tartışılmaz bir iktidar il­ kesidir. " İ ster razı olsunlar ister olmasınlar,başkaları üzerinde söz sahibi olmak" anlamına da gelen bu ilke, devleti mutlaklaştırır. Şeri­ ata uygunluk açısından değerlendirilen siyasal··ekonomik düzenler; "kimimizi kimimizin kat kat üstüne yükselten O'dur" ayetinde gelen tanrı emriyle çatışmadıkları ölçüde kabul görürler. Şeriata uygun yönetim, sınıflı toplumun faşizm dahil tüm düzenleri i le uyum için­ de olabilir. İslamın varlık temeli olan devletten asla vazgeçilemez. islamı uygulamak, cihat açmak, ibadeti sağlamak, adalet dağıtınakla görevli devlet olmazsa olmaz bir koşul sayılmıştır. Bu devletin sahi­ bi olan A llah 'ın egemenliği ise, Kuranda mülk olarak adlandırıl­ maktadır. Fetih suresinde; "Göklerin ve yerin m ülkü Allah' ındır." denilmektedir. Tanrının iradesinin temsilcileri olan yöneticiler, bu iradaQin yeryüzündeki yürütücüleri kabul edilmektedir. İ slam anlayışına göre özgürlük, an.ca).< tanrıya kul olmakla müm­ kündür. islama bağlanıldığı ölçüde özgÜrlük mümkün hale gelir ve kul edinmek tanrının hakkıdır. Tanrı, kulluk edenleri ödüllendirir ve onlara akıl, irade, özgürlük verir. "Kimimizi kimimizin kat kat üsü­ tünde yükselten" tanrı, Kuran aracılığıyla, islamın yaşama faaliyeti­ ni de gerçekleştirmiş tir. Yelayet-i , Amme çerçevesinde yönetilen ümmet, Kuran 'da belirtilen düzene işlerlik kaandırmakla yükümlü kılınmıştır. Bu temelde, tanrı buyruklarını infaz etmek üzere belirle­ nen ümmet temsilcilerine geniş yetkiler tanınmıştır. Ümmete seçim hakkı da verilmiştir. Ümmetin seçtikleri, emir sahibidirler; bunların görüşleri ü mmetin görüşü olarak kabul edilir ve bunların kararlarına uymak gerekir. Emir sahipleri, ehlü l ' l hal ve ev'l akd kişiler olduk­ ları için bunları bir konuda görüş birliğine varırlarsa, bu görüş Ku­ ran' a uygundur ve itaat etmek gerekir. Ancak, emir sahiplerinin bir. leşerek yeni bir kural koyma hakkına sahip olmalarının, yeni bir din oluşturmaya kadar gideceği kaygısı, dinden çıkınakla ilgili cezaları

302

gündeme getirmiştir. Tarih boyunca, emir sahipleri birleşerek yeni kurallar koymuşlar, ancak, hiçbir müeyyide ile karşılaşmamışlardır.

Bu kuralların işlediği, sınıfsız toplumların gelişiminden bağım­ sız değildir. "Dilediğine sayısız rızıklar verir" denilen tanrı düzenle­ rinin, niteliğini fıkıh ( İ slam hukuku) konusundaki eleştiriylerinde ortaya koyan, İ ranlı devrimci Ali Şeriatİ şunları yazıyor: "Fıkıh, fe. odalite devresinde toprak sahipliğini, sermayedarlığı, hatta köleliği yasaklamamıştır. Fıkıh (ve fakihleriıniz), feodalite devresinde, ken­ disini büyük hanlaı·ın, toprak ve köle sahibi soyluların çıkarlarına uygun olarak milyonlarca çiftçi ve kölenin insanlık dışı söınürüsünü izah edebilıniş, şehirlerin gelişmesi, burjuva ve piyasanın olgunlaş­ ması devrinde ise köylerdeki ziaiTatçinin, şehirlerdeki işçi ve elişçi sanatkarlarının ürününün çok düşük bir değere satın alıp, köy ve şe­ hirdeki tüketicilere yüksek fiyatla satan, bunu da, kendisi çalışmak­ sızın yapan, kar peşindeki paraperesl, para sihirbazı, piyasa oyuncu­ su ve çalışınadan kaanınak konusunda şeytani bir zekaya sahip, Al­ lah 'ın sevgisi ve Allah 'ın rızkı için aracı olan hacıbeyler'dir... m "Düzen fakihlerinin yaptığı ( ... ) ayet, hadis ve hükümleri varlıklı sınıf çıkarına yoruınlayıp açıklamaktadır."m Düzen fakihi Ali Bulç, " İ slam çağlar üstüdür; çağ onu geriden izlemek zrundadır. İ slam kı­ yamete kadar yaşayacaktır. İ slamdan başka hiçbir düşünce akımı, hiçbir düzen ve ideoloji çağdaş değlidir"221 derken sınıflı düzen ara­ sındaki ilişkiye dair ipuçları sunmaktadır. Egemen sınıfların devrim korkularını yenmeleri açısından kıyaınete kadar varolacak bir düzen vaadi son derece çekici olmaktadır. Bu düzen vaadinin, hayatın her alanının devletin denetim ve gözetine alan totaliter içeriği, egmen sınıflar açısından büyük olanaklar sağlamaktadır. Emir sahipleri tanrı, tanrı iradesi- velayet-i amme özcle şliği, din-devlet birliği ekse­ ninde tekelli devlet düzeninin işlerliğine kutsal nitelikler kazandır­ maktadır.

Tanrının özellikleri, devletin mutlak özelliklerine dönüşür. Tanrı tektir, ona ortak koşınak, tövbesi mümkün olmayan en büyük gü­ nahtır. Tanrı, kaadir-i mutlak, herşeyi bilendir. Kızgınlığı korkunç­ tur. İ stediği giöi ödüllendirir, cezalandırır. Tövbe halinde bağışlayı­ cıdır. Tanrının tüm bu özellikleri, devletin bölünmez bütünlüğü, her şeyi gözleyen konumu, militarisı şiddeti, diz çökenlere tutumu, uğ-

303

runa oluk oluk kan akıtılan kutsallığı, amansız kıyıcılığı ile düşünül­ düğünde ilginç paralellikler ortaya çıkmaktadır. Burjuva diktatörlü­ ğünün aynı zamanda bir tanrı devleti olduğu ve İslamın kutsal gele­ nelderi ile uyum içinde olduğu görülmektedir. Bu çerçeve içinde RP ve İslami Hareketi tckelli devlet ekseninde değerlendirmek zorunlu hale gelmektedir.

BURJUVA DEVLET PARTiSi:

MNS. MSP, RP

RP, Milli Nizanı Partisi ile Milli Selamet Partisi çizgisinin uzan­ tısı olan bir parti kimliğini taşımatadır. MNP, 26 Ocak 1 970 tarihin­ de kurulmuştur. Adalet Partisi adayı olarak seçimlere giremeyen ve Ticaret Odaları Başkanlığından , Demirel'in bizzat yürüttüğü bir devlet operasyonuyla kovulan Erbakan, bu partinin kurucusu olmuş­ tur. MNP, "kredileri ve bankacılığı faiz yasağı ile sınırlamak, ek­ mekleri ile oynayan kapitalist patlamayı din devletinin dizginlerine vurmak, üç kağıtçılık ve naınussuzlukla edinilcliğine kesin inançları olan sermaye karşısında beş paralık olan itibarlarını yeniden kazan­ mak ve İ slami düzenin getireceği statik bir toplum yapısı içinde her­ kesin yerli yerini bildiği eski günlere ulaşmak" amacını güdüyor­ du. w Demagojik unsurlada bezenmiş bu İ slamcı anlayış, özell ikle Anadolu sermayesi, küçük ticaret erbabı ve tckelli sermayenin ezdi­ ği kesimlerin desteğinde gelişme göstermiştir. MNP ilk örgütlenme­ ye başladığı dönemde Nazizm ilc suçlanmıştır. 8 Şubat I 970 günü yapılan Kurultay'da ahlak-fazilet-teknik gelişme sentezini formüle eden parti, maddi ve manevi ilerlemeyi Türkiye 'nin tarihsel değerle­ ri içinde gerçekleştireceğini açıklamıştır. MNP'nin mutlak hakikat tekeli vurgusunu siyasi faaliyetin odak noktasına yerleştirmesi, di­ siplinli ve katı bir parti örgütü kuruluşunun temeli olmuştur. "Ahir zamana ait bilimlerin tümünün temelini Kuran-ı Kerim getirmiştir.

Onun için, bizim içinde bulunmuş olduğumuz devir, mutlaka Ku­ ran-ı Kerim 'in göstermiş olduğu yollar içerisinde kalınaya malıkum bir devirdir. "22" biçimindeki forınülasyonlar, parti-hakikat tekeli öz­ deşliğinde mistik bir dayanak yaratmıştır. Erbakan 'ın tartışılmaz ön­ derliğinde, bu dayanak giderek klasik parti bağlarını aşan bir itaate dönüşmüştür. Asr-ı saadet nıistiği ile kitleleri seferber eden MNP,

304

kapitalizme yönelik içi boş demagojik eleştirilerinin yoğunluğu öl­ çüsünde küçük burjuva dindarların yanısıra, yoksulları da kendine çekebilmiştir. Tekelli sermayenin, 60'lı yılların ikinci yarısından iti­ baren hızlanan gelişiminin yarattığı derin hoşnutsuzluğun yönlendi­ rilmesinde MNP ve sonrasında MSP etkili olmuşlardır. Büyük sağ federasyonun dağılmaya başladığı 70'1i yıllar boyunca, tckelli bur­ juvazinin temsilcisi AP'nin yarattığı boşluğu gelenek vurgusu ile MNP-MSP hattı doldurmuştur. Sınırsız teşebbüs özgürlüğü söyle­ mine karşı çıkan MNP, Asr-ı saadet mistiği eşliğinde banka oligarşi­ sine, büyük sermayenin sömürüsüne yönelik tepkileri dini kanallar­ da erilmiştir. İ slamcı-gelenekçi kapitalizm vurgusunu kurtuluş reçetesi olarak sunan parti, sol hareketin siyasal-sosyal destek noktalarını kırmada önemli roller üstlenmiştir. Demagojik bir söylemle, büyük sermaye­ ye karşı çıkan MNP, sistemin anti-tezi konumundaki sol akımlarla uğraşmayı asıl amaç olarak belirlemiştir. MSP sürecinde, büyük ser­ mayenin oluşturduğu cephenin önemli gücü konumunda bulunan parti, MNP döneminde bu görünümü vermekten kaçmmıştır. Oysa, MNP öncesi İ slamcı hareket büyük burjuvazinin emrinde sol gelişi­ mi faşist terör yöntemleriyle durdumaya kararlı bir yapıdadır. 27 Mayıs sonra�ında Silahlı Kuvvetler Birliği yönetiminde anti-komü­ nist cephede örgütlenen islamcı-faşistler, sola yönelik şiddetin öncü­ sü olmuşlardır.

1 965 yılında dinsel dermeklerin tüm derneklere oranı %27. 1 '­ dir. 227 Sola açılışı engellemek amacıyla ve genelkurmay'ın teşvikleri doğrultusunda geliştirilen bu derneklerin yanında Komünizmle Mü­ cadele Dernekleri kurulmuş, manevi başkanlığını bir süre Cumhur­ başkanı Cemal Gürsel 'in yaptığı bu derneklerin sayısı, 1 963 'ten 1 968 'e kadar 15 kat artmış ve 1 4 1 'e ulaşmıştır. 228 AP milletvekilleri, İ lhan Darendelioğlu, Abdurrahman Şeref Laç ve Mevlüt Yılmaz, Özellikle Nurcu Sülyemancı desteğiyle bu örgütlenmeyi oldukça yaygmlaştırmışlardır. Devlet bütçelerinden beslenen bu örgütlenme, · Komünizmi ve Gafleti Tel ' in mitingleri ile ilk eylemlerini gerçek­ leştirmiştir. Komünizmi Tel'in namazları ile solculara yönelik faşist terör, dinsel bir ayin niteliğine bürünmeye başlamıştır. İslamcı fa­ şistlerin gerçekleştirdiği Kanlı Pazar Katlİarnı ve bu katlİama yöne-

305

lik propaganda MNP-MSP-RP çizgisinin siyasi temellerine ışık tu­ tar özelliklere sahiptir. Bugün Gazetesi' nde Mehmet Şevki Eygi'nin kışkırlmaları ile başlayan propaganda MTTB ve Koınün izmle Mü­ cadele Dernekleri 'nin çalışınaları ile yoğunlaşmış, gazete manşetle­ rine şu slogantarla yansımıştır: - "Kızıl emperyalizmin para ile tutulmuş uşaklarını, en ufak kıpırdanışta gebertmek için and içildi."

- "Kızı lları boğmamn vakti geldi."

- "Ya tam susturacağız, Ya kan kusıuracağız."

Komünistlere karşı cihat çağrısı yapan bugünün RP'sinin resmi yayın organı Milli Gazete'nin faşist kaleınşörü Mehmet Şevket Ey­ gi, Kanlı Pazar Katliamı' nın en önemli teşvikçisi ve hazırlayıcıları­ nıdandır. Dönemin devriınci gençlik liderlerinden Harun Karadeniz bu konuda şunları yazıyor: " 1 6 Şubat 1 969 günü ilk haber Dolınabahçe Camii' nden geleli.

Kalabalık bir grup cami çevresinele toplanmış namaz kılıyordu. Saat 1 0 sularında durumu bizzat görmeye gittim. Topluluğun çoğunluğu sakallı bereli kiınselerdi. Bize saidıracak olan bunlardı."n•ı Kanlı Pazar Katliamı olarak bilinen devlet destekli islamcı-faşist çeteler, iki solcuyu öldürüp, yüzlercesini yaraladılar. Katliam öncesi ve sonrası dağıtılan bildiriler Müslüman Türk Gençliği diye imza­ lannııştır. ABD emperyalizmine yönelik mücadeleele solun karşısına elikilen İ slamcı-faşist çetelcrin, o dönemde Endonezya'daki solcu katliamların Türkiye'deki yinelenmcsi önerileri gündeındcdir. Mu­ kaddesatçı-milliyetçi olarak nitelendirilen İ slamcı faşistlcr, DP ikti­ darının oy tabanını oluşturma misyonunu, 1960 sonrasında sol akımı şiddetle bastırmayı ekiemişler ve Müslüman Türkiye'nin kurulması için Kanlı Pazar'da solcu katliamının ilk provalarını gerçekleştir­ ınişlerdir. AP' nin öncülüğünü yaptığı büyük sağ federasyoncia MNP örgütlenınesine giderek siyasal rüştlerini ispatlamışlardır.

B urjuvazinin eşitlik, özgürlük, tam bağımsızlık ve sosyalizm ta­ lepleri doğrultusunda sıkışınaya başlaması milliyetçi-mukaddesatçı güçlerin saldırı hedeflerini oldukça genişletmiştir. MHP' nin yanısı­ ra, MNP, İ slamcı faşist cephenin ikinci öneml i gücü olmuştur.

MTTB 'yi yavaş, yavaş kontrol altına alırken, Akıncılar adı altında para-m iliter örgütlenmenin ilk nüvelerini oluşturmaya başlamıştır.

306

Ö zellikle, Kürt illerinde devletin gizli servisleri ilc içiçe gelişen tari­ katlar, MNP örgütlenmesinde en önemli unsur olmuştur. Nakşibendi tarikatının yan ısıra yer yer Nurcu 'ların bir bölümünün de destekle­ diği MNP, Konya Elazığ, Malatya gibi illerde sokak gücünü ortaya koyabilmiştir. MNP'nin siyasi omurgasını oluşturan güçler, "Özel tcşebbüsçülcri birleşip, imansız sol cepheye karşı savaşnıamakla suçlamışlardır." 1 967 yılında, Milli Mücadele Birliği adı altında ku­ ruhtıı örgüt, mukadclesatçı-milliyetçi tüm sağın birleştiği bir cephe oluşturmaya yönelmişıir. Bu cephenin oluşumundan sonra sola yö­ nelik terör iyice azgınlaşnıışıır.

Solun fiilen yokedilmesi çağrılarını tiyaırolara, toplantı lara, parti binalarma saldınlar izlemiştir. "Solun katlini vacip gören İ slamcı­ faşistler", "Komünizme karşı mukaddes c ihad" ilan edip, "başkal­ clırdıkları gün kızılların halk tarafından birer tahtakurusu gibi ezilc­ ceklerini", "müslümanları n Komünistleri kahrecleceğini" vurgula­ mışlar ve "müslümanlar birleşiniz" sloganını kullanmışlardır. Endo­ nezya'da müslüman Pantja Silla gerillalarının, ABD emperyalizmi destekli sol cu katliamın ın Türkiye' ele ele gerçekleştirilmesi öneril­ miştir. Özellikle Bugün Gazetesi' nde İ slamcı-faşist M. Şevket Ey­ gi' nin tahrikleri i le Komünizıni tel 'in namazları yoğun laştırılmış, "vatandaş Komünist avına hazır ol" manşetleri ilc mistik bir veccl haline sokulan faşist sürüler, solun üzerine saldırtmıştır. İslamcı cephenin yazarları faşizme övgüler düzerken , sanal , bilim ve kültüre yaşam olanağı tanınmamasmı istcmişlerdir. 2)0 İslamcı yayın organı Bugün Gazetesi ' nde ise, Hitler övülürken, onun "milli ve elini hisleri öldürınediği, Yahuelileri öldürmekle in­ sa;ılığa hizmet ctıiği", "ölümünün ele hayatı kadar şerefli olduğu", "nasyonal sosyalizmin" sosyalist gelişmeyi engelleyecek tck güç ol­ duğu belirtilmişıir. 23 ' bu tür yayınlarda özel teşebbüsün kutsallığı ve özel tcşebbüse güven verici bir siyasi yapının gerçekleştirilmesi ko­ nusunda görüşler yeralırkcn, en ılınılı sol düşünceler bile şiddetle yerilmiştir. Ancak, anti-komünizmle bulamaç olmuş islamcı anlayı­ şın, 60'1arın ikinci yarısından sonra kütleselleşen sola karşı mücade­ lesinin salt şiddete dayalı motifler içermesi, sistem açısından sorun­ lar yaratmaya başlamıştır. Tekelli burjuvazinin gelişmesinin yarattı­ ğı çel işkiler ortaınında büyük kayıplara uğrayan sınıf ve katmanların

307

tepkilerini düzen içi sınırlarda tutmak adına anti-kapitalist, anti-batı­ cı, anti-laik söylemler geliştirilmiştir. AP' den kopmaların hız kazan­ ması ile birlikte toplumsal değişimi reddeden, tutucu, gelenekçi kü­ çük burjuva kesimler, MNP çizgisinde birleşmiş ve eski toplumsal konumhuına kavuşacakları islamcı bir düzen özlemiyle aksiyoner hale gelmişlerdir. Bu noktada, hem tekelli sermayenin ekonomik-si­ yasi gücüne, hem de sol hareketin yükselişine tepki içinde bulunan bu kesimlerin tepkileri solun üzerine yöneltilmiştir. Elinde kalanları yitirme korkusu içindeki ki.içiik burjuva kesimler, sol akımların geli­ şimi ötüinde barikat oluştururken, devrim korkularını faşist terörün azgınlığı ölçüsünde yenmişlcrdir. Tekelli sermaye ile sınıf çelişkile­ rinin şiddeti temelinde hesaplaşacak politik önderliğin yokluğunda MNP-MHP hattı, bu kesimlerin örgütlenme ihtiyacına cevap oluş­ turmuştur.

Sola karşıtlık motivasyonunun yoğun biçimde içeren islamcı dal­ ga, faşist söylem ve yöntemin tüm boyutlarını meczederek gelişmiş­ tir. MNP, 20 Mayıs 1 97 1 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılınıştır. A n cak, temsil ettiği siyasi ıuisyonun tasfiyesi anlamı­ na gelmeyen bu kapatma, göstermelik bir nitelik taşıınıştır. Devlet ve ordu ile bağları bulunan, miltarisı yapıda, islamı faşist ölçekler temelinde demagojik bir söylemin parçası haline getirebilen böyle bir siyasi örgütten burjuvazinin vazgeçmeyeceği açıktır.

1 2 Mart'ta İ sviçre'de uyk ııya yatırılan Erbakan 'ın yıpranması önlenmiştir. Bu arada, Sunay-Tagın�ç-Türün ekibinin adaını Özel Harpçi Or. Gen. Turgut Sunalp İ sv içre ' ye gönderilerek, Erba­ kan'dan Türkiye'ye dönüp parti kurması istenmiştir. General parti­ lerinin farklı bir kanadında bulunan Batur-Gürler grubu da bu oluşu­ mu dcstcklcmiştir. Batur' un bu konudaki yardımını u nulmayan N.Erbakan, Eylül öncesi Cumhurbaşkanl ığı seçimlerinde onu des­ teklemiş ve MSP grup olarak Batuı·'a oy vermiştir.

MSP, MNP çizgisinin dcvaınıdır. 1 97 3 seçimlerinde % 1 1 .8 'lik oy oranıyla ve 48 milletveki li ilc meclise giren MSP, miltarİst Ece­ vit ' in öncülüğünde kurulan koalisyoncia yeralmıştır. Bu dönemde içişleri, adalet, sanayi bakanlığı gibi kuruluşlarda güçlü bir kadro kuran MSP, anti-sol tutumunu iktidara da taşımış ve 1 4 1 - 142. mad­ delerin af kapsamı dışında tutulması çabası içinde olmuştur. CHP·

308

AP gibi devlet partilerini batılı ilan eden MSP, milli görüş açılımı ile tekelli sermaye düzenine yönelik demagojik bir söylem geliştirir­ ken, küçük burjuvaziyi mutlu edecek toplumsal-ekonomik "Adil Düzen"in köşe taşlarını oluşturmuştur. "Cihad" mücadelesi i le "Adil Düzen" söylemini kaynaştıran MSP, faizin kaldırılacağını, ithalat ve ihracatın devletleştirileceğini, yabancı sermaye egemenliğinin en­ gelleneceğini, propagandasının asli unsuru haline getirmiştir. MSP, savunduğu "milli görüş"ün islamcı devlet biçimini kapsaclığını vur­ gularken, siyasette islamın tek yol olduğunu belirtmiştir. Soyut bir "islama dönüş" anlayışı ile biçimlendirilen görüşler, adil düzen kav­ ramıyla, tekell i sermaye düzeninden zarar gören kesimlerin, ekono­ mik ve toplumsal özle11Jlerinin gerçekleşeceği bir yapının adı ol­ muştur.

I. ve Il. Milliyetçi Cephe hükümetlerinde ortak olan MSP'nin, pragmatik önderliği, faşizan yöntemleri, ırkçı siyasetlerle akrabalığı, büyük sermaye ile güçlenen bağları ve özünde tekelli sermaye düze­ ni ile çelişkilerinin olmadığının anlaşılması partide bazı sorunlar ya­ ratmıştır. 1 6. 1 . 1977 tarihinde 1 6 milletvekili, Erbakan ' a bir mu ht ıra vererek görüşlerini açıklamışlardır. Muhtırada; "davaya samirniyetle bağlı kardeşler arasında meşrep farkı gözeterek cemaat taassubu ile iftiraklara (ayrılıklara) sebebiyet " verilmesi, "şaibeli menfaatperest­ lcrin mühim mevkilere gelmesine müsait bulunup, emaneti chline vermemek", "muhtelif beyanlada efkan ammede davamızın hafife alınmasına vesile olunması", "maslahat icabıdır diyerek mü 'min ya­ lan söylemez düsturunun ihlal edilmesi " gibi eleştiriler yeralmış­ lır.m Bu muhtıra üzerine, partide tasfiyeler yaşanmış ve grup parti­ elen kopmuştur.

MC hükümetlerinin faşist teröründe pay sahibi MSP, özellikle Kürt i llerindeki desteğini yitirmeye başlamış ve oy oranı 1 97 7 seçimlerinde %8.6 'ya düşerken, m i lletvekili sayısı 24'e inmiştir.

Yahudi sermayesi, masonlar, siyonisıler gibi düşmanlar icad eden MSP, sınıf çelişkilerini örtmeye yönelik faşist demagojiyi, islamdan aldığı güçle boyutlanclırmıştır. MC iktidarlannda tekelli sermayenin ekonomik-politik gücünün yoğunlaşmasına hizmet eden MSP'nin, anti-kapitalist söyleminele Hitleryen ögeler kullanması, kitle deste­ ğinin erimesini engelleyememiştir. Ö zellikle, İ srail düşmanlığı ekse-

309

nine oturlulan kitle siyaseti ile muhalif potansiyel, sistem içi kanal­ lara çekilmek istenmiştir. 6 Eylül 1 980 Konya mitinginde "Ku­ düs'ün başşehir ilanının, Anadolu 'nun İ srail'e vilayet ilanına musa­ vi" olduğu belirtilirken bu demagoji doruk noktasına ulaşmıştır. İç savaş sürecinde, aınansız sol düşmanlığı konusunda MHP ile yarışan, sokak milisierini Elazığ, Malatya, Bingöl, Maraş, Sivas'ta devriıncilere saldırtan MSP, özünde İsrail'in bölgedeki devrim düş­ manlığı konuınuyla uyum içindedir. Özellikle sola açılan Kürt i Ilc­ rindeki gel işmelerin, Ortadoğu güç dengelerine taşıyacağı renkler İ srail'in başlıca kaygısıdır. Dolayısıyla, devriınci potansiyeli, faşist dcınagoji ile bulam aç olmuş islamın yönlendiriciliği ekseninde erit­ ıneye kararlı siyasi çizgi, İ srail ' in dostudur. Bu dostluk RP iktida­ rında oldukça görünür hale gelmiştir. Kudüs 'ü kurtarma mitingi, MNP-MSP çizgisinin faşist deınagojisinin zirvesidir. MSP döne­ minde, islamcı-faşist çizgi, Akmcı örgütlerini iyice yaygınlaştırmış­ tır. Judo, karale gibi dövüş sporlarının yanısıra, Akıncı kamplarında silah eğitimi de yaptırılınıştır. B u para-militer hareket, sokak haki­ miyeti için ülkücülcrle çatışırken, iç savaşın boyutlandığı dönemler­ de, devrimciler ve halka karşı yürütülen katliamlarda onlarla ortak hareket etmiştir. Elazığ, Malatya, Sivas, Maraş gibi illerde yoğun bir Alevi düşınanlığını körükleyen islaıncı-faşistler, yerel örgütler temelinde çalışınayı da ihmal etmemişlerdir. Kuran kursları, cami dernekleri, sendikalar düzeyinde örgütlenirken MTTB 'ye de damga­ ları nı vurmuşlar ve üniversite-lise öğrencilerine dayanarak oldukÇa kavgacı bir yapı ortaya çıkarmışlardır. İçişleri Bakanlığı'nın I. ve I I .

MC dönemlerinde MSP'nin ele olması, polis kadrolaşmasında bu partinin etkinliğinin gündeme getirirken, polis kontenjanlarında o dönemden itibaren bu kesimin ağırlığını oluşturmuştur. Türk - İ slam sentezinin İ slam kanadını oluşturan kesimlerin payına polis kadrola­ rı düşmüştür.

STATÜKONUN GARANTÖRLERi: MHP-RP

MSP'nin iktidar ortağı MHP ile çatışması sol sanarda illüzyon yaratmıştır. MHP odaklı faşizm tahlilleri, MSP'yi farklı bir konum­ da algılamayı ve yL:r yer olumlamayı gündeme getirmiştir. İ ran dev­ rimi, FK Ö 'ye yönelik MSP söylem i, anti-siyonist, anti kapitalist

310

motivlerle beslenen b u tutum, solda, islamcılada ittifakı savunan çizgilerin doğmasına neden olmuştur. Faşizmi, MHP ile özdeş gören politik yetersizlik, MSP çizgisinin faşist özünü, devlet ve sermaye bağlantılarını değerlendirememiştir. Oysa, MHP ile aynı oy tabanı­ na dayanan, oıoriter, disiplinli, iyi örgütlenmiş MSP'nin bu parti ile çelişkileri uzlaşmaz değildir. Esnek bir uyurula 1.-11. MC, AP azın­ lık hükümeti, Eylülist Türk- İ slam Sentezi, RP-MÇP seçim ittifakı süreçlerinde beraber olan bu tckelli düzenin cephe partileri, faşiz­ min kitle ruhu anlayışında, tcröründe, yöntemlerinde ortaktırlar.

MHP'nin islama bakışı ile MSP'nin bakışındaki farklar, temel sınıf­ sal-siyasal gerçeği değiştirmez. MHP'nin, kutsal devlet şianndaki mistisizm, devletin kendi dinsclliği vurgusunu öne çıkarırken MSP­ RP çizgisinde ise devlete kutsallığını kazandıran islamdır. Ancak, sentez, sermaye devletinin kutsal olduğu noktasında ortak bir pay­ daya işaret eder. Türk- İ slam sentezinde boyutlanan ortak paydanın yarattığı tcrörde, her iki çizginin sorumluluğu bulunmaktadır. Bu çizgiler, kökleri devlette yeralan oluşumlarla birlikte ele alınmılıdır.

MNP-MSP-RP çizgisi, devletten bağımsız, özerk bir temelde algı­ lanmamalıdır. İktidar stratejileri, ideoloji açılımlarındaki dini motiv­ ler, anti-laik çıkışları, islamcı-faşist çizginin devlet dışı bir kanal ol­ duğu illüzyonunu yaratmamalıdır. Tepe demokrasisi olarak tanımla­ nabilecek egemenler arası söylem ve yöntem farkları kompozisyo­ nunda MNP-MSP-RP çizgisi, en az AP-CHP kadar devlet ve serına­ ye açısından ıneşrudur. .

12 EYLÜL FAŞiZMi I'E RESTORASYON

Eylülizın döneminde islamcı-faşistlere devlet tarafından önemli primler verilmiştir. Sol düşmanlığı ile birlikte islami bir söyleme da­ yanan 1 2 Eylü l faşizmi, islamcı-faşist örgütlenmeye geniş imkanlar tanımıştır. Süleymancılar, Nurcular, Kadiriler, Nakşıbcndilcr bu dö­ nemde yoğu n bir örgütlenme faaliyetine girişnıişlcrclir. Ö rneğin, Sü­ leymanclar 1982 Anayasasına evet oyu verilmesi konusunda askeri yönetim ile müzakereler yürütmüştür. Süleymancıların 1600 erkek ve 300 kız kuran kursunun büyük bölümü eylülizm döneminde açıl­ mıştır. Bu kurslarda eğitim gören öğrenci sayısı 1 00.000 civarında­ dır. Faşizan bir örgütlenmenin tüm özelliklerini gösteren Süleyman-

311

cılar, polis kontenjanlarının doldurulrnası için ellerinden geleni yap­ mışlardır. Önderleri Kemal Kacar ilc Mehmet Ağar'ın yakın ilişki­ ler içinde olduklan bilinmektedir. RP'nin geliştiği pol itik ikiimin eylülizmle bağlantıianna ilişkin bir çok ölçüt ortaya koymak müm­ kündür. Ancak, bu ölçütler arasında en dikkate değer olanı islamcı yayınlardır. Politik eylemlerini ve savaşımiarını daha çok etrafında örgütlendikleri yayın organları aracılığıyla sürdüren islamcıların, eylülizmin dam gasını vurduğu yıllarda ulaştığı tirajlar oldukça yük­ sek rakamlardadır.

YAYlN 0RG!ıNI.ARI 1 . Zafer. N u rculara yakın. ( 1 0.000)

2. Sızıntı . Nurculara yakın. (80.000) �. Köprü. Nurculara yakın bir edebiyat dergis i . (5 .000) 4. Doğuş. Nurculara yakın bir dergi.

5 . Sur. Nurculara yakın ve sadece abonelcrc dağıtılan bir dergi. (20.000)

6. Can Kardeş. Nurcuların çocuk dergisi.

7. Mektup. Nakşıbendilerc yakın görüştü bir kadın dergisi. ( 30.000) 8. Altınoluk. Nakşıbendi öğretisine yakın olduğu söylenen aylık dergi. (25.000)

9. islam. Nakşıbendi lere yakın en büyük aylık dergi. ( 1 00.000) 1 O. Aile ve Kadın: Nakşıbendilcre yakın aile dergisi. (60.000) l l . i l im ve İnsan. Nakşıbendilere yakın bi lim dergisi. (5 .000)

1 2. insan ve Kainaı. Nakşılıendi öğretisine yakın görüşler savunan felsefe dergisi.

1 3. Öğüt. Kadirilere yakın, Trabzon 'da yayınlanan bir dergi. (30.000)

1 4. İcınaL Kadirilere yakın bir dergi. (70.000) 1 5 . Ribad. Konya'da yayınlanan bir dergi. (20.000) 1 6. Mcktep: Nakşıbcndi öğretisine yakın, ancak bağımsız olduğunu ileri süren bir grup tarafından yayınlanan bir dergi. (5 .000)

1 7 . Girişim. islamcı bir grup tarafından ç ıkarı l ıyor. (7.000) 1 8. Yazı. Eski MHP'nin islamcı kanadı tarafından çıkarılan bir dergi. (2.000) 1 9. İktibas. (7.000) 20. K itap. (20.000)

2 1 . Türkiye Çocuk 22. A t ı l ı m 23. İstiklal. (3.000) 24. Tavır 25. Yeni Nesil. Gazete. (KOOO)

312 26. Milli Gazete ( 30.000) 27. Türkiye ( 1 50.000) 28. Zaman. (25 .000)

m

B u boyut lara u l aşan b i r yayın faal iyeti n i , 1 986 yılında sol u n ge­ l i şme çabaları, yayın faa l i yetleri, gündem i , üzerindeki devlet terörü ilc birli kte değerlendirmek islamcı - faşistlerin tekel l i sermaye düzeni i ç i ndeki yeri n i aycl ı n l at acakt ı r. Ey l ii l izmin i slam s i yase tleri, yeş i l k uşak projes i , A B D-İslamcı Hareket i l işkileri türünden baş lıklar bu ta bioyu bütün l eyecek mah iyetted ir. A ncak, bu kon u lar yeterince tar­ t ışıldığı için ayrıntılara i nın iyoruz.

Ey l ü l izm dönemi nele dev let-islamcı hareket b ağlant ı ları n ın e n dikkate değer yan larından biri i s e , Özel Harp Dairesi ' n i n bu i lişki le­ r i n yürüt ü lınesi n deki merkezi kon u m udur. B u i 1 iş ki lerde, Türk i­ y e ' elen g i den emekç i lerin yoğun o larak yaşadığı ü l ke lerdek i Türk D ı ş işleri m isyonianna önem l i rol ler d üşmüştür. Örne ğ i n ; Merkez i B rükse l ' de bulunan İslam Kültür M erkezi ' n i n 2 . B aşkanı TC ' n i.Jı Brüksel B i.iyükelçisicl i r. İslam D iyanet Vakfı , yani A l ınanya'da da· ha sonrak i yıllarda kurulacak olan D iyanet İ şleri Türk İslam B irli­ ğ i ' n i n ( D İTİB ) i l k çal ışmaları 1 98 2 'de Belç ika'da yapı l m ışt ı r. 1 6 N i san 1 984 tarih l i Tercüman Gazet es i ' nde bu vak ı fl a i l g i l i olarak, Belçika'ya t ay i n eel i len Din İşleri Müşaviri Rı7.a Selim Başoğ l u ' n u n " i nı panıtorl uklar canı icle kurulur " açık lanıası yayın lanm ışt ı r. Ü l kü Ocakları ' n ın eği l i rnci ler ka nadından olan bu k iş i n i n . MC hük ümet­ leri döne minde Gü mrük ve Tekel Bakanı olan M H P ' l i Gün Sa1.ak ' ı n persone l m üdürlüğü görevini yürütt üğü bi l i nmektedir.

B u kısa notun önem i şuraclaclır; adı geçen şah ıs, MGK Topl u m l a İl işkiler Başkanlığı ' n ın (yani ÖI-I D 'nin u zantısı) ıniinıtaz şahsiyet le­ ri nden A l bay İ hsan Beri ş · in, B e l ç i k a ' daki adanı ları n anclır. Tİ B ' i n bu ÖH D kurmayı, genend i ikten emekliye ayrıldıktan sonra TG RT televizyonuna dahi l o lmuştur. ÖHD ' n i n yayın organı TGRT'de, Ay­ dınlar Ocağı ve ÖI-I D ' n i n d iğer emek l i kadroları i le çal ışmalarına devam etnıektcdir. ÖI-ID eksenl i yürütülen irt icai faa liyetl erin Ata­ t ü rk i lke ve i n k ılarları n ı n öğret i ldiği enstitüleri kapsam ı n a aldığı bi­ l i ıııııcktecl i r. Keına 1 i st po;. il iv iz m in, eklektik -pragmati k s iyaset yön­ tcmlerine bağ l ı l ıkla kusur et meyen ve bu bağl aında Atat ürk ' ü n dev-

313

!et anlayışını sürdüren ÖHD kurmayları, bu enstitülerden sahte dok­ tora almışlardır. Ülkücü profesörler tar:ıfından verilen bu diplonıala­ rı alanlar arasında, Kara Kuvvc:i icri Kcınıutanlığı istihbarat Daire­ si'nde görevli çok sayıda kurınay albayın adı vardır. Bunlar arasında islamcı-faşist örgütlenmenin Avrupa bölümünü yönetenlerin bulun­ ınası dikkate değerdir.. , Avrupa'da, Türk Islam Birliği adıyla örgütlenen ve kısaltılnıış adı TİB olan bu yapılar, MGK Genel Sekreterliği ' ne bağlı Toplunı­ sal İlişkiler Başkanlığı tarafından (kısa adı TİB) Diyanct İşleri Türk İslam Birliği 'ne dönüştürülmüşlerdir. Psikolojik harekat olarak nite­ lendirilen özel savaş yöntemlerinin uygulanmasında islamcı-faşist­ lerle, devletin kontr-geri lla örgütü içiçe çalışmaktadır. Toplumsal İlişkiler Başkanlığı 'nın finans kaynakları, örtülü ödenek, Türk Ta­ nıtma Vakfı ve Dışişleri bütçesid iL Ey l ü l i zm i n yerl eşme dönem i nde i s lamc ı - faşist örgüt lerin, ÖI-ID'nin yetki ve sorum luluk sahasına al ınmasmda Nurettin Ersin önemli roller oynamıştır �1İT Müsteşarlığı karİyerinden gelen ve 1 Mayıs ı 977 katlinını dahıı birçok olayın sorumlusu olan özel harpçi Ersin, luğgencralliği dönem inde, MİT Psikolojik H arekat Daire Başkanlığı görevi nde bulunmuşt ur. Korgeneral rütbesini aldıktan sonra MİT müsteşarı olan Ersin, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sek­ reterliği 'ne bağl ı TİB organizasyonu ilc psikolojik harekat görevini özel harpçi ordu kanadına aktarmıştır.

1 2 Eylül faşizm inin çözümlenmesinde sol akıma barikat olarak geliştirilen islamcı ;ikıın-ordu il işkileri yüzeysel bir biçimde ele alı­ narak bu ayrıntılar ihmal edilmişt ir. Bu verilerden yoksun olarak ele alınan İslamcı Hareket-RP çözümlemelerinin birçok yanlışlık taşıdı­ ğı ortadadır. ÖHD ckol ündcn subah kadrolarının yön lend irdiği is­ lamcı-faşist örgütlenme birçok üniversiteele organize olmuştur. Tİ B, Malatya 'da 1 986 yılında, Din ve Mezhepler konm;unda da sempoz­ yum düzenieyecek ve Aleviliği enine boyuna tartışacak taelar öngö­ rü salıibidir.

Eylülizmin islaıncı-faşistlcrlc ilişkilerini psikolojik harekat stra­ tejilerine göre düzenleyen Nurettin Ersin 'in oluşturduğu Tİ B , hücre esasına uygun tarzda çal ışınalarını yürütmü� ve yürüı mckteclir.

314

TİB

KADROSU

Gencnıl Doğan Bayazıt, General Teoınan Koman.

Subaylar: Altan Ateş, İ hsan Beriş, Tamer Kuınkale, Oğuz Kale­ cioğlu, Ahmet Oyınan, İ sınet Akyol.

Bu ekipte bulunan subaylardan Doğan Bayazıt ile ilgili olarak şu bilgiler basında yeralmıştır: " 1 2 Eylül' den sonra Gölge Başbakanlık olarak düzenlenen Milli Güvenlik Kurulu Genel• Sekreterliği 'ne 30 Ağustos I 993 'tc atanan Or. Gen. Doğan Bayazı ı , ordu içindeki "en Amerikancı subay" olarak adlandırılmaktadır. Özel harpçilik özelli­ ğiyle, ordonat sınıfından olmasına rağmen yükselen Bayazıt, Genel Kurınay Harekat Başkanlığı' ndan Ege Ordu Komutanlığı'na atan­ dıktan sonra sürpriz bir şekilde MGK Genel Sekreterliği 'ne getiril­ di. Bayazıt, Genel Sekreterliği yeniden düzenledi, son MGK toplan­ tısında alınan kararla Kamu Güvenliği Birimi 'ylc, Türkiye 'deki sivil İstihbaratı denetim altına alan Bayazıt'ın küçük kardeşi, Oramiral Vural Bayazıt Deniz Kuvvetleri Komutanı. Her iki kardeş ele Ame­ rikancı güçler ve masonlarla yakın ilişki içindeler."m Bu yayını yapan gazetenin politik çizgisi bir yana, olgusal an­ lamda verilen bilgiler doğrulanmıştır. Aynı yayında yeralan; "Se­ çimleri kan gölüne çcvirecekler. Alevi-sünni kışkırıması yapılacak...

Yüzlerce i nsanın ölmesi planlanıyor. .. İ stanbul'da ... Büyük olaylar planlıyor. .." biçiminde yetkili bir kaynağa dayandırılan görüşler önemli ipuçları taşımaktadır. Gazi Katliamı'nda ÖHD uzmanların­ dan , özel tim eği tmcni ve MGK danışmanı Yarbay Korkut Eken 'in adı geçmektedir. Yine bu gruptan Teoman Koman ' ın MiT Müste­ şarlığı yaptığı ve Jandarma Genel Komutanı sıfatıyla biriikiere iba­ det genelgeleri gönderdiği bilinmektedir.

Bu özel harpçi subayların, islamcı-faşist örgütlenmedeki, Tİ B eksenli çalışınaları bir yana bırakılarak, tutumlarından "laik" anlam­ lar ç ıkarılmış ve devlet soluna "Koman Paşa" aşısı yapılmıştır. ÖHD Başkanlığı görevini Tuğ. Gen. rütbesiyle "deruhte" eden Ko­ man Paşa, devletin "camii" kanadının örgütlenınesinde üzerine dü­ şeni yapmıştır. Avrupa'ya yayılan Türk İ slam Birliği (Tİ B) örgütle­ ri, ÖHD'nin din işleriyle görevli kurmaylarının yönlendiriciliğinde gelişmiştir. Psikolojik harekatın gerekleri ile uyum içinde, emekçi­ tere din eğitimi verilirken "irtica" söylemi de ihmal edilmemiştir.

315

ÖH D ' n i n stratejisi, "Türkiye'ye Nutuk, yurtdışındaki işçilere Kur'an" olarak belirlenmiştir. Ancak, bir süre sonra, Türkiye'de de işler değişmiş ve yeni taktikler belirlenmiştir. RP içinde kadrolaşan ÖHD 'li "emekli subaylar" bu ince taktikterin uygulanmasında Erba­ kan' la işbirliği yapmışlardır. ABD'nin "şiddetli islam projesi"ne yö­ nelik mesajlar vermeye özen gösteren RP açısından, Pentagon i le doğrudan bağlara sahip Ö HD ekolüne mensup kurmayiarın varlığı iyi bir fırsat olmuştur. Bu subaylar arasında, ÖHD ve M İT Marmara bölgesinde görev yapan Kor. Gen. Erşan Nuri Kayra, ÖHD'nin eski başkanlarından, Faysal Eğitim Vakfı Başkanı Em. Tüm. Gen. Sami Karamısır, MGK'nın psikolojik savaş merkezi Tİ B ile yakın ilişki içinde bulunan i lim Yayma Cemiyeti Başkanı Em. Tuğ. Gen. Hasan Sağlam ilk akla gelenlerdir. İLiM YA YMA CEMİYETİ

Ö HD'li cami kurmaylarının kontrolünde bulunan i lim Yayma Cemiyeti, Türkiye siyasetinde etkili bir örgüttür. Cemiyetin kaynağı olan akım "S ıralı Müstakim" diye anılır ve "doğru yol" anlamına gelir. Geçen yılllarda ölen İ skenderpaşa camii imaını Zeyrekli Meh­ met Efendi, ilim Yayma Cemiycti 'nin manevi başkanlığını yapmış­ tır. Bu şahsın, bir yanında Necmettin Erbakan, .diğer yanında ise Al­ paslan Türkeş oturmuştur. Sağda ilk gençlik örgütlenmelerini (örne­ ğin; Milli Türk Talebe Birliği) islamcılara i lim Yayma Cemiyeti ka­ zandırmıştır. İ YC'nin, MHP' nin ideoloj isinin oluşturulmasında da emeği geçmiştir. Türk-İ slam sentezinin oluşturulmasında katkısı da olmuştur. Tarikatlar, Türkiye'de İ YC eliyle örgütlenmiş ve İ YC, 1 950'li yılların anti-komünist ortamına islamcı-faşist akımın örgüt­ lenmesinde önemli işlevler üstlenmiştir. 50' lcrde, 28 şube açarak cumhuriyet sonrası ilk yaygın islamcı-faşist örgütlenmeyi başlatmış­ tır. Aydınlar Ocağı, İ YC çizgisinin uzantısıdır. TC'nin, Diyanet İ ş­ leri B aşkanları, İ YC tarafından belirlenir. Bu kuruluşun başında, ÖHD'nin cami kurmaylarından birinin bulunması büyük bir açıklığa işaret etmektedir.

316

EşiTSiZLiGiN İKTiDAR/

RP ve diğer islamcı-faşist örgütler, kontr-gerilla cumhuriyetinin gizli servisleri ile içiçedir. Diğer yandan, Türk, "Opus Dei" örgüt­ lenmesinin temel gücü konumundaki Aydınlar Ocağı ' nın RP ile güçlü bağları vardır. RP-MÇP-IDP seçim "cephesi"nin kuruluşunda Aydınlar Ocağı'na çok iş düşmüştür. 90'ların faşist cephe partilerini biraraya getiren bu ittifakın örülnıesinde Yazarlar Birliği ve Menzil Şeyhi Raşit Erol önemli rol oynamıştır. Diğer yandan, Ö HD-Tİ B ekseninin, sivil kanat temsilcilerinden H. Celal Güzel, bir iç tasfiye dönemecinele ÖHD ilişkilerinden dışlanmıştır. Bu ittifak oluşumu sırasında, RP' nin resmi yayın organı Milli Gazete'nin yazarlarından Mehmet Meıiner, "demokratik" ve "her türlü teröre karşı" görüşleri­ ni bugün Demokrasi Gazele'sinde sergilemektedir.

70' li yıllarda Diyarbakır'a girerneyen A. Türkeş 'i omuziayan "Kürt" oyları, RP' nin tem:, ; · ·:..l tiği islamcı-faşist dalga içinde eritil­ mişlerdir. Muharrem Şemsek gibi namlı bir faşistin bile "takİyye ya­ parak koruculuk sistem ini gözden geçirebiliriz" dediği günlerde, RP'li Oğuzhan Asiltürk "koruculuk sistemine evet, Kürdoloji ensti­ Hisüne hayır" diyordu. Kontr-gerilla cumhuriyetinin "bekası' adına, RP-MÇP- IDP ittifakı üzerine düşeni yapmış ve ağırlıklı olarak "Kürt" oyları ile islamcı-faşistler parlamentoya taşınmıştır.

Necmettin Erbakan, büyük işadamları için; "silah arkadaşları­ mızclır, onlar Türkiye 'deki yedi zümre' nin en önde gelenleridir. Bi­ ze en yakın olanlarıdır." deınektedir.215 "S İ iah arkadaşları" ile birlik­ te, kapitalist vahşetin "adil" sömürıne koşularını yaratmada "ihramlı kapitalizmin" olanaklarından yararlanınaktadır. Erbakan ve partisi.

Bu konuda, tarikat ilişkilerinin sunduğu modeller, kalıcı ekonomik kurumlara dönüşmektedir. Kapitalist birikim ve sömürünün işlerlik koşullarına, ilahi güvenceler sağlanmaktadır. Tckelli sermaye düze­ ninin köleci boyutlarına katkılar yapılmaktadır. İslami toplumsal dü­ zeninin, köleci içeriği, İ:ji,-İ sınıfına yönelik siyasetlerin geliştirilme­ sinde prensip kabul edilmektedir. Faşit korporasyon anlayışıyla bü­ tünleştirilmiş "islam ekonomisi", Kur'anda yeralan "köle" suresini mutlaklaştırmaktadır.

Eşitsiz toplumu kutsayan elin, "şeytan hadisleri" ile başlangıç dö­ neminin bazı komünal özelliklerinelen uzaklaşm ıştır. Hadis, İ cma,

317

Kıyas, içtihat kaynakları ile yeni bir din yaratılmış, islam düşünürle­ ri, içinde bulundukları statükoyu meşru kalın söylemler geliştirmiş­ lerdir. RP' nin açıkladığı, islami ekonomi prensipleri, sınıf çelişkiie­ rin kabul etmeınektedir. İşçi-sermayedar ilişkilerini, "islami harç" i le uyum içinde bütünleştireceğini belirtmektedir. Korporatist top­ lum yapısının faşizan içeriğine uygun kurum ve örgütleri, gelenek kavramıyla kutsayan "adil düzen" anlayışı, sermaye çıkarları i le uyum içindedir. Sendikal temsil düzeneği olan bu anlayış çerçeve­ sinde sıradan bir vekalet ilişkisine dönüştürmüştür. Sendika olgusu­ nu, "işçiler almakta oldukları ücreti yertersiz bulurlarsa, bunu tek tek isternek yerine bir temsilci aracılığıyla isteyebilirler" boyutuna indirgeyen bir anlayıştır bu.236 Sendikaların, emekçi haklarının ko­ runması adına mücadele etmeleri, islam hukukuna göre tarafların iradelerini zorlayacak mahiyettedir. Bu açıdan, grev, islami prensip­ lerle bağdaşmaz. Sözde tekelli sermayeye karşı olduğunu açıklayan RP, bu noktadaki demagojisini sürdürmektedir. Zaten hiçbir ekono­ mik sistem, teorik düzeyde, tekelci yapılan savunmaz ve tüm kapi­ talist ü lkelerde ve bu arada Tiırkiye'de kağıt üzerinde birçok anti-te­ kel yasa vardır. Diğer yandan, "adil düzen" ekonomisinin, rekabetçi fiyat sistemi, sosyal dayanışma gibi ilkeleri, sistemi kurtarma çabası il� oluşturulan politikalarla birliktedir. İdeal ahlak normlarından yo­ la çıktığın ı savunan "adil düzen" anlayışı, yoksulluğu sorgulamaz.

Yoksulluğun görünür sonuçlarını ortadan kaldırınaya yönelir. Açlık boyutlarına ulaşan yoksulluğun yaratacağı tepkileri sistem içine erit­ me adına, RP iktidarı, bazı tedbirler almaya başlamıştır. Tekelli dü­ zenin yarattığı yoksulluk, terör ve yıkıma ahlaki kılıf üretmek "adil" düzencilerin başlıca uğraşıdır.

Son zamanlarda barış yanılsaması yaratan RP, kontr-gerilla cum­ huriyeti ile tüm bağlantılarına, miltarisı yapısına, korporatist faşist söylemine ve sokak milisine rağmen "inandırıcı" bulunabilmektedir.

Ortadoğu ' ya, İsrail 'in "hazmettirilınesi" sürecinde RP'ye öneml i görevler düşecektir. Bu arada, Türkiye üzerinden İran'ın Yeni Orta­ doğu Düzeni ' ne uyum sağlaması çalışınaları hızlanacaktır. İran ' ın siyasi ve iktisadi yaşamında ağırlığını gittikçe hissetiren Hocatiye (Hüccet) diye anılan ınasonik örgüt, ülkenin çeşitli büyük kentlerin­ de örgütlenıniştir. İmam lar, diploınatlar, yüksek rütbeli subaylar,

3 18

bürokraside üst düzey yöneticiler, işadamları, ülkedeki silah trafiği i le uğraşanlar, petrolcüler, hatta Humeyni ' nin çok sayıda akraba ve dostları bu hocaların üyeleridirler.

ABD ve diğer ülkelerle ilişkiler, özellikle "Astrum Argent ium" ve "Golden Down In The Outer" isimli iki güçlü mason locası aracı­ lığıyla yürütülmektedir. Bu yapılanmaya tepki gösteren ve Hocaliye aleyhine eleştiriler yapan Ayetullah Halhali "islam devrimi" adına sustunılmuştur. İ ran, anti-komünist potansiyeli, Arap halklarına kar­ şı tutumu, kapitalist enternasyonal bağlara ve güçlü ticaret burjuva­ zisi ile ABD açısından uzun vadeli stratejilere dayanak teşkil eden bir konumdadır. İ ran- İ srail gizli i lişkileri ise "Irangate" çürümüşlü­ ğü ile ortaya dökü lmüştür. İ slamcı akımlar, ABD düşmanı görü­ nümlerine rağmen, kapitalist enternasyonalin bu hegemon gücü ile cl altından işbirliği yapmaktadır.

KAPiTALiST ENTENNASYONALiN İSLAMi AôLA/?1

Afganistan ' ın en radikal islamcılarından Gulbeddin Hikmetyar, Pakistan istihbaratının aclamıdır. ABD'nin silah yardımı i le gücünü sürdürmektedir. 1-likmetyar, Afganistan-Pakistan Konfederasyon planını imzalayarak, ABD siyasetlerinin Asya'daki uzantısı olmayı kabul etmiştir. Lübnanlı Şii Lider Nebih Berri'nin; ABD'de benzin isıasyonları, Güney Afrika'da çiftlikleri vardır. Filistiniiierin tasfi­ yesinde büyük payı olan Bcrri 'nin, İ srail ile görüştüğü bili nmekte­ dir. Müslüman Kardeşler, Ürdün 'de FKÖ 'ye karşı Kral Hüseyin ve İ ngiliz-Amerikan gizli servisleriyle işbirliği yapmışlardır. "Kafir ve lanetli Filistinliler", bu yüzden Kara Eylül 'ele 30.000 can vermişler­ dir. Hizb-ut Tahrir örgütü, uzun yıllar İ ngiliz servisi tarafından des­ teklenmiştir. Hama 'da isyan çıkarıp, 1 0.000 insanın ölümüne ·neden olan ve daha sonra Türkiye ile Lübnan 'a kaçan Suriyeli Müslüman Kardeşler' in arkasında, Lübnanlı faşist Maroniler, ABD, Türkiye ve İ srail gizli servisleri olmuştur.

Bütün bu ağların genişliği ve sık dokunınuşluğu üzerine bir çok şey söylenebilir, ancak, "kiınimizi kimimizin üstünde kat kat yük­ selten" tanrı düzeninin bekçisi olan islamcı akımlar açısından, ABD "düşmanlığı" akut, "dostluğu" ise kroniktir. Kapitalist enternasyo­ nal in gizli orduları, ınasonik yapıları , ideolojik kurumları ile içiçe

319

gelişen islamcı akımlar, son tahlilde burjuva diktatörlüğünün payan­ dalarıdır. ÖZEL SAVAŞ - DiN VE REFAH PARTiSi Militarisı ekonomi, çürüyen siyasal sistem, satılık değerler ve tüm bunların sözcülüğünü yapan savaş hükümetleri ... Bu kapsamda­ ki hükümetler zincirine yeni bir halka daha eklendi : RP-DYP ko­ alisyonu. Ancak, bu koalisyon diğerlerinden farklı özellikler taşı­ maktadır. Türkiye ' ni n müslüman potansiyel ini temsil iddiasındaki RP, koalisyonun büyük ortağı durumundadır. RP' nin dinamiklerini çözümlemek, yeni savaş hükümetinin siyasetlerindeki renklere ışık tu lacaktır.

Türkiye'de giderek güçlenen askeri-sınai komplekse yönelik me­ sajlar vermeyi ihmal etmeyen RP, silah sanayiine büyük ölçekli ya­ tırımlar planladığını açıklaını�tır. Militer birikimi daha da güçlendi­ recek önlemler alan, askeri s ı nai kompleksle uyumlu neo-osmanlı ınotivlerlc süslü bir Türk- İ slam emperyal izmini savunan, Kürt katli­ amlarının Nizam-ı Aleınci faşist çeteleriyle ortak olan RP' nin "ba­ rış" girişimlerinin yankı bulması clüşüncliiriiciiclür. Şeriat söyleminin bayraktarlığını güçlü bir sokak örgütlenınesi ile bütünlc�tiren RP, falanjist bir yapı konumunda bulunmaktadır.

Burjuva diktatörlüğünün yarattığı toplumsal, ekonomik ve ahlaki yı­ kım ını demagoj ik bir anti-katipalisı propaganda ilc birleştiren RP, yoksul kitleleri hızla örgütleınekteclir. Din kardeşliği vurgusu teme­ linde sını f çelişkilerini reddeden ve onun yerine hakikat tckelini par­ t i ilc özdcşlcştircn bu anlayış, faşizan bir içerik taşımaktadır. Diğer yandan, tckelli düzenin yaraıtığı muhalif dalgayı kırarak, yükselen muhalefeti sistemin yeniden ürelimini sağlayacak kanallara çckmck­ tedir. Ö zellikle, İ ran devrimi sonrasında bölgeele gelişen radikal is­ lami hareketlerin Türkiye 'de güçlenınesi için, RP'nin öneeli MSP üzerine düşeni yapmaktadır. Egemenlerin devrim korkularının gide­ rilmesinde MNP-MSP-RP çizgisi önemli roller oynamaktadır. Siste­ me muhalif kanalların kontrol altında ıutulmasında, Erbakan önder­ l iğideki çizgi belirleyici olmaktadır. Erbakan çizgisi, ulusal kurtu­ luşçuluğa düşmanlık, devrimci hareketleri kanla boğma, devletin çı­ karlarına sarsılmaz bir bağlılık olarak belirınektcdir. Kemalizm-Si-

320

yonizm ikizinin damgasını vurduğu Türk egemenlik sisteminde, Er­ bakan ve partisine etkin roller düşmektedir. İslamcı deınagojinin bu çizgisini temsil eden önderler, özünde, uluslarüstü ınasonik örgütler ve siyonİst kuruluşların yedek gücü olmuşlardır. " İ slamiyet, son yıllarda özellikle ABD ' nin gündeminde en üst sı­ ralara yerleştirilmiş durumdadır. ABD'de hızla yükselen İslamiyet ve Ortadoğu'daki Filistin-İsrail çatışması, ABD dış siyasetinde isla­ miyetİn yeni bir yer ve rol üstlenmesine yol açmıştır. ABD'nin yeni islami siyasetine yön verenlerden biri, Z. Brezinski'dir."'n Brezinski, kapitalist enternasyonal örgütü Tri-Lateral Kom is­ yon 'un kurucusudur. Bu komisyon, Bildenberg Grubu ile CFR (Co­ unsil On Foreign Relations) adlı uluslarüstü örgütün yönlendiricili­ ğinde çalışmaktadır. Bilderberg' in amacı, ABD, Avrupa ve Japonya arasında "dinler birliği" esas alınarak ortak bir dünya yönetimi kur­ maktır. Bosna-Hersck'e Japon gönderilmesi, CFR-Bi lderberg-Tri­ Lateral Komisyon 'un kararıyla greçekleşt iri lmiştir. Bilclerberg, Dr. Joseph Retinger adlı bir siyonisı tarafından kurulmuş ve OSS ilc CIA tüm çalışınalarına yardımcı olmuşlardır. Brezinski 'nin başında bulunduğu Tri-Lateral 'ciler, güvenlik, istihbarat ve karşı-clevrim ko­ nusunda CFR-Bilderberg' le birlikte dünyadaki en tehlileki kapitalist enternasyonalciler arasındadır. Brezinski 'nin teorisyenliğini yaptığı "ılıınlı islam", bugün RP'nin kişiliğinde "görünür" iktidara taşın­ mıştır. Radikal islamın tasfiye edilmesi, İran, Irak, S uriye'nin Yeni Ortadoğu Düzeni 'ne eklemlenmesi, ABD'nin öncülüğünde bölgeele­ ki statükonun korunınası ve devriınci dinamiklerin bastırılması, "ılıınlı islam" projesinin temel özellikerini oluşturmaktadır.

Uluslararası siyonist, kapitalist enternasyonal örgütlerinin yön­ lendirdiği "ılıınlı islam", bölgede en gerici güçlerle özcleşleşınekte­ dir. Nakşıbendi tarikatının üyesi Özel Harp Dairesi ve MiT ile or­ taklaşa çalışan işbirlikçi bazı unsurları; Suucli sermayesi, özel sava­ şın imaın-hatip kadroları, polisteki çevik kuvvet organizasyonları ve Avrupa'daki devlet destekli örgütlerle, Avrupa-merkezci, sözde müslüman, batı söylemi hayranı bir kısım devlet ideoloğu RP'nin temsil ettiği "ılıınlı islaın"ın oınurgasını oluşturmaktadır. Özel Harp Dairesi ' nin kontrolünde geliştirilen "sahte tarikatçı­ lık", Silvan, Batman, Hakkari, Urfa, B ingöl, Bitlis, Diyarbakır ve

32 1

Adıyaman'da özellikle etkili olmaktadır. Seçimlerde halkın oylarını çöpe atan rejim, bu yerlerde örgüdediği "sahte tarikat" temsilcileri­ ni RP saflannda parlamentoya sokmuştur. Nakşıbendi tarikatı için­ deki bazı unsurlar, kökleri derinlerde bulunan bu tasavvuf yapısını, ÖHD-MİT eksenli bir devlet tarikatına dönüştüİmüştür. "Sahte tari­ katçılığın" desteğinde ve Kürt halkının siyasi iradesine barikat te­ melinde yükselen RP, özel savaşın taktik aşamalanndaete her türlü desteği sunmaktadır. Bu arada "ılımlı islam"ın temsilcisi RP'ye, te­ kelli sermaye ve devlet hizmetlerinin karşılığını fazlasıyla ödemek­ tedir.

"Sahte tarikatçılığın" örgütlenmesinde GAP projesine akıtılan milyarlar etkli olmuştur. Özel savaş feodalitesi, Nakşıbendi şeyhleri, RP örgütlerini öncülüğünde kurumlaşan bir "şebeke" bölgeyi kuşat­ mıştır. Sanklı MİT'çiler, Nakşileri, Nurcuları, Süleymancıları, Ka­ diriler vs. özel savaşın "manevi ordusu" haline getirmeye çalışırken büyük i mkanlar kullanmaktadırlar. PKK'nın sahip olduğu halk des­ teğinin eritilmesi için binlerce Kürt insanı, MiT-ÖHD tarikatiarına "kul" yapılmaktadır.

RP' nin iktidarı, adı "ılımlı" olan, ancak, şiddetli bir kişiliksizleş­ tirme siyasetinin programını içeren siyasi bir plana dayanmaktadır.

ANAP-RP-DYP-BBP-MHP çizgisi, ajan tarikatlar, müslümanlığı d i l i n d e n d ü şü rmeyen i şb i rl ikç i koru c u l ar ve islamcı-faşizm konusunda özdeş siyasetler içermektedir. CHP-DSP'nin payına ise Alevi kitlelerin sistem içi kanallarda tutu!ması düşmektedir.

RP' nin, Kürt halkına yönelik siyasetleri, devrimci dinamikleri bastırma, PKK ve HADEP'in kitle desteğini daraltma ile ümmet an­ layışının baskısı temelinde ulusal nitelik taşıyan talepleri etkisizleş­ tirme olarak gözükme.ktedir. Erbakan önderliğinde MNP-MSP-RP çizgisi bu işieve göre şekillenmektedir. Bu gerçeği şöyle saptamak mümkün: "Milli Eğitim Bakanlığı'nda çalışan Amerikalı uzmanlar ile AlD'nin yürüttüğü ortak bir proje neticesinde, 1 962 yılında bir öneriler demeti Türk hükümetine sunulur. Bu rapora göre toplumsal muhalefetin yükselişini durdurmanın ve Kürt sorunuyla mücadele­ nin en iyi yöntemlerinden biri, dinci bir partinin kurulması, gelişti­ rilmesi ve etkin bir konuma getirilmesidir. Bu AlD destekli devlet projesi, 1 969' da yürürlüğe konmuş ve Milli Nizarn Partisi kurul-

322

muştur.'ms 1 2 Mart dönemini İ sviçrede'de geçiren Erbakan, Özel harpçi subayların temsilcisi Or. Gen . Turgut Sunalp ' in "ricası" ile Türkiye 'ye dönerek MSP'yi kurmuştur. Bu "devlet islamı" hep mi- . litarist dalgalarla içiçe gelişmiş, Kıbrıs' ın işgali 1.-11. MC 'nin kanlı iç savaş dönemi, 1 979 katliamları ve 1 2 Eylül faşizminin yerleşme­ sinde, Erbakan ve örgütleri ön planda bulunmuşlardır.

Gelinen noktada, Ortadoğu'da "büyük devlet" programına açıl­ maya çalışan bu özel savaş hükümeti, İ srail ile bütünleşmiş stratejik çıkarların temsilcisidir. Emperyalist statükonun bölgedeki polisi ve askeri konumunaki Türkiye'de tehlikeli bir oyun oynamakta ve isla­ mi potansiyel bu çürümüş rejimin payandası yapılmaktadır. Yaratı­ lan siyasi yanılsamalarla, özellikle baskılardan bunalan S uriye etki­ lenmekte ve PKK öndediğini de kapsayabilecek bazı olumsuz işa­ retler ortaya çıkmaktadır. Falanjist bir sokak hareketi örgütlenmesi­ ni içeren RP-BBP ekseni, önemli "milis" potansiyeline sahip ve bu anlamda toplumsal dinamikleri "seferberlik" çizgisine çekebilecek konumdadır. Bu bakımdan PKK üzerinden bazı "maceralara" gir­ meleri mümkündür.

B ir diğer önemli nokta ise, Roma tanrısı Janus örneğinde olduğu gibi, RP' nin arka yüzünde devlet solu ve laik dindarlık durmaktadır.

Devlet solu kervanı, RP'nin açılımları doğrultusunda uzayacak veya kısalacaktır. Çünkü, RP kozu kullanılarak devlet soluna "düzen içi muhalif kanalda" güç kazandırılınaya çalışılmaktadır. "Milli Kema­ lizm" stratejisinden ötesil)i düşünemeyen bir kısım devlet solcusu, yeni 9 Mart hayalleri görmeye başlamışlardır. Ancak, kapitalist en­ ternasyonali simgeleyen "Global Terörizm" açısından sorun, her türlü radikal çıkışın ve devrimci dinamiğin bastırılmasıdır. RP ile radikal islam ve ulusal kurtuluşçuluğun daraltılması, RP'ye kıirşı geliştirilen devlet soluna dayanarak da devrimci sosyalistlere radikal alan bırakılmaması gündemdedir. Özünde, devlet islamı, devlet so­ lu, kemalistler aynı cephededir. B u cephenin çöküşü, özel savaşın . çöküşüdür.

323

Dipnotlar

74.

ı -Mevlüt Bozdemir, Türk Ordusunun Tarihsel Kaynaktan, s. 3.

2-Mevlüt Bozdemir, Türk Ordusunun Tarihsel Kaynakları, s. 1 7.

3-Davisön R.H. Reform in the Ottoman Empire, s. 90.

4-Taha Parla, Türkiyenin Siyasi rejimi, s. 67.

5-Aynı eser, s. 73.

6-Aynı eser, s. 8 1 .

7-Şerif Mardin, Türkiye'de Toplum ve Siyaset, s. 86.

8-Hikmet Özdemir, Devlet Krizi, s. ı ı 3.

9-Bülent Tanör, İki Anayasa, s. 38. ı O-Bülent Tanör, İki Anayasa, s. 44. ı ı �Lütfü Duran, Türkiye İdaresinde Karmaşa. s. 23.

1 2-Mümtaz Soysal, 1 00 Soruda Anayasanın Anlamı, s. 44.

1 3-Prof. Tayfun Akgüner, Milli Güvenlik Kurulu, s. 63: ı 4-Hikmet Özdemir, Devlet Krizi, s. 2 1 . ı 5-Muhsin Batur, Anılar v� Görüşler, s. 73. ı 6-Sezai Orkunt, Milliyet 1 975.

1 7-Lütfü Duran, Türkiye Yönetiminde Karmaşa, s. 23.

1 8-Taha Parla, Türkiye'nin Siyasi Rejimi, s. 55.

1 9-Celil Gürkan, 12 Mart' a Beş Kala, s. 2 1 1 .

20-Nurşen Mazıcı, Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkiler, s.

2 1 -Ufuk Güldemir, Çevik Kuvvet Gölgesinde Türkiye; s: 27.

22-Ufuk Güldemir, aynı eser.

23-Ufuk Güldemir, aynı eser. ·

-

324

24-Resmi Gazete, ı 983-2937 sayılı yasa.

2S-Talat Turhan, Doruk Operasyonu.

26-Hikmet Özdemir, Rejim ve Asker, s. 33.

27-Hikmet Özdemir, Devlet Krizi, s. 8 1 .

28-Aynı eser.

29-Aynı eser.

30-Aynı eser.

3 ı -Aynı eser.

32-Aynı eser.

33-Zafer Üskül, Türkiye'de Sıkıyönetimler, s. 2 1 .

34-Aynı eser.

3S-Aynı eser.

36-Bülent Tanör, İki Anayasa, s. 7 1 .

37-Tarih v e Toplum, Eylül 1 986.

38-Cumhuriyet, ı 7.9. 1 9SS.

39-Cem Eroğul, Demokrat Parti Doğuşu ve İdeolojisi, s. S6.

40-Aynı eser.

4 1 -Dr. Uygur Kocabaşoğlu, Telsiz'den Devlet Radyosu 'na, s.

98.

42-Cumhuriyet, 1 3.8. 1 963.

43-Milliyet, 1 S.S. ı 964.

44-Zafer Üskül Türkiye 'de Sıkıyönetimler, s. 76.

4S-Aynı eser, s. 33.

46-Aynı eser, s. 46.

47-Aynı eser 48-Aynı eser, s. 7 1 .

49-Aynı eser, s . 8 1 .

SO-Aynı eser, s . S6.

S 1 -Aynı eser, s. 73.

S2-Cumhuriyet, 16. 1 0. 1 974.

S3-Aynı eser, s.6S.

S4-Aynı eser, s. 8 ı .

SS-Milliyet, 8 Ocak 1 978.

S6-Milliyet, 2 Ağustos 1 989.

S7-K.Maraş Davası Gerekçeti Hüküm.

S8-Erbil Tuşalp, Eylül İmparatorluğu.

325

59-K.Maraş Davası Gerekçeli Hüküm.

60-Cumhuriyet, 20 Kasım 1 979.

6 1 -Cumhuriyet, 14 Aralık 1 978.

62-Cumhuriyet, 20 Kasım 1 979.

63-Ayın Tarihi, Ağustos 1 980 s. 4 14.

64-M.Ali Birand, 12 Eylül. s. 72.

65-Nevzat Bö1ügiray, Sokaktaki Asker, s. 66.

66-Mete Tunçay, Türkiye'de Tek Parti Yönetiminin Kurulması, s. 7 1 .

67-Cumhuriyet, 1 0 Nisan 1 98 8 .

68-Cemil Koçak, Türkiye 'de Milli Şef Dönemi, s . 76.

69-Sadri Ertem, Vakit 22 1 938.

70-Nokta, Sayı, 2 1 .28 Mayıs 1 989.

7 1 -Ali Fuat Başgil.

72-Hürriyet, 3 Haziran 1 950.

73-Milliyet, 24 Ekim 1 96 1 .

74-Hürriyet, 25 Ekim 1 96 1 .

75-Milliyet, 26 Ekim 1 96 1 .

76-Dünya, 24 Ekim 1 96 1 .

77-Öncü, 26 Ekim 1 96 1 .

78-Dünya, 30 Ekim 196 1 .

79-Örsan Eymen, Bir ihtilal Daha Var, s. 336-337.

80-Düşünen Adam, s. 44-22 Kasım 1 96 1 .

8 1 -0rhan Erkanlı, Askeri Demokrasi, İst. Güneş Yayin, 1 986, s.

206-209.

82-Kim, sayı 1 74, 3 Kasım 1 96 1 .

83-Cumhuriyet, 1 2 Şubat 1 966.

84-Hürriyet, 29 Mart 1 966.

85-Bülent Tanör, Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, s. 1 64.

86-Geçiş Süreci İçinde Türkiye, Ordu, s. 277.

87-Feroz Ahmad, Geçiş Süreci İçinde Türkiye, Türk Demokrasi Deneyi, s. 289.

88-Ömer Laçiner, 12 Mart Üzerine, Birikim, 8 Ekim 1 975.

89-Tercüman, 27 Mart 1 980.

90-Demokrat, 30 Mart 1 980.

9 1 -Milliyet, 6 Haziran 1 980.

326

82.

77.

92-Milliyet, 1 O Nisan 1 980.

93-Nazlı Ilıcak, Tercüman, 13 Haziran 1 980.

94-Hürriyet, 8 Haziran 1 980.

95-Tercüman, 8 Haziran 1 980.

96-Hikmet Özdemir, Devlet Krizi, s. 307.

97-Yalçın Küçük, Türkiye Üzerine Tezler. cilt. l . s. 66-67.

98-M.Ali Birand, Emret Komutanım, s. 28 1 -282.

99-Mustafa Sönmez, Kırk Haramiler, s. 53.

1 00-M.Sönmez, Kırk Haramiler, s. 69.

1 0 1 -M.Sönmez , 40 Hııramiler.

1 02-Erbil Tuşalp, Eylül İ rrtparatorluğu, s. 1 85 - 1 86.

1 03-Erbil Tuşalp, Eylül İ mparatorluğu, s. 397-398.

1 04-AP. Programı, s. 37-38.

1 05-Geçiş Süreci İçinde Türkiye, s. 262-263.

1 06-İ lber Ortaylı, Osmanlı İ mparatorluğu 'nda Alman Nüfuzu, s.

1 07- İ lber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu ' nda Alman Nüfuzu, s.

1 08-Cemil Koçak, Türkiye'de Milli Şef Dönemi, s. 306.

1 09-Albrecht, Silahianma ve Azgelişmişlik, s. 3 1 .

1 1 0-0ral Sander, Türk Amerikan İ lişkileri, s . 1 98.

1 1 1 -Doğan Avcıoğlu, Devrim ve Demokrasi, s. 45 1 .

1 1 2-D.Avcıoğlu, Devrim ve Demokrasi, s. 93.

1 1 3- İsmıül Cem, 12 Mart, s. 73.

1 14-D.Avcıoğlu, Devlet ve Demokrasi, s. 98.

1 1 5-D.Avcıoğlu, Devlet ve Demokrasi, s. 1 02.

1 1 6-D.Avcıoğlu, Devlet ve Demokrasi, s. 1 03.

1 1 7-Günaydın, 27 Ekim 1 974.

1 1 8-Ufuk Güldemir, Çevik Kuvvet Gölgesinde Türkiye, s. 16.

1 1 9-Aktaran, Y.Küçük, Türkiye Üzerine Tezler, cilt. 3 . s. 234.

1 20-Aktaran, Y.Küçük, Türkiye Üzerine Tezler,- cilt.3. s. 235.

1 2 1 -Ufuk Güldemir, Çevik Kuvvet Gölgesinde Türkiye, s. 1 3 1 .

1 22-Aynı eser, s . 67 .

1 23-Aynı eser, s. 1 5 3 .

1 24-Aynı eser, s. 1 44.

1 25-Aynı eser, s. 1 83 . -

327

1 26-Y.Küçük, Quo Vadimus, s. 1 23 .

1 27-Aynı eser, s. 1 24.

1 28-M.Sönmez, Türkiye Ekonomisinde B unalım, cilt. 1 .

1 29-Güngör Uras, Türkiye'de Yabancı Sermaye Yatırımları, s.

320.

1 30-Rafet İ brahimoğlu, Ekonomik Durumun Değerlendirilmesi, İ şveren, cilt. 1 8 . s. 9.

1 3 1 -Mustafa Sönmez, Türkiye Ekonomisinde Bunalım, cilt. 2. s.

9-9 1 .

132-Yankı, 1 6-22 Nisan 1 984.

1 33-Alpaslan Işıklı, Emek ve Sendikalaşm a, Geçiş Süreci İçinde, s. 338.

1 34-Milliyet, 2 Temmuz 1 98 1 .

1 35-Erbil Tuşalp, Eylül İmparatorluğu, s . 206.

1 36-Mustafa Sönmez, Türkiye Ekonomisinde Bunalım, s. 2 8 1 .

1 37-Türker Alkan, Yankı, 26 Nisan, 2 Mayıs 1 982.

1 3 8-Yalçın Doğan, Dar Sokakta Siyaset, s. 47 .

139-Aynı eser, s. 47 .

1 40-Aynı eser, s. 1 03- 1 04- 1 05 .

1 4 1 -Aynı eser, s . 1 27.

1 42-Aynı eser, s. 125.

1 43-Tank Sesiyle Uyanmak, s. 460: Hasan Cemal.

1 44-Yalçın Doğan, Dar Sokakta Siyaset, s. 1 3 1 .

1 45-Aynı eser, s . 289.

1 46-Aynı eser, s. 290.

1 47-Aynı eser, s. 2 1 L 1 48-Aynı eser, s. 2 1 3.

1 49-Aynı eser, s. 282-283.

1 50-Erbil Tuşalp, B in Tanık, s. 584.

1 5 1 -Hasan Cemal, Tank Sesiyle Uyanmak, s. 46 1 .

1 5 2-Erbil Tuşalp, Bin Tanık, s . 28 1 .

1 5 3-Yankı, sayı. 5 22, s. 8 .

154-Yeni Forum, 1 . sayı, 1 5 - 1 7 Mayıs 1988.

1 55-Yalçın Doğan, Dar Sokakta Siyaset, s. 43.

156-Aynı eser, s. 43-44.

1 5 7-Doç. Dr. Nurkut İ nan, Yasama Faaliyetleri Açısından 1 2 •

·

328

Eylül. Yapıt, 14 Ocak-Şubat 1 986.

1 58-Vatan, Millet, Pragmatizm, Süleyman Yalçın Röportajı, s.

100.

1 59-Türk Milliyetçiliği'nin Meseleleri, s. 201 -205.

1 60-Türk Milliyetçiliği'nin Meseleleri, s. 239.

1 6 1-Hürriyet, 23.9. 1 984.

1 62-Devlet, Ocak, Dergah, Tanıl Bora-Kemal Can, s. 1 35 - 1 36.

1 63-Erbil Tuşalp, Eylül İmparatorluğu, s. 329-332.

1 64-Vatan, Millet, Pragmatizm, s. 93.

1 65-Erbil Tuşalp, Eylül İmparatorluğu, s. 329-330-33 1 -332.

1 66-Vatan, Millet Pragmatizm, s. 98.

1 67-İslamiyet ve Siyaset, s. 85.

1 68-Ruşen Çakır, Ayet ve Slogan, s. 29 1 .

1 69-Dar Sokakta Siyaset, s. 385.

170-Eylül İmparatorluğu, s. 34 1 .

1 7 1 -Ayet ve Slogan, s. 1 00.

1 72-Muharrem Ergin, Türkiye'nin Bugünkü Meseleleri, s. 249252.

1 73-Binbaşı Ersever'in itirafları, Soner Yalçın, s.26 1 74-age, s. 26 1 75-Türkiye Gazetesi, 6 Şubat 1 992

1 76-Türkiye, l l Nisan 1 992

1 77-0rhan Tokatlı, Milliyet, 23.9. 1 993 1 78-Türk Yurdu, Nisan 1 992 1 79-Erbil Tuşalp, Bin Belge, s. 1 24 1 80-Melih Pekdemir, Sorgu, Dev-Yol ana Davası Tutanakları, 82/50, s.202-203 1 8 1 -Ali B aşpınar, Sorgu, Dev-Yol ana Davası Tutanakları, 82/50, s. 1 72 1 82-Sanayileşme Politikaları, DPT 1 98 1 , s.204 1 83-Cumhuriyet, 2 Kasım 1 985 1 84-Cumhuriyet, 30 Kasım 1 985 1 85-Pierre Pecan, Rüşvet, Altın Kitaplar, s.77 1 86-Savaş ve İnsan, Human Rights Watch Arms Project, Belge Yayınları 1 87-age, s.9

329

1 88-age, s.9 1 89-The Military Balance, 1 992- 1 993 1 90- Tanör, Bülent, İki Anayasa, s. 1 7 1 9 1 - Ecevit, Bülent, Ortanın Solu, s.2, İstanbul 1 996 1 92-Cumhuriyet, 1 4- 1 5 Temmuz 1 961 1 93-Türkiye Yıllığı, s.234-235, 1 962 1 94-Cumhuriyte, 5 Mayıs 1 96 1 1 95-TC Merkez Bankası Aylık Bülten, No: 1 ı 965 1 96-Türkiye Ticaret Odalar, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği, İktisadi Rapor, s. ı9, 1 965 1 97-Türkiye İktisat Gazetesi, 2 Şubat 196ı ı 98-Forum, ı Mart 1 96 1 1 99-Türkiye İktisat Gazetesi, 2 Mart 1 96 1 200-Türkiye İktisat Gazetesi, ı 6 Şubat 1 96 1 20 1 -Türikye İş Bankası, Raport annel 1 962, İstanbul, ı 963, s . 60 202-Cillov, Haluk, Türkiye Ekonomisi 203-Bugün. 1 6.5. 1 968, 1 4.4. 1 968 204-Cumhuriyet, 1 2- 1 3- 14- 1 5- 1 6 Mart § 1 965 205-Gürkan, Celil, 1 2 Mart' a 5 Kala, s. 1 23 206-Gürkan, Cilil, 1 2 Mart'a 5 Kala, s. 143 207-Aker, Dr. Ahmet, 12 Mart Dön_eminde Dışa Bağımlı Tekelleşme, s. 1 1 0 208-Cumhuriyet, ı Haziran 1 973 209-Cumhuriyet, ı2 Ağustos 1 973 2 1 0-Yankı, 25 Ekim 1 97 1 , s.35

2 1 1-Yeni Ortam, 1 O Nisan 1 973 2 1 2-Avcıoğlu; 1 0 Nisan 1 973

2 1 3-Cem, İsmail, 12 Mart, s.73 2 14-Avcıoğlu, D., Devrim ve Demokrasi, s.98 2 15-Avcıoğlu, D., Devrim ve Demokrasi, s. 1 02 2 1 6-Avcıoğlu, D., Devrim ve Demokrasi, s. 1 02 2 1 7-Diyanet İşleri Başkanlığı, Kuran-ı Kerim ve Türkçe Anlamı,

1 965, Maide Suresi

2 1 8-age, Enfal Suresi.

2 19-age, Bakara S uresi 220-age, Enam Suresi

·

330

221 -Seyyid; Mehmet, Usulü Fıkh, s. 1 12 222-Şeriati; Ali, İslam Ekonomisi, s. 1 1 O 223-age, s. 1 26 224-Bulaç; Ali, Çağdaş Kavramlar ve Düzenler, s.2 1 -22 225-Yücekök; A. Naci, Türkiye'de Din ve Siyaset, s. 109 226-Erbakan; N., İslam ve ilim, s.15-16 227-Yücekök; A. Naci, Türkiye'de Örgütlenmiş Dinin SosyoEkonomik Tabanı, s. 1 3 1- 1 32 228-age, s. 1 29 229-Karadeniz; Harun, Olay h Yıllar ve Gençlik, s. 1 5 1 230-Toprak Dergisi, Kültür Komünizmi, No: 5 1 , s.4 23 1 -Bugün Gazetesi, Hitler ' in Ruhundan İstimdat, 26 Eylül 1968, Nein Kamf, Bugün, 23 Eylül 1968 232-Sevilgen; Gündüz, MSP'de 4 yıl, s.232-233 233-Şaylan; Gencay, İslamiyet ve Siyaset, s.96 234-Aydınlık, 27 Şubat 1 994 235-Flash TV, 1 3 Nisan 1 994 236-Döndüren; Hamdi, Çağdaş Ekonomik Problemlere İslami Yaklaşımlar 237-Yeni Günaydın, 5 Mart 1 994 238-S. Parlar; Suat, Osm�nlı'dan Günümüze Gizli Devlet, s.288 ·

EJ

ffibteK

Göçebe dönemden günümüze dek sürüp gelen askerlik olgusu ve bu olgu temelinde ordu-toplum ilişkisi, siyasal yaşamı anlayabilmek ve değiştirebilmek için tarihsel sürekliliği içinde kavranmalıdır. Batıdaki toplumlardakinin tersine her zaman geleneksel rolünü sürdüren ordu ile kurumlar a,rasmda militarist bir belirleyicilik b/ uştur. Bu IJelirleyiciliğin politik yaşamdaki rolü ' kitap� ayrıntılarıyla ele alınmaktadır.

Dev bir sanayi haline gelen askeri sanayi kompleksi bu ilişkilerde kilit önem taşımaktadır.

Ordu Yardımlaşma Kurumu'nun {OYAK) yapısını incelenmesi bu nedenle kitapta ayrı bir bölüm olarak yer almıştır. Bulunduğumuz dönemde• Türkiye büyük sermayesi, dünya sermayesinin globalleşme süreciyle bütünleşmede yaşadığı sıkıntılara çözüm olarak ve Türkiye'nin öngörülen bölgesel askeri politik misyonuna koşut bir şekilde asker sanayi kompleksini üretmektedir. Kitap b.u süreci bir tez olarak olgunlaştırmaktadır.