Uitgave van Scala, expertisecentrum voor emancipatie en participatie
010 fabulous women interviews analyse en aanbevelingen column
08 10 12 14 16
Inhoud 02 Voorwoord Analyse en aanbevelingen 06 Diep in de woestijn Gloria Wekker, hoogleraar Gender & Ethnicity
08 Charissa Kerk 10 Cecilia Adriaanse 12 Anita Chedi 14 Marysol 16 Olympia Latupeirissa
18
18 Salma 20 Guillitta Anthony
20
22 Raiza 24 Dita
22
26 Helen Mijnals
28 Over Scala
24 26
Colofon
Voorwoord De uitgave 010 fabulous women is onderdeel van het project ‘Lesbische en biseksuele zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen (zmv) prominent voor het voetlicht’. Scala, expertisecentrum voor emancipatie en participatie, constateert een aantal kennishiaten op het gebied van gezondheid, lifestyle, en identiteit als het gaat om deze zmv-vrouwen. Redenen hiervoor zijn: enerzijds is er nauwelijks onderzoek gedaan naar deze doelgroep, anderzijds blijkt de doelgroep moeilijk te vinden. Het doel van het project is het op de agenda krijgen van deze specifieke kennishiaten. In tien portretten laat Scala een verscheidenheid aan jongere en oudere lesbische en biseksuele zwarte migranten- en vluchtelingenvrouwen in Rotterdam zien. Aan de hand van deze portretten is een aantal aanbevelingen voor de gemeente Rotterdam geformuleerd. Het project is ontwikkeld in samenwerking met journalist Miriam van Coblijn, Stichting Rotterdam Verkeert en Stichting Eenheid is Kracht en uitgevoerd in opdracht van de dienst JOS Rotterdam. Al deze organisaties willen een bijdrage leveren aan een positieve beeldvorming van lesbische en biseksuele zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen.
2
Analyse en aanbevelingen Teana Boston-Mammah en Miriam van Coblijn Aanleiding Een onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau In de jaren tachtig van de vorige eeuw begonnen
(SCP) ‘Steeds gewoner, nooit gewoon’ over de
Surinaamse, Antilliaanse, Molukse en Indonesische
sociale acceptatie van homoseksualiteit in Nederland,
lesbiennes, mede onder invloed van zwart lesbisch
gepubliceerd in juni 2010, spreekt over diverse
gedachtegoed uit de Verenigde Staten, met het opzetten
settings op het gebied van bewustwording en coming-
van eigen organisaties en activiteiten. De boeken
out. Tegenover familie en vrienden zijn homoseksuele
van onder andere de Surinaams-Nederlandse auteur
jongeren veel vaker open dan op het werk en in de sport.
Astrid Roemer en het ontstaan van de actiegroep Sister
Daarnaast concluderen de onderzoekers van het SCP dat
Outsider zijn daar het bewijs van. Dit zorgde voor een
homoseksualiteit bij Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en
verhoogd bewustzijn van culturele en politieke verschillen
Chinese Nederlanders ‘veelal nog zeer problematisch is’.
1
met de witte lesbische beweging en van onvrede met het racisme daarbinnen. In de ogen van veel zwarte en migrantenlesbiennes was de ongeproblematiseerde normativiteit van de witte
Uit de consultrondes bleek dat politieke seksuele identiteit geen item meer is voor de jonge lesbische en biseksuele zmv-vrouwen van nu.
lesbische positie onhoudbaar. Ze hekelden het gebrek aan bewustzijn ten aanzien van de eigen, dominante
Uit de consultrondes bleek dat politieke seksuele
etnische positie en de ‘onverdiende voordelen’ die dit
identiteit geen item meer is voor de jonge lesbische
met zich meebracht. Ook het verplichte scenario om
en biseksuele zmv-vrouwen van nu. Tevens werd
uit de kast te komen en het ‘voorschrift’ om sociaal,
geconstateerd dat de lesbische zmw-vrouwen in het
politiek en erotisch gescheiden van mannen te opereren,
uitgaanscircuit wél zichtbaar aanwezig zijn. Scala vond
week af van de wijze waarop deze groep vrouwen zélf
het van belang om na te gaan welke groepen vrouwen
wilden vormgeven aan hun verlangen om met vrouwen te
wel en geen moeite hebben met het uitkomen voor
verkeren.
hun seksuele voorkeur en of dit met de cultuur heeft te maken.
Scala vraagt zich af hoe het met deze zmv-vrouwen is vergaan na het inslaan van hun eigen weg. Waar zijn
De antwoorden op deze vragen zijn verkregen door
deze vrouwen nu? Waarom zijn zij onzichtbaar? Kunnen
middel van deskresearch (literatuur en internet),
wij constateren dat deze beweging is opgehouden te
deelname aan discussiebijeenkomsten en interviews
bestaan? Is de emancipatie van deze vrouwen voltooid?
met deze vrouwen zelf. Uit de interviews bleek dat
In een gesprek met journalist Miriam van Coblijn kwam
lesbische en biseksuele zmv-vrouwen er wel zijn – juist
de onzichtbaarheid van lesbische en biseksuele zmv-
deze vrouwen zijn vaak actieve, betrokken participanten
vrouwen ter sprake. Miriam wist te vertellen dat er in
– alleen niet onder de noemer lesbienne. Dit wordt
Amsterdam een café is waar deze doelgroep regelmatig
bevestigd in de verkenning van Gloria Wekker, hoogleraar
bij elkaar komt en vroeg zich af of er in Rotterdam ook
Gender & Ethnicity en journalist Marriette Hermans ten
een dergelijke ontmoetingsplek te vinden is. Hierop
behoeve van het hoofdstuk zmv-vrouwen in de eerste
startte Scala een consultronde bij diverse organisaties
Lesbo-encyclopedie2. Ook zij hoorden geluiden als: ‘Je
in Rotterdam, wat resulteerde in een samenwerking met
hoeft niet wit te zijn om lesbisch te zijn’, ‘Je hoeft je niet
Rotterdam Verkeert en Eenheid is Kracht. In diverse
“lesbisch” te noemen om van vrouwen te houden’ en
consultrondes werd bevestigd dat deze vrouwen
‘Van de damesliefde kun je ook genieten als je je ouders
onzichtbaar lijken te zijn omdat zij niet naar buiten treden
niets vertelt’.
met hun lesbische identiteit.
Aan de andere kant blijft de vraag of de onzichtbaarheid
3
van deze doelgroep te maken heeft met de individuele
uitgaan van onveranderlijke seksuele identiteiten.
keuzes van de vrouwen of toch met het ontbreken van
Volgens Steenbakker is het daarom heel waardevol dat
sociale acceptatie. Uit een andere bron is namelijk
er steeds meer gespecialiseerde (zelfhulp-) organisaties
gebleken dat Antilliaanse, Marokkaanse en vooral
in het leven worden geroepen, zoals Malaica, Secret
Turkse Nederlanders vaker afwijzend reageren op de
Garden, Black and White Baby, Habibi Ana en Strange
opvatting dat homoseksuele mannen en vrouwen hun
fruit. Er bestaat veel meer diversiteit in constructies van
leven moeten kunnen leiden zoals zij dat willen. Dit kan
seksuele identiteit dan alleen de westerse indeling in
verklaard worden uit het feit dat binnen deze culturen
hetero-, bi- en homoseksueel, aldus Steenbakker. Het
het huwelijk en gezinsvorming zeer belangrijke pijlers
bekendste voorbeeld is Mati-werk. Mati’s zijn Afro-
zijn. Anderzijds hebben Nederlanders niet zozeer moeite
Surinaamse vrouwen die gelijktijdig relaties hebben met
met homoseksualiteit, maar meer met de uitingen ervan
mannen en vrouwen. Daarbij gaan ze niet uit van een
die afwijken van wat als typisch mannelijk of vrouwelijk
onveranderlijke lesbische identiteit. Dit komt gedeeltelijk
gedrag wordt beschouwd, zoals mannen die zich
overeen met andere West-Afrikaanse seksuele culturen,
‘nichterig’ gedragen.
zoals de Ghanese Supi. Ook een term als ‘two spirited
3
Het motto ‘gewoon homo zijn’ is nog geen gemeengoed.
people’ is een constructie van seksuele identiteit die niet makkelijk in te passen is in de Westerse indelingen. De uitdrukking ‘two spirited people’ wordt in de Indianencultuur van Noord-Amerika gebruikt voor vrouwen die als
Volgens het SCP is de homotolerantie dan wel verbeterd
spiritueel genezer een ‘mannelijke rol’ op zich nemen en
in Nederland, maar meldingen van discriminatie en
samenwonen met een vrouw.
4
uitingen van homohaat blijven ook in de stad en regio Rotterdam aanhouden. De kabinetsdoelstelling om
Kortom, waar de autochtone lesbiennes steeds meer
de sociale acceptatie van homoseksuelen onder de
als groep naar buiten zijn gekomen, geldt dat niet voor
bevolking te verbeteren, is weliswaar gehaald, maar het
allochtone lesbiennes. Voeren zij hun eigen strijd? Willen
motto ‘gewoon homo zijn’ is nog geen gemeengoed.
of hoeven zij niet te strijden voor het opkomen voor hun seksuele voorkeur? Welke specifieke behoeftes hebben
In haar column (zie pagina 6) noemt Gloria Wekker
allochtone lesbische en biseksuele vrouwen op het
de opmars van de gedachte dat alles voorspoedig
gebied van sociale acceptatie?
verliep met de homo- en lesbische emancipatie totdat moslims op het toneel verschenen, waarna het fluks
Er zijn geen eenduidige antwoorden te vinden op
bergafwaarts ging. Een dergelijke voorstelling van zaken
deze vragen. Met de verhalen in 010 fabulous women
kan, aldus Wekker, alleen bestaan binnen een eenzijdige
wil Scala dan ook de diversiteit van de doelgroep
en eurocentrische vorm van ‘wij/zij’-denken, waarbij al
laten zien en hoe deze vrouwen aankijken tegen hun
het progressieve aan ‘ons’ toegekend wordt, terwijl het
seksuele en maatschappelijke identiteit. De vrouwen
negatieve aan ‘hen’ wordt toegeschreven.
die in deze publicatie aan het woord komen, tonen hun eigen identiteit, maar relateren dat niet aan een
Niet iedere vrouw die seksuele gevoelens heeft voor vrouwen noemt zichzelf lesbisch
maatschappelijk beeld. Zij laten een mooi beeld van zichzelf zien, bevlogen, reflecterend, een weg vindend tussen vooroordelen en hun eigen wensen. Hiermee laten zij zien dat zij ‘de hokjesgeest voorbij’ zijn en daarmee vinden wij ze fabulous women.
Ook Sunita Steenbakker die bij Aletta5 onderzoek doet naar seksueel gedrag en seksuele identiteitsvorming(en) bij minderheidsgroepen, onderschrijft dat niet iedere
Aanbevelingen
vrouw die seksuele gevoelens heeft voor vrouwen zichzelf lesbisch noemt. Dat heeft echter gevolgen voor
Beeldvorming
de aansluiting die deze vrouwen voelen met organisaties
Lesbische en biseksuele zwarte en migrantenvrouwen
en instellingen zoals het COC en de GGZ , die vaak
ergeren zich aan de beeldvorming die er heerst. Ze
6
4
7
worden vaak niet als volwaardig gezien in hun relaties,
De rol van ouders
maar meer als seksuele symbolen: als twee vrouwen die
Hoewel in de literatuur amper aandacht wordt gegeven
seks hebben. Maar zij doen ook hun boodschappen en
aan de rol van moeders in de acceptatie van de
maken het fornuis schoon. Posters, filmpjes, radiospots
lesbische geaardheid van meisjes, wordt de rol van
en interviews in diverse media kunnen bijdragen aan
moeders in interviews meerdere malen genoemd als een
het neerzetten van een ander beeld: dat van bijzondere
belangrijke factor. In de hulpverlening en het onderwijs
gewone vrouwen.
moet daar rekening mee gehouden worden. Het gebrek aan ondersteuning of hulp aan allochtone ouders met
Voorlichting
homoseksuele kinderen, is meerdere malen genoemd
Het geven van voorlichting moet homonegatief gedrag
door de geïnterviewden. Specifieke programma’s of
tegengaan. Dit kan de sociale acceptatie en emancipatie
methodes gericht op ouders bestaan nog niet. Maar
van lesbische en biseksuele zmv-vrouwen bevorderen.
ook een methodiek waarin de kring om de doelgroep
De homotolerantie is dan wel verbeterd in Nederland,
heen begeleid wordt in het coming-outproces, is niet
maar meldingen van discriminatie en uitingen van
voorhanden. Methodiekontwikkeling met aandacht voor
homohaat blijven ook in de stad en regio Rotterdam
de samenhang van het hulpverlenersaanbod sluit hier
aanhouden. Verbaal geweld is iets dat bijna elke
goed bij aan.
lesbienne kent. Vragen als ‘mag ik meedoen?’, ‘zin in een trio?’, of opmerkingen als ‘je hebt nog geen echte man
Onderzoek
gehad’ zijn meestal geen aanleiding voor lesbiennes om
Onderzoek onder de doelgroep is noodzakelijk om na
aangifte te doen.
te gaan hoe volgens hun ervaring de acceptatie van homoseksualiteit zich in de samenleving ontwikkelt.
Locatie
Welke belemmeringen gelden nog steeds en welke
Belangrijk bij de hulpverlening aan allochtone lesbiennes
groepen hebben met name veel last van een negatieve
is ook de locatie. Bijeenkomsten die suggereren dat
houding ten aanzien van homoseksualiteit.
ze specifiek op lesbische vrouwen zijn gericht en op die manier openlijk worden aangekondigd, worden
Noten
genegeerd door allochtone lesbiennes: het risico om
1. De roman Over de gekte van een vrouw (1982), De dichtbundel En wat
als lesbienne gedefinieerd te worden is te groot. Een
dan nog (1985), Het proza-drieluik De achtentwintigste dag (1988).
indirecte benadering heeft daarentegen een grotere kans
2. Hemker, M en Huijsmans. L Lesbo-encyclopedie, Uitgever Ambo/
van slagen.
Anthos 2009 3 Keuzenkamp et al., 2006
‘Uit de kast’ in een collectieve culturele context
4 Steeds gewoner, nooit gewoon, 2010
Het coming-outproces impliceert dat iemand in staat
5 Instituut voor vrouwengeschiedenis (voorheen het IIAV) te Amsterdam
moet zijn om haar eigen leven te leiden. Het stelt het
6 COC, de Nederlandse vereniging tot integratie van homoseksualiteit
individu centraal en houdt daardoor weinig rekening
7 Geestelijke Gezondheidszorg.
met de collectieve culturele context waarmee allochtone homoseksuelen te maken hebben. Allochtone lesbiennes beschouwen homoseksualiteit niet altijd als behorend tot hun eigen identiteit. De angst om er niet bij te horen, familieverbanden te verliezen en niet aan de gewenste sociale normen en waarden te voldoen, zorgt vaak voor problemen bij allochtone homoseksuelen. Het is maar de vraag of het uiten van gevoelens ook zal leiden tot acceptatie. Meer onderzoek, bijvoorbeeld naar effectieve methoden om allochtone lesbiennes te ondersteunen bij hun emancipatie, is bijzonder wenselijk.
Websites www.rotterdamverkeert.nl www.cocrotterdam.nl www.femfusion.nl www.stichtingondersteboven.nl www.lesbisch.nl www.malaica.nl www.liplessmagazine.com www.scp.nl www.tijdschriftlover.nl www.schorer.nl
5
Diep in de woestijn Gloria Wekker Moet dat nou nog steeds: aandacht vragen voor lesbische en biseksuele vrouwen uit kringen van etnische minderheden? Zijn deze verhalen, bijeengebracht door Scala Rotterdam, niet enigszins of zelfs dik achterhaald? Is de emancipatiestrijd van lesbische en biseksuele zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen nou nog steeds niet voltooid?
Ik ben bang dat veel mensen, ook lesbische en
Waar verschillende etnische groepen samenleven, al
biseksuele vrouwen, er zo over denken. De eerste
dan niet op vrijwillige basis, krijgt seksualiteit vaak een
beweging van zwarte lesbische vrouwen in Nederland,
obsessieve betekenis, en het is vooral de seksualiteit
Sister Outsider in Amsterdam, manifesteerde zich in
van vrouwen die een speciale plaats inneemt. Debatten
het begin van de jaren ‘80. Sinds die tijd zijn allerlei
over de multiculturele samenleving zijn vaak dialogen
verworvenheden onderdeel van het dagelijks leven
tussen mannen over onderwerpen die met vrouwen en
van veel biseksuele en lesbische vrouwen geworden,
hun seksualiteit te maken hebben: clitoridectomie, de
ook – zij het in aanzienlijk mindere mate, vermoed
burka en de hoofddoek, polygamie etcetera. Lesbische
ik – van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen:
vrouwen zijn niet vaak het onderwerp van debat, omdat
het homohuwelijk, kinderen krijgen via technologische
ze niet goed passen in het gedachtengoed van veel
hulpmiddelen, de adoptie van de kinderen door de
culturen, waaronder de Nederlandse. Aan vrouwen
geliefde van de biologische moeder, een woning
wordt immers nog steeds niet het vermogen tot
in een Vinex wijk en een Volvo voor de deur,
seksueel verlangen toegeschreven: om het maar eens
en in het weekend heerlijk alle remmen los op
plat te zeggen, één vrouw is niks en twee vrouwen bij
vrouwendansfeesten, waar het volslagen achterhaald
elkaar is twee keer niks. Maar toch onttrekken ook zij
is om je als lesbo te identificeren, maar het sexy is om
zich niet aan de effecten van het onder curatele willen
bi of trans te zijn. En wat is het probleem daar eigenlijk
plaatsen van vrouwelijke seksualiteit in het algemeen.
mee?
Intersecties van gender, ‘ras’/etniciteit, religie en seksualiteit manifesteren zich op verschillende
Het probleem is dat vooral individualisme, consumptief
manieren in de huidige Nederlandse samenleving.
vermogen en een rechten- in plaats van een
Enkele van de patronen die we kunnen zien, zijn de
solidariteitsdiscours hoogtij zijn gaan vieren, waardoor
volgende.
er weinig aandacht is voor de structurele verschillen tussen biseksuele en lesbische vrouwen, die vooral
Het dominante verhaal van dit moment is dat met de
met klasse en ‘ras’/ etniciteit samenhangen. Wie de
homo- en lesbische emancipatie alles in orde was,
verhalen in deze bundel leest, zal ook tot de conclusie
tot islamieten op het toneel verschenen. Daarna is
komen dat die speciale aandacht inderdaad nog steeds
alles bergafwaarts gegaan. Zij hebben een breuk
nodig is. Het is duidelijk dat we het beloofde land nog
veroorzaakt in de triomfmars van de Vooruitgang. Deze
niet bereikt hebben – we lopen nog steeds diep in de
voorstelling van zaken bewerkstelligt twee dingen.
woestijn.
Ten eerste wordt er een eurocentrisch en homogeen
6
‘wij-zij’-schema in stelling gebracht, waarbij alles
Net als in de dominante Nederlandse samenleving,
wat progressief is aan ons wordt toegeschreven,
bestaat er in kringen van migranten de tendens om
terwijl alles wat negatief is bij de ander wordt
de situaties en problemen van vrouwen ondergeschikt
neergelegd. Acceptatie van egalitaire genderrelaties
te maken aan die van mannen. Gemeten aan geld,
en homoseksuele relaties zijn – hoezeer het daar ook
aandacht en kennis, blijven biseksuele en lesbische
nog aan mankeert in de dominante samenleving –
vrouwen ver achter bij homomannen, en al helemaal
de lakmoesproef geworden voor het behoren tot de
als het zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen
moderniteit, voor het kunnen horen bij ‘ons’. Degenen
betreft. Voor de biseksuelen, transseksuelen,
die dat niet kunnen onderschrijven, behoren bij ‘hen’,
lesbiennes en queers in deze laatste groepen is er
bij de achterlijke barbaren, bij degenen die zijn blijven
ook een schreeuwend gebrek aan statistische en
steken in de religieuze traditionaliteit. Ten tweede
andere onderzoeksgegevens. Vaak worden ze niet
wordt het ‘homonationalisme’ aan het oog onttrokken,
als vanzelfsprekend meegenomen in ‘algemene’
waarmee Jasbir Puar (Puar 2007)1 de tendens aanduidt
onderzoeken, omdat ze gewoon vergeten worden
dat witte homomannen, maar ook witte lesbo´s, in ruil
of omdat men ‘ze niet kan vinden’. Een gedegen
voor acceptatie door de samenleving zijn meegegaan
homo- en lesbo-emancipatiebeleid vraagt in de
in de verwerping van de islamitische homoseksueel.
eerste plaats om meer fundamenteel onderzoek naar
Lesbisch zijn moet dan een bepaalde vorm aannemen,
de verschillende seksuele culturen die in Nederland
namelijk de dominante westerse vorm. Wie daar
bestaan. Onderzoek moet niet alleen ingegeven
niet aan meedoet, is geen echte lesbo en wordt op
worden door de – terechte – noodzaak om HIV/AIDS
een negatieve manier bekeken: zo iemand leidt een
te bestrijden, maar het beleid moet gebaseerd zijn
‘dubbelleven’, is geniepig, is nog niet uit de kast
op een integraal begrip van de culturele werelden, de
gekomen of heeft nog een lange weg te gaan. Lesbisch
categorieën en beelden waarvan verschillende groepen
zijn vertegenwoordigt de (areligieuze) moderniteit, het
zich in het seksuele domein bedienen.
toppunt van beschaving. De impliciete veronderstelling is vaak dat als men maar lang genoeg in Nederland is,
Gloria Wekker, hoogleraar Gender & Ethnicity
men vanzelf wel lesbisch zal worden.
Leerstoelgroep Gender Studies Faculteit Geesteswetenschappen Universiteit Utrecht
1 Jasbir Puar, Terrorist Assemblages. Homonationalism in queer times, Duke University Press, Durham (NC) USA, 2007
7
So what als je lesbisch bent Charissa Kerk Hoe sta je in het leven en ben je goed bezig? Gun jezelf de kans om erachter te komen hoe je in elkaar zit en plak niet te snel een etiket op jouw seksuele geaardheid. Het is niet zo dat je opeens van een andere planeet komt. Natuurlijk kan de ontdekking dat je lesbisch of biseksueel bent confronterend zijn. En daarna uit de kast komen voor je ouders, familie of vrienden, is nog lastiger.
Het is voor mij irrelevant wat iemands
laten liggen vanwege mijn seksuele
geaardheid is. So what als je lesbisch
geaardheid, terwijl ze mij als mens
bent en op vrouwen valt. Ik stop
niet eens kennen.
geen energie meer in het ontkennen
Officieel beleefde ik mijn coming-
of me anders voordoen dan ik ben,
out voor mijn familie toen ik 19
en daardoor heb ik wel het gevoel
jaar was. Vrienden en bekenden –
dat ik eindelijk mezelf kan zijn: een
onder wie een aantal flirts – kregen
jonge lesbienne van Surinaamse
het al te horen toen ik 16 jaar
komaf. Persoonlijk ondervind
was. Ik ben gezegend met fijne
ik geen last van een homofoob
ouders en een lieve zus. Ik voel me
klimaat, al hangt het wel samen met
volkomen geaccepteerd, wat mij
omgevingsfactoren. Daarom ervaar ik
ook psychisch heeft gesterkt. Een
het klimaat in Nederland als redelijk
minderwaardigheidcomplex heb ik
positief. Het komt wel eens voor dat
niet. Mijn familie geeft mij het gevoel
ik vreemd word aangekeken of dat ik
dat ik een prachtig en uniek mens
opmerkingen van mensen op straat
ben.
krijg. Op vreemde blikken en rare opmerkingen van onbekenden zit ik
De eerste reactie van mijn moeder
niet bepaald te wachten.
was best grappig. Ik durfde het niet te vertellen, maar op de een of andere
Ik verzoen me met de gedachte dat ik
manier trok ze het uit me omdat ze
als lesbisch meisje in Nederland vrij
het al doorhad. Ze vroeg of ik meer
kan zoenen, hand in hand kan lopen
van ‘poenie’ (vagina) of ‘tollie’ (penis)
en kan uitschreeuwen dat ik lesbisch
hield. Wat voelde ik me verlegen!
ben. In Jamaica zou ik bijvoorbeeld
Tegelijkertijd was het een opluchting
persona non grata zijn! Iedereen mag
omdat ze het zo grappig formuleerde!
zijn of haar mening hebben. Al vind ik
Ze zei: ‘Als jij gelukkiger bent met
het wel jammer als mensen mij links
een vrouw – no worries!’ Vervolgens
8
bracht ze de boodschap over aan
Dat komt omdat het niet in de
In oktober organiseerde ik voor de
mijn vader en zus. Voor mij betekende
beeldvorming van iedereen past. Vaak
tweede keer samen met mijn neef
dat een zorg minder. Mijn vader vroeg
is een negatieve reactie niet eens
Lorenzo en vriend Theo het feest
wel aan mij of ik negatieve ervaringen
kwaadaardig, maar komt die voort
XXY in Pakhuis 15 in Rotterdam.
met een jongen had opgedaan en zei
uit onwetendheid en vooroordelen.
XX staat voor vrouwelijke en XY
dat niet alle mannen hetzelfde zijn. Dit
Mensen staan er niet bij stil dat
voor mannelijke chromosomen.
was best grappig, omdat hij zelf een
ook twee vrouwen een kind kunnen
We hebben dat samengebracht
heel goede vader en echtgenoot is.
krijgen. Ik hoop dat ze inzien dat wij
omdat we een open-minded feest
net zo normaal en afwijkend zijn als
wilden organiseren. Voor mannen en
Uit de kast komen is moeilijk, omdat
andere mensen die op deze aardbol
vrouwen, maar het staat ook voor
je bang bent voor negatieve reacties
rondlopen. Niemand is perfect!
lesbische, homo- en heteroliefde.
en handelingen. Al heb je nog zulke
Ik beschouw mezelf niet als
lieve ouders‌ Ik leef gewoon mijn
Over vijf jaar hoop ik te wonen en
ambassadeur, maar wel als voorbeeld
leven. Ik heb ook een kinderwens,
werken in Suriname, waar ik iets wil
voor anderen die moeite hebben met
maar dat zie ik wel als ik ergens in
betekenen voor de jonge talenten.
acceptatie van hun seksualiteit.
de 30 ben. Homoseksuele ouders
Op dit moment ben ik bezig om mijn
die kinderen opvoeden, zorgen ook
evenementenbureau op de kaart
tegenwoordig nog voor commotie.
te zetten. Dit verloopt best aardig.
9
Ja, ik maak een verschil Cecilia Adriaanse Mijn ouders hebben mij geleerd dat het niet uitmaakt waar je vandaan komt of wat je geaardheid is. Het gaat erom wie je bent, wat je doet en wat je als persoon te bieden hebt. Door mijn collega’s, mijn vrienden en familie word ik geaccepteerd zoals ik ben. Maar als ik met mijn vriendin door de stad loop, zie ik veel mensen kijken en krijg ik soms opmerkingen naar mijn hoofd geslingerd. Dat vind ik vervelend – van een stad als Rotterdam had ik meer sociale acceptatie verwacht. Homoseksualiteit is nog altijd een heet
tijd over te liegen. Mijn moeder zei
Binnen mijn werkkring in Rotterdamse
hangijzer in onze maatschappij. Vooral
dat ze al jarenlang wist dat ik lesbisch
achterstandswijken ben ik wel
jonge homoseksuelen worstelen er in
was en dat ze reikhalzend naar mijn
voorzichtig, maar ik weiger mezelf te
stilte mee. Het komt denk ik doordat
coming-out had uitgekeken. Daarna
verloochenen. Mensen hebben recht
we in een multiculturele maatschappij
kon ik de hele wereld aan! Een aantal
op hun eigen mening, maar ik heb het
leven met
recht om trots op
diverse religieuze
mezelf te zijn. Ook
en culturele
al is het zo dat ik
opvattingen. Ik
als lesbische vrouw
ben geboren in
meer moeite moet
Colombia en
doen om bepaalde
geadopteerd
dingen te bereiken.
door
Op het werk word
Nederlandse
ik bijvoorbeeld
ouders die me
niet altijd serieus
een warm nest
genomen en heb
gaven waarin ik
ik het gevoel dat ik
kon opgroeien.
mezelf continu moet
Toen ik 20 was
bewijzen. Als een
– alweer zes jaar
Marokkaanse vader
geleden – ben
ontdekt dat zijn kind
ik uit de kast
een lesbische bazin
gekomen. Ik
heeft, krabt hij zich
schreef het in
toch even achter
een brief aan mijn ouders, omdat ik
strenggelovige familieleden heeft
de oren. Tegelijkertijd fungeer ik als
te schijterig was om het te vertellen.
wel wat moeite met mij. Maar ze
levend affiche tegen het stereotype
In die tijd had ik al vriendinnetjes en
accepteren mij wel en dat vind ik
beeld dat veel mensen van lesbiennes
ik had er genoeg van om er de hele
mooi.
hebben. De nadruk ligt wel op mijn
10
geaardheid: ‘O ja, ze is lesbisch’, of
is, maar omdat ik het belangrijk
en hulp nodig hebben. Over het
‘Zij is toch die lesbische drummer?’.
vind dat iedereen zichzelf mag zijn.
algemeen word ik met rust gelaten
En dat irriteert me soms. Het zou
Verder streef ik naar mijn muzikale
omdat ik ‘cool’ overkom. Nogmaals,
fijn zijn om minder vaak een etiket
mijn focus is niet gericht op seksuele
opgeplakt te krijgen.
geaardheid. Wie je bent en wat je de wereld te bieden hebt, vind ik
De rol van ‘undercover ambassadeur’
veel interessanter. Dit draag ik uit
is mij wel op het lijf geschreven.
en daarop ontvang ik feedback. Wel
Ik besef dat mijn werk, de muziek
krijg ik te pas en onpas opmerkingen
die ik maak en waar ik voor sta,
over mijn dresscode. Ik word vaak als
een positieve invloed heeft op mijn
jongen aangesproken omdat ik veel
omgeving. Ik werk als projectleider
petten draag. Een poosje geleden
bij een welzijnsinstelling in het
liep ik met mijn toenmalige vriendin
centrum van Rotterdam en heb
in de stad en maakten een paar
continu te maken met een wirwar aan
mannen vervelende opmerkingen.
cultuurverschillen. En passant vertel
Het is over het algemeen zo dat je als
ik aan jongeren wie ik ben, wat ik doe,
lesbische vrouw in deze maatschappij
wat ik heb meegemaakt en wat mij
meer moeite moet doen om serieus
bezighoudt. Binnen het werk gelden
genomen te worden en dat je er in
mijn normen en waarden: respect voor
sommige situaties niet voor uit kunt
elkaar en iedereen is gelijk.
komen. Dat vind ik wel klote! Het is juist zo belangrijk om te kunnen zijn
Dit draag ik uit en ik merk dat mijn
wie je bent – tenslotte is ieder mens
jongens dit overnemen en verder
doorbraak bij het grote publiek. Mijn
uitdragen. Ja, ik maak een verschil
ambitie is ook om projecten op te
en daar ben ik trots op. En dit doe
zetten in het buitenland, op plekken
ik niet omdat het mijn levensmissie
waar kinderen het moeilijk hebben
uniek.
11
Het voelt goed om mezelf te mogen zijn! Anita Chedi Tien jaar geleden kwam ik met mijn familie naar Nederland nadat ik mijn ouders had verteld dat ik lesbisch ben. Een normaal leven in Suriname zou voor mij onmogelijk zijn geweest, omdat op homoseksualiteit in mijn geboorteland nog een levensgroot taboe rust. Mijn lesbische geaardheid zorgde dan ook voor veel opschudding in ons Hindoestaanse gezin.
Al toen ik vier jaar was wist ik dat ik
besmettelijks onder de leden had!
wilde uitleggen wat homoseksualiteit
anders was. Hoe ‘anders’, dat wist
Mijn moeder had er heel veel moeite
betekent. Dankzij haar nam mijn
ik niet. Dit anders zijn zorgde ervoor
mee en heeft twee maanden lang
vader mijn problematiek serieus
dat ik leefde met angst, ik wilde niet
gehuild. Prompt kreeg ik een homo-
en zorgde hij ervoor dat wij naar
uitgehuwelijkt worden, en ook niet
healing van haar cadeau. Mijn zusje
Nederland vertrokken. Mijn broertje
trouwen met
wist helemaal
iemand die mij
niet wat
nooit echt zou
homoseksualiteit
leren kennen
was, totdat hij mijn
en of zou
eerste vriendin in
weten wie ik in
Nederland leerde
werkelijkheid
kennen.
was. Toen ik 17
Anno 2011 kan
jaar was, werd ik
ik beamen dat
me bewust van
het goed voelt
mijn gevoelens
om mezelf te
voor andere
mogen zijn! Ik
vrouwen – mede
ben volkomen
dankzij mijn
geaccepteerd
homoseksuele
thuis. Jammer
buurman die
genoeg kan
mijn geaardheid
niet iedereen dit
al eerder
zeggen. Al heeft
herkende en
een deel van
verklapte.
de familie – die
Sindsdien werd ik ineens anders
reageerde positief op mijn coming-
ook hier in Nederland woont – er
bekeken en bij buurtkinderen
out. Aan de vrouwelijke baas van
blijkbaar nog veel moeite mee om
vandaan gehouden. Alsof ik iets
mijn vader vroeg ik of zij aan hem
mij te accepteren zoals ik ben. In
12
mijn vriendinnenclubje zitten nog
weer in Den Haag ben komen wonen.
geven. In de hoop daarna iets te
steeds mensen die niet openlijk
Ik word er niet goed van!
kunnen betekenen voor homo’s in
zichzelf durven zijn. En dat in ‘tolerant
Nederland en straks wellicht ook voor
Nederland’! Er heerst nog veel angst
Nu ben ik voorvechtster van
homo’s in Suriname. Afgelopen lente
en weerstand over dit onderwerp –
homorechten in Nederland én
organiseerde ik de eerste Surinaamse
laat staan dat je ontdekt dat je zelf
Suriname. Ik ben weggegaan uit
Open-minded bijeenkomst over
homo of lesbisch bent. Het blijft lastig
Suriname en ging naar Nederland,
homoseksualiteit. Dit zorgde voor
voor betrokkenen om uit de kast te
waarna ik tien jaar lang geen contact
een enorme opschudding in mijn
komen. Dit ervaar ik in mijn nabije
meer had met mijn thuisland. Ik
geboorteland.
omgeving zowat elke dag, sinds ik
moest het eerst zelf een plekje
13
Je moet jezelf bevrijden Marysol Op de Antillen had niemand in mijn omgeving problemen met homoseksualiteit, als je er maar niet mee te koop loopt. Het lijkt alsof Nederland toleranter is, maar dat kan verkeren. Bijvoorbeeld op het platteland, of in Surinaamse, Antilliaanse, Turkse of Marokkaanse kringen, waar homoseksualiteit vaak nog een taboe is waardoor ouders je kunnen verstoten als je het vertelt. Ik vind het belangrijk dat de homofobie doorbroken wordt. Mijn ouders hebben geaccepteerd dat
van andere culturen die er nog niet
vrouw tegenkomt. Vlinders. Maar
ik een relatie met een vrouw heb. Om
voor open staan, om welke reden dan
tegelijkertijd verwarring: hoe moet
je leven vorm te geven moet je jezelf
ook.
het met je relatie verder? Het kan
bevrijden. Dat heb ik gedaan. Voor
heel verwarrend zijn als je op een
mijzelf voelt het klimaat nu niet anders
Ik kwam in 1973 in Nederland uit de
vrouw valt terwijl je een gesmeerd
dan tien jaar geleden. Ik denk wel dat
kast – hier heb ik ook mijn eerste
heteroleven leidt. Je man weet
het tegenwoordig moeilijker is voor
vriendin ontmoet. Er werd toen niet
misschien niet eens dat je vroeger
jongeren om uit de kast te komen.
echt over gepraat in de familie.
wel eens op een meisje verliefd bent
Als gevolg van verharding van onze
Daarvoor woonde ik nog op Curaçao.
geweest. En je hebt misschien het
samenleving en door aanwezigheid
Het kwartje valt als je een leuke
gevoel dat je de enige bent die dit overkomt. Ik kende wel homo`s in de buurt, maar daar werd thuis in mijn omgeving gewoon over gedaan. Mijn oma sprak altijd over koetjes en kalfjes met hen als ze langsliepen. Met vrouwelijke relaties an sich was ik op Curaçao onbekend. Een jaar later woonde ik in Nederland, en toen werd het voor mij alleen maar makkelijker, omdat ik hier andere mensen ontmoette met lesbische relaties. Ik werd niet ineens anders behandeld door familie en vrienden, en ik ben altijd open over mijn geaardheid geweest. Wie mij niet wil accepteren, moet dat zelf weten. Vrienden kies je per slot van rekening zelf uit.
14
Het grappige is dat mijn vrouw Harmy
Ik denk wel dat homoseksualiteit
om homohuwelijken te sluiten. Maar
en ik nu het enige lesbische stel
voor bepaalde culturen een probleem
ik vraag me af: waar moet je dan
zijn in onze vriendenkring. Voor de
is. Als cursusleider vind ik het
klaar voor zijn? Het gaat om een
rest zijn het allemaal heterostellen.
bijvoorbeeld moeilijk om tegen mijn
aanpassing van wettelijke regels. Ik
Mijn moeder en zus zijn bij ons
vrouwelijke Marokkaanse cursisten te
denk dat er veel meer over gepraat
in Nederland op bezoek geweest,
praten over mijn geaardheid. Ik vertel
moet worden – niet alleen over
mijn vrouw heeft zich altijd welkom
wel dat ik getrouwd ben, maar laat
homo’s, maar ook over lesbiennes.
gevoeld bij mijn familie. Toen ik
dan in het midden met wie. Dit botst
Een goede regering haalt obstakels uit
destijds mijn vriendin meenam naar
gevoelsmatig met mezelf. Want ik wil
de weg. Zo voorkom je een heleboel
Curaçao, deed zich een grappig
altijd eerlijk en open zijn naar anderen
ellende en sluit je geen mensen uit.
voorval voor. Mijn oma had gedacht
toe. Het leven is te kort om mensen
dat Harmy een man was, blijkt ze
pijn te doen vanwege hun geaardheid.
Ik ben benieuwd naar hoe het zal
ineens een vrouw te zijn! Ik vroeg aan
We zijn geen bedreiging en als mensen
gaan nu de eilanden zelfstandig zijn
mijn oma of ze er bezwaar tegen had.
dit toch als een bedreiging zien, zijn ze
geworden en wat voor gevolgen dit zal
Mijn oma antwoordde ontkennend.
wellicht bang om hun eigen gevoelens
hebben. Ik ben getrouwd met Harmy,
Daarna is Harmy altijd het lievelingetje
onder ogen te zien. Maar ik ben er te
en wat zou er gebeuren als wij nu op
van mijn oma geweest. Zij kreeg als
oud voor geworden om mij daar echt
de Antillen willen wonen? Hoe zit het
eerste het eten geserveerd, of oma
druk over te maken.
bijvoorbeeld met de partnerregistratie?
ging haar lievelingsgerecht koken. Mij
Dat is iets wat ik volgend jaar tijdens
heeft ze nooit gevraagd wat ik wilde
De Antilliaanse regering zegt dat
onze vakantie op de Antillen wil
eten! Toen we trouwden in 2003 vloog
de Antillen nog niet klaar zijn voor
onderzoeken. Wat zou het toch mooi
mijn familie over vanuit Curaçao en
het homohuwelijk. Veel Antillianen
zijn als we een samenleving hadden
Engeland om bij de happening te zijn.
zouden er moeite mee hebben. Na
waarin iedereen ongeacht geloof, ras
Een mooier ‘cadeau’ qua acceptatie
Bonaire hebben ook de eilanden
of geaardheid respectvol met elkaar
hadden we niet kunnen wensen.
Saba en Sint Eustatius geweigerd
samen leeft.
15
Ik ben meer dan mijn seksualiteit Olympia Latupeirissa Binnen de Molukse gemeenschap wordt het onderwerp homoseksualiteit nog altijd genegeerd. Iedereen weet dat het bestaat, maar niemand wil erover praten. Vroeger was dit al zo, en uit eigen ervaring en door navraag bij verschillende homoseksuelen weet ik dat er wat dit betreft niks is veranderd. Homoseksualiteit blijft een heikel thema in onze gemeenschap. Molukse homoseksuelen voelen zich niet begrepen en zwijgen liever over hun geaardheid. Eenmaal in een andere omgeving zie
Eigenlijk is Haarlem veel vriendelijker
Mijn coming-out beleefde ik eigenlijk
je ze dan alsnog uit de kast komen.
voor gays: mensen laten je er meer
twee keer. Het klinkt bizar, maar
Maar in gezelschap van andere
in je waarde. Ik snap dus ook niet
mijn moeder weigerde het de eerste
Molukse homoseksuelen blijven ze op
waarom Amsterdam tot Gay Capital
keer te accepteren. Ik had in die
een veilige afstand van elkaar. Raar
is bestempeld. De bitcherige lesbo-
tijd een serieuze relatie met mijn
eigenlijk! Als Molukkers hebben we
scene boeit mij ook niet echt, al moet
vriendin. Ik schreef een brief aan
toch een bepaalde verbondenheid met
ik bekennen dat de variëteit aan
mijn moeder waarin ik haar alles
elkaar waardoor je elkaar beter kunt
vrouwen een aanwinst is. Je hebt echt
opbiechtte. Ik was echt doodsbang
steunen en begrijpen in deze situatie.
vrouwen in alle soorten en maten,
voor haar reactie. Maar ze belde me
Begrip is juist heel belangrijk, in het
van lipsticklesbo’s (zeer vrouwelijk)
op en zei dat ik gewoon naar huis
bijzonder voor de jongeren die niet uit
en parelpotten (mantelpaktypes)
kon komen. Volgens haar had ik last
de kast durven te komen. Sommigen
tot dieseldykes (motorrijdsters) en
van een ‘identiteitscrisis’ die zou zijn
doen zich anders voor dan ze werkelijk
polderpotten (provinciaaltjes).
veroorzaakt door slechte ervaringen
zijn, wat tot gevolg kan hebben dat ze
met mannen. En dat ik daardoor
niet goed functioneren op school of
mannen ben gaan haten. Haar reactie
misschien zelfs het criminele pad op
vond ik erg kut! Ja, ik mocht wel
gaan. Het kan zelfs voorkomen dat ze
thuiskomen en hoefde niet bang te
in een depressie raken.
zijn, maar ik werd volstrekt niet serieus genomen. Ik liet het toen maar gaan,
In het algemeen vind ik het gay-
maar hield wel contact met meisjes.
klimaat in een stad als Amsterdam helemaal niet zo vriendelijk. Neem
Toen ik voor de tweede keer met mijn
bijvoorbeeld Marokkaanse jongens
coming-out worstelde, verbleef ik veel
die homo’s in elkaar slaan of een
bij mijn vriendin en was ik amper thuis.
demonstratie tegen homogeweld
Mijn moeder vroeg altijd waar ik was,
verstoren. Daar erger ik mij
want ze vond het niet leuk dat ik zo
mateloos aan! Hand in hand lopen
vaak elders sliep. Het viel me steeds
in Amsterdam is inmiddels not done.
zwaarder om te liegen. Vervolgens
16
heeft mijn tante mij onder het mom
het gewoon. Bovendien was ik ook
het organiseren van events en het
van een smoes op een avond bij die
boos en even koppig als zij. Mijn
performen. Daarnaast werk ik aan
vriendin weggehaald. Ze was boos
tantes probeerden tussen mij en mijn
het vergroten van de zichtbaarheid
en vond dat ik thuis moest slapen.
moeder te bemiddelen. Zelfs mijn
van Molukse vrouwen – al dan niet
Heel erg eigenlijk. Ik heb toen met
broertje heeft een belangrijke rol hierin
lesbische – in Nederland. Want ik hoef
een andere tante gepraat die mijn
gespeeld, door tot haar door te laten
niet per se in de lesbische scene te
lesbische gaardheid wel accepteerde.
dringen dat ik echt gelukkig was met
zitten om lesbisch te zijn. Ik ben meer
Helaas liet de reactie van mijn moeder
een vrouw. Godzijdank is het contact
dan mijn seksualiteit zeg ik altijd maar!
opnieuw te wensen over. Ze was heel
met mijn moeder alweer een tijdje
Ik ben sowieso geen groepsmens,
hard: ‘Als jij lesbisch bent, dan ben je
hersteld. Mijn vriendinnetjes zijn nu
eerder een zelfstandig individu dat
mijn dochter niet meer! Dat voelde als
ook welkom, ook als ze willen blijven
kan genieten van chillen met zowel
een dolk in mijn hart. Ik moest keihard
slapen. Acceptatie is misschien een te
hetero’s als homo’s. Mijn voorkeur
janken omdat ik me finaal afgewezen
groot woord, maar de relatie met mijn
gaat dan ook uit naar een vrouw die
voelde. Dat deed echt pijn. Mijn tante
moeder is nu gewoon oké!
ook op zichzelf is en niet een groep
nam het voor mij op en bood me
Ben ik happy? Jazeker. Mijn familie is
nodig heeft om aandacht te krijgen.
onderdak aan bij haar thuis.
voor mij belangrijk. Bovenal ben ik een
Daarna heb ik maandenlang niet
levensgenieter! Het is fijn om me bezig
met mijn moeder gepraat. Ik vertikte
te houden met dichten en schrijven,
17
Ik leef mijn leven als ieder ander Salma Wat het voor mij betekent om lesbisch te zijn? Lesbisch zijn is voor mij een volkomen natuurlijk gegeven! Het voelt fijn om lesbisch te zijn, omdat ik happy ben met mezelf. Maar ik merk dat er nog steeds veel onwetendheid is en dat mijn geaardheid nog (steeds) niet volledig is ingeburgerd, op mijn werk noch privé. Al hebben lesbiennes het geloof ik wel ‘makkelijker’ dan homo’s. Het blijft dus belangrijk om homoseksualiteit bespreekbaar te maken. Homo’s worden bij mij op het
om het aan mijn moeder te vertellen.
coming-out had ik de ijdele hoop dat
werk door mannen toch anders
Vooral vanwege haar Marokkaanse
het aan iedereen vertellen me veel
behandeld dan de heteromannen.
achtergrond. Veel Marokkanen
voldoening zou schenken. Maar in
Over lesbiennes maken collega’s
zeggen dat zoiets in hun cultuur
feite maakt het niet zoveel uit wie het
vaker grapjes. Ik heb meteen in het
niet bestaat, dat het bij de westerse
nu wel of niet weet.
begin verteld dat ik daar niet van gediend ben. Als ik over
Ik voel me niet volledig
mijn vriendin praat, denken
geaccepteerd in mijn familie. In
mensen vaak dat het om een
de moslimwereld zijn de mensen
willekeurige vriendin gaat.
eigenlijk heel open, maar als het
Soms heb ik wel de behoefte
over seks of homoseksualiteit
om in te wrijven dat het om
gaat, dan klappen ze plotseling
mijn geliefde gaat. Op andere
dicht. ‘Het’ wordt gedaan tussen
momenten vind ik het wel goed
jongeren, en achter gesloten
zo en hoef ik het niet zo nodig
deuren. Zolang het daar gebeurt,
uit te leggen.
is er geen probleem. Maar ik heb de goedkeuring van familie niet
Voor mezelf kwam ik uit de kast
nodig om gelukkig te zijn.
toen ik 18 jaar was – dat is vier
De personen die voor mij het
jaar geleden. Mijn vrienden
belangrijkste zijn in mijn leven
wisten het een paar maanden
weten het en daar ben ik tevreden
later. Mijn moeder en een paar
mee. De familieleden die ik het
andere familieleden kregen
heb verteld, behandelen me niet
het te horen toen ik 20 werd.
anders, al vinden ze het soms wel
Toen ik het voor mezelf had
moeilijk om te begrijpen dat twee
geaccepteerd, kon het me niet veel
decadentie hoort. Als ik dan zeg dat
vrouwen meer delen dan een heel
meer schelen wat anderen ervan
het wèl bestaat, wordt dat me niet
goede vriendschap. Dan zeg ik tegen
dachten. Ik vond het wel heel moeilijk
in dank afgenomen. Tijdens mijn
ze: ‘Je hóéft het ook niet te begrijpen,
18
want je kúnt het niet begrijpen, omdat
Ik leef mijn leven als ieder ander. Ik
op mijn manier. Bovendien hoef ik
jij geen gevoelens koestert voor
sta ‘s ochtends op, ga naar school
niet per se in een gemeenschap te
mensen van hetzelfde geslacht. Maar
en heb omgang met vrienden die
passen, of het nu de lesbische, de
zolang je mij in mijn waarde laat en
ik graag zie. Het enige waarmee ik
Nederlandse, de Marokkaanse of de
respecteert, is er niets aan de hand.’ Het stereotype beeld van ‘de lesbienne’ is gelukkig aan het veranderen: Kort haar en een tuinbroek zijn tegenwoordig
moslimgemeenschap is.
Ik heb de goedkeuring van mijn familie niet nodig om gelukkig te zijn.
geen vereisten meer om op
Ik zie mezelf niet als ambassadeur van de lesbische liefde, al besef ik mij steeds meer dat het nodig is om andere lesbiennes het gevoel te geven dat ze er niet alleen voor
vrouwen te vallen! Doordat het
staan. Later wil ik een goede
imago verandert, kunnen sommige
van anderen zou kunnen verschillen,
docente worden en wat kunnen
hetero’s niet meer zien wie nou
is mijn relatie met iemand van
betekenen voor de jeugd. Ook wil
het mannetje en wie het vrouwtje
hetzelfde geslacht. Lesbisch zijn
ik een leuk huisje hebben samen
is. Het is dat zwart-witbeeld, dat
en homoseksualiteit zijn echter
met mijn vriendin, en wellicht ooit
hokjesdenken waar we jammer
gevoelige onderwerpen binnen de
kinderen krijgen met haar.
genoeg in leven, dat nu in de war
moslimgemeenschap. Er wordt
wordt geschopt door mensen met
weinig over gesproken. Zelf heb ik
een bredere kijk op verschillende
met die gevoeligheid niet echt veel
mensen.
te maken, omdat ik mijn leven leid
19
Je moet dagelijks uit de kast komen Guillitta Anthony Ik ben ’t! Cool! Daarom heb ik meegedaan aan de verkiezing van Femme 2009 van het Lesbisch Platform Femfusion. Tijdens de Roze Zaterdag in Den Haag koos de lesbische en biseksuele achterban mij tot Femme van 2009. Een jaar lang was ik het gezicht van lesbisch en biseksueel Nederland. Als biseksuele vrouw wil ik de zichtbaarheid helpen vergroten door de boodschap van lesbische emancipatie over te brengen. Het stereotype beeld dat heerst van potten is zó achterhaald. Nederland was voor mij altijd
dat hij mijn geaardheid meteen zou
een progressief land. Maar het
accepteren. Hij zei juist: ‘Juul, weet
klimaat verandert onmiskenbaar.
je het zeker? Denk er nog even goed
Langzamerhand zijn we met z’n
over na.’ Later begreep ik dat hij zich
allen behoorlijk aan het vertrutten en
vooral zorgen om mij maakte. Hij wilde
bezig weer de kast in te gaan. Dat
niet dat ik dezelfde moeilijke dingen
vind ik behoorlijk kwalijk! Lesbiennes
zou ervaren die hij had meegemaakt.
en biseksuele vrouwen ervaren een
Mijn moeder reageerde toentertijd
schrijnend tekort aan rolmodellen. Het
nogal negatief op zijn coming-out. Daar
lesbische imago is dringend aan een
maakte ik me dus zorgen om, naar later
make-over toe. Hoe meer vrouwen zich
bleek ten onrechte. Zij reageerde juist
tonen, hoe beter de diversiteit van de
heel positief en lief.
lesbische gemeenschap wordt belicht. Wat ik vervelend vind aan lesbisch Op mijn vijftiende had ik al wat
zijn – of in mijn geval biseksueel – is
gerotzooid met een vriendinnetje,
dat je dagelijks uit de kast moet
maar dat vond ik ronduit vreselijk. Ik
komen. Ik moet mezelf steeds weer
was zeventien toen ik voor het eerst
verantwoorden. Bijvoorbeeld bij een
verliefd werd op een meisje. Ik was er
nieuwe baan, het volgen van een
flink van in de war, want ik was nog niet
nieuwe opleiding en ook bij het maken
publiekelijk uit de kast. Van tv-series
van nieuwe vrienden. Dat is gewoon
en informatie op internet wist ik dat dit
niet altijd even leuk. Je moet namelijk
lastig zou kunnen zijn. Maar uiteindelijk
ook uit de kast komen bij de dokter,
had ik zoiets van: ik ben ’t, nou en?’ en
de makelaar en de kapper, noem
so be it!
maar op. Iedereen gaat ervanuit dat je
Mijn broer reageerde eigenlijk heel
heteroseksueel bent tot het tegendeel
anders dan ik had verwacht. Hij is
bewezen is. De dokter zegt iets over
zelf homoseksueel en ik had gedacht
seks en jij moet aangeven dat je geen
20
vriend maar een vriendin hebt. De
vreemd (deze opvatting is overigens
Ik zou er heel veel voor geven om een
makelaar vraagt of je het huis samen
onafhankelijk van etniciteit). In de
wereld te hebben waarin het geen bal
met je man wil kopen, en jij vertelt dat
Antilliaanse cultuur horen mannen bij
uitmaakt of je een vrouw, een man of
je het met je vriendin koopt. Je gaat
vrouwen, en niet vrouwen bij vrouwen
iemand in between als partner hebt.
samen een weekendje weg en het hotel
en mannen bij mannen. Westerse
In die wereld luidt de vraag niet: ‘Heb
is zo vriendelijk om je een kamer met
mensen zijn homoseksueel, zij
je een vriendje?’ maar: ‘Heb je een
twee aparte bedden te geven, want
hebben deze ziekelijkheden. ‘Echte’
relatie?’, zodat de invulling open blijft.
‘het zijn toch twee vrouwen?’ Ook valt
Antillianen hebben hier geen last van.
Dan reserveer ik een hotelkamer voor
het me op dat mensen nog steeds
Een Antilliaanse vrouw die denkt dat
twee vrouwen en vraagt men: ‘Willen
mijn lesbische of biseksuele relatie
ze lesbisch is? Ach, ‘die moet gewoon
jullie één bed of twee bedden?’ In
niet serieus nemen. ‘Ja, je hebt nu een
een keer goed gepakt worden’ – om
die wereld zijn dit soort interviews
vriendin, maar wie weet wat er nog
het maar cru uit te drukken. Het is
niet meer nodig, omdat iedereen kan
komt.’ Ik krijg altijd maar weer te horen:
pijnlijk om een Antilliaanse minister te
en mag zijn wie hij/zij wil zijn. In mijn
‘Jij? Maar jij bent juist zo vrouwelijk!
horen zeggen: ‘Je hebt huwelijken en je
ideale wereld worden mijn vriendin
Dat kan toch niet?’ Of de obligate
hebt huwelijken’. Vreselijk, maar helaas
en ik niet aangesproken met ‘meneer
vraag: ‘Wie is het mannetje en wie is
is het de waarheid.
en mevrouw Anthony’. En kan ik
het vrouwtje?’
met haar reizen zonder me zorgen te Ik moet zeggen dat ik mondiger ben
maken of mensen ons op de plaats
Stereotype meningen zijn er genoeg.
geworden, vooral na het winnen van de
van bestemming zullen accepteren of
Dit speelt vaak nog sterker bij mensen
titel Femme 2009. Ik kom uit voor wie
niet. Rationeel gezien hoop ik dat we
van een andere etniciteit. Daar zijn
ik ben, en ben ook graag wie ik ben.
in Nederland weer stappen vooruit
vrouwen die op vrouwen vallen
Maar ik blijf zeggen: pick your battles.
gaan zetten. Live and let live! Of je
eigenlijk geen vrouwen meer. Een
Ik ga niet in de kerk staan schreeuwen
nou lesbisch, homoseksueel, queer,
echte vrouw wil een man, zo simpel is
‘ik ben lesbisch!’ zolang men niet bij
transgender of heteroseksueel bent.
dat. Een vrouw (in mijn geval) die ze
mij voor de deur ‘vieze potten!’ staat te
allebei wil, is gewoon echt behoorlijk
roepen.
21
Ik wil niet dezelfde fout maken als mijn moeder Raiza Homoseksualiteit is een hot issue, maar waarom is dat toch? Het schijnt iets over je te zeggen. Ja, dat je op hetzelfde geslacht valt! Er zijn ook nogal wat vooroordelen. Bijvoorbeeld dat alle lesbische vrouwen manwijven zijn met kort haar en tuinbroek. Ik ben er eerlijk gezegd niet mee bezig, maar ik merk wel dat ik mijn geaardheid liever niet laat doorschemeren naar Marokkaanse en Turkse mensen die ik niet ken. Mag ik zijn wie ik ben? Niet iedereen durft mij te omarmen.
accepteren om wie ik ben en hoe ik
uitgeslotenen), en daarmee vaak met
Wat natuurlijk nergens op slaat. Je
in elkaar zit, dan hoeft het voor mij
het volledige sociale netwerk. Deze
vriendin wordt toch ook niet verliefd
niet meer. Dat wil niet zeggen dat
regels gelden ook voor familieleden.
op iedere jongen die ze ziet? Maar
ik niet ben blijven geloven. Maar
Dit is een machtig wapen dat – ook
je krijgt er wel mee te maken. De
geloven en bidden in je eentje is een
als dreigmiddel – veelvuldig wordt
wereld ziet er immers behoorlijk
eenzame zaak. Sociale contacten
gebruikt om kritische leden de mond
heteroseksueel uit. En sommige
onderhouden buiten de groep is not
te snoeren. Degenen die vrijwillig
mensen vinden het eng dat jij anders
done. Dit maakt de leden sociaal erg
uit de organisatie stappen, worden
bent dan zij. Toen ik
teruggetrokken genoemd;
een jaar of 17 was heb
op hen zijn dezelfde regels
ik een boekje over mijn
van toepassing als op
geaardheid opengedaan
uitgeslotenen, dus die
aan mijn beste vriendin.
stap wordt je bijzonder
Vervolgens kregen
moeilijk gemaakt. Zelf ben
andere vrienden en
ik ook als een Jehova’s
mijn moeder het ook
Getuige opgevoed, dus
te horen. Mijn moeder
die groepsdruk heb ik ook
is lid van het religieuze
ondervonden.
genootschap Jehovah’s Getuigen. Aanvankelijk
Ik heb geen contact meer
zei ze mij wel te
met mijn moeder, en eerlijk
accepteren, maar mijn
gezegd weet ik echt niet
relaties met vrouwen
wat ik misdaan heb. Dat
niet. Niets bleek minder
het met mijn geaardheid
waar. Zij vindt mijn geaardheid een
afhankelijk van de lokale groep. Als
te maken heeft, is bijzonder pijnlijk.
enorm probleem, dat merk ik aan
een lid wordt uitgesloten, valt het
Ik wil bij mijn kinderen niet dezelfde
haar gedrag. Als een instituut dat de
contact met de groep weg (Jehova’s
fout maken als mijn moeder bij mij
eindeloze liefde preekt mij niet kan
Getuigen mogen niet spreken met
gedaan heeft. Je moet je kinderen
22
altijd accepteren, tenzij je kind
haar in bed. Mijn omgeving en familie
onder hen een potentiële ‘lover’ vindt!
een moordenaar of verkrachter is.
– behalve mijn moeder – behandelen
Flauwekul natuurlijk – alsof lesbiennes
Gelukkig accepteert de rest van de
mij nagenoeg hetzelfde als voor mijn
op alle vrouwen vallen.
familie mij wel. We hebben een homo
coming-out. Ik ben nog steeds het
in de familie die al vóór mij uit de kast
kleine zusje/nichtje van de familie.
Mijn vriendin Dita en ik voldoen aan
kwam. Mijn moeder had daar toen
Twee jaar geleden overleed mijn vader
het stereotype beeld van butches
totaal geen moeite mee. Hij heeft nog
aan slokdarmkanker. Gevoelsmatig
en femmes qua rolverdeling: de
met mijn moeder gepraat, om haar
weet ik dat hij het wist, maar ik heb
mannelijke lesbo en het vrouwtje. Dit
ertoe te zetten mij te accepteren zoals
het hem jammer genoeg nooit kunnen
stereotype is inmiddels behoorlijk
ik ben. Maar toen hij daarna bij mij
vertellen. Toen hij ziek was, durfde ik
afgebrokkeld door alle moderne
kwam, zag ik al aan zijn gezicht hoe
het niet. Niet zozeer omdat hij boos
vrouwelijke lesbiennes, die zich
de vlag erbij hing.
zou kunnen worden. Integendeel, mijn
opmaken, leuk kleden en op stap
vader was een ruimdenkend mens en
gaan om elkaar te versieren. En
Lesbisch zijn is op alle vlakken
liet iedereen in zijn waarde. Vrouwen
twee vrouwelijke vrouwen die een
moeilijker dan hetero zijn. Maar ik ben
geloven ook niet dat je in een
koppel zijn, worden door mannen
supergelukkig met mijn verloofde Dita
lesbische relatie dezelfde problemen
sexy gevonden. Al zie ik in Rotterdam
en mijn stiefzoontje Joshua, en zou
kunt hebben als in een heterorelatie.
zelden dames hand in hand lopen of
ze voor geen goud willen missen. Met
Wat ze ook niet begrijpen en als
elkaar een kus geven in het openbaar.
Dita en Joshua wil ik oud worden, niet
bedreigend ervaren, is een lesbienne
Dat vind ik wel heel jammer. Iedereen
met mijn moeder. Als ik ziek ben, zorgt
die met een stel collega’s op pad
moet in dit land vrij en zorgeloos over
Dita voor mij en ’s nachts lig ik bij
gaat. Want stel je eens voor dat zij
straat kunnen lopen.
23
Ik blijf een buitenbeentje Dita In het Westen is homoseksualiteit een identiteit. In Nederland is de acceptatie van homoseksualiteit in de loop van jaren enorm toegenomen. Pim Fortuyn, de man die vanuit het niets bijna premier werd, was een homo. Dit verhinderde niet dat hij waanzinnig populair was. Maar de homofobie is in Nederland aan het terugkomen. Moslimjongens in Nederland zijn opgevoed met het idee dat homo’s vrouwelijk, verwijfd en onmannelijk zijn. En je kunt zeggen dat je lesbisch bent, maar je moet uitkijken tegen wie je dat zegt. In dat opzicht is er nog veel te winnen. Als ik een paar jaar geleden vertelde
ineens een vriendin. Ze had een heel
verwacht. Mijn moeder vond het wel
dat ik lesbisch was, vroegen mensen
mannelijke uitstraling en daardoor
eng, omdat ze bang was dat ik op een
mij het hemd van ‘t lijf. Nu merk ik
had mijn omgeving al snel door wat
dag in elkaar geslagen zou worden
dat het voor veel mensen niet meer
er aan de hand was. Ze kwam elke
door homohaters. Ik ben helemaal
onbekend is en dus ook niet eng.
dag bij mij thuis en bleef ook vaak
niet bekend met stereotype meningen
Als ik van mijn eigen bevindingen
slapen. Het kwartje viel dan ook snel
van mensen als het gaat over
uit ga, is Nederland een
lesbiennes. Wel weet ik dat
vrij tolerant land als het
men er altijd vanuit gaat dat
gaat om homoseksualiteit.
je in een lesbische relatie een
Wel merk ik dat er in de
mannelijke en een vrouwelijke
moslimgemeenschap een
wederhelft moet hebben.
hoop haat zit ten opzichte
Verschil moet er immers zijn.
van ons. Sinds de beruchte
Als twee vrouwelijke types
Pim Fortuyn-periode is het
een relatie hebben, is er van
onderwerp ‘homo’ onder
verschil geen sprake meer.
hen een issue. En helaas niet altijd op een positieve manier.
Ik voel me volkomen
De moslimgemeenschap in
geaccepteerd door beide
Nederland veroorzaakt een
families. Al weet ik niet zeker
hoop onrust onder homo’s
hoe mijn vader gereageerd
en lesbiennes. Een actieplan ter
bij vrienden en familie. Er is nooit echt
zou hebben als hij nog had geleefd. Ik
bevordering van homoacceptatie zou
over gesproken. Ik kreeg de vraag of
denk niet dat hij mijn geaardheid had
de weerstand tegen homoseksuelen
we een relatie hadden, antwoordde
geaccepteerd. Mijn Kaapverdiaanse
kunnen verminderen.
ja en dat was dat! De reacties waren
familie in Kaapverdië weten het niet
verschillend. Sommigen waren om
en zullen het ook niet snappen. Ik
Ik ben nooit officieel uit de kast
onverklaarbare redenen niet verbaasd
zal ze het dan ook nooit vertellen,
gekomen. Toen ik 19 jaar was had ik
en anderen hadden het nooit van mij
want ik wil ze niet in verlegenheid
24
brengen. Het contact met mijn
eens en altijd uit mijn buurt. De tijd
hen mijn Kaapverdiaanse familie nooit
schoonmoeder gaat niet bepaald van
van discriminatie – en dan heb ik het
voor mij gezorgd heeft. Dat is waar,
een leien dakje. Ondanks dat ik wist
vooral over de slavernij – is gelukkig
maar het is onzin om me om die reden
dat homoseksualiteit voor haar uit den
voor ons allang voorbij. Discriminatie
niet Kaapverdiaans te mogen voelen.
boze is, stond ik er voor open haar te
op grond van geaardheid is voor mij
Ik heb hier veel moeite mee gehad,
leren kennen. Uit respect voor mijn
van hetzelfde laken een pak.
maar inmiddels heb ik het achter me gelaten. Nu besef ik dat de mensen
vriendin Raiza. Uiteindelijk bleek dat mijn schoonmoeder slechts contact
Tot mijn 23ste maakte ik een
om mij heen moeite hadden met mijn
wilde wanneer het haar uitkwam.
identiteitscrisis door. Ik was geen
afkomst. Ik ben trots op wie ik ben, en
Ze is Jehovah’s Getuige en leeft
Nederlandse, maar ook geen
ik ben nog trotser dat ik mezelf een
afgezonderd van de buitenwereld.
Kaapverdiaanse. Ik voelde me wel
Kaapverdiaanse mag noemen. Ik blijf
Toen zij ging trouwen, was ik als
Kaapverdiaans, maar mijn familie zag
een buitenbeentje, maar daar heb ik
lesbienne niet welkom! Voor het eerst
dat anders. Omdat ik gekleurd ben
inmiddels vrede mee.
in mijn leven werd ik gediscrimineerd.
voelde ik me ook niet thuis bij mijn
Ik kon niet geloven dat dit anno 2010
Hollandse familie. Dat vond ik niet
In de toekomst wil ik een groot gezin
in Nederland nog mogelijk was. Ik
erg, want die achtergrond spreekt me
met eigen of – als dat niet lukt –
heb direct het contact verbroken en
toch minder aan. Mijn Nederlandse
geadopteerde kinderen. In elk geval
duidelijk gemaakt dat ik niet aan dit
familie beschouwt mij als Nederlandse
wil ik kinderen een veilige thuishaven
spelletje meedoe. Of je accepteert me,
en begrijpt niet dat ik me een
bieden. En ik wil trouwen met mijn
of je accepteert me niet. Accepteer
Kaapverdiaanse voel. Ze ervaren het
huidige partner Raiza. Op dit moment
je me niet als mens, dan blijf je voor
zelfs als een belediging omdat volgens
proberen we zwanger te worden.
25
Door te koesteren blijf ik in balans Helen Mijnals Als kind wist ik niet wat lesbisch zijn betekende – het was een taboe, niemand praatte erover. Ik woonde in een buitenwijk van Paramaribo waar alle buurtkinderen met elkaar omgingen en ik speelde vaak met jongens die me respectvol behandelden. Maar ik was een bangerik en durfde niet alleen thuis te blijven als mijn ouders naar hun werk gingen. Vaak nodigde ik dan mijn oudere buurmeisje uit om bij mij te komen spelen of slapen. Uiteindelijk ging ik bij haar op seksuele ontdekkingstocht. De beeldvorming rondom lesbiennes
Ik vroeg me af of er soms iets mis met
gelukkig met mijn kind, maar voelde
en biseksuele vrouwen ervaar ik
mij was. Wat ik niet doorhad, was dat
me verscheurd van binnen en schuldig
als veelal negatief en eenzijdig.
die rare kriebels in mijn buik te maken
tegenover mijn man. Ik had het gevoel
Het hetero-zijn zit zo verankerd in
hadden met verliefd zijn. Hoe moest ik
dat ik mijn mannelijkheid onderdrukte
onze cultuur dat je als lesbienne
dat ook weten? Ik hoorde er nooit over
en dat deed pijn. Uiteindelijk ben ik uit
en biseksueel al snel in hetzelfde
dat meiden op meiden en jongens op
de kast gekomen omdat ik de pijn niet
hokje wordt gestopt. Maar dat is
jongens verliefd kunnen worden. In
meer aankon.
onterecht. Negen jaar oud was
het begin leek het net alsof ik de enige
ik toen ik de borsten van mijn
was die op meisjes viel. Vooral toen ik
Homoseksualiteit was in die tijd
buurmeisje onderzocht. Voor mij was
merkte dat al mijn vriendinnen verliefd
een betrekkelijk nieuw fenomeen
dit onbekend terrein, want van enige
werden op jongens. Anders was je een
in Suriname dat niet door iedereen
borstontwikkeling bij mezelf was nog
lesbienne – dit woord hoorde ik toen
werd gewaardeerd. Het was voor mij
geen sprake. Toen ik onbewust haar
voor het eerst – en dat was zondig.
best spannend om voor het eerst te
borsten streelde, voelde ik een steek
God zou je kunnen straffen! Ik was
vertellen dat ik op vrouwen viel – in het
in mijn buik. Opeens lag ik bovenop
geschokt, omdat ik een zeer gelovig
bijzonder aan mijn moeder. Hoe closer
mijn buurmeisje. Dit was mijn eerste
kind was. Op dat moment stortte mijn
je met iemand bent, hoe belangrijker
seksueel geladen ervaring met
wereld in. Tegen beter weten in kreeg
het is hoe hij of zij reageert. Je
een meisje. Eigenlijk wist ik in mijn
ik een relatie met een man, van wie ik
coming-out beleven kan fijn zijn. Het
puberteit al dat ik van vrouwen hield.
op mijn 23ste zwanger raakte. Ik was
is een opluchting, je maakt schoon
26
schip. Je hebt ernaar toe geleefd. Ik
mijn vrienden mij in mijn waarde. Het
een eenzame, moeilijke strijd met
wilde geen geheimzinnig gedoe meer
is de verdienste van mijn generatie
haar seksuele- en genderoriëntatie.
over mijn liefdesleven: mijn ‘geheim’
dat jongeren tegenwoordig eerder uit
Allochtone vrouwen kunnen meer
creëerde afstand tussen mij en de
de kast durven komen. Voor morele
uit de kast komen als ze een
mensen om me heen. Ik kon pas
ondersteuning kunnen ze bijvoorbeeld
ontmoetingsruimte hebben. Ik zit
een relatie aangaan als mijn moeder
terecht bij het Gay and Lesbian
lekker in mijn vel als biseksueel omdat
het wist, al had ik een donkerbruin
Switchboard in Rotterdam.
ik omringd ben door zowel mannen als
vermoeden dat ik mijn familie ermee
vrouwen, en beiden maken mij sterk.
verdriet zou aandoen. Mijn moeder
Surinaamse lesbiennes in de stad kom
Door ze allebei te koesteren blijf ik in
was de eerste aan wie ik het vertelde.
ik helaas nauwelijks tegen. Er is niet
balans. En is daar niet ieder mens naar
Gelukkig accepteerde mijn familie
echt een locatie waar deze vrouwen
op zoek?
mijn seksuele geaardheid. Voor mijn
van elkaar kunnen genieten. Het
vriendenkring bleek het wel een zware
blijft bij het af en toe organiseren van
dobber mijn seksuele identiteit te
huisfeestjes. Dat vind ik jammer. Zo
accepteren, maar inmiddels laten ook
voert de lesbische allochtone vrouw
27
Over Scala Scala is hét expertisecentrum voor emancipatie en
Kernbegrip in de aanpak van Scala is empowerment:
participatie in Rotterdam. Scala heeft als doel de
het versterken van de zelfredzaamheid met als doel het
emancipatie en participatie van de Rotterdamse bevolking
bewerkstelligen van verandering in de persoonlijke en
te bevorderen. In haar emancipatieactiviteiten richt
maatschappelijke omgeving.
Scala zich op zowel mannen als vrouwen, meiden en jongens, maar de kerntaak van Scala is de structurele
Scala werkt met en voor professionals in de wereld van
positieverbetering van vrouwen en meisjes.
politie, justitie, hulpverlening, onderwijs, gemeente en andere overheden. Scala beschikt over de mogelijkheid
Scala spant zich in om de autonomie (vrijheid), de
een groot aantal diensten te verlenen. Zij maken deel uit
gelijkwaardigheid en de maatschappelijke participatie van
van een op de vraag en omstandigheden toegesneden
vrouwen te bevorderen. Scala richt zich in het bijzonder
multidisciplinaire mix:
op vrouwen – in relatie tot hun directe omgeving – die hierbij (grote) belemmeringen ondervinden.
• Projectontwikkeling • Beleidsadvisering • Onderzoek • Voorlichting • Training en coaching • Methodiekontwikkeling en -overdracht
010 Fabulous women is een uitgave van Scala, expertisecentrum voor emancipatie en participatie www.scalarotterdam.nl Deze uitgave is tot stand gekomen dankzij financiële steun van de dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving van de gemeente Rotterdam. projectleider: Teana Boston-Mammah redactie Scala: Ellis Sintnicolaas interviews Miriam van Coblijn fotografie Karin Oppelland redactie en productie www.scribent.nl vormgeving & dtp Tamar Verkaik, www.scribent.nl
28