Leopold en Loeb en de vrije wil

De zaak Leopold en Loeb en de vrije wil

Door: Feije Wieringa

Op 21 mei 1924 ontvoerden Richard Loeb en Nathan Leopold (twee briljante, maar ook arrogante studenten) de 14-jarige Bobby Franks in Chicago. Daarna sloegen ze hem dood met een stomp voorwerp, verminkten ze zijn lichaam om identificatie te voorkomen en dumpten ze het lijk in een rioolbuis. Een gruwelijke moord, maar eigenlijk niet veel opzienbarender dan menig andere moord. Toch zou deze zaak de criminologische handboeken halen. Dat lag niet aan het moordzuchtige duo, maar aan het proces, waarin hun advocaat een pleidooi hield dat anno 2015 nog steeds actueel is.

Leopold en Loeb waren nauw bevriend en onderhielden waarschijnlijk een homoseksuele verhouding. Niet hun geaardheid was een punt, maar hun nauwe, bijna symbiotische relatie speelde wel degelijk een grote rol in dit misdrijf. Het duo voelde zich nogal verheven boven de massa en dat triggerde hen tot het ondernemen van strafbare akkefietjes, zoals diefstal en brandstichting. Maar ze zochten een heftiger thrill en zo besloten ze om samen een perfecte misdaad te beramen. Dat werd dus de moord op Bobby Franks. Eerder overwogen ze om een familielid te doden, maar uiteindelijk besloten ze om 'at random' een slachtoffer te zoeken. Het ging hun immers om de kick en om aan te tonen dat ze superieur aan het systeem waren.

Losgeld

Bobby werd een huurwagen ingelokt en vrijwel meteen vermoord. Vlak daarna belden de moordenaars zijn familie met de mededeling dat hij was ontvoerd en dat ze losgeld zouden gaan vragen. Helemaal perfect bleek het plan niet, want het lichaam van Franks werd de volgende ochtend al door de politie gevonden. Bovendien woonde Bobby Franks vlakbij de familie Loeb in de buurt. Niet echt een goede start voor een perfecte moord... Verder staken de voeten van het slachtoffer uit de rioolbuis waarin hij was gedumpt. Ook vond de politie op de plaats van het delict een bril, die al spoedig kon worden herleid tot de neus van Leopold.

Regelrechte misser

De politie had het slachtoffer in no time geïdentificeerd. Een regelrechte misser als je bedenkt dat het duo tenminste zes maanden had besteed aan de voorbereiding van dit 'perfecte' plan. Mogelijk waren ze geïnspireerd door de hoofdfiguur uit het beroemde boek van Fjodor Dostojewski, Misdaad en Straf, waarin de student Raskolnikov zijn dubbele moord op twee woekeraarsters ook pleegde vanuit de Nietzschiaanse gedachte dat hij een boven de wet staande übermensch was. Vanuit hun studie waren Leopold en Loeb in ieder geval bekend met het gedachtegoed van deze omstreden filosoof.

Bekentenis

Het duo werd al snel in de kraag gevat en binnen tien dagen hadden ze een bekentenis afgelegd. Hiermee leek de zaak afgedaan, want er was bewijs, een bekentenis en er was jurisprudentie. In die tijd stond op dit misdrijf de doodstraf en alles wees erop dat dat ook voor deze beide daders zou gelden. Vanwege het zinloze van het misdrijf, en de brute werkwijze van de moordenaars, haalde de kwestie wel de voorpagina's, maar alles bij elkaar genomen was het een eenvoudige zaak. Toch? Maar toen volgde er een kentering, waardoor de zaak nog steeds in de belangstelling staat. Loebs oom vroeg de destijds zeer beroemde advocaat en tegenstander van de doodstraf, Clarence Darrow, om de verdediging van het duo op zich te nemen. Darrow stemde toe. Hij begreep wel dat hij z'n cliënten

niet vrij zou kunnen pleiten, maar hij ging ervoor ze schuldig te laten verklaren, maar dan zonder dat de doodstraf zou worden toegepast.

Pleidooi

Het grote publiek dacht dat Darrow voor schuldig, maar niet toerekeningsvatbaar zou kiezen. Dat deed Darrow echter niet: hij pleitte wel degelijk voor schuldig. Want als Loeb en Leopold beiden schuld zouden bekennen, zou er geen jury in beeld komen. En, zo redeneerde Darrow, als één man moest beslissen over leven en dood zou hij eerder voor het leven kiezen dan een jury van 12 gezworenen. Het lot van beiden hing dus af van één enkele rechter. Tijdens de zitting hield Darrow een 12 uur durend pleidooi dat de boeken in zou gaan als één van de meest briljante speeches ooit. Het pleidooi is te lang om het hier op te nemen, maar in het kort kwam het erop neer dat Darrow uitging van een deterministisch wereldbeeld, waarin geen plaats was voor de vrije wil.

Geen andere keus

Eenvoudig samengevat: Leopold en Loeb waren genoodzaakt om te handelen zoals ze handelden, omdat ze eenvoudigweg door hun voorgeschiedenis niet anders konden. Alle factoren in hun leven en ook alle factoren uit hun omgeving zorgden ervoor dat ze geen

andere keus hadden. Darrow zei het in werkelijkheid wat meer verhuld, maar in feite komt zijn betoog neer op de constatering dat mensen door omgeving, genen en geschiedenis worden gevormd en dat zij geen enkele invloed op die voorwaarden kunnen uitoefenen. Oeps. Een citaat: ‘Deze misdaad was inherent aan zijn organisme en dat komt van een voorvader... Is het strafbaar om iemand te veroordelen die Nietzsche's filosofie onderschrijft en zijn leven daarop baseert? Is het fair om een negentienjarige op te hangen voor een filosofie die hem op de universiteit werd onderwezen?’

Tijdens de zitting hield Darrow een pleidooi dat de boeken in zou gaan als één van de meest briljante speeches ooit.

Verzachtende omstandigheden

Tsja, wat moet je ermee? Wanneer je ervan uitgaat dat de mens niet over een vrije wil beschikt, dan is in feite geen enkel mens meer verantwoordelijk voor zijn (mis)daden. Dan kun je in feite Gods water over Gods akkers laten stromen en wordt er niemand meer berecht. Maar ook nu wordt er in menige strafzaak bepleit dat een dader zijn misdrijf heeft begaan omdat hij er door verschillende factoren toe werd gedwongen. Verzachtende omstandigheden worden ze dan genoemd, maar in feite komt het principieel neer op de kern van Darrows betoog. Overigens ontliepen de beide daders inderdaad de doodstraf door zijn pleidooi, maar kregen ze wel 99 jaar voor de ontvoering en voor de rest levenslang.

Een keuze maken

Maar hoe zit het dan met de vrije wil? De filosoof Douglas Hofstadter vergeleek de vrije wil met een knikker die van een berg rolt. Hij formuleert het zo: maakt de knikker keuzen? Vermoedelijk is dat niet zo, ook al kan niemand maar een kort stukje van zijn weg voorspellen. Voor ons gevoel kan de knikker niet anders rollen dan hij doet, want hij wordt bestuurd door omgevingsfactoren. Een zuchtje wind, een steen die in de weg ligt, een modderig traject met geulen en groeven. Al die omstandigheden vormen een aanleiding voor zijn route naar beneden. Ze zijn niet gelinkt aan een eerste oorzaak.

Proefpersonen

Daniel Dennett deed ook onderzoek naar de vrije wil. Met hersenscans toonde hij aan dat proefpersonen vaak al hadden beslist, terwijl ze dachten dat ze dat nog moesten doen. Vrije wil, we weten het gewoon niet, maar ga er maar van uit dat je vrije wil hebt of hou je anders maar vast aan de illusie van de vrije wil. Veel zal het niet uitmaken.

Meer lezen en zien? Internet: tik op Google Leopold en Loeb en er verschijnen talloze sites. Boek: Consciousness explained van Daniel Dennett. (Little & Brown). Film: Rope van Alfred Hitchcock. En hoe liep het met beide heren af, denken jullie nu misschien? Welnu, Loeb werd in 1936 door een medegevangene vermoord. Leopold werd in 1958 na 33 jaar celstraf vrijgelaten. Hij trouwde in Puerto Rico, waar hij in 1971 op 66-jarige leeftijd stierf.