Adroddiad Ymchwil leuenctid Gwledig Cymru

YMCHWIL

IEUENCTID GWLEDIG

CYMRU

CYNNWYS

Cydnabyddiaethau

Tudalen 1

Rhagair a methodoleg

Tudalen 2

Canfyddiadau allweddol

Tudalen 4

Proffil ymatebwyr

Tudalen 4

Byw'n wledig

Tudalen 6

Cysylltedd

Tudalen 9

Sgiliau, addysg a swyddi

Tudalen 13

Iaith a hunaniaeth

Tudalen 17

Bywyd cymunedol a chymdeithasol

Tudalen 20

Edrych i'r dyfodol

Tudalen 21

Argymhellion

Tudalen 24

CYDNABYDDIAETHAU Cychwynnwyd a rheolwyd y prosiect ymchwil yma gan Ffion Storer Jones.

Maer prosiect wedi ei ariannu a'i gefnogi gan The Henry Plumb Foundation.

Diolch arbennig i'r Prosiect Ieuenctid Gwledig a ysbrydolodd a chefnogodd y prosiect yma.

Cefnogwyd y prosiect yma gan NFU Cymru, Undeb Amaethwyr Cymru, Ffederasiwn Clybiau Ffermwyr Ifanc Cymru, Urdd Gobaith Cymru a FieldMouse Research, Cyfrifoldeb Ffion Storer Jones yn unig yw cynnwys y cyhoeddiad hwn ac nid yw o reidrwydd yn adlewyrchu barn y partïon ategol.

Hoffai'r awdur ddiolch i John Mercer, Dr Robert Bowen, John Yeomans, Jane Craigie, Tom Jones, a John Thorley OBE am eu harweiniad, eu cymorth a'u harbenigedd.

Hoffai'r awdur hefyd ddiolch i'w theulu am eu cefnogaeth ddiwyro.

Danfonwch unrhyw gwestiwn neu ymholiada ynglŷn â'r adroddiad hwn i ffion.storerjones@gmail.com.

1

RHAGAIR Mae colli pobl ifanc yn sialens sy'n wynebu ardaloedd gwledig ledled y byd. Nid yw Cymru yn wahanol. Mae'r duedd yma'n bygwth ein cymunedau a'n busnesau gwledig, ein hiaith a'n diwylliant byd-enwog a'n tirweddau gwerthfawr, hardd. Er mwyn deall y golled hon o'n hieuenctid gwledig yn well ac i chwarae fy rhan i wrthdroi'r duedd yma, roeddwn i'n meddwl ei bod yn bwysig ymgymryd â'r ymchwil yma ymhlith y dinasyddion hynny sydd wedi dewis Cymru wledig fel lle i fyw, gweithio neu astudio. Yn enwedig ein pobl ifanc.

Prin fu'r camau a gymerwyd yng Nghymru i chwilio am leisiau pobl ifanc wledig a gwrando arnynt.

Cychwynnwyd y prosiect ymchwil hwn mewn ymgais i ddechrau deall yr heriau sy'n wynebu pobl ifanc yng nghefn gwlad Cymru heddiw, fel maent yn eu gweld, ac yn bwysicaf oll, i gasglu eu syniadau am sut i'w goresgyn. Estyn rhwyd i ddeall dyheadau'r bobl ifanc amrywiol sy'n byw ar draws ardaloedd gwledig Cymru a sut maen nhw'n rhagweld Cymru wledig y dyfodol, a beth sydd ar goll wrth gyflawni'r weledigaeth honno.

Mae canlyniadau'r prosiect ymchwil hwn yr un mor obeithiol a phryderus. Wedi'i gynnal yng nghanol y pandemig COVID-19 - pan amharwyd yn ddifrifol ar fywydau pobl ifanc a chyfnod o newid mawr, nod yr adroddiad hwn yw cyflwyno trafodaeth fwy democrataidd, agored a chytbwys am ddyfodol ein hardaloedd gwledig. Mae'r adroddiad hwn yn nodi ond y dechrau, plannu hedyn, gyda'r gobaith bod y sgwrs yn cael ei yrru gan y bobl sydd wedi ymrwymo i wella Cymru wledig heddiw, ac yn y dyfodol.

METHODOLEG Roedd tri cam i'r prosiect ymchwil yma. Yr arolwg ar-lein dwyieithog yw craidd yr ymchwil, a gynhaliwyd rhwng Medi a Tachwedd 2020 a dargedodd bobl rhwng 16 a 28 oed sy'n byw, gweithio neu'n astudio yng nghefn gwlad Cymru. Roedd gwledig yn agored i hunan-uniaethu. Cynhaliwyd yr arolwg yn ddigidol, a chynhyrchwyd ymatebion trwy rannu’r ddolen i’r arolwg trwy sianeli cyfryngau cymdeithasol awdur yr adroddiad, a thrwy sianeli cyfryngau cymdeithasol cefnogwyr y prosiect ac mewn cyfryngau printiedig a digidol. Gan fod ymatebwyr yn hunan-ddewis, nid oedd unrhyw fwriad na disgwyliad i sicrhau sampl gynrychioliadol o bobl ifanc ledled cefn gwlad Cymru. Mae atebion i'r arolwg yn cael ei ddominyddu gan ymatebwyr rhwng 16 a 18 oed. Dyma'r tro cyntaf i'r arolwg gael ei redeg a bydd amryw ddysgu yn cael ei ymgorffori mewn ymchwil yn y dyfodol. Fodd bynnag, gan ystyried yr uchod, mae'r arolwg yn darparu'r asesiad diweddar mwyaf cynhwysfawr o farn pobl ifanc yng nghefn gwlad Cymru. Cafwyd cyfanswm o 263 o ymatebion y gellir eu defnyddio allan o 346 o holiaduron a ddychwelwyd, a thynnwyd 82 o holiaduron oherwydd ymatebion anghyflawn.

Dadansoddwyd canlyniadau'r arolwg gan Dr Robert Bowen. Yn ail, cynhaliwyd cyfres o grwpiau ffocws gyda chefnogaeth FieldMouse Research, a reolodd recriwtio ugain o bobl ifanc gwledig o bob rhan o Gymru. Mae mewnwelediadau y grwpiau ffocws wedi ei cyflwyno'n ddienw. Yn drydydd, cefnogir y data crai a gasglwyd o gamau cychwynnol y prosiect gyda mewnwelediadau a gasglwyd o ymchwil desg a chyfweliadau ag arbenigwyr mewn meysydd a gwmpesir yn y prosiect ymchwil yma.

2

CANFYDDIADAU ALLWEDDOL Mae

Cytunodd

Mae

78%

89%

68%

o'r ymatebwyr yn dal i fyw yn y man lle cawsant eu magu.

o'r ymatebwyr ei bod yn anodd dod o hyd i waith yn agos at ble maent yn byw.

o'r ymatebwyr yn byw mewn ardal wledig oherwydd cysylltiadau teuluol neu bartner.

Dim ond

Mae

Disgrifiodd ONLY

90%

o'r ymatebwyr eu trafnidiaeth cyhoeddus leol fel cyfartaledd, gwael neu gwael iawn.

11%

o'r ymatebwyr a nododd yn gadarnhaol fod ganddynt lais yn y ffordd y mae penderfyniadau'n cael eu gwneud yng nghefn gwlad Cymru.

Mae gan

Cytunodd

49%

80%

o ymatebwyr farn besimistaidd o effaith Brexit ar eu dyfodol.

Mae

84%

o'r ymatebwyr yn teimlo bod pandemig COVID-19 wedi cael effaith negyddol ar eu bywyd cymdeithasol.

60%

o'r ymatebwyr wedi ystyried symud i dref neu ddinas lle mae cyfleoedd cyflogaeth yn well.

Mae

72%

o’r ymatebwyr fod “y Gymraeg a’i dyfodol yn bwysig iawn i mi”.

o'r ymatebwyr yn cymryd rhan, neu wedi bod yn rhan o wirfoddoli yn eu cymuned.

Mae

Cytunodd

61%

o'r ymatebwyr yn teimlo'n optimistaidd/ optimistaidd iawn am y dyfodol.

80%

o'r ymatebwyr fod “y gallu i gyfathrebu yn Gymraeg yn agor mwy o gyfleoedd economaidd”.

3

PROFFIL YMATEBWYR PROFFIL OEDRAN 22-24 mlwydd oed 16%

19-21 mlwydd oed 13%

16-18 mlwydd oed 70%

Ffigur 1: Ymatebion yn ôl oedran Cynrychiolwyd pobl 16-18 oed mewn niferoedd ychydig yn uwch nar oedranau eraill, a allai ddylanwadu ar ganlyniadau'r arolwg. Yn yr un modd, roedd nifer uwch o ymatebwyr benywaidd.

PROFFIL RHYWEDD Anneuaidd 1%

Gwrywaidd 35%

Benywaidd 64%

Ffigur 2: Ymatebion yn ôl rhywedd 4

LLEOLIAD YR YMATEBWYR Casglwyd ymatebion o bob rhan o Gymru. Mae Ffigur 3 yn dangos amlder y canfyddiadau yn ôl lleoliad. Cafwyd mwyafrif yr ymatebion o Bowys (76), ac yna Ynys Môn (54), Gwynedd (27), a Sir Gaerfyrddin (20).

Ffigur 3: Ymatebion yn ôl lleoliad

5

BYW'N WLEDIG RHESYMAU DROS FYW MEWN ARDAL WLEDIG

78%

7%

Addysg/ Hyfforddiant/ Prentisiaeth

8%

Fy ngwaith/ swydd

5% Mae'n brydferth

1%

1%

Mae'n rhad

Oherwydd rhesymau hamdden

2% Mae fy nheulu/ partner yn byw yma

Arall

Ffigur 4: Rhesymau dros fyw mewn ardal wledig Mae Ffigur 4 yn nodi'r rhesymau dros pam mae pobl yn byw lle maen nhw'n byw. Mae mwyafrif o'r ymatebwyr yn byw yno oherwydd cysylltiadau teuluol neu bartneriaid, gyda 204 (78%) o ymatebwyr yn ateb hyn. Mae rhesymau nodedig eraill yn cynnwys oherwydd gwaith (8%), addysg (7%), a harddwch y lle (5%). Yna gwnaethom ofyn i'r ymatebwyr rannu tri gair y byddent yn eu dewis i ddisgrifio lle maent yn byw (islaw).

MAE 89% O'R YMATEBWYR YN DAL I FYW LLE CAWSANT EU MAGU. NID YW 66% O'R YMATEBWYR YN BYW AR FFERM. MAE 78% O'R YMATEBWYR YN BYW MEWN ARDAL WLEDIG OHERWYDD CYSYLLTIADAU TEULUOL NEU BARTNER. 6

DISGRIFIAD O ARDALOEDD GWLEDIG

Ffigur 5: Tri gair yr ymatebwyr i ddisgrifio ei ardal wledig

HERIAU TAI Gofynnwyd i gyfranogwyr yr arolwg am yr heriau roeddent yn eu hwynebu mewn perthynas â thai.

Mae Tabl 1 yn dangos ystod o ffactorau sy'n effeithio ar allu pobl ifanc i gael mynediad at dai, yr uchaf yn ôl y gwerth cymedrig yw arbed blaendal. Y ffactor a gafodd y sgôr isaf oedd bod eiddo'n rhy fawr. Fe wnaethant eu rhestru o'r mwyaf (1) i'r lleiaf (9) difrifol fel y manylir isod.

Tabl 1: Heriau tai

1 2 3 4 5 6

Mae'n anodd arbed blaendal Drud Argaeledd cyfyngedig Mynediad gwael i drafnidiaeth gyhoeddus Diffyg cyfleusterau lleol Diffyg eiddo gyda thir

7 8 9

Mae'r eiddo'n rhy fach Ansawdd gwael Mae eiddo'n rhy fawr

7

Yn ystod trafodaethau grŵp ffocws, roedd tai yn fater a drafodwyd dro ar ôl tro gan gyfranogwyr.

Soniwyd yn aml am dai, ac yn enwedig ail gartrefi, yng nghwestiynau agored yr arolwg hefyd.

"Gallai'r llywodraeth wella bywyd gwledig trwy roi blaenoriaeth a deddfu yn erbyn cartrefi gwyliau."

"Mae'r tai yn fy ardal i yn ddrud iawn oherwydd mae pobl o ddinasoedd eisiau symud yma pan maen nhw'n ymddeol ac felly ni all bobl lleol sydd eisiau prynu tŷ fforddio'r prisiau."

"Mae'n ardal dwristaidd iawn, felly rwy'n credu ei bod yn gwthio'r prisiau i fyny ac mae llawer o bobl ifanc yn methu â fforddio tŷ."

@martinpechy

TAI CYDWEITHREDOL Mae heriau cyfleoedd tai drud a chyfyngedig yn cael eu hwynebu mewn ardaloedd trefol a gwledig. O Slofenia i Seland Newydd, mae yna nifer o enghreifftiau amrywiol o dai cydweithredol ledled y byd ac mae pobl ifanc yn troi at y dull hwn fel ateb i argyfyngau tai amrywiol. Adeiladwyd y datblygiad cyntaf o'r fath, yn ôl diffiniad rhydd heddiw yn Nenmarc, lle amcangyfrifir bellach fod dros 540,000 o unedau tai cymdeithasol cydweithredol. Nid yw datblygiadau cyd-dai yn hollol breswyl, ac weithiau maent yn cynnwys mentrau masnachol, ac yn cynnig ffordd newydd o fyw a bod sy'n wyrddach, yn fwy ymarferol ac economaidd, ac a allai gynnig datrysiad ar y cyd i'r heriau tai a swyddi a wynebir ledled cefn gwlad Cymru.

8

CYSYLLTEDD Mae cysylltedd at ddiben yr adroddiad hwn yn cyfeirio at gludiant a chysylltedd digidol. Gofynnwyd yn gyntaf i ymatebwyr sut roeddent yn teithio, i weithio neu i gymdeithasu. Manylir yr ymatebion a dderbyniwyd yn Ffigur 6.

SUT MAE YMATEBWYR YN TEITHIO 55%

36% 28%

25%

22%

4% Gyrru car/ fan

Rhannu lifft

Mae rhywun yn fy ngyrru

Tacsi

Bws

1%

7%

Beic modur

Beic

Cerdded

14%

14%

Gweithio o gartref

Trên

Ffigur 6: Sut mae ymatebwyr yn teithio Ceir yw'r ffurf mwyaf poblogaidd o gludiant, gyda 'rhywun yn eu gyrru', bysiau, cerdded a rhannu lifftiau hefyd yn fathau pwysig o gludiant. Mae'r blychau isod yn tynnu sylw at rai o'r sylwadau a wnaed yn ystod y grwpiau ffocws ar fathau o gludiant.

"Mae'r amserlenni bysiau wedi'u targedu at y genhedlaeth hŷn.

Felly gallant roi cyfleusterau ar gyfer grwpiau oedran hŷn ond nid ydynt yn gwneud yr un peth i bobl ifanc."

"Pe bai opsiwn arall wedi bod, mae'n debyg y byddwn wedi dechrau gyrru yn nes ymlaen. Byddai'n well gen i ffordd fwy ecogyfeillgar o deithio o gwmpas ond nid oedd unrhyw opsiwn arall".

"Pe bai llwybrau beicio i ffwrdd o'r ffyrdd prysur, byddwn yn bendant, yn bendant, yn ystyried hynny'n opsiwn gwell."

9

DISGRIFIAD O GLUDIANT CYHOEDDUS Yna gofynwyd i bobl ddisgrifio'r trafnidiaeth gyhoeddus yn eu hardal leol. Mae Ffigur 7 yn manylu eu ymatebion.

35% 30% 24%

10% 0.4% Da iawn

Da

Iawn

Gwael

Gwael iawn

Ffigur 7: Barn ymatebwyr am drafnidiaeth cyhoeddus

GWELLIANNAU I GLUDIANT CYHOEDDUS Mae barn yr ymatebwyr tuag at ansawdd trafnidiaeth gyhoeddus yn dangos bod mwy o ymatebwyr wedi tynnu sylw at ochr negyddol y mater hwn, gyda 24% o ymatebwyr yn dewis gwael iawn, 30% yn dewis gwael, a 35% yn dewis yr opsiwn cyfartalog. Dim ond 1 ymatebydd a ddewisodd yn dda iawn (0.4%).

Yna gwnaethom ofyn i bobl raddio gwelliannau posib i drafnidiaeth cyhoeddus, y manylir DESCRIPTION OF PUBLIC TRANSPORT arnynt yn Nhabl 2.

Tabl 2: Gwelliannau i gludiant cyhoeddus

1

2

3

4

5

Gwasanaethau amlach Cymhorthdal teithio ar gyfer grwpiau penodol Mwy o opsiynau cludo (e.e. trên, bws) Opsiynau cludo rhatach Cynllun bws cymunedol 10

Mae'r blychau isod yn tynnu sylw at rai o'r sylwadau a wnaed yn y grŵp ffocws, gan adlewyrchu rhai o'r canfyddiadau y manylir arnynt uchod.

"Gyda gwell cysylltiadau trafnidiaeth rwy'n credu y byddai'n gwella'r siawns y bydd pobl ifanc yn ymgartrefu yma oherwydd byddent yn gallu cymudo ymhellach."

"Nid yw'n ymwneud â chymdeithasu yn unig, pe bawn i eisiau cael swydd sydd yn llythrennol ddeg munud i lawr y ffordd yn y car, ni fyddwn yn gallu ei wneud pe na bawn i'n gallu dibynnu ar fy rhieni i'm gyrru yno."

"Mae'n ddrud iawn hyd yn oed cyrraedd y gwaith ac yn ôl nawr.

Byddai'n haws talu am docyn blynyddol, ei wneud yn fforddiadwy a chael teithio diderfyn."

Yna gwnaethom ofyn i ymatebwyr am gysylltedd digidol. Mae ymatebion yn Ffigur 8 yn dangos bod mwyafrif yr ymatebwyr yn cyrchu gwasanaethau 4G, roedd gan 44% o ymatebwyr fynediad at 4G gyda signal cryf, tra bod gan 36% o'r ymatebwyr 4G gyda signal gwan. Dywedodd 9% o'r ymatebwyr nad oedd ganddyn nhw signal symudol.

GWASANAETHAU BAND EANG

44%

36%

9% 6% 3G gyda signal cryf

5% 3G gyda signal gwael

4G gyda signal cryf

4G gyda signal gwael

Dim signal symudol

Ffigur 8: Gwasanaethau band eang Mae mwyafrif yr ymatebion ar gyfer mynediad band eang yn dangos ei fod yn cael ei ystyried yn dderbyniol, er bod nifer yr ymatebion ar gyfer lefelau gwael bron yr un fath â'r rhai ar gyfer lefelau da.

11

MAE 66% O YMATEBWYR YN DEFNYDDIO BAND EANG BOB AWR, 32% BOB DYDD. CYTUNODD 87% O'R YMATEBWYR Â'R DATGANIAD BOD "BAND EANG DA YN HANFODOL I'M DYFODOL".

Mae'r blychau isod yn tynnu sylw at rai o'r sylwadau a wnaed yn y grwpiau ffocws ac fel sylwadau agored yn yr arolwg am gysylltedd digidol.

"Mae cysylltiad rhyngrwyd yn ofnadwy. Mae wedi bod yn ofnadwy ers cryn amser bellach, ond yn enwedig gyda fy nhad yn gweithio gartref nawr."

"Mae angen signal a band eang gwell arnom. Mae'n rhaid i rai yrru i gael signal i wneud e-bost, gwaith ysgol neu fwynhau cyfryngau cymdeithasol."

"Ni allwn gael unrhyw un yn gwneud unrhyw beth arbennig o fawr ar-lein ar yr un pryd, felly dim math o wylio fideos na lawrlwytho."

PENTREFI ARLOESOL Mewn Pentrefi Arloesol, mae rhwydweithiau a gwasanaethau traddodiadol a newydd yn cael eu gwella trwy gyfrwng digidol, technolegau telathrebu, arloesiadau a defnyddio gwybodaeth yn well, er budd trigolion a busnesau. Mae Pentrefi Arloesol ledled y byd, o Rezo Pouce1 yn Ffrainc, lle mae ap wedi'i ddatblygu i hyrwyddo rhannu ceir a hitchhiking mwy diogel i Ostoja Natury 2, ecosystem Pentref Arloesol yng Ngwlad Pwyl sy'n cynhyrchu bwyd o ansawdd uchel trwy synergedd o ddulliau technolegol a thraddodiadol. Yn ddiweddar, mae Pentref Arloesol y Prosiect Ieuenctid Gwledig yn yr Alban 3 hefyd wedi lansio Pentref Arloesol ieuenctid cyntaf y byd, a fydd yn blatfform arlein a fydd yn hyrwyddo pobl ifanc i adeiladu economïau gwledig bywiog, creadigol a chynaliadwy ar y cyd yn y lleoedd y maent yn eu galw'n gartref.

[1] https://enrd.ec.europa.eu/sites/enrd/files/s7_smart-villages_rezo-pouce_fr.pdf [2] https://ec.europa.eu/regional_policy/rest/cms/upload/13112020_081449_4__ostojanatury__tomaszyn_2020_short_final.pdf [3] https://www.ruralyouthproject.com/blogs-news/rural-youth-project-smart-village

@jamie452

12

SGILIAU, ADDYSG A SWYDDI ADDYSG Gofynnwyd i'r ymatebwyr ddweud wrthym am eu gwaith a'u cyrhaeddiad addysgol, hyfforddiant a sgiliau parhaus, ar hyn yr oeddent yn teimlo oedd angen ei newid a'r cyfleoedd sydd ar goll. Gofynnwyd i'r ymatebwyr yn gyntaf am eu lefel addysg bresennol. Dangosir y canfyddiadau yn Ffigur 9.

48%

Ysgol uwchradd

20%

Coleg

27%

Prifysgol

Ôl-raddedig

5%

Ffigur 9: Lefel o addysg Mae'r blychau isod yn tynnu sylw at rai o'r sylwadau a wnaed yn y grwpiau ffocws am addysg.

"Rwy'n credu bod y sgiliau sy'n cael eu dysgu trwy'r Bagloriaeth Cymru yn sgiliau defnyddiol iawn, ond maen nhw'n cael eu cyflwyno mewn ffordd ofnadwy."

"Rwy'n credu y dylem cael ein dysgu fwy am yr hyn sy'n digwydd yn y byd, fel Brexit. Oni bai am y newyddion gartref, ni fyddwn yn gwybod beth sy'n digwydd, a'n dyfodol ni sy'n mynd i gael ei effeithio."

"Mae yna ddiffyg uchelgais yn gyffredinol i'r holl ddisgyblion a oedd yn yr ysgol gyda mi.

Mae'r gwasanaeth Gyrfaoedd yn hollol druenus."

13

@Daniel Funes Fuentes

CYFNEWID RHWNG CENEDLAETHAU Cyfeiriodd llawer o gyfranogwyr y grwpiau ffocws at eu gwerthfawrogiad o'r cysylltiadau aml genedlaethol yr oedd tyfu i fyny mewn cymunedau gwledig wedi'u darparu iddynt. Roedd diddordeb mawr mewn ffurfioli mwy o gyfleoedd i gyfnewid gwybodaeth, a gafwyd ar adegau ei drosglwyddo drwy'r cenedlaethau i bobl ifanc, brwdfrydig - gan asio egni â phrofiad.

Er enghraifft, byddai mentora dwy ffordd, o fewn sefydliadau lleol a chynghorau ond hefyd mewn lleoliadau traws-sector yn darparu fframwaith ar gyfer cyfnewid a chyfranogi. Enghraifft wych o hyn yw Ysgoloriaeth Llyndy Isaf yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol 4 , a efelychir yn yr un modd gan raglen ffermio Cenhedlaeth Nesaf Yorkshire Water Beyond Nature. 5

SGILIAU YCHWANEGOL Gofynnwyd i ymatebwyr am hyfforddiant sgiliau ychwanegol. Dim ond 19% o'r ymatebwyr sy'n ymgymryd â hyfforddiant sgiliau ychwanegol ar hyn o bryd, gydag 81% ddim yn gwneud. Tynnodd yr ymatebwyr sylw at ystod o sgiliau ychwanegol y maent yn hyfforddi iddynt, gyda'r atebion amlaf yn cynnwys cyrsiau prifysgol, Lefel A/ BTEC a chyrsiau Cyswllt Ffermio. Yna gwnaethom ofyn i bobl ddweud wrthym am eu statws cyflogaeth cyfredol. Mae Ffigur 10 yn dangos y canlyniadau.

STATWS CYFLOGAETH Di-waith 11%

Mewn addysg 47%

Cyflogedig 42%

Ffigur 10: Statws cyflogaeth Pan ofynnwyd i ymatebwyr am ei math o gyflogaeth, myfyrwyr (55) oedd mwyafrif y rolau a restrwyd, ac yna gweinyddwyr/ gweinyddesau (23), ffermwyr (20), a gweithwyr gweinyddol (14).

[4] https://www.nationaltrust.org.uk/craflwyn-and-beddgelert/features/llyndy-isaf-scholarship [5] https://www.yorkshirewater.com/beyond-nature/next-generation-farming/

14

CYFLOG Gofynnwyd i'n hymatebwyr nodi band yr oedd eu hincwm cyfredol yn disgyn ynddo. Ymhlith y rhai a atebodd y cwestiwn hwn, mae 147 o ymatebwyr yn enill hyd at £10,000, 46 o ymatebwyr yn enill rhwng £20,000 - £30,000 a dim ond 3 ymatebydd yn enill dros £40,000.

62%

19% 11% 6% Fyny at £10,000

£10,000 a fyny at £19,999

£20,000 a fyny at £29,999

1%

£30,000 a fyny at £39,999

£40,000 ag i fyny

Ffigur 11: Cyflog

CYTUNODD 68% O YMATEBWYR EI BOD YN ANODD DOD O HYD I WAITH YN AGOS AT BLE MAENT YN BYW. Mewn perthynas â chyflogaeth, gwnaethom ofyn i'r ymatebwyr a oeddent wedi ystyried symud i dref neu ddinas, neu i wlad wahanol oherwydd cyflogaeth. Ystyriodd 158 o ymatebwyr symud i dref neu ddinas lle mae cyfleoedd cyflogaeth yn well. Hefyd, nododd 10 ymatebydd eu bod wedi ystyried symud dramor. Mae'r canfyddiadau hyn yn digalonni yng nghyd-destun cadw pobl ifanc mewn cyflogaeth mewn ardaloedd gwledig. Isod mae sylwadau ar y pwnc hwn gan y grwpiau ffocws.

"Nid oes opsiwn i aros mewn gwirionedd."

"Yn y bôn, mae'r holl bobl rwy'n gwybod fy oedran i yn bwriadu symud i ffwrdd i ddinas i gael swydd, nid oes yr un ohonom yn bwriadu aros yng nghefn gwlad oherwydd does dim byd ar gael."

"Oni bai bod pobl yn barod i deithio hanner awr, prin bod unrhyw gyfleoedd o gwmpas."

15

"Lleoliadau cydweithio, gyda chysylltiad rhyngrwyd da, desg da rwy'n dychmygu y byddai pethau fel yna yn bendant yn helpu i hwyluso swyddi. "

"Dim ond mater o adleoli adran neu hyd yn oed adleoli swyddi maes, yn lle bod popeth yn canolbwyntio ar Gaerdydd."

"Hoffwn i'r opsiwn o fynd i ffwrdd i'r brifysgol, ac yna dod yn ôl, ond nid wyf yn credu bod yr opsiwn hwnnw yno."

@johnschno

LLEOLIADAU GWAITH ARLOESOL A MAGWROL Mae lleoliadau cydweithio gwledig yn creu cyfleoedd ar gyfer cydweithredu ac arloesi mewn ardaloedd gwledig wrth helpu i ddenu gweithwyr proffesiynol newydd i ymgartrefu yng nghefn gwlad. Nod prosiect Cowocat_Rural 6 yng Nghatalonia oedd hyrwyddo gwerthoedd cydweithredu a theleweithio mewn ardaloedd gwledig i hybu gweithgaredd economaidd a chreu cyflogaeth - ac erbyn hyn mae 130 o gyd-weithwyr proffesiynol yn eu rhwydwaith. M-SParc 7 yn Ynys Môn yw parc gwyddoniaeth ymroddedig cyntaf Cymru. Gan anelu at ysgogi diwylliant entrepreneuraidd sy'n cysylltu arloesedd mewn sectorau allweddol fel ynni carbon isel a'r amgylchedd, mae'r parc yn darparu lle a chefnogaeth ar gyfer gwaith arloesol a chydweithredol, yn ogystal ag ehangu sgiliau cenedlaethau'r dyfodol. Gan weithio gyda phobl leol i yrru economi'r ardal yn ei blaen ac adeiladu ar enw da yr ardal - mae'r parc yn gobeithio darparu cyfleoedd i bobl ifanc aros yn eu ardaloedd, neu i'r rhai sydd wedi symud i ffwrdd ddychwelyd a sefydlu eu busnesau yno.

[6] https://enrd.ec.europa.eu/projects-practice/cowocatrural-network-coworking-spaces-rural-catalonia_en [7] http://www.m-sparc.com/

16

IAITH

YR IAITH GYMRAEG

58%

3% Na

1%

2%

Na, ond hoffwn i

Dwi'n dysgu

17%

6% Rwy'n gallu dweud ychydig eiriau yn unig

Rwy'n gallu siarad ychydig o Gymraeg

13% Rwy'n gallu siarad cryn dipyn o Gymraeg

Rwy'n gallu siarad Cymraeg yn rhugl

Ffigur 12: Gallu ymatebwyr i siarad Cymraeg Mae Ffigur 12 yn dangos bod 58% o ymatebwyr yn siarad Cymraeg yn rhugl, gyda 13% arall yn siarad cryn dipyn o Gymraeg. Ychydig iawn o ymatebwyr (3%) sydd ddim yn gallu siarad Cymraeg.

CYFATHREBU YN GYMRAEG

37%

38%

41%

40%

31%

31% 26%

15%

Pobl sy’n byw gyda chi

Teulu sydd ddim yn byw gyda chi

Yn y Ffrindiau (ac eithrio’r gwaith gyda chydweithwyr rhai sy’n byw gyda chi)

Ffigur 13: Cyfathrebu yn Gymraeg

Yn y gwaith gyda chwsmeriaid

Cymdogion

Pobl yn eich cymuned leol

Arall

17

Pan ofynnir iddynt gyda phwy y maent yn cyfathrebu yn Gymraeg, mae'r amledd uchaf yn amlwg ymhlith pobl yn y gymuned, ac yna ffrindiau, teulu (nad ydynt yn byw gyda nhw), a phobl y maent yn byw gyda nhw. Mae hyn yn awgrymu bod y Gymraeg yn chwarae rhan weithredol mewn sawl rhan o'r gymuned. Yn y categori 'arall', cyfeiriodd nifer fawr o'r ymatebion hyn at ddefnyddio'r Gymraeg yn yr ysgol neu'r brifysgol.

ROEDD 80% O’R YMATEBWYR YN CYTUNO Â’R DATGANIAD BOD “Y GYMRAEG A’I DYFODOL YN BWYSIG IAWN I MI”.

MWY O GYFLEOEDD I DDEFNYDDIO'R GYMRAEG

44% 39%

29%

27%

5% Yn y gwaith

Yn gymdeithasol

Gyda busnesau

Ar-lein

Arall

Ffigur 14: Mwy o gyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg Hoffai'r ymatebwyr weld mwy o gyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg yn gymdeithasol (116), ar-lein (102), gyda busnesau (77) ac yn y gwaith (71), fel y gwelir yn Ffigur 14. Ymhlith yr ymatebion 'arall', roedd yr ateb mwyaf arwyddocaol yn yr ysgol.

"Rwy'n credu y dylai fod yn orfodol mewn gwirionedd, rwy'n credu y dylech chi gael eich dysgu'r Gymraeg yn yr ysgol gynradd a'r ysgol uwchradd."

"Rwy'n siwr wrth siarad Cymraeg a mynd trwy'r ysgol yn Gymraeg, fy mod i wedi cael cymaint mwy o gyfleoedd na rhywun sydd yn methu siarad Cymraeg."

"Efallai ddwy flynedd yn ôl byddwn i wedi cytuno'n llwyr â chanslo'r gwersi Cymraeg, ond nawr rwy'n eithaf trist nad ydw i'n medru'r Gymraeg."

18

CYTUNODD 8O% O'R YMATEBWYR FOD “Y GALLU I GYFATHREBU YN GYMRAEG YN AGOR FYNY MWY O GYFLEOEDD ECONOMAIDD”.

ANNOG MWY O DDEFNYDD O'R GYMRAEG YN Y GYMUNED Roedd yr ymatebion mwyaf poblogaidd yn cynnwys gwell help i ddysgu, mwy o ddefnydd cymunedol a gwell defnydd mewn ysgolion. Tynnodd ymatebion sylw hefyd at yr angen i ddathlu'r iaith a chynyddu gwelededd a chyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg yn y gymuned.

Tabl 3: Atebion agored i'r cwestiwn o annog mwy o ddefnydd o'r Gymraeg yn y gymuned 1

2

3

4

5

6

7

8

Mwy o help i ddysgu Mwy o ddefnydd cymunedol Ysgol Mwy o gyfleoedd i siarad Gwell defnydd ar-lein/ ar gyfryngau cymdeithasol Mwy o welededd yr iaith Dathlu'r iaith Gwell agwedd tuag at y Gymraeg

GOHEBWYR IFANC Mae lleisiau gwledig ifanc yn aml ar goll o'r cyfryngau. Mewn ymgais i fynd i’r afael â hyn, sefydlwyd cwrs newydd sbon gan Bro 360 a Golwg ym mis Tachwedd 2020 yn ardaloedd Arfon a Ceredigion. Y nod oedd buddsoddi mewn pobl ifanc leol a rhoi’r hyder, y gallu a’r awydd i ohebwyr ifanc fynd allan ac adrodd straeon sy'n bwysig iddyn nhw. Ar ôl cymryd rhan yn y cwrs, mae pobl ifanc wedi rhannu eu bod yn teimlo mai eu “dyletswydd yw cryfhau eu cymunedau”, a’u bod “yn credu bod rhoi llais i bobl o bob math yn rhan greiddiol o sut y gallwn ddatblygu fel cenedl o gymunedau", a "gall straeon cadarnhaol wneud byd o wahaniaeth i ysbryd pobl a chymunedau.

Mae'n ffordd dda o ddod â phobl ynghyd, a chreu ymdeimlad o berthyn - rhywbeth sydd ei angen yn fwy nag erioed nawr”. 8 [8] https://bro.360.cymru/2020/dathlu-gohebwyr-ifanc-newydd-broydd/

@vanillabear

19

BYWYD CYMUNEDOL A CHYMDEITHASOL GWELLA BYWYD CYMDEITHASOL Mae Tabl 4 yn dangos mwy o ddigwyddiadau neu glybiau lleol sydd wedi'u graddio uchaf gan ymatebwyr am ffyrdd o wella eu bywyd cymdeithasol, ac yna mwy o weithgareddau i gwrdd â phobl a mwy o bobl ifanc yn eu hardal.

Tabl 4: Sut i wella bywyd cymdeithasol ymatebwyr 1

2

3

4

5

6

Mwy o ddigwyddiadau a chlybiau lleol Mwy o weithgareddau i gwrdd â phobl Mwy o bobl ifanc yn fy ardal Gwell trafnidiaeth i drefi Cyfleusterau chwaraeon/ hamdden agosach Tafarndai/ bariau agosach MAE 84% O'R YMATEBWYR YN TEIMLO BOD Y PANDEMIG COVID-19 WEDI CAEL EFFAITH NEGYDDOL AR EU BYWYD CYMDEITHASOL.

BOD YN RHAN O GLWB IEUENCTID YN HELPU ADDASU I FYD OEDOLION Mae Tabl 5 yn dangos ffactorau sydd wedi helpu ymatebwyr fel oedolion ar ôl mynychu clybiau ieuenctid. Y ffactor amlycaf yw parhau i ddatblygu sgiliau newydd, ac yna ehangu eu safbwyntiau trwy brofiadau newydd. Y safle isaf yw eu bod wedi dod yn fwy hyderus, gwydn ac optimistaidd ar gyfer y dyfodol.

Tabl 5: Ffactorau sydd wedi helpu ymatebwyr fel oedolion ar ôl mynychu clybiau ieuenctid 1

2

3

4

5

Rwyf wedi parhau i ddysgu a datblygu sgiliau newydd Rwyf wedi ehangu fy safbwyntiau trwy brofiadau newydd Rwyf wedi parhau i fwynhau gweithio fel rhan o grŵp a thîm Gallaf fynegi fy llais a dangos ymrwymiad cymdeithasol Rwy'n hyderus, yn wydn ac yn optimistaidd ar gyfer y dyfodol

MAE 72% O'R YMATEBWYR YN CYMRYD RHAN, NEU WEDI BOD YN RHAN O WEITHGAREDDAU GWIRFODDOL YN EU CYMUNED. 20

EDRYCH I'R DYFODOL CAEL LLAIS Dim ond 11% o'r ymatebwyr a nododd yn gadarnhaol fod ganddynt lais yn y ffordd y mae penderfyniadau'n cael eu gwneud yng nghefn gwlad Cymru. Isod mae atebion agored o'r arolwg a sylwadau a wnaed yn y grwpiau ffocws.

"Nid ydym byth yn clywed unrhyw beth gan ein cynghorydd lleol, felly i fod yn onest does gen i ddim syniad pa benderfyniadau sy'n cael eu gwneud. "

"Rwy'n teimlo'r rhan o gymuned, ond dwi ddim yn teimlo bod gen i lais yn fy nghymuned."

"Rwy'n ceisio meddwl, ond nid wyf yn credu fy mod erioed wedi cael cyfle i leisio fy marn ar gefn gwlad Cymru o'r blaen."

DYLANWADU CYMUNEDAU GWLEDIG Mae'r cwmwl geiriau isod yn dangos ardaloedd lle hoffai ymatebwyr ddylanwadu mwy ar yn eu cymunedau lleol. Y prif faterion sy'n amlwg yw trafnidiaeth, addysg, tai a'r amgylchedd.

Ffigur 15: Cwmwl geiriau o feysydd yr hoffai ymatebwyr gael mwy o lais arnynt yn eu cymuned leol 21

MAE GAN 49% O YMATEBWYR FARN BESIMISTAIDD O EFFAITH BREXIT AR EU DYFODOL. DEWISODD 61% O YMATEBWYR OPSIYNAU OPTIMISTAIDD/ OPTIMISTAIDD IAWN I DDISGRIFIO SUT MAEN NHW'N TEIMLO AM Y DYFODOL, GAN GYMHARU Â 12% A DDEWISODD OPSIYNAU PESIMISTAIDD. Isod mae rhai o'r ymatebion agored, gan ymhelaethu ar ragolygon yr ymatebwyr ar y dyfodol.

"Mae bygythiadau cyson i'n dyfodol ac mae pobl yn niweidio'r byd o'n cwmpas ond ymddengys nad oes neb yn gwneud llawer yn ei gylch."

"Rwy'n berson optimistaidd ar y cyfan ac rwy'n obeithiol o weld Cymru annibynnol sy'n llewyrchus, yn wyrdd, yn groesawgar, wedi'i chysylltu'n dda, sy'n cymryd rhan bositif yn y byd."

“Rwy'n teimlo nad yw'r llywodraeth eisiau helpu ffermwyr ifanc fel fi. "

Isod mae dyfyniad o un o'r grwpiau ffocws sy'n crynhoi'r trafodaethau, sy'n amlygu natur rynggysylltiedig yr heriau sy'n wynebu pobl ifanc yng nghefn gwlad Cymru, a'u pryderon am yr effaith y bydd pobl ifanc yn gadael ardaloedd gwledig yn ei gael ar gymunedau a diwylliant.

"Mae fel cylch, yn dydi? Nid oes swyddi i bobl ifanc a phobl fel ni sydd am ddilyn gyrfaoedd, felly mae'n rhaid i ni symud i ffwrdd, oherwydd nid oes unrhyw swyddi. Ond pe byddem ni'n cael swyddi yma, ni allwn fforddio'r tai beth bynnag, felly byddai'n rhaid i ni symud a dilyn gyrfaoedd mewn dinasoedd mwy a lleoedd mwy. Mae hynny'n golygu bod y cymunedau'n marw.

Cymunedau bach. Byddai pobl fel fi yn symud i ffwrdd, ac ni fyddwn yn magu fy mhlant yma, ni fyddwn yn tyfu teulu yn yr ardal yma oherwydd byddwn wedi setlo yn rhywle arall. A gallaf ddod â'r Gymraeg i mewn i hyn. Es i i ysgol Gymraeg ac mae fy nheulu yn siaradwyr Cymraeg, iaith gyntaf, ac os rwyf fi'n symud i ffwrdd a fy mrawd a chwaer hefyd, mae'n golygu tri theulu yn y dyfodol na fyddent yn byw yn y pentref neu'r ardal leol, a byddai'r iaith yn cael ei symud i ffwrdd. " 22

RÔL LLYWODRAETH YN GWELLA BYWYD GWLEDIG Rhestrir isod rai o'r ymatebion agored i “Sut ydych chi'n meddwl y gall eich llywodraeth leol neu genedlaethol wella'ch bywyd?”, ynghyd â sylwadau a wnaed yn y grwpiau ffocws. Maent yn awgrymu y byddai gwell cyfleoedd trwy swyddi, trafnidiaeth, band eang a gwasanaethau o fudd i'r gymuned.

"Cludiant cyhoeddus amlach a mwy dibynadwy."

"Cynnig ystod mwy eang o weithgareddau a chyfleusterau sydd ar gael at ddefnydd y cyhoedd."

"Darparu gwell gwasanaethau iechyd meddwl ar

"Creu mwy o swyddi.

Creu mentrau.

Prentisiaethau.

Annog datblygu busnes. Annog, creu a datblygu gwaith a swyddi sy'n talu'n dda. Cyfleoedd i symud i fyny mewn swyddi, gan annog pobl i weithio'n galed a chyflawni eu potensial."

"Mynd i'r afael â ail gartrefi."

lefel leol."

"Gwneud ffioedd prifysgol yn rhatach."

"Canolbwyntio fwy ar fywyd gwledig a sut mae ffermwyr mewn gwirionedd yn helpu'r economi a'r amgylchedd."

"Gwrandewch ar leisiau pobl ifanc leol."

"Mwy o ystyriaeth o'r amgylchedd trwy newidiadau fel mwy o finiau ailgylchu a mentrau rhannu ceir."

"Mwy o ffocws ar economi sy'n seiliedig ar natur i weithio ochr yn ochr â'r sector amaethyddol i roi opsiynau mwy amrywiol."

"Gwella cysylltedd band eang a rhyngrwyd i bawb, a nid pobl mewn trefi yn unig."

23

ARGYMHELLION 1

Sgiliau a swyddi'r dyfodol Gosod targed canrannol ar gyfer gwariant caffael cyhoeddus yng Nghymru, gan greu swyddi o ansawdd uchel â chyflog teg mewn ardaloedd gwledig gyda ffocws ar ychwannengu gwerth mewn ffurf cylchol a cynaliadwy.

Ehangu prentisiaethau mewn ardaloedd gwledig, gan ganolbwyntio ar gyfnewid sgiliau dwy ffordd.

Sefydlu hybiau mewn cymunedau gwledig ym meysydd gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg i gadw, denu a gwella sgiliau pobl ifanc mewn cymunedau gwledig.

Gwella dysgu digidol mewn ysgolion, a chyflwyno/ moderneiddio darpariaeth iechyd meddwl a lles, addysg ariannol, eco-lythrennedd, gwleidyddiaeth a pholisi.

Ariannu prosiect partneriaeth rhwng ffermwyr a phobl ifanc wedi'w ganolbwyntio ar adfer a gwella'r amgylchedd naturiol sy'n darparu dysgu, hyfforddiant a chreu swyddi.

2

Trafnidiaeth ac isadeiledd Cyflwyno trafnidiaeth cyhoeddus am ddim i bobl ifanc yng Nghymru.

Gweithio gyda phobl ifanc yn lleol i ddatblygu amserlennu trafnidiaeth gyhoeddus sy'n gyfeillgar i bobl ifanc.

Cyflwyno prosesau ymgynghori sy'n gyfeillgar i bobl ifanc ar gyfer yr holl bolisïau sy'n ymwneud â theithio.

Penodi tasglu o bobl ifanc i arwain ar ddiwygio cynllunio preswyl.

Gwneud band eang yn wasanaeth cyhoeddus, gyda darpariaeth gyflym yn cael ei gynnig ledled Cymru.

Buddsoddi mewn gofodau a fframweithiau cydweithredu a chyd-gartrefu rhwng cenedlaethau, sy'n annog arloesedd a chyfnewid gwybodaeth.

Gweithredu menter Pentrefi Arloesol i arfogi cymunedau gyda seilwaith digidol, gwybodaeth a'r gefnogaeth i wella rhwydweithiau a gwasanaethau.

24

3

Gwneud penderfyniadau Mabwysiadu dull creu lleoedd ar gyfer yr holl benderfyniadau cyllid a pholisi cymunedol.

Dyrannu sedd ddynodedig ar gyfer person ifanc gwledig ar bob bwrdd cynghori ieuenctid cenedlaethol.

Treial partneriaethau mentora dwy ffordd gyda phobl ifanc ar bob lefel o wneud penderfyniadau.

Penodi cynghorydd ieuenctid gwledig arbennig i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig.

Cyflwyno rhaglen bwrpasol o fewn y sector gyhoeddus i ddod â safbwyntiau a phrofiadau gwledig i ddatblygu polisi.

Cefnogi sefydlu senedd wledig, gyda traean o'r seddi wedi'u dyrannu i bobl ifanc.

4

Yr iaith Cymraeg Penodi tasglu o bobl ifanc i arwain ar ddiwygiad o sut mae'r Gymraeg yn cael ei haddysgu mewn ysgolion.

Ariannu sefydliadau ieuenctid a chymunedol i ddarparu mwy o gyfleoedd cymdeithasol trwy gyfrwng y Gymraeg, gan sicrhau ei bod yn agored i bob lefel o allu.

25

Cychwynnwyd a rheolwyd gan Ffion Storer Jones. @ffion_storer Wedi'i ariannu a'i gefnogi gan The Henry Plumb Foundation.

www.thehenryplumbfoundation.org.uk