Horizon - Schatten en Schandalen

ois ç an

IG HT

Fr

EN 4, 89 ,1 va po oe es Jo

Fla

ng me

LA T ïda ina sZ se rin nP va

TR ÉE et rtr po

EN

10

OK

TO

BE

R

19

20

AM E AG ERD IT M ST ER AM

.H .M I.S

DO

schatten en schandalen

programma

Schatten en schandalen

HORIZON OKTOBER 2019 SCHATTEN EN SCHANDALEN i.s.m. Hermitage Amsterdam

14 september 2019 - 15 maart 2020

Vrouwelijk schoon, seksualiteit, schandalen…

Hermitage Amsterdam

verhalen die juwelen ons vertellen over hun

Juwelen! Schitteren aan het Russische hof

bezitsters. Om dit suggestieve programma

jubileumtentoonstelling #2

te vertellen, werkt het Concertgebouworkest samen met de Hermitage Amsterdam, waar

VR 13 september 17.30 uur

de jubileumtentoonstelling Juwelen! Schitteren

Opening tentoonstelling

aan het Russische hof te zien is. De juwelen

muziek Debussy, Prokofjev

toonden status maar bevatten ook geheimen.

GoYa Kwartet

Ze maakten de vrouw tot uithangbord, én boden een platform om haar identiteit te tonen

2

pop-up concertjes

in een door mannen bestuurde wereld. Kijk

zaterdag 19 oktober 2019

naar het portret van de puissant rijke vorstin

vanaf 12:00 uur

Zinaïda Joesoepova op het omslag. Zij was

en op zondagen van 14.00 - 15.00 uur

een stijlicoon, erfgename van het grootste

29 december 2019

privé-fortuin van Rusland. Haar schoonheid

16 februari 2020

en welstand maakten haar tot een van de

15 maart 2020

meest begeerde vrouwen van Europa, maar zij

Duo Edelen

huwde uit liefde een eenvoudige graaf. Haar leven zat vol tragiek: haar oudste zoon kwam om in een duel, haar jongste zoon was een

DO 10 oktober 20.15 uur

moordenaar van Raspoetin. Ze wist in 1917

HET CONCERTGEBOUW

aan de revolutie te ontkomen met een klein

concert Koninklijk Concertgebouworkest

deel van haar juwelenschat, dat haar evenwel

muziek Debussy, Barry, Adès, Poulenc

van een bestaan verzekerde. Ze stierf in 1939

Thomas Adès dirigent

in Parijs in eenvoudige omstandigheden.

Kerstin Avemo sopraan

Het concertprogramma op 10 oktober vertelt

Hanna van Vliet actrice

ons verhalen uit de schandaalsfeer van rond 1900, uit de wereld van Diaghilevs Ballets

Entrée Late Night 22.15 - 01.30 uur

Russes in Parijs en uit de moderne Britse

KOORZAAL EN ENTREEHAL

roddelpers.

GoYa Kwartet

Mark van Dongen

en diverse andere artiesten horizon -schatten en schandalen

in dit blad

horizon

4 Horizon-partner Hermitage Amsterdam

Onder de naam Horizon organiseert het Koninklijk Concertgebouworkest een reeks

7 Kamermuziek uit tsaristisch

thematische concertprogramma’s in samen-

en revolutionair Rusland

werking met instellingen uit diverse culturele

Mark van Dongen

disciplines. Met steeds een ander actueel, artistiek thema komt rond de concerten op

8 Essay Het favoriete lokaas van de duivel

donderdag een breed palet aan onderwerpen aan bod. In de orkestprogramma’s presenteert

Merel Bem

het orkest in opdracht geschreven of recente

12 Interview Nina Spijkers

composities in samenhang met ‘klassiekers’

Rolf Hermsen

uit het repertoire van de laatste eeuw. In ­ieder concertprogramma is een spreker, beeld-

14 Poëzie Camee

projectie of een theatrale act opgenomen.

Konstantin Balmont

De verbreding en verdieping waarnaar de naam Horizon verwijst, betreft de

15 Kunst portret Zinaïda Joesoepova François Flameng

­vernieuwing van het repertoire, de inter­ disciplinaire samenwerking en de omkadering met randprogrammering. Vast onderdeel is

16 Horizon-concert

de feestelijke Entrée Late Night op de late

16 toelichting Mark van Dongen

donderdagavond. Musici van het Konin­klijk

21 biografieën

­Concertgebouworkest spelen op diverse

22 videobeeld André Cremer

­locaties kamermuziek.

24 Entrée Late Night

Thema’s en concertdata 2019/2020 10 oktober 2019 Schatten en Schandalen

26 Colofon

i.s.m. Hermitage Amsterdam 30 januari 2020 Mens & Mythe –

27 Vooruitblik

het onverbiddelijke noodlot: Oedipus

Mens & Mythe januari 2020

i.s.m. Universiteit van Amsterdam,

Hel, Hades, Inferno juni 2020

Faculteit der Geesteswetenschappen 18 juni 2020 Hel, Hades, Inferno m.m.v. LeineRoebana horizon - schatten en schandalen

3

horizon partner

juwelen!

Schitteren aan het Russische hof

4

Al eeuwen reflecteren juwelen de smaak

vorstinnen als koningin Anna Pavlovna.

van de rijkste en machtigste bevolkings­

Samen waren zij bepalend voor de nationale

lagen. Juwelen gaan over van generatie op

en internationale modetrends en zetten ze fa-

generatie en zijn stille getuigen van poli-

meuze juwelenhuizen nog meer op de kaart.

tieke omwentelingen en pikante intriges.

In Juwelen! zijn onder meer werken te zien van

Niet zelden zijn ze de intiemste bondgenoot

Cartier, Lalique en hofleverancier Fabergé.

van hun bezitters. Ze herbergen ­geheimen

In de tentoonstelling zijn vrijwel alle bijzon-

en vertellen verhalen over verleiding,

dere steensoorten te bewonderen; van agaat

macht en rijkdom. Aan de edelstenen die in

tot zirkoon. Juwelen die – samen met rijk ge-

juwelen zijn verwerkt, worden symbolische

decoreerde baljaponnen, keizerlijke kostuums

betekenissen toegekend. Juwelen zijn dus

en majestueuze portretten – persoonlijke

meer dan kostbare kleinoden.

verhalen vertellen en een fascinerend beeld geven van ruim twee eeuwen mode.

In de Hermitage Amsterdam is tot en met 15 maart 2020 de tentoonstelling Juwelen!

Armbanden koningin Anna Pavlovna

Schitteren aan het Russische hof te zien. Met ruim

Prinses Anna Pavlovna (1795–1865) was net ge-

driehonderd stukken uit de schatkamers van

trouwd met de Nederlandse erfprins W ­ illem,

de Hermitage Sint-Petersburg: een indruk-

de latere koning Willem II, toen zij op 22

wekkende juwelenverzameling met duizenden

augustus 1816 voor het eerst voet op Neder-

kostbaarheden, gedragen door de Russische

landse bodem zette. Tot haar bezit behoorden

high society. In de tentoonstelling schitteren

drie armbanden die voor Anna een speciale

flamboyante tsarina’s als Elisabeth, Catharina

emotionele betekenis hadden. Eén bevat een

de Grote, Maria Fjodorovna en ­imponerende

geëmailleerd portret van Willem. De ande-

armband van prinses (later koningin) Anna Pavlovna; Brussel, Joseph Germain Dutalis, 1822; goud, turkoois, haren; bruikleen © Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

horizon -schatten en schandalen

Juwelen! Schitteren aan het Russische hof 14 september 2019 - 15 maart 2020 openingstijden: 10 - 17 uur adres: Amstel 51, Amsterdam boekingen en prijzen: hermitage.nl

re twee tonen de initialen en voornamen van het – toen nog – kroonprinselijk paar.

Deze twee armbanden zijn versierd met gevlochten haar van beiden en turkooisjes, als symbool voor een gelukkig en lang huwelijks­leven. Dankzij de Koninklijke Verzamelingen in Den Haag zijn ze nu te

5

Amsterdam.

Juwelenboeket keizerin Elisabeth De grootste blikvanger van de tentoonstelling is de broche van keizerin Elisabeth (regeerperiode 1741–62), die veruit de meeste edelstenen bevat van alle geëxposeerde juwelen. Het gaat om een juwelenboeketje van hofedel­ smid Jérémie Pauzié, met zo’n vierhonderd briljanten, meer dan 450 kleine roosgeslepen diamanten, blauwe en gele saffieren, robijnen en smaragden.

Diadeem tsarina Maria Fjodorovna Een vorstelijke afsluiting van de tentoonstelling is een diadeem van tsarina Maria ­Fjodorovna, echtgenote van tsaar Alexander III. Het rond 1885 vervaardigde pronkjuweel wordt toegeschreven aan Michail Perchin, een van de belangrijkste edelsmeden van hof­ juwelier Carl Fabergé. horizon - schatten en schandalen

bloemenboeket van edelstenen in een vaasje; Sint-Petersburg, Jérémie Pauzié, 1740–50; goud, zilver, diamanten, edelstenen, glas, stof

zien in de tentoonstelling in de Hermitage

Het juweel, een bruikleen van het Fabergé

Tentoonstellingsontwerpers

Museum in het Duitse Baden-Baden, is uitge-

De collectie van de Hermitage Sint-Petersburg

voerd in zilver met een gouden achterzijde en

is sinds jaar en dag een inspiratiebron voor

bezet met bijkans ontelbare briljantgeslepen

ontwerpers, onder wie grootheden als Yves

diamanten.

Saint Laurent. Juwelen! is ontworpen door ­Carlo Wijnands, die creatief directeur was van de Amsterdam Fashion Week. Sieradenontwerper Bibi van der Velden en designers ­Edwin Oudshoorn en Jan Taminiau accepteerden de uitnodiging van de Hermitage Amsterdam voor een bezoek aan het Winterpaleis om een uniek kijkje achter de schermen te nemen. Ze kozen ieder een favoriet juweel en lichten hun keuze toe in de audiotour.

Hermitage Amsterdam Alle beelden: © State Hermitage Museum, St Petersburg

diadeem van tsarina Marina Fjodorovna; Sint-Petersburg, firma Carl Fabergé, edelsmid Michail Perchin, ca. 1880; goud, zilver, diamanten, briljanten; bruikleen © Fabergé Museum Baden-Baden

6

Onder het deksel van de zegel van een ring een miniatuur met een erotische scène van beensnijwerk; West-Europa, eind 18de eeuw, begin 19de eeuw; sardonyx, chalc doon, goud, been, 1,8 x 2,5 cm

horizon -schatten en schandalen

kamermuziek uit tsaristisch en

kamermuziek vrijdag 13 september Opening tentoonstelling Juwelen!

revolutionair Rusland

17.30 uur de Hermitage Amsterdam voor genodigden

Sergej Prokofjev, geboren op een landgoed in de Oekraïne, ging in 1903 aan het Conser-

donderdag 10 oktober

vatorium van Sint-Petersburg studeren. Met

Entreé Late Night

zijn sensationele Eerste pianoconcert won hij in

v.a. 22.15 uur Het Concertgebouw

1914 de ‘veldslag der piano’s’, waarmee hij zijn

vrij toegankelijk

studie afsloot. Hij genoot toen al de aandacht van de internationale avant-garde en schreef

muziek

muziek voor Diaghilevs Ballets Russes. In het

Claude Debussy 1862-1918

revolutiejaar 1917 ontstonden zijn Visions fugiti-

uit Strijkkwartet in g kl.t. opus 10 (1893)

ves: een parelsnoer van twintig kleinoden voor

Assez vif et bien rythmé

piano. De titel ontleende hij aan een dichtregel van Konstantin Balmont: ‘elke vluch-

Sergej Prokofjev 1891-1953

tigheid een wereldbestel, vol veranderlijk en

delen uit Visions fugitives op. 22 (1915-1917)

kleurrijk spel’ (‘Dans chaque vision fugitive je vois

bewerking voor strijkkwartet

des mondes Pleins de jeux changeants et irisés’).

Het zijn modernistische karakterstukken,

musici

uiteenlopend van mysterieus of grillig tot

GoYa Kwartet

‘ridicolosamente’ en een revolutionair ‘Presto

Sylvia Huang viool

agitatissimo’.

Mirelys Morgan Verdecia viool Martina Forni altviool

De amper twintigjarige Claude Debussy ging

Honorine Schaeffer cello

in 1882 als pianist naar Rusland op uitnodiging van Nadezjda von Meck, de weldoenster van Tsjaikovski. Niet lang vóór zijn sleutelwerk voor orkest, de Prélude à L’après-midi d’un

pop-up concerten Hermitage Amsterdam

faune, voltooide hij in 1893 zijn impressionis-

•

zaterdag 19 oktober 2019

tische strijkkwartet, dat volgens zijn collega

•

vanaf 12:00 uur

Guy Ropartz ‘de invloed vertoont van jong

en op zondagen tussen 14.00 en 15.00 uur

Rusland’. Hij doelde daarmee op de Sint­

•

29 december 2019

Petersburg-school van Rimski-Korsakov, waar

•

16 februari 2020

ook Moesorgski, Prokofjev en Stravinsky uit

•

15 maart 2020

voortkwamen. Ropartz roemde met name de poëtische thema’s en zeldzame samenklanken

musici

van de eerste twee delen.

Duo Edelen: Fred Edelen cello

Mark van Dongen

Christina Edelen klavecimbel

7

essay

het favoriete lokaas van de duivel stenen met verhalen Kunsthistorica Merel Bem schrijft over

Is het zo gegaan? Neuh. Maar dit is wat

kunst, fotografie en kleding. Van haar hand

je krijgt wanneer je net iets te veel tijd

verscheen Doorkijken. Kunst voor het dagelijks

doorbrengt op websites met verhalen over

leven (2016) en ze werkte mee aan Dit boek

geheimzinnige sieraden en hun verborgen

gaat niet over mode (2018). Voor haar essay

krachten. Die websites zijn er, reken maar,

dook ze in de verhalen en schandalen van

en de vertellingen zijn bloemrijk en fanta-

enkele historische sieraden.

sievol en uiterst verslavend. Van oudsher gaan juwelen, die duurzame en heerlijk begeerlij-

8

In 1974 deed een jonge, ambitieuze conser-

ke objecten die van generatie op generatie

vator van het National History Museum in

worden doorgegeven, immers al gepaard met

Londen een bijzondere vondst. Laten we zeg-

bijgeloof.

gen dat het een winterse vrijdagavond was, het was donker buiten. Zijn collega’s waren al naar huis, maar Peter Tandy had nog werk te doen, of beter (tover uw gruizigste filmstem tevoorschijn): he was on to something.

Donder, bliksem, nerveuze violen.

Terwijl hij in z’n eentje door het enorme museumdepot dwaalde, viel plotseling het licht uit, sloeg de deur dicht, bescheen de bliksem de grijnzende schedel van een Neanderthaler

Heron-Allen amethist, Natural History Museum, Londen

in een kast en greep Peter, zonder dat hij het

In de prehistorie liep men rond met houten

zelf kon verklaren, ineens áchter de schedel

of benen kralen die als talismannen moes-

naar een doos, waarop het stof van decennia

ten beschermen tegen het boze oog. Door

was neergedaald. Met de vastberadenheid

de eeuwen heen had elk volk zo zijn eigen

van Indiana Jones blies hij het eraf en lichtte

gedachten over welke materialen het meest

langzaam het deksel op. Daar lag de verloren

geschikt waren voor de objecten, die niet

gewaande Heron-Allen amethist, een paarse

alleen voor de sier of als statussymbolen wer-

amethist, gevat in een zilveren ring, gedeco-

den gedragen, maar ook ter beveiliging. De

reerd met astrologische symbolen, mystieke

oude Egyptenaren bijvoorbeeld: goud en glas.

woorden en twee paarse edelsteentjes in de

De Afrikaanse Touareg: alleen zilver. En edel-

vorm van scarabeeën. Op dat moment daalde

stenen werden, en worden nog altijd, over de

– swoesj – een wolk van as neer op de stad.

hele wereld gebruikt als afwering tegen ziekte

horizon -schatten en schandalen

en onheil. De oude Grieken geloofden bijvoor-

eens een schrammetje aan over. Wel vond

beeld dat een amethist ervoor kon zorgen dat

hij onder de steen een merkwaardig, getypt

de drager niet dronken zou worden (hoe lang

briefje. Een waarschuwing, zo bleek.

dat geloof heeft standgehouden, wordt helaas

‘Deze steen,’ las Tandy, ‘is driemaal verdoemd,

nergens vermeld; ik gok niet al te lang).

en besmet met het bloed en de schande van

Tegelijkertijd – en daar wordt het echt

iedereen die haar ooit in zijn bezit had.’ Was

interessant – kunnen sieraden zich tegen

getekend: Edward Heron-Allen, een Britse

hun eigenaar keren. Talrijk zijn de verhalen

schrijver en de laatste eigenaar van de Delhi

over de prachtigste juwelen die mensen tot

Purple Sapphire. Toen de conservator in het

wanhoop drijven en zelfs martelen (ringen

verhaal dook, ontdekte hij dat Heron-Allen de

en halskettingen die knellen en verstikken,

‘vervloekte’ amethist sinds 1904 achter slot en

broches die steken – dat werk), niet zelden

grendel had bewaard en ervoor had gezorgd

met de dood tot gevolg. Verleidelijk zijn ze,

dat de steen na zijn dood niet in handen

met hun geschitter en gefonkel, maar o wee

kon komen van zijn geliefde dochter. Zij had,

degene die te ijdel is, of zich de kostbaarhe-

nadat haar vader was overleden, het zekere

den onrechtmatig toe-eigent als waren het de

voor het onzekere genomen en de doos onge-

muntstukken uit de offerpot.

opend geschonken aan het National History ­Museum.

‘Deze steen is driemaal verdoemd en besmet met het bloed en de schande van iedereen die haar ooit in zijn bezit had.’

Quatsch, zult u zeggen. En natuurlijk: quatsch is het. Plus verdraaid slimme marketing; een vervloekt sieraad in de museumcollectie – dat levert aandacht op. Toch is het niet zo vreemd

‘Het is een elegant ding,’ zegt meesterspeur-

om te vrezen voor de duistere krachten van

der Sherlock Holmes in The Adventure of the Blue

een object dat vaak zo mooi is dat het slechte

Carbuncle (1892), een verhaal over een prach-

eigenschappen als begeerte, ijdelheid en

tige blauwe edelsteen die wordt gestolen uit

jaloezie kan opwekken. En soms zo oud dat

de hotelkamer van een gravin. ‘Moet je kijken

het getuige moet zijn geweest van de meest

hoe het glinstert en sprankelt. Uiteraard is

krankzinnige geschiedenissen.

het een bron van misdaad, zoals elke mooie

Bovendien: hoor wat de Delhi Purple Sap-

steen dat is. Ze zijn het favoriete lokaas van

phire allemaal op zijn geweten zou hebben,

de duivel.’

en huiver. Nadat hij in 1857 was gestolen uit

Toe maar. Een goed moment om terug te ke-

een Indiase tempel, zou hij de oorzaak zijn

ren naar de Heron-Allen amethist, ook wel be-

geweest van diverse faillissementen, dodelijke

kend als de Delhi Purple Sapphire. Die werd in

ziekten, zelfmoorden en ongelukken. Hij zou

1974 inderdaad gevonden door Peter Tandy, de

een zanger zijn stem hebben ontnomen. En

jonge conservator van het National History

toen Heron-Allen het ding uit frustratie ver

Museum in Londen. Voor zover bekend ging

het kanaal in had geslingerd, omdat het hem

de vondst alleen niet gepaard met donder

naar eigen zeggen alleen maar ongeluk had

en bliksem. Uit de doos ontsnapte ook geen

opgeleverd, zou het na een paar maanden

stokoude geest om hel en verdoemenis over

gewoon weer ongeschonden bij hem zijn

Londen uit te roepen. Tandy hield er nog niet

afgeleverd door een juwelier die de amethist

horizon - schatten en schandalen

9

veroorzaakte heel wat willekeurige doden, zo luidt althans de legende. Onder hen de Franse koningin Marie Antoinette (onthoofd), Marie-Louise Thérèse van Savoye, ook wel de prinses van Lamballe (doodgeslagen door een menigte) en Simon Montharides, een Griekse zakenman (kwam met zijn vrouw en kind om bij een verkeersongeluk). Sinds 1958 bevindt de wraakzuchtige steen, verwerkt in een duizelingwekkend glinsterende halsketting, zich in een van de musea van het Smithsonian in Washington D.C., waar hij volgens de laatste berichten geen verdere slachtoffers heeft gemaakt. De Koh-i-Noor – ook zoiets. Over deze diamant, een van de kroonjuwelen van het Britse koningshuis, wordt al eeuwen gefluisterd dat alleen een godheid of een vrouw hem zonder problemen in bezit kan hebben, aangezien de steen ooit zou hebben toebehoord

10

aan de god Krishna. Of de doorgaans nuchtere Britten zich iets van die waarschuwing hebben aangetrokken vertelt het verhaal niet, koningin Alexandra met Britse kroon met Koh-i-Noor; 9 - 8 - 1902; foto: W. en D. Downy

maar feit is dat de Koh-i-Noor werd opgenomen in de kroningstiara, een sieraad louter

had gekocht van een rivierjutter. Doodeng.

en alleen bestemd voor het nobele hoofd van

Wat al die verschillende verhalen ons leren, is

een koningin.

dat de meeste ellende ontstaat wanneer sie-

De constante verbinding met het menselijk

raden worden gestolen uit tempels of andere

­lichaam, met de temperatuur en de kwets-

heilige huizen. Dat de dieven er doorgaans

baarheid ervan, maakt dat sieraden en

niet goed vanaf komen, zal niemand verba-

juwelen vaak zo’n belangrijke plek innemen

zen. Maar hoewel Hollywood ons graag wil

in oude verhalen, fictief of waargebeurd.

doen geloven dat zij die puur en zuiver zijn,

Nergens wordt dat duidelijker dan in de

meestal niets te vrezen hebben van de vloek

gruwelijke geschiedenis van de moord op de

die ontstond op het moment dat de juwelen

Russische tsaar en zijn familieleden in 1918.

werden ontvreemd en overgingen in on-

Omdat de Romanovs hun vele juwelen in de

rechtmatige handen, worden in de originele

voering van hun kleren hadden genaaid, kets-

geschiedenissen ook onschuldige eigenaren

ten de kogels die op hen werden afgevuurd

getroffen door rampspoed.

van hun lichamen af. Dit tot afgrijzen van hun

De beroemde Hopediamant bijvoorbeeld, een

moordenaars, die genoodzaakt waren de klus

diepblauwe edelsteen die in de zeventiende

met bajonetten af te maken. En waar bloed

eeuw werd gestolen uit een hindoetempel,

had moeten vloeien, stroomden volgens de

horizon -schatten en schandalen

overlevering nu eerst parels, diamanten en

in zilver gevatte amethist wilde meenemen

robijnen naar buiten. Sieraden als de meest

naar het jaarlijkse symposium van de Heron­

intieme en lugubere symbolen voor de mense-

Allen Society, kwamen hij en zijn vrouw in

lijke gesteldheid.

zo’n epische onweersstorm terecht – donder,

Dat het ook vrolijker kan, bewees de achttien-

bliksem! – dat ze niet anders konden dan

de-eeuwse Franse filosoof en schrijver Denis

rechtsomkeert maken. Het jaar daarna kreeg

Diderot. Die vatte de intieme relatie tussen

hij plotseling hevige buikgriep, en bij de der-

sieraad en eigenaar wel heel letterlijk op. In

de poging werd hij uit het niets geveld door

de roman Les Bijoux indiscrets (1748), vertaald

nierstenen. Edward Heron-Allen had nog zo

als De loslippige sieraden, kan sultan Mangogul

gewaarschuwd: ‘gooi die steen in de zee.’

van het fictieve land Kongo dankzij de tover-

Merel Bem

kracht van een zilveren ring met een steen het ‘sieraad’, oftewel het geslacht, van iedere vrouw laten praten.

‘Is er iets verschrikkelijkers dan de loslippigheid van een sieraad?’

Al snel raakt hij verslaafd aan die vagina-

11

monologen avant la lettre, omdat de luid kwebbelende ‘sieraden’ de meest sappige geheimen prijsgeven. Affaires worden onthuld, sommige mannen worden opgehemeld vanwege hun minnekozende kwaliteiten, andere worden neergesabeld omdat ze er niets van bakken tussen de lakens. De vrouwen schamen zich en proberen hun babbelende geslachten een halt toe te roepen. Tevergeefs. ‘Is er iets verschrikkelijkers dan de loslippigheid van een sieraad?’ roept een van hen uit.

Laat ons dan nog een laatste keer luisteren naar de Delhi Purple Sapphire. Hoe het precies met Peter Tandy is afgelopen, heb ik nergens kunnen vinden. Maar er doet nog een ander verhaal de ronde, over John Whittaker, voormalig hoofd van de afdeling micropaleontologie van het Natural History Museum in Londen. Toen hij in 2000 (het kan ook 2004 geweest zijn, op

dame aan haar toilettafel; School van Fontainebleau (1585–1595); Musée des Beaux-Arts de Dijon

dit punt loopt de berichtgeving uiteen) de horizon - schatten en schandalen

interview

inzoomen

Nina Spijkers is erg op taal, ‘een taalfetisjist,’ noemde zij zichzelf in een interview, ‘altijd

interview met Nina Spijkers

bezig met muzikaliteit, tempo en de dynamiek van woorden.’ Maar ze laat zich graag uitdagen door het onbekende en dus heeft Spijkers zich ondertussen ook gewaagd aan opera, terwijl dat een podiumkunst is waarbij de taal al in het beton van de partituur is gegoten. Voor Silbersee regisseerde zij in 2018 de opera Avventure di anima e di corpo met muziek van György Ligeti en Raphaël Cendo. En nu verzorgt ze dus de mise-en-espace van The

Het Concertgebouworkest vroeg Nina

Stronger, Gerald Barry’s kameropera met tekst

­Spijkers – Top Naeff Prijs 2015, Opera

van August Strindberg.

Forward Festival 2017, vaste regisseur bij Toneelschuur Producties – om binnen de

Wat kun jij als regisseur doen met een mise-en-es-

beperkingen van een concertuitvoering

pace op het podium van de Grote Zaal?

de kameropera The Stronger re realiseren.

‘’Neerzetten in de ruimte’, dat is het letterlijk.

Zij ging de uitdaging aan.

Regie is het niet, we hebben geen repetitie­ tijd voor enscenering en er zijn ook geen

12

Het is snel gegaan met regisseur Nina

kostuums of decor. Het zit ergens tussen een

­Spijkers. In 2014 studeerde zij op haar vijf-

concert en iets geregisseerds in. Dat heeft

entwintigste af aan de Regie Opleiding van

zijn beperkingen, maar The Stronger is een heel

de Theaterschool Amsterdam. Ze won de

geconcentreerde opera waar ik veel mee kan

Top Naeff Prijs voor veelbelovend talent en

doen. De setting is heel realistisch: een café.

kon meteen als vaste regisseur aan de slag

Daar is een toevallige ontmoeting van twee

bij Toneelschuur Producties. Daar viel zij

vrouwen, een oudere actrice en een jongere

onder meer op met eigenwijze bewerkingen

vrouw. Wat volgt is een vorm van psychologi-

van grote auteurs als Friedrich Schiller (Don

sche oorlogsvoering, een tamelijk eenzijdige

Carlos), Anton Tsjechov (Ivanov) en William

omdat alleen de oudere vrouw spreekt. De

Shakespeare (Het temmen van de feeks). De

ander zwijgt.’

door en door vrouwvijandige komedie van Shakespeare werd bij haar een beklemmend

Als het een strijd is, kies jij dan een kant? Is de oude-

gender-spiegelpaleis met Roeland Fernhout in

re vrouw echt ‘The Stronger’, zoals ze zelf beweert?

het corset van de moeilijk tembare vrouw en

‘De interpretatie is aan het publiek. Dat wil ik

Astrid van Eck als de kille macho-dompteur.

niet voor ze invullen. Wat ik wél mogelijk wil

Spijkers houdt zich niet alleen bezig met

maken is dat de mensen in de zaal heel dicht

toneeltoneel. Zo regisseerde zij ook Minis Plus,

bij die zwijgende vrouw zijn. Wat zij te horen

de laatste theatershow van Hadewych Minis,

krijgt is ook alle informatie die wij hebben

en haar eerste filmregie Wat je vindt mag je hou-

– de woordenstroom uit de mond van de

den is onlangs op het Nederlands Filmfestival

sopraan. Ik zet een camera op de zwijgende

in première gegaan.

vrouw en projecteer haar gezicht heel groot horizon -schatten en schandalen

op een scherm. Zo krijg je de kans haar blik-

houdt. Ik wil een soort filmische close-up

ken te lezen, ook al is dat bijna niet te doen –

maken van twee vrouwen. Bij de zwijgende

voor het publiek net zo min als voor de vrouw

vrouw gebeurt dat letterlijk en bij de ander

die zingt. De ander praat maar niet terug! Dat

hoop ik dat de sopraan en ik het samen

is mysterieus maar ook enorm frustrerend – je

kunnen veroorzaken.’

wil zó graag dat ze antwoord geeft. Door haar zwijgen uit te vergroten wordt de onmacht

De tekst is van August Strindberg. Heb je iets met

van de vrouw die aan het woord is eigenlijk

zijn werk?

nog groter. Ik zoom in op hun strijd en wat

‘Zeker. Ik hou wel van Strindberg, al kan zijn

je daarvoor nodig hebt is pure concentratie.

werk vrij seksistisch zijn. Dus ik zou zijn

Daarom is een mise-en-espace ook voldoende.

stukken niet snel opvoeren in hun volle glorie,

Je wil gewoon in de hoofden van die vrouwen

zogezegd. Dan moet ik echt nadenken over

kruipen. Hun blikken, hun spel, meer is niet

de vorm. Maar hij heeft fantastisch mooie

nodig.’

dingen geschreven en ik weet zeker dat ik ooit een Strindberg zal bewerken. In The

Spelen de musici nog een theatrale rol in jouw

Stronger spelen natuurlijk ook traditionele

setting?

man-vrouw-verhoudingen – de afwezige man

‘In principe ontken ik de aanwezigheid van

is de inzet van de strijd – maar ik had niet

mensen op het podium of in de zaal nooit.

zo’n behoefte om hier aan te morrelen. Die

Maar in dit geval wil ik het publiek een soort

verhoudingen zitten er zó in verankerd.

verrekijkertje geven zodat ze volledig inzoo-

Eigenlijk versterk ik ze juist, de genderhokjes

men op de strijdende partijen, als bij een

waar die twee vrouwen in zitten.’

tennismatch waar je je ogen niet van af-

Rolf Hermsen

portret van Gabrielle d’Estreés en haar zus de hertogin van Villars; School van Fontainebleau, 1594; Louvre, Parijs

horizon - schatten en schandalen

13

poezie

14

Константин Бальмонт

Konstantin Balmont Nederlandse vertaling Jozef Malkin

КАМЕЯ

CAMEE

Она из тех, к кому идут камеи, Медлительность, старинная эмаль, Окошко в сад, жасмин, луна, печаль, Нить жемчугов вкруг лебединой шеи.

Zij is er één om een camee te dragen, een ouderwets juweel, om sloom te zijn; een tuin, jasmijn, verdriet, de maneschijn, rond 'n zwanenhals een parelsnoer als kragen.

Ей даровали царство чародеи, В нем близь всегда причудлива, как даль. И времени разрушить сказку жаль, Тот сад минуют снежные завеи.

In haar door tovenaars geschonken Eden wat dichterbij is, lijkt heel ver te zijn.

En zelfs de tijd staat stil in haar domein, haar tuin werd door de sneeuwstormen gemeden.

Я подошел к полночному окну. Она сидела молча у постели. Газелий взор любил свою весну.

Ik naderde het raam om middernacht.

Zij zat alleen, stilzwijgend naast de sponde met een gazellenblik vol lentesmacht.

И липы ворожили старину. Роняли полог бархатные ели. Ей было жаль идти одной ко сну.

De linden toverden oeroude pracht, de mantel van de sparren viel ten gronde.

Zij wenste niet alleen te zijn vannacht. ©J. Malkin

horizon -schatten en schandalen

portret van vorstin Zinaïda Joesoepova, 1894; François Flameng (1856–1923, Parijs); olieverf op doek, 125 x 94 cm; © State Hermitage Museum, St Petersburg

horizon-concert toelichting

Schatten en schandalen Juwelen!

Franse balletmuziek van Debussy en

fantasie: ‘Couple adieu! Je vais voir l’ombre

Poulenc, geïnspireerd op pikante achttien-

que tu devins’ (Vaarwel paar! ik zal de scha-

de-eeuwse schilderijen, als setting voor

duw die je vormt bekijken). Spelend op zijn

twee voyeuristische parels van het recente

fluit – de fluit als fallus – wordt hij meester

Britse operapodium. Een programma over

over zijn verlangens.

de verwevenheid van succes en schandaal

In dit symbolistische gedicht vloeien verschil-

waarin soms onvermoed juwelen opduiken.

lende zintuigelijke waarnemingen samen tot één ervaring. Over het alomtegenwoordige

16

muzikale element zei Mallarmé: ‘Ik heb een Debussy: Prélude à L’après-midi d’un faune

fijnzinnige manier gevonden om zeer vluchti-

naar een herdersdicht van Stéphane Mallarmé

ge impressies vast te leggen. Het beangstigde me dat al deze indrukken als in een symfonie

In 1876 verscheen het lange gedicht L’après-midi d’un faune van Stéphane Mallarmé, geïnspireerd op een achttiende-eeuws schilderij van Boucher dat een groepje badende nimfen toont, heimelijk gadegeslagen door een fluit spelende faun. De Romeinse bosgod Faunus is dezelfde als de Griekse Pan, wiens adem, op het moment dat de nimf Syrinx in een riet­stengel veranderde om aan zijn wellust te ontsnappen, in zoete muziek werd omgezet.

Dit symboliseert de fantasie van de kunstenaar, die zijn ideaal alleen in de onwerkelijkheid van de kunst kan realiseren. Mallarmé‘s faun is bezeten van verlangen, maar het gedroomde ideaal weerhoudt hem ervan de nimfen te overvallen. Het erotische element is onmiskenbaar, zoals blijkt uit de woorden waarmee hij zich tot slot overgeeft aan de

kostuumontwerp voor Nijinski als faun in L’après-midi d’un faune

horizon -schatten en schandalen

Donderdag 20 oktober moesten worden samengeweven’. Zijn eerste

concert

reactie op het plan van Debussy er muziek bij

Koninklijk Concertgebouworkest

te schrijven was dan ook: ‘ik dacht dat ik het

Thomas Adès dirigent

zelf op muziek had gezet’.

Kerstin Avemo sopraan (Madame X)

Aanvankelijk moest Debussy’s muziek een

Hanna van Vliet actrice (Mademoiselle Y)

20.15 uur - GROTE ZAAL

theatrale opvoering, zoals oorspronkelijk door Mallarmé beoogd, begeleiden, maar het

Claude Debussy 1862-1918

gedicht is eigenlijk veel te complex om als to-

Prélude à L’après-midi d’un faune (1892-1894)

neelstuk verstaan te worden en Debussy heeft er dan ook voor gekozen om zijn schetsen

Gerald Barry 1952

voor de toneelmuziek te comprimeren en het

The Stronger (2006)

werk als ‘prelude op’ te definiëren. Hij heeft

opera in één bedrijf naar August Strindbergs

erop gewezen dat het zinloos is het gedicht

toneelstuk ‘De sterkere’

in zijn muziek te volgen. Voorafgaand aan de

mise-en-espace Nina Spijkers

eerste uitvoeringen in Nederland door het

boventiteling Johan Lippens

Concertgebouworkest in 1904 schreef hij aan

eerste uitvoering van de Engelstalige versie

Mengelberg: ‘De muziek van deze prelude is een zeer vrije illustratie van het mooie ge-

pauze

dicht van Stéphane Mallarmé. Zij pretendeert

17

zeker niet het geheel weer te geven. Het zijn

Thomas Adès 1971

slechts opeenvolgende decors waarin zich

Luxury Suite from ‘Powder Her Face’

afspelen: de verlangens, de droom van de faun

(kameropera 1995, symfonische suite 2017)

in de hitte van die namiddag. Dan, afgemat

Overture | Scene with Song | Wedding March |

door de achtervolging van de wulps vluch-

Waltz | Ode | Paperchase | Hotel Manager’s Aria

tende nimfen en naïaden, geeft hij zich over aan een slaap vol eindelijk vervulde dromen,

‘It is Too Late’ | Finale Nederlandse première

volledige overgave in de alomtegenwoordige natuur.’

Francis Poulenc 1899-1963

Slechts met grote tegenzin stond Debussy

Les Biches (1923, revisie 1939-40)

in 1912 toe dat Diaghilev het werk als ballet

suite voor orkest

presenteerde, wat een ‘succès de scandale’

Rondeau | Adagietto | Rag-Mazurka |

opleverde dankzij de sensuele choreografie

Andantino | Final

van Nijinski, die zelf als de bosgod figureerde,

videobeeld André Cremer (UNA designers)

schijnbaar naakt, getooid met een halssnoer

einde concert ca. 22.20 uur, aansluitend:

van bladeren en bosvruchten. De criticus Willy

entrée late night zie p. 24 Het concert van 11 oktober (serie A) wordt opgenomen door AVROTROS voor uitzending op zondag 13 oktober om 14.15 uur via NPO Radio 4.

vanaf € 24,00 via www.concertgebouworkest.nl

reageerde met ‘Faune y soit qui mal y pense’.

mogelijk een verhouding met haar man heeft

In de muziek betekende Debussy’s korte werk

gehad. Geschokt realiseert ze zich dat dit de

een ‘point of no return’. Pierre Boulez: “Met

reden moet zijn waarom haar man hun zoon

recht kan men zeggen dat de moderne mu-

Eskil heeft genoemd – de naam van de vader

ziek ontwaakt met L’après-midi d’un faune.” Dat

van Mademoiselle Y – en waarom hij een

ontwaken horen we letterlijk in de fluitsolo

voorkeur ontwikkelde voor de kleuren, au-

van het begin, waarin de dubbelzinnige ge-

teurs, etens- en drinkwaren waar haar rivale

dachten van de faun, zwevend tussen werke-

van houdt. Dit obsedeert haar en vervult haar

lijkheid en droom, perfect is uitgedrukt.

met walging. Maar aan het eind beschouwt ze zichzelf als ‘de sterkere’, omdat ze niet is

Barry: The Stronger

weggelopen, zij is gebleven en Mademoiselle

opera in één bedrijf naar een toneeltekst van

Y is nu alleen en verbitterd. ‘Dank je, dat je

August Strindberg

mijn man geleerd hebt lief te hebben! Nu ga

De componist Gerald Barry wijst in zijn toe-

ik naar huis, om hem lief te hebben.’

lichting op The Stronger slechts op het drama.

18

De vaak verbijsterende uitspraken en interac-

Adès: Luxury Suite from ‘Powder Her Face’

tie van Strindbergs personages wil hij rauw

suite uit de opera op een libretto van Philip

en direct als ze zijn over laten komen. Nader

Hensher

muzikaal commentaar zou enkel de emotio-

Het Concertgebouworkest speelde bij twee

nele betrokkenheid van het publiek bij wat

eerdere gelegenheden de als Ouverture, Wals en

er zich gaandeweg tussen de twee vrouwen

Finale samengevoegde korte suite uit de op-

ontwikkelt in de weg kunnen staan.

zienbarende opera-eersteling Powder Her Face

Strindberg schreef Den starkare in december­

van Adès uit 1995. In 2017 stelde de compo-

januari 1888/1889 als repertoirestuk voor zijn

nist een aaneensluitende suite van een klein

Experimenteel Theater in Kopenhagen. Als

half uur samen, die nu voor het eerst ook in

al zijn toneelstukken is het gebaseerd op

­Nederland te horen is.

feiten. Tijdens zijn huwelijk met de actrice

De opera is gemodelleerd naar het schandaal-

Siri von Essen maakte hij herhaaldelijk andere

rijke leven van Margaret Campbell, de notoire

vrouwen het hof. Het personage Madame X

‘Dirty Duchess’ van Argyll, zowel stijlicoon als

lijkt vooral op zijn echtgenote gebaseerd te

mikpunt van de Britse roddelpers. Als vijftien-

zijn, en dat van Mademoiselle Y (Amélie, een

jarige had zij een abortus na een avontuur

zwijgende rol) op de actrice Helga Franken-

met David Niven en onder de vele beroemde

feldt, met wie Strindberg de intieme relatie

minnaars uit haar jonge jaren bevond zich

in 1882 verbrak nadat ze Siri op een feest had

ook de gehuwde Prins George, de Hertog van

beledigd.

Kent. De bruidsjurk voor haar eerste huwelijk,

Den Starkare schetst een traumatische ont-

met Charles Sweeney in 1933, veroorzaakte in

moeting tussen de twee vrouwen in een

Londen een verkeersopstopping van drie uur.

café op Kerstavond. Madame X, aanvankelijk

In het proces dat haar tweede huwelijk, met

vriendelijk maar op haar hoede, toont zich

de Hertog van Argyll, in 1963 ontbond, vormde

geleidelijk kwetsbaar en vervolgens driftig als

een polaroidfoto van de hertogin in bad,

het haar begint te dagen dat Mademoiselle Y

naakt op haar maar al te bekende parelket-

horizon -schatten en schandalen

de hertog en zijn minnares bewijsstukken verzamelen voor de echtscheidingsprocedure waarin haar tweede huwelijk eindigde. Dan komt het ontluisterende moment waarop de hotelmanager – verklankt in de hoornpartij – de hertogin de deur wijst. Na haar vertrek volgt als epiloog de finale waarin de flirtende monteur en het kamermeisje de suite op hun manier op orde brengen.

Poulenc: Les Biches orkestsuite uit het ballet Een succes en een schandaal vormde ook het ballet Les Biches (De hindes) dat op verzoek van de befaamde impresario Serge Diaghilev van de Ballets Russes in 1924 ontstond uit een samenwerking van de jonge componist Francis Poulenc, de choreografe Bronislava Margaret Campbell, de notoire ‘Duchess of Argyll’, september 1961

Nijinska, de scenarist Jean Cocteau en de ontwerpster Marie Laurencin. Voor het schandaal

ting na, een belangrijk bewijsstuk.

zorgde in dit geval de pikante ondertoon,

In de opera kijkt een oudere hertogin in

zoals met name ook naar voren kwam in het

flashbacks terug op haar woelige leven, op

jongensachtige kostuum dat Laurencin ont-

het moment dat voor haar het doek valt

wierp voor het eigentijdse personage van ‘La

en ze uit haar luxe hotelsuite wordt gezet.

dame en bleu’. Dit was het geëmancipeerde,

De gepersifleerde tango – een dans die als

rebelse en ook seksueel dubbelzinnige type

geen ander sensualiteit suggereert – van de

jonge vrouw dat men herkende uit de kort

ouverture gaat in de suite meteen over in de

daarvoor met veel kabaal verschenen roman

eerste scène van de opera, waarin een dartel

La garçonne van Victor Marguerite. Het in

kamermeisje en een monteur de hertogin

een villa aan de Côte d’Azur voor een vrolijk

voor schut zetten, waarna in de ‘Scene with

treffen verzamelde gezelschap bestaat voorts

Song’ het favoriete lied uit haar beginjaren

uit een reeks licht opgelaten jongedames in

wordt opgehaald. Ze blikt terug op haar eer-

cocktail dress, twee nauw verhuld lesbische

ste huwelijk, een uitspatting die haar onder

‘filles en gris’, de gastvrouw – Nijinska zelf die

de aandacht bracht van de Britse societypers

een karakteristieke solo danst met parels-

en die alom bewondering en jaloezie wekte,

noer en een lange sigarettenhouder – en drie

zoals te horen in de op de huwelijksmars

afgetrainde atleten in quasi-badkostuum. In

volgende spottende wals. De Ode die men de

verschillende combinaties dansen zij rond de

bruid brengt verwijst naar haar favoriete par-

prominent aanwezige sofa, en dat alles in de

fum, Joy. Dit wordt wordt gecontrasteerd met

blauwe en roze pasteltinten die het handels­

de ‘snipperjacht’, een spoorzoektocht waarin

kenmerk van Laurencin waren.

horizon - schatten en schandalen

19

Voor het succes stonden zeker ook de vernieuwende dansbewegingen en de sprankelende muziek van Poulenc, waarover Stravinsky opmerkte dat het een van de weinige partituren was waarvan hij betreurde dat hij deze niet zelf had gecomponeerd.

De orkestsuite heeft uit het ballet met koor vijf dansen behouden. In het Rondeau verschijnen de atleten, nauwlettend gadegeslagen door de aanwezige jongedames. Op het ambigue ‘een beetje langzame’ tempo van het Adagietto ontvoert de ‘dame en bleu’ een van de atleten. Dan maakt de gastvrouw haar spectaculaire entrée en danst met de overgebleven twee atleten op de wilde klanken van een ­Rag-Mazurka. Het Andantino

20

toont twee maal een pas de deux, eerst de ‘dame en bleu’ met haar atleet en dan de ‘filles en gris’. De finale kondigt het eigenlijke begin van het feest aan. Poulenc werd voor deze muziek, net als Debussy bij zijn ‘Faun’, geïnspireerd door een achttiende-eeuwse Franse afbeelding: het Parc aux Cerfs (hertenpark, vandaar ook ‘les biches’) in Versailles, waar de jonge Lodewijk XV zich vermaakt met zijn maîtresses. Hij noemde het ballet een ‘fête galante 1923’, ‘waarin je zoals bij sommige schilderijen van Watteau niets ziet of het ergste kunt ­vermoeden’.

Bronislava Nijinska in de rol van gastvrouw in Les Biches; 1924

Mark van Dongen

horizon -schatten en schandalen

biografieën

Thomas Adès, dirigent

Kerstin Avemo, sopraan

Brits componist, dirigent en pianist | wordt

studeerde aan het University College of Opera

beschouwd als een van de belangrijkste

in Stockholm | sinds 2018 verbonden aan de

componisten van onze tijd | dit seizoen meer-

Göteborg Opera | creëerde daar onder meer

maals te gast bij het Concertgebouworkest:

een veelgeprezen portret van Violetta in

Meet Thomas Adès | brak in 1995 door met

Verdi’s La traviata | werkte bij de Koninklijke

zijn eerste opera, Powder Her Face | succesvolle

Opera in Stockholm mee aan de wereldpre-

opera’s The Tempest en The Exterminating Angel

mière van Jonas Bohlins Tristessa en vertolkte

volgden | won voor zijn orkestwerk Asyla de

er de Koningin van de Nacht in Mozarts Die

Grawemeyer Award | was van 1999 tot 2008

Zauberflöte | zong in Thomas Adès’ opera’s

artistiek leider van het Aldeburgh Festival

Powder Her Face en The Exterminating Angel |

| leidde onder meer de Los Angeles Philhar-

heeft concertante werken als Brittens Les

monic, het Boston Symphony Orchestra, het

Illuminations en Brahms’ Ein deutsches Requiem

London Symphony Orchestra | dirigeerde

op het repertoire | debuteert bij het Concert-

het Concertgebouworkest in 2011 en in 2016 |

gebouworkest

keert later dit seizoen terug met onder meer zijn recente Pianoconcert en zijn nieuwe balletmuziek Inferno naar Dante

21 Koninklijk Concertgebouworkest

Hanna van Vliet, actrice

opgericht in 1888 – door critici geroemd om

studeerde in 2014 af aan de Amsterdamse

zijn herkenbare orkestklank en gerekend tot

Toneelschool & Kleinkunstacademie | speelt

’s werelds beste orkesten | had tot nu toe

de titelrol in de BNNVARA-serie ANNE+, die ze

zeven chef-dirigenten: Willem Kes, Willem

mede zelf ontwikkelde | speelde een hoofdrol

Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard

in de film Oh Baby van Thomas Acda | werkte

Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en

mee aan de KPN-series Toon en B.A.B.S., de

Daniele Gatti | werkte met grote componisten

speelfilms Broers en Ron Goossens, low budget

als Claude Debussy, Richard Strauss, Gustav

stuntman en reclamespots | was te zien in

Mahler en Igor Stravinsky | geeft eigentijdse

producties van Orkater, de Toneelschuur en

muziek nog altijd een vaste plaats in de pro-

het Amsterdamse Bostheater (Tsjechovs De

grammering, zoals in de innovatieve thema-

meeuw, 2018) | speelde de titelrol in de musical

tische serie Horizon | leidt jonge talentvolle

Pippi Langkous en werd twee keer genomineerd

musici op in de eigen de orkestacademie |

voor een Musical Award: voor De tweeling en

lanceerde in 2019 Young, een jeugdorkest voor

Fiddler on the Roof

verborgen talenten van 14 tot 18 jaar uit heel Europa

horizon - schatten en schandalen

André Cremer (UNA designers) zet zijn conceptualisering en grafische vormgeving graag in voor culturele instellingen. Zijn kunsthistorische opleiding helpt hem inhoud en vorm effectief te combineren. Hij ontwerpt ­identiteiten, publiciteitscampagnes, catalogi, tentoonstellingen en tijdschriften voor onder andere Hermitage Amsterdam, Keramiekmuseum Princessehof, Mauritshuis, Nationaal Archief, De Nieuwe Kerk en Vereniging Rembrandt.

Beeld André Cremer: Les Biches

22

Hermitage Amsterdam vroeg mij de tentoon-

En dan komen tentoonstelling en concert

stelling Juwelen! Schitteren aan het Russische hof

toch samen. Zo vermaakt de elite zich: in

visueel te verbinden met de door het Konin­

besloten kring, modieus gekleed, vol juwelen,

klijk Concertgebouworkest uitgevoerde

grappend, dansend en flirtend.

balletsuite Les Biches van Francis Poulenc. Dat markeert de samenwerking tussen museum

Drie van de vijf delen van het jazzy Les Biches

en orkest tijdens deze tentoonstelling.

verbind ik met de glamour uit de tentoonstel-

Een vergezochte connectie? Enerzijds een

ling. De twaalf danseresjes van het Rondeau

weelderige tentoonstelling vol juwelen,

als twaalf adellijke jonge dames in vol ornaat.

japonnen, waaiers en portretten uit twee

De hautaine gastvrouw en haar blauwe sofa

eeuwen Russische hofcultuur. De ‘haute

uit de Rag-Mazurka als de erotisch geladen

vaulée’, zich vermakend in boudoirs en bal-

Venus van François Boucher, zich opmakend

zalen. Anderzijds een erotisch getint ballet

in een wolk van blauw. De wervelende ensem-

gesitueerd in een boudoir van een maison (of

bledans van de Final als een abstract ballet

bordeel?). Een kokette verleidingsdans van

van Juwelen!: kleurrijke edelstenen, goud en

een groepje jonge Franse ‘hauts bourgeois’ in

zilver.

suikerzoete en karikaturale kostuums uit de vroege twintigste eeuw.

André Cremer (UNA designers)

Venus maakt toilet, 1740-1745; François Boucher (1703–1770, Parijs); olieverf op doek, 101 x 86,7 cm (ovaal); © State Hermitage Museum, St Petersburg

horizon -schatten en schandalen

entrée late night

Grensverleggend Entrée laat je shockeren door degenen die graag buiten de lijntjes tekenen De ambitie om tegen de gevestigde orde

van het belang van vrijheid en vooruitgang.

aan te schoppen is voor velen wel herken-

Denk bijvoorbeeld aan Dmitri Sjostakovitsj,

baar. Waarom is iets zoals het is? Kan het

die via zijn muziek rebelleerde tegen de Sov-

anders? Wat gebeurt er als je vraagt wat er

jet-Unie. Zijn vroege orkeststukken en opera’s

nog méér kan?

symboliseerden de revolutie, waren niet vies van seks en geweld en veroorzaakten veel

24

Met grote bewondering kijken wij naar com-

ophef. Dit was niet geheel zonder risico en

ponisten, schrijvers, muzikanten, schilders en

isoleerde hem op den duur: in 1936 werd hij

vele anderen die hun eigen weg gingen. Zij

door het regime gezien als een ‘vijand van het

die zonder blikken of blozen bestaande stijlen

volk’, waardoor veel mensen bij hem uit de

omver bliezen, bevraagden, kritiseerden, of

buurt bleven. Of bijvoorbeeld Beethoven, die

die compleet

het platweg

nieuwe ideeën

vertikte om

over kunst en

in aristocra-

cultuur neer-

tische kledij

zetten. Een

te spelen,

beetje stout,

maar kwam

een beetje

aanzetten in

shocking, een

kleding van de

beetje rebels.

‘gewone man’.

Soms vanuit

Ook was het

een politiek

destijds ge-

standpunt,

bruikelijk voor

soms gewoon

muzikanten

voor de leuk,

die aan het

soms een

hof kwamen

bee­tje van bei-

spelen om in

de. Een dap-

de keuken te

pere houding

eten; Beetho-

die voortkomt

ven eiste aan

uit een diepe

dezelfde tafel

overtuiging

als de gasten horizon -schatten en schandalen

Donderdag 10 oktober te eten. Een duidelijk statement tegen de

entrée late night

enorme klasseverschillen van het tijdperk.

CONCERTGEBOUW 22.15 - 01.30 uur C’mon, Vogue!

KOORZAAL EN ENTREEHAL

Voor deze editie van Entrée Late Night halen

vrij toegankelijk

we inspiratie van zowel binnen als buiten de klassieke muziek. Soms is het simpelweg

muziek

een daad van verzet om vol trots je authen-

Claude Debussy 1862-1918

tieke zelf te zijn. Zo halen we bijvoorbeeld

uit Strijkkwartet in g kl.t. op. 10 (1893)

inspiratie uit de ‘Harlem ballroom cultures’

à Madame Rosa Spier

van de Jaren zestig, waar Afro-Amerikaan-

Assez vif et bien rythmé

se en Latino drag queens en leden van de LGBTQ-community Vogueing danscompeti-

Sergej Prokofjev 1891-1953

ties hielden: een dansstijl waarbij een serie

delen uit Visions fugitives op. 22 (1915-1917)

van modelposes geïmiteerd wordt (die veelal

in bewerking voor strijkkwartet

op de cover van Vogue stonden – vandaar de naam). Ook kijken we naar de operawereld,

musici

waarin menigmaal composities zijn gecen-

GoYa Kwartet

sureerd of onder dwang aangepast omdat ze

Sylvia Huang viool Mirelys Morgan Verdecia viool 25

te expliciet, te seksueel of te politiek geladen

Martina Forni altviool Honorine Schaeffer cello

waren. Sommige opera’s werden zelfs volledig verbannen. Als wij hierover nadenken, vragen

verder

we ons meteen af: hoe zit dat in de huidi-

Studenten Dutch National Opera Academy

ge maatschappij? Is er nog steeds censuur,

een samenwerking tussen Koninklijk

wellicht in minder expliciete vormen? Waar

Conservatorium Den Haag en

zouden wij graag verandering in willen zien?

Conservatorium van Amsterdam

Kunnen wij vol vertrouwen onszelf zijn of

Scènes uit Don Giovanni en Così fan tutte

moeten we ons te vaak aanpassen aan onze

Rennik-Jan Neggers regie

alledaagse omgeving?

House of Vineyard Deze avond ligt er een nadrukkelijke focus

Interactieve performance

op uitwisseling, communicatie en interactie. Kom langs en swing mee op eclectische

Entreehal

muziek van Balkan tot ska tot Afrobeat in de

DJ Socrates

entreehal, loop de koorzaal in en geniet van drie miniperformances met een interactief

De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel

element (hint: er gaat gedanst worden!), en

van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van

activeer ‘your inner rebel’, in wat voor vorm

Het Koninklijk Concertgebouw en het Koninklijk

dan ook.

Concertgebouworkest staat garant voor een

Britt van Klaveren & Jarmil Soe-Agnie

verrassende invulling van het thema.

­

HORIZON SCHATTEN EN SCHANDALEN COLOFON

uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Gabriël Metsustraat 16, 1071 EB Amsterdam Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl redactie Mark van Dongen, Martijn Voorvelt, Esther Wouters

Horizon in 2019/2020

beeldredactie en opmaak Esther Wouters

Grensverleggende concerten met een actueel thema

tekst

26

Merel Bem, André Cremer, Mark van D ­ ongen,

serie 3 concerten € 118

Rolf Hermsen, Britt van Klaveren,

schenkers/concertvrienden € 103

Jarmil Soe-Agnie, Martijn Voorvelt,

losse kaarten v.a. € 24

Hermitage Amsterdam basisontwerp en omslag Atelier René Knip en Rens Martens drukwerk Mart.Spruijt copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © Pictoright Amsterdam 2019.

Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ge­tracht rechthebbenden van het beeld­materiaal te achterhalen. Zij die menen ­zekere rechten te kunnen doen gelden, k ­ unnen zich tot de uitgever wenden.

Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door de Foundation Concertgebouworkest.

horizon -schatten en schandalen

VOORUITBLIK

do 30 januari 2020 20.15 uur Mens & mYthe Het onontkoombare noodlot: Oedipus programma met een mise-en-espace i.s.m. Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Geesteswetenschappen Koninklijk Concertgebouworkest

do 18 juni 2020 20.15 uur

Santtu-Matias Rouvali dirigent Lance Ryan tenor (Oedipus) Anna Catarina Antonacci mezzosopraan

Hel, hades, inferno

(Jocaste)

programma met dans

Christian Van Horn bariton (Creon en bode)

m.m.v. LeineRoebana

Shenyang bas-bariton (Tiresias) Attilio Glaser tenor (de herder)

Koninklijk Concertgebouworkest

Lets Staatskoor ‘Latvija’ (heren)

Thomas Adès dirigent

Pierre Bokma spreker Gijs de Lange mise-en-espace

Dit programma biedt drie ‘hellebeelden’ met ieder een eigen culturele achtergrond. Liszts

In januari wijdt het Concertgebouworkest in

Mephisto-wals is ontleend aan het toneelge-

totaal drie programma’s aan het thema Mens

dicht Faust van Lenau (1836). In tegenstelling

& Mythe. Mythen maken deel uit van ons

tot het werk van Goethe eindigt deze Faust

collectieve geheugen en dienen kunstenaars,

uit de vroege Romantiek zonder verlossing

filosofen en psychologen steeds opnieuw tot

in de hel. Het neoklassieke ballet Orpheus van

bron van inspiratie. Stravinsky’s opera-orato-

Stravinsky (1948) is een eigentijdse reflectie

rium Oedipus Rex – dat de componist zelf kort

op het mythologische verhaal van Orpheus,

na de wereldpremière bij het Concertgebouw-

die in de onderwereld vergeefs probeert zijn

orkest dirigeerde - behandelt het verhaal van

Eurydice terug te winnen. In zijn nieuwe

koning Oedipus, die het voorspelde noodlot

balletmuziek Inferno reflecteert Adès op het

probeert te ontlopen dat hij zijn vader zal

eerste deel uit de Divina commedia van Dante,

doden en zijn moeder zal huwen. Het wordt

ontstaan op het breukvlak van Middeleeuwen

gecombineerd met de Ouverture ‘La forza del

en Renaissance, een spirituele reis door hel

destino’ van Verdi en een nieuw werk van

en vagevuur naar de verlossing van de ziel

Theo Verbey.

in de hemel. horizon - schatten en schandalen

27

st ke or

N ZO

RI

HO

el ue

TH EM A

RL EG CO GEN NC D ER E TE N

SV E

ou w

GR EN

ko n

b ge rt ce

in

kl

n co

t ac ij

k