Horizon Barcelona en Amsterdam 1919

koninklijk concertgebouworkest

Barcelona en Amsterdam 1919 .

I.S M

DO

17 J

M H EU SC US HET

AN 20 19

.M IP

E

TI EC

EN TR ÉE

LA TE NI G

J ET O M PR RT LD CE BEE

HT

N CO

programma HORIZON JANUARI 2019 BARCELONA EN AMSTERDAM 1919

Barcelona en Amsterdam 1919

in dit blad

horizon

ontwakend

ontwakend modernisme

modernisme WO 16 januari 17.00 uur

Met groot succes bracht het Concertgebouw­

4 Horizon-partner: Museum Het Schip

Onder de naam Horizon organiseert het

Amsterdamse School Museum Het Schip

orkest in 2015 Dream of the Song van George

Laura Lubbers & Nikki Manger

Koninklijk Concertgebouworkest een reeks

Horizon-lezing met muziek

Benjamin in première, gebaseerd op Spaanse

Wendingen: de tonen van de Amsterdamse School

teksten (o.a. Lorca) die een spiritueel ontwa­

7 Horizon-lezing Wendingen: tonen van de

werking met instellingen uit diverse culturele

Ton Heijdra spreker

ken schetsen. Het werk keert nu terug, met

Amsterdsamse School

disciplines. Met steeds een ander actueel,

muziek Leo Smit, Maurice Ravel

een visualisatie door Oliver Harrison, in een

Ton Heijdra

artistiek thema komt rond de concerten op

Joséphine Olech fluit Guus Jeukendrup altviool

programma dat aansluit op de Gaudí-ten­

Petra van der Heide harp Susanne Niesporek

toonstelling in Amsterdamse School Museum

8 Essay: Architectuur in een chaotische tijd

aan bod. In de orkestprogramma’s presenteert

viool Tatjana Vassiljeva cello

Het Schip. Hiermee wordt het ontwaken van

Thomas von der Dunk

het orkest in opdracht geschreven of recente

thematische concertprogramma’s in samen­

donderdag een breed palet aan onderwerpen

de moderne Nederlandse architectuur na het

2

composities in samenhang met ‘klassiekers’

DO 17 januari 20.15 uur

eind van de Eerste Wereldoorlog herdacht,

13 Interview: George Benjamin

uit het repertoire van de laatste eeuw. In

HET CONCERTGEBOUW

nu honderd jaar geleden, toen de architecten

Thea Derks

­ieder concertprogramma is een spreker, beeld­

concert Koninklijk Concertgebouworkest

van de Amsterdamse School met kunstzinnige

muziek Ravel, Richter, Soler, Benjamin

sociale nieuwbouwprojecten als Het Schip en

projectie of een theatrale act opgenomen.

16 Horizon-concert

De verbreding en verdieping waarnaar

George Benjamin dirigent

De Dageraad arbeiders een alternatief voor

16 toelichting: Thea Derks

Bejun Mehta countertenor

de sloppen van de Jordaan wilden bieden.

20 Horizon-beeldprojectie WildVreemd

­vernieuwing van het repertoire, de inter­

Nederlands Kamerkoor (dames)

Hun expressionistische vormgeving sloot aan

21 Horizon-beeldprojectie Oliver Harrison

disciplinaire samenwerking en de omkadering

beeld WildVreemd en Oliver Harrison

bij jugendstil en art nouveau en vertoont

22 biografieën 23 achtergrond: Wijdeveld over de Bolero

een verwantschap met het modernisme van

Entrée Late Night 22.30 - 01.30 uur

Gaudí. De stijlkenmerken klonken ook door in

KOORZAAL EN ENTREEHAL

de muziek, zoals in de Spaans-getinte werken

musici Koninklijk Concertgebouworkest

van Ravel die het orkestprogramma omlijsten.

en diverse andere artiesten

Met het recente orkestwerk Sol stellen we de jonge Catalaan Blai Soler aan het Neder­

t/m 31 maart 2019

landse publiek voor, en in het samen met

Amsterdamse School Museum Het Schip

kunstenaarscollectief WildVreemd gecreëerde

Gaudí en de Amsterdamse School

opdrachtwerk Wendingen van de jonge Neder­

tentoonstelling

landse componist Christiaan Richter wordt rechtstreeks verwezen naar de vormentaal van

24 zangtekst: Dream of the Song

27

Beeld Gaudí, plafond Casa Batlló

foto Matt Grosswendt

28 Entrée Late Night 30

RCO House en Berlage

32

Poëzie: Droom en daad

Henriette Roland Holst

de Amsterdamse School.

Mark van Dongen

horizon -barcelona en amsterdam 1919

de naam Horizon verwijst, betreft de

met randprogrammering. Vast onderdeel is de feestelijke Entrée Late Night op de late donderdagavond. Musici van het Konink­ lijk ­Concertgebouworkest spelen op diverse ­locaties kamermuziek.

Thema’s en concertdata 2018/2019 18 oktober 2018 De zeven hoofdzonden m.m.v. Wende 17 januari 2019 Barcelona en Amsterdam 1919 i.s.m. Amsterdamse School Museum Het Schip 11 april 2019 Dood in Venetië

33 Colofon & Vooruitblik

i.s.m. Internationaal Theater Amsterdam (theater Carré) horizon - barcelona en amsterdam 1919

3

horizon partner

bezige bijen in barcelona en amsterdam Gaudí en de Amsterdamse School

Laura Lubbers en Nikki Manger, curatoren

vooral werkte voor de katholieke kerk en de

van de tentoonstelling in Museum Het

bourgeoisie ontkwam ook hij niet aan de

Schip, tonen aan dat de architecten van de

gonzende industrialisatie. Salvador Pagès, een

Amsterdamse School en Gaudí zonder het

jeugdvriend van Gaudí, was één van de meest

te beseffen deel uitmaakten van eenzelfde

prominente leiders van de Catalaanse arbei­

maatschappelijke ontwikkeling en daarbij

dersbeweging. Hij zat in de textielindustrie

dezelfde symboliek gebruikten.

en richtte de coöperatie La Obrera Mataro­ nense op in het industriestadje Mataró, iets

4

Antoni Gaudí, bij die het vaandel van de Obrera Mataronese Coop bekroonde, 1884 (collectie Museu de Mataró)

Aan het einde van de negentiende eeuw

ten noorden van Barcelona. De coöperatie

gonst het in Barcelona. De textielindustrie

was gestoeld op het sociaal-utopisme, een

het vaandel bekroonde. Het is een staaltje

de stad. Amsterdam ontwaakt uit de slape­

heeft een vlucht genomen en Barcelona is een

stroming die zowel Pagès als Gaudí aan­

prachtig vakmanschap, dat het veelzijdige

rige negentiende eeuw en wordt een stad

economisch centrum van betekenis gewor­

hing. Het ging uit van een socialisme waar

talent van Gaudí laat zien. De bij heeft grote,

met allure. Het rode stadsbestuur ontfermt

den. Industriëlen kunnen er snel en gemak­

geen revolutie voor nodig was, maar dat de

bijna starende ogen en recht vooruitstekende

zich over de situatie van de arbeiders door

kelijk rijk worden, niets lijkt onmogelijk. De

verspreiding van coöperaties in heel Europa

pootjes. De textuur van het hoofd en het lijfje

middel van de Woningwet. Amsterdam wordt

stadsuitbreiding Eixample wordt gebouwd en

als oplossing voor de klassenstrijd zag. In

zijn prachtig verbeeld. De tere vleugels zijn

onder bestuur van Floor Wibaut (Wie bouwt?

de Wereldtentoonstelling van 1888 plaatst Bar­

opdracht van Pagès ontwierp Gaudí voor deze

gemaakt van gaas dat tussen de nerven van

Wibaut!) het ‘mekka van de volkshuisvesting’.

celona in het middelpunt van de artistieke-

arbeiderscoöperatie een woon-werkgebied

brons is gespannen. Deze bij is een symbool

Deze socialistische wethouder laat krotten

en wetenschappelijke wereld. Er is werk. In

met een fabriek, woningen en sociale voor­

voor de hard werkende arbeiders, nijverheid,

en sloppen slopen en maakt geld vrij voor de

de havens, in de textielfabrieken, overal zijn

zieningen zoals een school en een gemeen­

toewijding en vasthoudendheid. En hoewel

verbetering van de volkshuisvesting. Woning­

arbeiders nodig. De arbeidersklasse groeit en

schapshuis. Pagès had een utopische ge­

een individueel exemplaar, is het ook een

bouwcorporaties krijgen goedkope leningen

krijgt een steeds duidelijkere stem. Hoewel de

meenschap voor ogen, waar de arbeiders alles

symbool voor samenwerking. De gonzende

om mooie en goede woningen te bouwen

middenklasse politiek de touwtjes in handen

vonden wat ze nodig hadden om te wonen,

zwermen arbeiders maakten uiteindelijk

voor de arbeiders. Dat gebeurt veelvuldig in

probeert te houden, klinken in arbeiderskrin­

werken, ontspannen en leren. Een afgesloten,

samen het economische succes van Catalonië;

de nieuwe wijken aan de stadsranden van

gen steeds vaker revolutionaire en collectivis­

maakbare wereld waar met de juiste voorzie­

dat lijkt Gaudí met deze bij te willen zeggen.

Amsterdam.

tische idealen door. Die idealen zijn lang niet

ningen, de juiste architectuur en het juiste

altijd eensgezind: er zijn revolutionairen, pro­

beleid de utopie waarheid kon worden.

‘Niets is mooi genoeg voor de arbeider, die al zo

Voor de socialistische woningbouwvereniging

lang zonder schoonheid heeft moeten leven’

Eigen Haard bouwt architect Michel de Klerk

gressieven, antirevolutionairen, anarchisten, socialisten, communisten, hervormingsgezin­

Gaudí ontwierp ook een vaandel voor de

den, … Toch wil men in grote lijnen hetzelfde:

arbeiderscoöperatie. Dat vaandel was een

Ook Amsterdam gonst ten tijde van de

‘Niets is mooi genoeg voor de arbeider, die

betere woningen, betere voorzieningen en

belangrijk object dat werd gedragen bij vie­

industriële revolutie. De havens zijn volop

al zo lang zonder schoonheid heeft moeten

betere arbeidsomstandigheden.

ringen of officiële gelegenheden. Het enige

in gebruik en verschillende (gas)fabrieken

leven’ is zijn devies. Dit en andere ideeën over

Hoewel Gaudí gedurende zijn hele carrière

dat er nog van over is, is de bronzen bij die

brengen banen en daarmee arbeiders naar

het vormgeven van de nieuwe samenleving

horizon -barcelona en amsterdam 1919

zijn beroemde ‘arbeiderspaleis’ Het Schip.

horizon - barcelona en amsterdam 1919

5

horizon lezing

Wendingen de tonen van de Amsterdamse

telefooncel foto Jvhertum

School

Michel de Klerk, omslag “Woningbouwnummer” Wendingen, 1920

6

woensdag 16 januari

worden getoond in Wendingen – hét tijdschrift

is terug te zien in de universele iconografie

Op 16 januari spelen musici van het Con-

lezing

over de bouw- en sierkunst van de Amster­

van de bij. De werklust van de bijen werd al

certgebouworkest in Museum Het Schip in

Museum Het Schip, postkantoor

damse School. Het omslag van het ‘Woning­

vanaf de Oudheid geprezen. Deze insecten

het prachtige postkantoor van Michel de

bouwnummer’ uit 1920 laat zien dat De Klerk

stonden symbool voor de handwerknijverheid

Klerk, en houdt Ton Heijdra een lezing over

naast architect ook kunstenaar is. Voor de

– het ambacht. In het Amsterdamse Centraal

Wendingen, hét tijdschrift over de bouw-

achterkant maakt hij een lithografie met

Station is ook een muursteen uit 1889 te zien

en sierkunst van de Amsterdamse School.

lezing

krioelende bijen rondom een bijenkorf. Deze

waarin nijverheid wordt verbeeld door een

Hierin kwamen alle kunstvormen samen,

Wendingen: de tonen van

stellen de hard werkende arbeiders voor die –

bijenkorf. Door de toenemende overscha­

waaronder muziek.

de Amsterdamse School

volgens de architecten van de Amsterdamse

keling op mechanische arbeid verdween na

School – een veilige en comfortabele woning

de Eerste Wereldoorlog de symboliek van de

Ton Heijdra is sociaal geograaf en mede­

verdienen. Op de voorkant verbeeldt De Klerk

bij, zij werd vervangen door het tandwiel.

oprichter van Museum Het Schip. Hij was

muziek

deze woning middels een zwaluwnest waar

Gaudí en de architecten van de Amsterdamse

jarenlang betrokken bij de stedelijke ont­

Leo Smit 1900-1943

de ouders in alle geborgenheid voor hun

School hadden de bij echter nog hoog in het

wikkeling van Amsterdam en schreef talrijke

Trio voor fluit, altviool en harp (1926)

kinderen kunnen zorgen. De architecten van

vaandel staan: niet alleen als personificatie

publicaties over de geschiedenis van verschil­

à Madame Rosa Spier

de Amsterdamse School hebben vele ‘zwa­

van de arbeiders, maar ook als zinnebeeld

lende Amsterdamse wijken.

Allegro ma non troppo, scherzando, molto lento

luwnesten van baksteen’ gerealiseerd. Zo

voor het ambacht. Want hoewel de industrie

staat in Amsterdam Zuid het expressionisti­

de maatschappij overnam, omarmden deze

Musici van het Concertgebouworkest spelen

sche woningblok De Dageraad, ontworpen in

architecten ook de handwerknijverheid als

het Trio voor fluit, viool en harp uit 1926 van de

1920 voor de hoeksteen van de samenleving:

metselen, trencadís (mozaïek), glas-in-lood

toen nog jonge Nederlander Leo Smit (1900

Maurice Ravel 1875-1937

het arbeidersgezin.

en ijzersmeden. Dit alles werd ingezet om de

- 1943). Het stuk vertoont een verrassende

Sonate voor viool en cello (1922)

steden te sieren.

invloed van de Franse art nouveau, die ook

Allegro | Très vif

Laura Lubbers & Nikki Manger

de grootse duo-sonate van Ravel beheerste.

Susanne Niesporek viool Tatjana Vassiljeva cello

Zonder dat De Klerk en Gaudí het van el­

Joséphine Olech fluit Guus Jeukendrup altviool

Zowel het exotische als het volkse liggen hier

eenzelfde beweging, geïnspireerd door de rap

op de loer.

horizon -barcelona en amsterdam 1919

programma

7

Ton Heijdra spreker

kaar wisten, maakten ze onderdeel uit van veranderende samenleving. Deze verandering

17.00 uur - Amsterdamse School

Petra van der Heide harp

kaarten 5 euro + toegangsprijs museum: www.hetschip.nl

essay

architectuur in een chaotische tijd Barcelona en Amsterdam ná de Grote Oorlog Cultuurhistoricus Thomas von der Dunk -

op 15 januari 1919 - waren aan de orde van de

afgestudeerd in de kunstgeschiedenis, spe-

dag. In deze context begonnen op 18 januari

cialisatie architectuur – voert ons mee naar

1919 de onderhandelingen voor het Verdrag

de politiek en artistiek turbulente periode

van Versailles.

na het beëindigen van de Eerste Wereldoor-

Zowel Spanje als Nederland was er geduren­

log, toen aan de tekentafels in Versailles

de die Eerste Wereldoorlog in geslaagd om

een nieuw Europa werd geschetst.

neutraal te blijven, maar daarmee houden de overeenkomsten tussen beide landen in

8

1919 was het eerste jaar waarin het, na een

belangrijke mate op. In Den Haag waren de

vier jaar durende oorlog die met ongeveer

grootste politieke tegenstellingen in 1917 met

tien miljoen gesneuvelde soldaten en zeven

de invoering van het algemeen kiesrecht en

liet uiteraard de cultuur niet onberoerd. Ook

iconen als het Schröderhuis in Utrecht (1924)

miljoen burgerslachtoffers een tot dan toe

de beëindiging van de schoolstrijd gepacifi­

daar was de aandrang om nieuwe wegen te

of de Openluchtschool (1930) in Amsterdam,

ongekend aantal doden had gekost, in het

ceerd. Na de kluchtige revolutiepoging van

bewandelen groot. Althans, bij een avant-gar­

ook al zetten die in de officiële architectuur­

grootste deel van Europa nominaal weer

Troelstra in november 1918 ging Nederland

de die de politieke vernieuwing tevens als

geschiedenis de toon.

vrede was. Dat betekende niet dat overal

voor de duur van twee decennia een vrij sta­

een roep om artistieke vernieuwing interpre­

Breuklijnen vallen in de (bouw)kunst sowie­

op het continent de rust was weergekeerd,

biel en vredig interbellum tegemoet, waaraan

teerde, maar waarvan de omvang bij nadere

so veel minder scherp te trekken dan in de

integendeel. Ten oosten van Zevenaar begon

pas met de Duitse inval van mei 1940 een ein­

beschouwing beperkt blijkt. Zeker: in de beel­

politiek, waar oorlogen en revoluties voor

de chaos. Welke nieuwe staten er straks ten

de kwam, toen ons land alsnog hardhandig de

dende kunsten wilden velen het verleden van

scherpe cesuren kunnen zorgen, wat zij in

koste van de geïmplodeerde rijken van de

twintigste eeuw werd ingesleurd. In Spanje

zich afschudden - maar er waren ook velen

1918 en 1919 ook deden. Veel artistieke vernieu­

Oostenrijkse keizer, de Russische tsaar en de

verliep de ontwikkeling na 1918 omgekeerd:

die dit niet of amper deden. Neem bijvoor­

wingen die na 1918 voor even het politieke tij

Turkse sultan zouden bijkomen was op de

toenemende polarisatie leidde er in 1923 tot

beeld de Nederlandse architectuur. Tegenover

mee hadden, wortelden in de vooroorlogse

drempel van het eerste vredesjaar volslagen

een militaire staatsgreep, in 1931 tot de af­

enkele spraakmakende experimenten van wat

periode. Het gevoel dat men met de gang­

onduidelijk. Geen staatsgrens was nog zeker.

schaffing van de monarchie en vervolgens tot

al snel het Nieuwe Bouwen ging heten, van

bare negentiende-eeuwse neostijlen op een

In Rusland woedde een hevige strijd tussen

een drie jaar durende burgeroorlog die in 1939

‘moderne’ architecten als Theo van Doesburg

doodlopend spoor was beland, was al rond de

de nieuwe bolsjewistische machthebbers en

in de vestiging van de dictatuur van Franco

en Gerrit Rietveld, stonden traditionalisten

eeuwwisseling in spraakmakende kring vrij

hun tegenstanders. Ook de nieuwe Weimar­

zou uitmonden.

als Alexander Kropholler en Wolter te Riele,

algemeen verspreid. In dat opzicht weken de

die tot hun laatste snik en met name voor de

landen die bij het beëindigen van de Eerste

republiek, die uit de puinhopen van het

Michel de Klerk en Piet Kramer, De Dageraad, Amsterdam, foto Museum Het Schip

9

Duitse Keizerrijk was verrezen, kende met de

vernieuwers en traditionalisten

kerkbouw vasthielden aan een vorm van neo­

Wereldoorlog tot het kamp van de verliezers

Spartakusopstand in de tweede januariweek

Toch bestond in de meeste Europese landen

romaans dan wel neogotiek. Veruit de meeste

bleken te behoren - en die een periode van

een bloedige start. Politieke moorden - zoals

in brede kring het gevoel dat een nieuwe tijd

woonhuizen en scholen uit deze periode

grote turbulentie tegemoet gingen - niet

die op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht

was aangebroken, en een dergelijk gevoel

waren géén navolging van bekende moderne

wezenlijk af van de landen, waar in al die vier

horizon -barcelona en amsterdam 1919

horizon - barcelona en amsterdam 1919

10

Amsterdamseschool woning aan de Zaanstraat, Amsterdam, foto Museum Het Schip

jaar geen schot was gelost. Ook voor hen was

jugendstil, in België en Frankrijk art nouveau,

de internationale context waarin zij moesten

maar zij vormde een vrij algemeen Europees

functioneren wezenlijk veranderd, zowel poli­

fenomeen. Het bloeide op in het laatste

tiek als artistiek.

decennium van de negentiende en het eerste

Het antwoord op de neostijlen was vanaf de

van de twintigste eeuw. In de jaren twintig,

aanvang tweeledig geweest. Enerzijds kon

toen ook het Nieuwe Bouwen zijn opmars

de afkeer daarvan zich vertalen in een hang

begon, zou dit in zekere zin een voortzet­

naar grote soberheid en zakelijkheid; dat zou

ting vinden in het expressionisme, waartoe

als ‘de Nieuwe Zakelijkheid’ na 1918 als aparte

bijvoorbeeld de Amsterdamse School en haar

kunststroming zelfs met hoofdletter geschre­

belangrijkste architect Michel de Klerk (1884-

ven worden en uiteindelijk de toon zetten.

1923) gerekend kunnen worden.

Berlage kan met zijn Beurs aan het Amster­

Een belangrijke voorloper daarvan vormt

damse Damrak als een belangrijke voorlo­

het werk van de beroemdste bouwmeester

per worden beschouwd. Het leidde tot zeer

die Spanje heeft voortgebracht, de Catalaan

strakke bouwvormen, waaraan elke speelse

Antonio Gaudí (1852-1926). In maatschappe­

contour vreemd was: de Nieuwe Zakelijkheid

lijk en ideologisch opzicht moeten zij als

was van een houtachtige rechtlijnigheid. De

tegenpolen worden gezien: Gaudí was een

vorm van een gebouw diende op logische

vroom katholieke corporatist, die voor rijke

wijze direct uit de functie ervan te volgen.

industriëlen paleizen bouwde, De Klerk een

Elke overtollige decoratie die níet op grond

seculiere radicale socialist, die zich vooral op

van de functie te legitimeren viel, was taboe,

de volkswoningbouw stortte. Hij bereikte am­

indachtig de provocerende uitspraak van de

per de helft van de leeftijd van Gaudí, die een

Oostenrijkse architect Adolf Loos uit 1908:

generatie ouder was, en tegen de tijd dat hij

‘Ornament ist ein Verbrechen’.

zich als architect had gevestigd was vrijwel het gehele oeuvre van Gaudí reeds gereed.

art nouveau en jugendstil

Gaudí zou hem desondanks overleven; drie

Daartegenover stonden zij die niet de orna­

jaar nadat De Klerk op zijn 39ste verjaardag

mentenrijkdom van de neostijlen als zodanig

aan een longontsteking was overleden, stierf

bekritiseerden maar vooral de aard van die

deze na aanrijding door een tram.

ornamentiek. In contrast met de recht-toe-

Vanaf 1914 had Gaudí zich nog maar met één

recht-aan-hoekigheid van het latere Nieuwe

project beziggehouden: de Sagrada Família in

Bouwen koesterden zij een voorkeur voor

Barcelona, een immense, torenrijke kerk met

gebogen lijnen en vloeiende contouren, waar­

de allures van een middeleeuwse kathedraal,

bij men zich veelvuldig liet inspireren door

waarvan bij zijn tragische dood twaalf jaar

vormen die aan de natuur waren ontleend.

later pas een fractie overeind stond. Nu, na

Tegenover de ‘houtbewerkers’ stonden zo

meer dan een eeuw, nadert de kerk eindelijk

de ‘boetseerders’, die niet zogezegd in steen

zijn voltooiing.

rechte planken aan elkaar timmerden, maar

Casa Batlló van Gaudí te Barcelona, foto Museum Het Schip horizon -barcelona en amsterdam 1919

het bouwmateriaal in allerlei grillige concave

asymmetrie en kneedbaarheid

en convexe vormen kneedden. In Duitsland

De grote generatiekloof maakt de verhouding

en Oostenrijk heette het specifieke resultaat

tussen Gaudí en de Amsterdamse School

horizon - barcelona en amsterdam 1919

11

interview

12

‘Ik waardeer het detail en de spontane inval’

tot een asymmetrische; ook de twee andere

daklandschap­pen met fantasierijke schoor­

belangrijkste vertegenwoordigers van die

stenen en ventilatieschachten, zoals bij zijn

stroming, Pieter Kramer en Jo van der Mey,

bekendste huizenblok, het Casa Milà uit 1906.

waren namelijk van de leeftijd van De Klerk.

Vormen van schelpen en bladeren dienden

Bij alle stilistische overeenkomsten, wortel­

daarbij soms concreet als inspiratiebron.

de Gaudí geestelijk nog in de negentiende

Daarmee plaatste Gaudí zich, veel meer dan

eeuw. Zijn retrospectieve wereldbeeld sloot

de vertegenwoordigers van de Amsterdamse

zelfs meer aan bij dat van de - weer een hele

School, buiten de artistieke hoofdstroom.

generatie oudere - grote katholieke kerken­

Vooral toen na 1918 het zakelijke Nieuwe

bouwer Pierre Cuypers dan bij dat van zijn

Bouwen aan terrein won, was de kritiek van

eigen generatiegenoot Berlage. Met Cuypers

collega’s niet mals. Voor iemand als Theo van

In 2015 bracht George Benjamin met het

gepresenteerd binnen een gebrekkige globale

deelde Gaudí de historische utopie van een

Doesburg kon het werk van Gaudí niet eens

Koninklijk Concertgebouworkest en coun-

structuur. Ik zal nooit simpelweg geprefa­

gelovige harmonische middeleeuwse volks­

als architectuur gelden omdat het met elke

tertenor Bejun Mehta de wereldpremière

briceerde structuren ontwerpen en ‘opvullen’

gemeenschap als voorbeeld voor het heden.

regel van rationele architectuur leek te spot­

van zijn succesvolle Dream of the Song. Deze

met muziek. Zoiets is wezensvreemd aan mijn

De wijze waarop de bouw en financiering van

ten; de Sagrada Família betitelde hij eens als

maand klinkt het opnieuw, nu in een pro-

aard, hoewel verschillende componisten die

zijn eigen ‘huiskerk’ in Barcelona, de laatgoti­

een druipsteengrot. Ook al bij de voltooiing

gramma rondom de idealistische architec-

ik zeer respecteer op die manier te werk zijn

sche Santa Maria del Mar, door die gemeen­

van het Casa Milà waren in de Spaanse pers

tuur van 1919 in Spanje en Nederland. Thea

gegaan. Wat mij betreft is de cruciale vraag

schap was gedragen, moest bij de Sagrada

sarcastische spotprenten verschenen, waarop

Derks vroeg de componist naar zijn ideeën

wat precies het van tevoren ontworpen model

Família als voorbeeld dienen. Hij beschouwde

het gebouw tot een hangar voor vliegtuigen

over deze thematiek.

inhoudt, en met welke houding (en vrijheid)

dat, in de beste middeleeuwse kathedraaltra­

was omgevormd, of achter de holachtige ven­

ditie, niet als een bouwproject van een paar

steropeningen wilde dieren waren getekend.

Hoe ziet u de relatie tussen architectuur en muziek?

te zeer het potentieel van detail, de spontane

jaar, maar voor ettelijke generaties, en begon

In toespeling op de verwoesting van Messina

‘In essentie zijn ze totaal verschillend. Ar­

inval en het verrassingselement om mijzelf

eraan in de wetenschap dat hij de voltooiing

in 1908 liet een andere karikatuur een jonge­

chitectuur werkt met fysiek materiaal in de

binnen een star kader te laten opsluiten.

zelf niet meer zou meemaken. Zijn laatste

tje zien dat, met het oog op de scheve muren

ruimte, in muziek beweegt onstoffelijke klank

Dat wil echter niet zeggen dat ik spontaan,

levensjaren woonde Gaudí, die steeds meer

en schotse vormen, zijn moeder vroeg of

zich door de tijd. Toch wordt architectuur

al improviserend van moment tot moment,

een zonderling was geworden, permanent in

Barcelona misschien óók door een aardbeving

vaak gebruikt als metafoor voor muziek. En

mijn weg door een stuk aftast. Ik moet een

zijn studio op het bouwterrein.

getroffen was.

inderdaad, muzikale structuren hebben een

vrij gedetailleerde voorstelling hebben van

Qua bouwstijl onderscheidde Gaudí zich

Dit sarcasme zal nu, honderd jaar later, niet

fundament nodig – een diepe ritmische en

het karakter van een compositie, vooral op

daarentegen sterk van Cuypers. Waar deze

meer snel worden gehoord. Nadat het Nieuwe

harmonische ondergrond – om te kunnen

technisch vlak, voordat ik daadwerkelijk kan

zich tot op het laatst binnen de neogotische

Bouwen na de oorlog de ideologische over­

functioneren. Sommige moderne muziek

beginnen met componeren. Misschien laat

lijnen bewoog, nam Gaudí al snel afscheid

hand had gekregen, en te vaak in zielloze en

vereist een soort steigerconstructie om te

zich mijn persoonlijke werkwijze het beste zo

van de geijkte kaders. Stilistisch valt zijn

volstrekt uitwisselbare blokkendozen had

kunnen worden gerealiseerd. Als je het op

omschrijven: ik verzin een muzikaal ‘organis­

Sagrada Família buiten elke historische ca­

geresulteerd, vond gaandeweg een g ­ roeiende

formele schaal bekijkt zijn de verhoudingen in

me’ zonder ver van tevoren nauwkeurig te

tegorie. Dat geldt nog meer voor zijn stads­

herwaardering plaats voor de ‘grillige’ en

muziek helemaal niet ver verwijderd van die

hebben vastgelegd hoe dit zich zal gedragen.’

huizen, waarmee hij zich ook van andere

‘romantische’, en in elk geval zeer persoon­

van architectuur. Er zijn tal van analogieën.’

Catalaanse modernisten onderscheidde. Het

lijke architectuur van zowel Gaudí als de

soms met kleurige geglazuurde keramiek

Amsterdamse School. De bouwwerken van

Hoe belangrijk is architectuur in uw eigen werk?

van de Amsterdamse School ontwikkelden honderd

beklede grijswitte beton dat hij als bouwma­

eerstgenoemde trekken nu wereldwijd miljoe­

Ontstaan structuren intuïtief of maakt u vooraf een

jaar geleden een nieuwe idealistische architectuur.

teriaal prefereerde, bleek nog kneedbaarder

nen toeristen aan, en hebben inmiddels een

ontwerp dat u ‘invult’ met noten?

Wat vindt u van hun bouwkunst?

dan het baksteen dat bij de Amsterdamse

populariteit verworven waarin de zure critici

‘Voor mij is architectuur van wezenlijk be­

‘Ik bewonder beide scholen om hun excentri­

School favoriet was. Het leidde tot nog veel

van toen zich niet zouden verheugen.

lang. Sterker nog, voor mij is zelfs de mooiste

citeit en uitzonderlijke individualiteit. In het

grilliger contouren en vooral zeer bizarre

Thomas von der Dunk

muzikale inventie waardeloos als zij wordt

werk van Gaudí word ik bovendien geraakt

horizon -barcelona en amsterdam 1919

interview met George Benjamin

het wordt toegepast. Persoonlijk waardeer ik

Zowel de Catalaan Antoni Gaudí als de architecten

horizon - barcelona en amsterdam 1919

13

wordt. Muziek die gelijktijdig klinkt met

moeten ze weer van elkaar scheiden. Het

zang, dans en spel wordt al eeuwenlang alge­

wordt bovendien gezongen door een nar, dus

meen gewaardeerd, dus waarom geen muziek

het is niet zomaar een simpel, kleurrijk spek­

met animatie? Het is en blijft zo’n frisse en

takelstuk. Je zou je zelfs kunnen afvragen of er

fascinerende kunstvorm! Mijn passie voor

niet meer dan een vleugje kwaadaardigheid

klassieke muziek werd trouwens getriggerd

schuilt onder het uitbundige oppervlak.’

toen ik als klein kind de Disney-film Fantasia zag.

Uw eigen muziek, en zeker Dream of the Song, is zeer

In Dream of the Song fungeren de beelden als

kleurrijk en sensueel, hoe verhoudt deze zich tot de

een kader, zij verschijnen tussen de delen

andere werken op het programma?

door en kondigen de titels van de afzonder­

‘De teksten voor mijn werk passen helemaal

lijke liederen aan met bloemrijke, fijnmazige

binnen het Spaanse thema: poëzie uit middel­

kalligrafie. Afgezien van één enkel moment

eeuws en modern Andalusië. De partituur van

vallen de beelden nooit samen met de zang,

Richter heb ik op dit moment (we schrijven

dus ze zullen niet afdoen aan het contact dat

oktober 2018, TD) nog niet ontvangen, al weet

onze geweldige solist Bejun Mehta heeft met

ik dat deze direct geïnspireerd is op de archi­

het publiek.’

tectuur van de Amsterdamse School. Het werk van Blai Soler is soms monolithisch in zijn

14

George Benjamin foto Matthew Lloyd

Op het programma staat een recent werk van uw

gebruik van een groot orkest, zoals ook het

voormalige student Blai Soler uit Catalonië. Heeft dit

geval is bij Ravels Bolero. Mijn eigen partituur

volgens u een Catalaans c.q. Spaans tintje?

is met zijn gereduceerde instrumentatie en

door de duidelijk zichtbare manier waarop

zijn toegesneden op de opdrachtcompositie

‘Ik vind geen specifieke folkloristische/natio­

vooral de aanwezigheid van meerdere mense­

het is geïnspireerd op en beïnvloed door zijn

van Christiaan Richter (deze worden verzorgd

nalistische elementen in de partituur. Maar

lijke stemmen heel anders van toon.

studie van de natuur. Toen ik afgelopen zomer

door WildVreemd, red.). De beelden van Oliver

het staat buiten kijf dat zijn werk een gevoel

in Amsterdam was voor mijn opera Lessons in

Harrison zijn gerelateerd aan mijn eigen

van durf, soms zelfs van onstuimigheid, uit­

Er zijn dus grote verschillen…

Love and Violence werd ik meegenomen naar

stuk en gaan in een heel andere richting.

straalt en getuigt van een karaktervolle per­

Dat vind ik het mooie van werken met een

Museum Het Schip, gewijd aan de Amster­

­Harrison stoeit op zeer fantasierijke en speel­

soonlijkheid. Als er al iets zijn werk typeert,

thema. Aan de hand daarvan kun je repertoire

damse School. Ik was zeer gecharmeerd van

se wijze met kalligrafie. Hij deconstrueert en

zou ik dat zeker Catalaans noemen.’

in een onbekende en verhelderende context

de verbeeldingskracht van het gebouw, zowel

vermenig­vuldigt individuele letters, gebruikt

in detail als in de algehele schaal. Met name

ze als louter bouwsteentjes en hergroepeert

Alborada del gracioso van Ravel wordt door het

aan contrast; ik hoop dat dit programma ge­

het metselwerk straalt een grillig gevoel

deze zodanig dat ze op een semi-abstracte

Koninklijk Concertgebouworkest aangeprezen als een

varieerd zal zijn in klank, gevoel en stijl.

van verrukking, humor en charme uit – ken­

manier figuratieve beelden oproepen. Dit

‘uitbundige ode aan de zonsopkomst’. Wat vindt u

Thea Derks

merken die ik niet noodzakelijkerwijs zou

heeft in het bijzonder betrekking op het

van deze omschrijving?

verwachten in een twintigste-eeuws gebouw

eerste lied in mijn partituur, The Pen, dat gaat

‘Ik vind die wel passen. Het is een prachtig

met zulke utopische maatschappelijke ambi­

over kalligrafie.’

stuk – of het nu in de oorspronkelijke vorm is,

plaatsen. Concerten moeten sowieso rijk zijn

of in de latere orkestratie. Schitterend in fan­

ties.’

Verwacht u dat het beeldmateriaal de ervaring voor

tasie en elan en absoluut een van de meest

Oliver Harrison ontwierp beelden die worden ver-

de luisteraar zal intensiveren?

opmerkelijke voorbeelden van Iberische evo­

toond bij Dream of the Song. Zijn die gerelateerd aan

Persoonlijk vind ik dat visuals in een concert vaak

catie in zijn oeuvre. Een alborada is een lied

Gaudí en/of de Amsterdamse School?

afleiden van de kracht van de muziek.

dat bedoeld is om minnaars bij zonsopgang

‘Nee, de visuals rond de Amsterdamse School

‘Het hangt er domweg van af hoe het gedaan

te wekken – na een nacht van hartstocht

horizon -barcelona en amsterdam 1919

horizon - barcelona en amsterdam 1919

15

horizon-concert toelichting

Donderdag 17 januari

Barcelona en amsterdam 1919 ontwakend modernisme

ble (2015). Met Wendingen maakt hij zijn de­

concert

buut bij het Koninklijk Concertgebouworkest.

Koninklijk Concertgebouworkest

Het is geïnspireerd op de architectuur van

George Benjamin dirigent

de Amsterdamse School, zoals te zien in

Bejun Mehta countertenor

het wooncomplex De Dageraad en Museum

Nederlands Kamerkoor (dames)

Het Schip in Amsterdam. De titel Wendingen

Hidde de Jong videosynchronisatie

20.15 uur - GROTE ZAAL

verwijst naar het gelijknamige tijdschrift dat gelieerd was aan de Amsterdamse School en

Maurice Ravel 1875-1937

dat verscheen tussen 1918 en 1932. Tegelijker­

Alborada del gracioso (1905, orkestratie 1918)

tijd refereert hij aan de vele wegen die een

16

De Catalaan Antoni Gaudí en de architecten

cylcus Miroirs waarin hij evenzovele vrien­

compositie in kan slaan.

Christiaan Richter 1990 - Wendingen (2018)

van de Amsterdamse School schiepen fan-

den portretteerde. Het vierde deel, Alborada

Richters nieuwe stuk ontstond in nauwe

beeld WildVreemd [zie p. 20]

tasierijke bouwwerken met afgeronde, or-

del gracioso (Het ochtendlied van de nar), is

samenwerking met videokunstenaar Steye

wereldpremière, opdrachtwerk Koninklijk

ganische vormen. Een vleugje art nouveau

opgedragen aan de Grieks-Franse muziekcri­

Hallema (WildVreemd). ‘Er bestaat niet echt

Concertgebouworkest

kleurt ook de Spaans getinte composities

ticus Michel-Dimitri Calvocoressi, een van

een manifest of een overeengekomen reeks

Bolero en Alborada del gracioso van Ravel. De

zijn mede-Apachen. De titel zou een speelse

regels wat betreft de Amsterdamse School’,

Blai Soler 1977 - Sol (2017)

Nederlandse componist Christiaan Richter

verwijzing zijn naar de vaak narrige recensies

zegt Richter desgevraagd. Wel maken de kun­

Nederlandse première

liet zich voor zijn opdrachtstuk Wendingen

die Calvocoressi de ochtend na een concert

stenaars dankbaar gebruik van architectuur­

inspireren door de Amsterdamse School.

neerpende.

tekeningen, blauwdrukken en stratenplannen

Zijn Catalaanse collega Blai Soler evoceert

Alborada del gracioso is een technisch zeer

die inzicht geven in de algemene esthetiek.

in zijn orkestwerk Sol het ochtendgloren en

uitdagend stuk, dat opent met felle Spaanse

‘Het is niet ons doel de stroming te illustre­

George Benjamin 1960 - Dream of the Song (2015)

George Benjamin gebruikt in Dream of the

ritmes en melodieën. Na enkele minuten slaat

ren, uit te leggen of te onderwijzen, maar om

voor countertenor, vrouwenkoor en orkest

Song poëzie van zowel García Lorca als twee

de sfeer om en volgt een meer bespiegelende

een ​​nieuw kunstwerk te creëren dat deze ge­

The Pen | The Multiple Troubles of Man |

elfde-eeuwse dichters, die een spiritueel

passage. In Ravels orkestbewerking, die in

gevens gebruikt – als basis voor de muziek en

Gazing Through the Night |

ontwaken schetsen.

1919 in première ging, roepen pittige blazers,

in het verlengde daarvan het beeld.’ Zo duiken

uit Gacela del amor maravilloso | The Gazelle |

pauze

17

tamboerijn en castagnetten de sfeer op van

ritmes op die verwant zijn aan de kenmerken­

My Heart Thinks as the Sun Comes Up

Ravel: Alborada del gracioso

een schuimend flamencofeest. De fagot speelt

de horizontale accenten in de gevels van de

opdrachtwerk Koninklijk Concertgebouworkest

Maurice Ravel groeide op in Frankrijk maar

een schitterend weemoedige solo in het mid­

Amsterdamse School. Ook de talrijke orna­

beeld Oliver Harrison (2018) [zie p. 21]

was geboren in Baskenland uit een Zwitserse

dendeel, waarna het orkest gaandeweg weer

menten en de grote aandacht voor details

vader en een Baskische moeder. Hij koes­

terugkeert naar de onstuimige sferen van het

dienen als focuspunten. Belangrijk hierbij

terde vooral het erfgoed van moederszijde,

begin. Het schetterende koper roept beelden

is de manier waarop organische vormen en

getuige zijn vele Spaans getinte composities.

op van een stierenvechtersarena.

bogen worden ingezet. ‘Een direct zichtbare

Maurice Ravel 1875 - 1937 - Bolero (1928) einde concert ca. 22.20 uur, aansluitend:

structuur ontbreekt, maar manifesteert zich

Rond 1900 sloot hij zich in Parijs aan bij ‘Les Apaches’, een groep van kunstenaars, musici

Richter: Wendingen

op een dieper niveau in de onderliggende ver­

en schrijvers waartoe ook Manuel de Falla

Christiaan Richter studeerde compositie bij

houdingen. Die zijn vaak ongebruikelijk maar

behoorde. Het Parijse fin-de-sciècle vormde

Martijn Padding aan het Koninklijk Conser­

toch altijd natuurlijk en organisch.’

een bloeiende voedingsbodem voor nieuwe

vatorium in Den Haag en volgde daarnaast

kunststromingen als het impressionisme in

pianolessen bij onder anderen Ton Hartsuiker.

Soler: Sol

muziek en schilderkunst en art nouveau in de

Naast kamermuziek schreef hij grootschaliger

Blai Soler bezocht het Gemeentelijk Conser­

architectuur.

werken als Infraconscious voor koor, orgel en

vatorium van Barcelona. Dit werd gebouwd

In 1904 begon Ravel aan zijn vijfdelige piano­

orkest (2012) en We Get Requests voor ensem­

door Antoni de Falguera i Sivilla, wiens stijl

horizon -barcelona en amsterdam 1919

entrée late night zie p. 28 vanaf €23,65 via www.concertgebouworkest.nl

of the Song, waarvan het Koninklijk Concertge­

wordt enkel begeleid door ijle strijkersklan­

bouworkest in september 2015 de wereldpre­

ken. De bovenaardse, dromerige sfeer bepaalt

mière verzorgde.

ook het afsluitende zesde deel, waarin coun­

Het zesdelige stuk is gezet voor de bijzondere

tertenor, koor en orkest visioenen schetsen

combinatie van (gereduceerd) orkest, coun­

van een uiterst traag ontwakende dageraad.

tertenor en vrouwenstemmen, op poëzie van

zuidgevel Het Schip, foto JvHertum

18

dichters die werkzaam waren in Granada. De

Ravel: Bolero

countertenor zingt in het Engels vertaalde

Bolero behoort net als Alborada del gracioso tot

teksten van de middeleeuwse Hebreeuwse

Ravels vele ‘Spaanse’ werken. Zelf omschreef

dichters Samuel HaNagid en Solomon Ibn Ga­

hij het als ‘een stuk voor orkest zonder mu­

birol, het vrouwenkoor plaatst daar Spaanse

ziek’. Het is gebouwd op één enkel thema van

verzen van Federico García Lorca (1898-1936)

zestien maten, dat wordt geïntroduceerd door

tegenover. Zij werden alle drie beïnvloed door

de fluit en wordt overgenomen door telkens

Arabische poëzie, die vanaf de achtste eeuw

andere instrumenten. De begeleiding wordt

in Andalusië tot bloei kwam.

geleidelijk voller en kleurrijker, als een zich

Het openingsdeel The Pen, is energiek, met

ontvouwende pauwenstaart. Een snaredrum

meanderende lijnen van de countertenor, ge­

(later bijgestaan door een tweede) hamert

parfumeerde strijkers en krachtige interrup­

van begin tot het eind het typische bolero­

verwant is aan zowel die van Gaudí als van de

houtblazers, ragfijne strijkersnevels en aange­

ties van koper en slagwerk. De solist bezingt

ritme, waardoor het geheel een mechanisch

Amsterdamse School. In 1996 verhuisde Soler

houden tonen van gestopte trompetten. Een

de macht van de poëzie – en daarmee van

tintje krijgt. Het tergend langzame, vijftien

naar Londen, waar hij viool studeerde aan

associatie met het ochtendgloren dringt zich

kunst in het algemeen – bij het verspreiden

minuten durende crescendo ontlaadt zich in

het Royal College of Music, en compositie bij

op. Het weefsel wordt allengs complexer en

van wijsheid en het waar nodig toebrengen

een schetterend dissonant slotakkoord met

George Benjamin aan King’s College. Aanvan­

de muziek wordt ronduit tumultueus.

van schade. Het tweede deel, The Multiple

luide bekkens en trommels.

kelijk schreef hij vooral kamermuziek, maar

Dan slaat de sfeer plotseling om en begint het

Troubles of Man, is somberder van toon. Me­

Thea Derks

in 2012 brak hij door als orkestcomponist met

tweede deel, in complete verstilling. Hier­

lancholieke bespiegelingen van de counter­

Plain-Chant, een opdracht van het London Phil­

uit maken zich verfijnde motiefjes los van

tenor worden beantwoord met languissante

Zie ook architect Hendrik Wijdeveld over de Bolero op

harmonic Orchestra. In 2017 componeerde hij

de houtblazers, tot inderdaad een orgie van

hobolijnen.

pagina 23

Sol voor het Orchestre National de Bordeaux

kopergeweld losbarst op de toon g, gespeeld

In het centrale (en langste) deel bezingt

Aquitaine. De titel verwijst niet in de eerste

over verschillende octaven. Het stuk eindigt

HaNagids evocatieve tekst de schepping

plaats naar het Spaanse woord voor zon,

met ferme slagakkoorden van het hele orkest.

door middel van nachtelijke metaforen; zo is de hemel een tent, de maan en sterren zijn

maar naar de toon g, in Romaanse talen aan­ geduid als ‘sol’. ‘Deze noot is van groot belang

Benjamin: Dream of the Song

als een herderin met haar kudde. Binnen de

voor de structuur van het stuk’, zegt Soler

Veel componeert George Benjamin niet, maar

mystieke setting laat het vrouwenkoor voor

hierover. ‘Hij is voortdurend op de achter­

wát er uit zijn pen komt is van een onwe­

het eerst van zich horen met een gedicht van

grond aanwezig, maar middenin het laatste

reldse schoonheid. Zijn muziek heeft een

Lorca over huilen (Benjamins intentie is dat

deel treedt hij prominent op de voorgrond in

ongekend rijk palet aan klankkleuren, zoals in

de Spaanse woorden onverstaanbaar zijn).

een ultraluide passage van hout- en koperbla­

zijn bejubelde opera Written on Skin die sinds

De solist zwijgt tijdens het vierde deel, Gacela

zers, als een muur van klank.’

de première in 2012 wereldwijd al vele malen

del amor maravilloso. In de surrealistische tekst

Sol bestaat uit twee contrasterende delen

werd uitgevoerd. Geïnspireerd door de krach­

vergelijkt Lorca een gewond lichaam met een

van elk ongeveer tien minuten. Het eerste

tige, engelachtige stem van hoofdrolspeler

landschap. The Gazelle is hierna één uitgespon­

opent fluisterzacht met dwarrelfiguurtjes van

Bejun Mehta schreef hij drie jaar later Dream

nen smachten. Dit liefdeslied van de solist

horizon -barcelona en amsterdam 1919

horizon - barcelona en amsterdam 1919

19

horizon-concert beeldprojectie

20

Beeld WildVreemd: Wendingen

Vreemd, is zowel muzikaal als visueel ge­

De filmbeelden bij het nieuwe orkestwerk

schoold. Hij ziet zijn werk als het ‘compone­

Wendingen van Christiaan Richter zijn ge­

ren’ van visuals of het ‘ontwerpen’ van muziek

ïnspireerd op de architectuurstijl van de

en het choreograferen van verhalen.

Amsterdamse School en kwamen in nauwe

Zijn innovatieve werk brachten hem nomina­

samenwerking met de componist tot stand,

ties en onderscheidingen. De ‘virtual reality

in opdracht van het Koninklijk Concertge­

experience’ Ashes to Ashes, een in één opname

bouworkest.

van 11 minuten geschoten gedetailleerde cho­

Het was voor de makers niet moeilijk om in

reografie voor 45 personen, won goud bij de

de expressieve ornamentiek en organische

Dutch VR Awards en werd genomineerd voor

lijnen van de Amsterdamse School muzikale

een Gouden Kalf. Weltatem, een ‘virtual reality

vormen te zien, of zelfs hele gebouwen als

opera’ waarin dertig publieksdeelnemers een

composities. Daardoor was het mogelijk om

video­game spelen dat door hun eigen stem­

in de film een betrekkelijk directe een-op-een

geluid bestuurd wordt, werd onderscheiden

vertaling tussen beeld en klank te leggen. De

met twee Game Awards.

filmmakers hebben de vormen meegenomen

Voor dit project werkte Steye Hallema samen

in een fantasierijke reis die verwijst naar het

met animatie-ontwerper Hein Lagerweij.

idealisme, de speelsheid, de open mind en de

Deze ervaren ontwerper heeft een breed palet

futuristische instelling van de architecten en

aan vaardigheden, in zowel in analoge als

ambachtslieden uit deze bloeiperiode van de

digitale techniek. Door deze technieken te

Nederlandse vormgeving.

combineren, krijgen zijn animaties een unie­

Steye Hallema, artistiek leider van Wild­

ke en menselijke uitstraling.

21

Beeld Oliver Harrison: Dream of the Song

ingetogen, een suggestie van verdwijnende

Oliver Harrison: “Dream of the Song bestaat

dauw of vorst op een venster.

uit vele lagen, uitdijend en dynamisch. Ik

De Londense filmer en beeldkunstenaar Oliver

wilde de verwikkelingen van de muziek in

Harrison is een pionier van de ‘kinetische

beeld navolgen. In het openingsgedeelte – in

typografie’ wiens werk vaak het geschre­

stilte – heb ik getracht de ontwikkeling van

ven woord eert in zorgvuldig vormgegeven

de pen weer te geven, van een eenvoudig

bewegende letterbeelden. Zijn kunst en films

markeringsapparaat naar het geliefde instru­

onderscheiden zich door hun aandacht voor

ment der poëzie, uitgedrukt in weelderige

details en het nauwgezet samenvallen van

kalligrafie. Andere visuele motieven zijn de

klank en beeld. Oliver Harrison studeerde in

plantengroei, met letters als vruchten, die de

Londen aan de St Martins School of Art. Zijn

opbloei van kennis suggereert. Bij de pas­

films, waarin analoge en digitale techniek

sage uit Gacela del amor maravilloso heb ik het

samenkomen, werden vertoond over de hele

klokkenmotief van George overgenomen en

wereld, onder meer tijdens het Filmfestival

in The Gazelle probeer ik een portret te geven

van Cannes, in het Londens ICA en in Tate

van de ‘dark robe, written in gold’. De heldere

Modern. Zijn speelfilm The Fallen Word, over

pasteltinten in het langere laatste fragment

vijf dichters, ging in première tijdens het BFI

volgen de wisselende kleurnuances van de

London Film Festival 2013.

vroege ochtendzon. De animatie is subtiel en horizon - barcelona en amsterdam 1919

biografieën

horizon-concert achtergrond

architect wijdeveld

George Benjamin, dirigent

Koninklijk Concertgebouworkest

Brits dirigent, componist en pianist | studeer­

opgericht in 1888, Koninklijk sinds het

de compositie bij Olivier Messiaen en piano

100­-jarig bestaan in 1988 | door critici ge­

bij Yvonne Loriod | brak internationaal door

roemd om zijn herkenbare orkestklank en ge­

niets, ongehoorde trillingen hangen boven

met de uitvoering van zijn eerste orkestwerk,

rekend tot ‘s werelds beste orkesten | bestaat

de toehoorders. Zijn we slapend wakker?

Ringed by the Flat Horizon, tijdens de BBC P ­ roms

uit 120 musici afkomstig uit ca. 25 landen |

Dromen wij? We proberen te luisteren,

| ontving compositieopdrachten van gere­

sinds de oprichting slechts zeven chef-diri­

nommeerde instituten, musici en festivals |

genten: achtereenvolgens Willem Kes, Willem

bij het Concertgebouworkest staat zijn werk

Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard

sinds 1986 met regelmaat op de lessenaars |

Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en

schreef drie succesvolle opera’s: Into the Little

van september 2016 tot augustus 2018 Daniele

Hill, Written on Skin en Lessons in Love and Vio-

Gatti | werkte met grote componisten als Ri­

lence, de laatste twee voor coproducties van

chard Strauss, Gustav Mahler, Claude Debussy

onder meer de Nationale Opera en de Royal

en Igor Stravinsky | geeft eigentijdse muziek

een trom, er groeit een voortgaand proces

Opera | leidde gezelschappen als Ensemble

nog steeds een vaste plaats in de programme­

van klank, het wordt een drijvende kracht,

Modern, Ensemble intercontemporain en de

ring, zoals in de innovatieve en thematische

vitaal elan, door het hele orkest. Waar de

Berliner Philharmoniker | regelmatig terugke­

serie Horizon | leidt jonge orkestmusici op in

dirigent eerst amper bewoog, komt hij nu

rende gastdirigent bij het Koninklijk Concert­

de RCO Academie | trad tussen 2016 en 2018

tot leven, geeft links iets aan, richt zich

gebouworkest sinds zijn debuut in 2003

op in alle 28 lidstaten van de Europese Unie:

naar het midden en gooit beide armen naar

22

RCO meets Europe

“In de middag bezocht ik het Caecilia Concert (…) het sloot af met Ravels Bolero:

over de Bolero

Geluidloos-geluid groeit vanuit het stille

maar de dirigent spreidt een magische nevel over het publiek. Wees stil…, geen beweging… hoor, ja duizend luisteraars, let op wat hij doet. De dirigent schept uit het niets… KLANK! Ja, luister... KLANK. Eindelijk ademen we weer. Er is een roffel op

rechts. We hebben Wagner en Mendelssohn

omslag Wendingen januari 1919

gehoord en volgden hun duizend manieren om het doel te bereiken, maar nu en hier Bejun Mehta, countertenor

Nederlands Kamerkoor

In het Nieuwe Instituut te Rotterdam zit

is er maar één weg, recht vooruit… Violen

Amerikaans countertenor | zijn repertoire

richt zich vooral op het repertoire voor koor

tussen louter architectonische schetsen en

voegen zich bij het getrommel, de harpen

strekt zich uit van de Barok tot hedendaag­

a cappella, van de vroege Middeleeuwen tot

aantekeningen van Hendrik Wijdeveld on­

se muziek | zoon van een zangeres en een

heden | verstrekte compositieopdrachten aan

verwacht een Engelstalige muzikale notitie

pianist, neef van dirigent Zubin Mehta | trad

Mauricio Kagel, James MacMillan en John

(zie vertaling rechts). Het is een beschrijving

op in alle belangrijke operahuizen | soleerde

Tavener | oprichter Felix de Nobel was chef-di­

van Ravels Bolero, die met zijn unieke lijnen­

bij grote orkesten in onder meer de Wiener

rigent van 1937 tot 1972 | chef-dirigent sinds

spel de architect geïnspireerd moet hebben.

Musik­verein, Wigmore Hall in Londen, Carne­

augustus 2015 is Peter Dijkstra, daarvoor al

Wijdeveld, een van leidende figuren van de

gie Hall in New York | is ook dirigent, sinds

tien jaar vaste gastdirigent | Eric Ericson,

Amsterdamse School, was hoofdredacteur

hij in 2013 het Belgische barokorkest B’Rock

Nikolaus Harnoncourt en Ton Koopman wa­

en typograaf van het baanbrekende vorm­

aan vlees en bloed. Tiranniek als donder-

leidde in symfonieën van Haydn en Mozart |

ren meer dan eens te gast bij het Nederlands

gevingstijdschrift Wendingen, waarin hij als

slag, lichtflitsen. Een zuil van klank. Het

George Benjamin schreef de rol Boy/Angel in

Kamerkoor; Paul Van Nevel is eregastdirigent

enige onder zijn collega’s aandacht vroeg voor

orkest zuigt alle beschikbare kracht van

zijn succesvolle opera Written on Skin speciaal

| werkt sinds 1946 samen met het Concert­

de muziek. Hij correspondeerde met vooraan­

het publiek op. We zijn verloren, bestaan

voor hem, evenals de countertenorpartij van

gebouworkest | de laatste keer met Bachs

staande componisten, waaronder Ravel, over

niet langer! Dan eindelijk heeft de dirigent

Dream of the Song | debuteerde daarmee in

Matthäus-Passion in maart 2018

een internationaal verbond van kunstenaars

medelijden met ons; hij geeft een scherpe

september 2015 bij het Koninklijk Concertge­

uit verschillende disciplines, en hij werkte als

aanwijzing;… Knal!...Knal…Knal! Het is

bouworkest

ontwerper samen met de Nederlandse com­

voorbij.”

knallen plots, de trompetten willen niet overspoeld worden, ook zij weten wat ritme is. Ze blazen en blazen, maar boven alles klinkt het luide gedrum. Het getrommel overwint! De essentiële emotie zit niet in de melodie maar in het ritme. Een oproep

ponist Willem Pijper.

Mark van Dongen horizon -barcelona en amsterdam 1919

horizon - barcelona en amsterdam 1919

23

zangtekst

Dream of the Song and the crescent hull in the looser clouds I – The Pen (countertenor) looks like a ship being tossed;

Naked without either cover or dress, utterly soulless, and hollow —

a whiter cloud, a girl

from its mouth come wisdom and prudence,

in her garden

and in ambush it kills like an arrow.

tending her shrubs;

Solomon Ibn Gabirol and the dew coming down is her sister

II – The Multiple Troubles Of Man

shaking water from her hair onto the path;

(countertenor) The multiple troubles of man,

as we

my brother, like slander and pain,

settle in our lives,

amaze you? Consider the heart which holds them all in strangeness, and doesn’t break.

like beasts in their ample stalls —

24

25

fleeing our terror or death,

Samuel HaNagid

III – Gazing through the Night (countertenor)

like a dove its hawk in flight —

Gazing through the

night and its stars,

though we’ll lie in the end like a plate, hammered into dust and shards

or the grass and its bugs,

Samuel HaNagid

I know in my heart these swarms are the craft of surpassing wisdom.

uit ‘Casida del llanto’ (vrouwenkoor) Pero el llanto es un perro inmenso,

Think: the skies

resemble a tent,

stretched taut by loops

el llanto es un ángel inmenso, el llanto es un violín inmenso, las lágrimas amordazan al viento

and hooks;

y no se oye otra cosa que el llanto.

and the moon with its stars,

Federico García Lorca

a shepherdess,

on a meadow grazing her flock; > vervolg op pagina 26 horizon -barcelona en amsterdam 1919

horizon - barcelona en amsterdam 1919

kunst

IV – uit ‘Gacela del amor maravilloso’ (vrouwenkoor) Cielos y campos anudaban cadenas en mis manos.

Campos y cielos azotaban las llagas de mi cuerpo.

Federico García Lorca

V – The Gazelle (countertenor) I’d give everything I own for that gazelle who, rising at night to his

harp and flute, saw a cup in my hand and said:

‘Drink your grape blood against my lips!’

And the moon was cut like a D, on a dark robe, written in gold.

27

Samuel HaNagid

VI – My Heart Thinks as the Sun Comes Up (countertenor) My heart thinks as the sun comes up that what it does is wise: as earth borrows its light, as pledge it takes the stars.

Solomon Ibn Gabirol

uit ‘Casida del herido por el agua’ (vrouwenkoor) ¡qué desiertos de luz iban hundiendo los arenales de la madrugada!

Federico García Lorca

Gedichten van Federico García Lorca: uit Diván del Tamarit © 1940 Herederos de Federico García Lorca. Gedichten van Solomon Ibn Gabirol en Samuel HaNagid (oorspronkelijk Hebreeuws) uit The Dream of the Poem: Hebrew Poetry from Muslim and Christian Spain, 950-1492, vertaald, geredigeerd en ingeleid door Peter Cole, Princeton University Press, 2007 horizon -barcelona en amsterdam 1919

Gaudí, plafond Casa Batlló, foto Matt Grosswendt

26

horizon - barcelona en amsterdam 1919

entrée late night

Entrée mixt en mengt

Ravel trouwens. Al moet je als mestizo­ muzikant eigenlijk zeggen dat je niet zo’n fan van ‘the king of the bongo’ bent.

schoonheid en idealisme in een Spaanse sfeer

28

Donderdag 17 januari entrée late night

Wie je wel mag noemen zijn Ojos de Bru­ jo, een muziekcollectief dat actief was van

CONCERTGEBOUW 22.30 - 01.30 uur

1994 tot 2012. Het bijzondere van die groep

KOORZAAL EN ENTREEHAL

is dat zij internationale faam vergaarden puur op basis van mond-tot-mondreclame

ca. 22.30 uur – Koorzaal

en zonder steun van een platenmaat­

mini-concert door musici Koninklijk Concertgebouworkest

Entrée Late Night staat vanavond in het

een aantal jaar geleden nog bekend stond

schappij. De groep sprak zich uit tegen

teken van de Amsterdamse School en de

om haar prostitutie en criminaliteit. Het is

armoede en had een activistische inslag.

waardering voor mengvormen.

de geboorteplaats van de musica mestizo,

Dit idealisme is karakteristiek voor de

Leo Smit 1900-1943

de ‘gemengde muziek’. Hoewel de musica

mestizostroming.

Trio voor fluit, altviool en harp (1926) à Madame Rosa Spier

Net als veel tieners had ik ooit de droom om

mestizo onder de noemer wereldmuziek valt,

actrice te worden. Dit was voordat ik me

overstijgt het dit genre tegelijkertijd. Wereld­

schoonheid

Allegro ma non troppo, scherzando, molto lento

realiseerde dat ik zelfs te nuchter ben om dra­

muziek is meestal terug te leiden naar een

Ook de Amsterdamse school was idealis­

Joséphine Olech fluit Guus Jeukendrup altviool

matisch te doen in een toneelstuk. Zodoende

specifiek gebied of een specifieke cultuur,

tisch. In tijden van woningnood, over­

Petra van der Heide harp

ging ik op theaterkamp naar Spanje, waar we

maar zoals de naam al aangeeft, worden in

bevolking en industrialisatie, wilden de

straattheater speelden op de Ramblas. Van

de mestizo verschillende talen en invloeden

architecten van de Amsterdamse school

en verder

Park Güell herinner ik me vooral eindeloze

gemengd. Het is een combinatie van flamen­

schoonheid teruggeven aan de arbeiders.

Koorzaal: toneelstuk Gáudi in de pers |

trappen, een brandende zon en flessen water

co, reggae, ska, rumba, rap en funk, gezon­

In samenwerking met Museum Het Schip

winnares dichtwedstrijd Museum Het Schip 29

die zes euro kostten. De Sagrada Família was

gen in bijvoorbeeld het Spaans, Catalaans,

vieren we in de Entrée Late Night van

Entreehal: Mamihlapinatapai, wereldmuziek

nog niet af. Nog steeds niet overigens.

Portugees, Arabisch, Engels of een mix van

vanavond de schoonheid en het idealisme

deze talen.

van deze stroming met een Spaans getinte

De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel

mestizo

avond en Hollandse nuchterheid, waarin

van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van

Een ietwat kleinere attractie was de aan de

idealisme

we ruimte laten voor veel verschillende

Het Koninklijk Concertgebouw en het Koninklijk

Ramblas grenzende wijk El Raval. Dit is de

Een bekende vertegenwoordiger van het gen­

stijlen en inspiratiebronnen, net als bin­

Concertgebouworkest staat garant voor een

wijk waar Carlos Ruiz Zafóns boek Schaduw

re is Manu Chao, een Fransman wiens moeder

nen de mestizomuziek.

verrassende invulling van het thema.

van de Wind zich afspeelt. Een buurt die tot

uit Baskenland komt, net als de moeder van

Rosanna Baas

toegang gratis Antoni Gaudí, Parc Güell Barcelona

horizon -barcelona en amsterdam 1919

horizon - barcelona en amsterdam 1919

RCo house en berlage synthese van kunsten Op 19 januari wordt officieel het nieuwe

de hele stad te vinden, maar hij maakte geen

onderkomen van het Koninklijk Concertge-

deel uit van de Amsterdamse School. Hoe zit

bouworkest geopend.

dat?

.LET.OP.WAT.IEDEREEN.KAN.HOREN.EN.PAS.DAN.KOMT.HET.HIER.TOEVALLIG.TEVOORSCHIJN.EEN.NIEUWE.KLANK.

assen de smalle rechte straten en langwer­

educatieve activiteiten, ontvangstruimtes,

pige bouwblokken doorsneden, is slechts

kantoor- en vergaderruimtes en een ontmoe­

gedeeltelijk en in hoofdlijnen uitgevoerd. Het

tingsruimte waar musici, staf en relaties van

waren de architecten van de Amsterdamse

het orkest elkaar treffen.

School die vanaf 1917 vele gebouwen realiseer­

Voor Berlage was een gebouw een Gesamt­

den binnen het stratenpatroon van Plan Zuid.

kunstwerk, een synthese van kunsten; hij ontwierp zelf vaak het meubilair. Het is dan

Gesamtkunstwerk

ook geheel in de geest van Berlage dat het

Berlages gebouw aan de Gabriël Metsustraat

Koninklijk Concertgebouworkest nu bewoner

Het RCO House is gevestigd in de voormali­

Radicaal liberalisme

is gedurende de afgelopen anderhalf jaar

is van een van zijn panden. In plaats van Dag-

ge Dagteeken en Kunstambachtsschool voor

Berlage ontwikkelde aan het eind van de

gedeeltelijk verbouwd en gerestaureerd en

teeken en Kunstambachtsschool voor Meisjes prijkt

Meisjes aan de Gabriël Metsustraat, ontwor­

negentiende eeuw een eigen mengvorm

aan de achterkant van nieuwbouw voorzien

nu over de volle breedte van de gevel een in

pen door de Amsterdamse architect Hendrik

van rationalisme en jugendstil. Dit zien we

om in de behoeften van het Concertgebouw­

opdracht van het orkest geschreven regel van

Petrus Berlage (1856-1934) en gebouwd in

terug in de combinatie van strakke, zakelijke

orkest te voorzien. Het bevat nu onder meer

stadsdichter K. Schippers.

1908. De naam Berlage is nauw verbonden

lijnen met ronde vormen en ornamenten,

tien akoestisch geïsoleerde muziekstudio’s,

Martijn Voorvelt

aan Amsterdam en zijn gebouwen zijn door

bijvoorbeeld in de Burcht van Berlage aan

een ensembleruimte voor kamermuziek en

30

31

de Henri Polaklaan (1900) en de Beurs van Berlage aan het Damrak (1903). De voorma­ lige kunstacademie waar nu het Concertge­ bouworkest huist is ingetogener, maar bevat tal van typerende details aan de gevel en in het interieur. Kenmerkend zijn ook de vlakke bakstenen muren met natuurstenen accen­ tuering van belangrijke hoeken en punten.

Berlages stijl in deze periode gaf uiting aan het radicaal liberalisme, een voorloper van de sociaaldemocratie. Ze oefende invloed uit op architecten als Willem Dudok en Alexander Kropholler, ook nog lang nadat Berlage zelf, geïnspireerd door een reis naar de Verenigde Staten, andere richtingen ging bewandelen.

De Amsterdamse School ontstond in deze tijd als reactie tegen het rationalisme.

In 1914 presenteerde Berlage zijn Plan Zuid, ontworpen in opdracht van de Amsterdamse gemeenteraad om het gebied ten zuiden van de stad – tussen de Amstel en de Schinkel - te Portret H.P. Berlage, 1931, foto A. Frequin/HGM

ontwikkelen. Het plan, waarin enkele hoofd­

horizon -barcelona en amsterdam 1919

trappenhuis, foto Jannes Linders horizon - barcelona en amsterdam 1919

poëzie

­

Droom en Daad

HORIZON VOORUITBLIK BARCELONA EN AMSTERDAM 1919

COLOFON

uitgever

sw ei

jv el

d

www.concertgebouworkest.nl Ve r

voel ik bevende nad’ren onverwacht.

Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam

redactie

Ja n

en de verrukkingen die ik verleerde

Gabriël Metsustraat 16, 1071 EB Amsterdam

ld

klimt door mijn leden, die ik lang ontbeerde,

Koninklijk Concertgebouworkest

be e

Mijn hart is helder, en een klare kracht

Mark van Dongen, Martijn Voorvelt, Esther Wouters

Geen donkerte heeft over dit licht macht: de wereldbrand die zooveel vreugd verteerde staat stil voor deze vreugd die ik begeerde 32

en zocht zoozeer en vond zoo sterk en zacht.

De schoonste kracht die door de tijden zwerft voedt mij: de kracht van het opwaartsche willen des levens, van den drang die nimmer sterft;

beeldredactie en opmaak

do 11 april 2019 20.00 uur

Esther Wouters

locatie: Koninklijk Theater Carré

Dood in Venetië tekst

muzikaal theater naar de novelle van

Rosanna Baas, Thea Derks, Mark van Dongen,

Thomas Mann

Thomas von der Dunk, Laura Lubbers,

coproductie met

Nikki Manger, Martijn Voorvelt

Internationaal Theater Amsterdam

basisontwerp en omslag

Koninklijk Concertgebouworkest

Atelier René Knip en Rens Martens

David Robertson dirigent Ivo van Hove regie

door mijn armzalige menschen-leden trillen

Ramsey Nasr tekst

drukwerk Mart.Spruijt

zijn wieke’ oneindig, en mijn vaal hart verft de glorie van zijn purperverlammend willen.

Henriette Roland Holst uit Verzonken Grenzen, 1918

In de novelle Dood in Venetië schetst Thomas copyright

Mann, worstelend met eigen homoseksuele

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij

gevoelens, een ontmoeting tussen zijn alter

een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met

ego Von Aschenbach en de adolescent Tadzio

Pictoright te Amsterdam © Pictoright Amsterdam 2018.

in de door cholera geteisterde lagunenstad.

Overname van artikelen alleen na toestemming van de

Oncontroleerbare verliefdheid leidt tot de

uitgever. De uitgever heeft ge­tracht rechthebbenden

geestelijke en fysieke ondergang van de

van het beeld­materiaal te achterhalen. Zij die menen

gevierde Duitse schrijver. Naast de acteurs

­zekere rechten te kunnen doen gelden, k ­ unnen zich tot

zijn de musici essentiële personages in deze

de uitgever wenden.

toneelbewerking, muziek speelt een hoofdrol in het drama. Met nieuwe composities van

horizon -barcelona en amsterdam 1919

Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door

Nico Muhly en muziek van Richard Strauss uit

de RCO Foundation.

de tijd van Thomas Mann. horizon - barcelona en amsterdam 1919

33

st ke or

N ZO

RI

HO

el ue

TH EM A

ko n

in

kl

ij

k

E CO NC ER TE N

ND

RL EG GE

SV E

ou w

GR EN

b ge rt ce

n co

t ac