Horizon - Mens & Mythe

CU LT W EIT ET D EN ER SC G HA EE PP STE EN S-

HT

IG

EN

T LA

FA

30 JA AR 20 I 20

NU

T EI M IT DA RS ER VE ST NI M . U NA .M VA

DO

I. S

ÉE TR

EN

programma

mens & Mythe

HORIZON JANUARI 2020

het onverbiddelijke noodlot

MENS & MYTHE Het onverbiddelijke noodlot: Oedipus i.s.m. Universiteit van Amsterdam Faculteit der Geesteswetenschappen

VR 17 januari 2020 13.00 - 16.00 uur

Mens & Mythe, zo luidt het thema van drie

SPUI25

programma’s die het Concertgebouwor-

Symposium Mens & Mythe

kest deze maand, in samenwerking met de

muziek Debussy, Smit-Sibinga, Takemitsu,

Faculteit der Geesteswetenschappen, speelt.

Lutosławski

De concerten zijn gewijd aan drie persona-

Julie Moulin fluit Miriam Overlach harp

ges uit de Griekse mythologie en de met hen verbonden thema’s: de diefstal van het vuur

2

DO 30 januari 20.15 uur

der schepping door de held Prometheus, het

Het Concertgebouw

liefdesoffer van koningin Alceste en de wor-

Concert Koninklijk Concertgebouworkest

steling met het lot van koning Oedipus. Drie

muziek Verdi, Verbey, Stravinsky

thema’s die menselijkheid afzetten tegenover

Santtu-Matias Rouvali dirigent

de koele onverbiddelijkheid der goden. De

Pierre Bokma spreker

wens om het magistrale opera-oratorium Oe-

Lance Ryan Oedipus

dipus Rex van Stravinsky/Cocteau weer eens op

Anna Caterina Antonacci Jocaste

de lessenaars te zetten, vormde de aanleiding.

Christian Van Horn Creon, bode

Oedipus verenigt de drie mythische verhalen.

Shenyang Tiresias

In zijn opstand tegen de almacht van het lot

Atillio Glaser de herder

spiegelt zich de strijd van Prometheus om de

Staatskoor ‘Latvija’ (heren)

mens het ‘licht’, inzicht en scheppingskracht te brengen en net als Alceste redt hij wat hem

Entrée Late Night 22.15 - 01.30 uur

dierbaar is in een pre-christelijke daad van

KOORZAAL EN ENTREEHAL

zelfopoffering. Wat Cocteau en Stravinsky ‘als

Julie Moulin fluit

vanzelfsprekend’ hebben weggelaten, is het

Miriam Overlach harp

letterlijke antwoord op het raadsel waarmee

Dominic Seldis contrabas

Oedipus voorafgaand aan zijn benoeming tot

en diverse andere artiesten

koning van Thebe de Sfinx verdreven heeft. De Sfinx vraagt: wat loopt ’s ochtends op vier benen, ’s middags op twee en ‘s avonds op drie?

Het antwoord luidt: de mens.

Mark van Dongen

horizon -mens & mythe

in dit blad

horizon

5 Horizon-partner: Faculteit der

Onder de naam Horizon organiseert het

Geesteswetenschappen (UvA)

Koninklijk Concertgebouworkest een reeks thematische concertprogramma’s in samen-

6 Essay: Oerscènes, crisissituaties

werking met instellingen uit diverse culturele disciplines. Met steeds een ander actueel,

Piet Gerbrandy

artistiek thema komt rond de concerten op

10 Mise-en-espace Gijs de Lange

donderdag een breed palet aan onderwerpen aan bod. In de orkestprogramma’s presenteert

Olga Beemster

het orkest in opdracht geschreven of recente

12 Poëzie Oedipus

composities in samenhang met ‘klassiekers’

Anna Enquist

uit het repertoire van de laatste eeuw. In ­ieder concertprogramma is een spreker, beeld-

13 Kunst Oedipus and the Sphinx

projectie of een theatrale act opgenomen.

Francis Bacon

De verbreding en verdieping waarnaar de naam Horizon verwijst, betreft de

14 Horizon-concert

­vernieuwing van het repertoire, de inter­

14 toelichting Mark van Dongen

disciplinaire samenwerking en de omkadering

21 synopsis Oedipus Rex

met randprogrammering. Vast onderdeel is

22 biografieën

de feestelijke Entrée Late Night op de late donderdagavond. Musici van het Konin­klijk

24 Entrée Late Night

­Concertgebouworkest spelen op diverse ­locaties kamermuziek.

Britt van Klaveren

26 Recensie Rottersdamsch Nieuwsblad

Thema’s en concertdata 2019/2020 10 oktober 2019 Schatten en Schandalen

27 Colofon en Vooruitblik Hel, Hades, Inferno juni 2020

i.s.m. Hermitage Amsterdam 30 januari 2020 Mens & Mythe – het onverbiddelijke noodlot: Oedipus i.s.m. Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Geesteswetenschappen 18 juni 2020 Hel, Hades, Inferno m.m.v. LeineRoebana horizon - mens & mythe

3

kunstenaar uit Vulci, drinkschaal met afbeelding Oedipus en de Sfinx, ca. 480 v.C., Vaticaans Museum

horizon partner

mens, mythe en muziek Universiteit van Amsterdam/Concertgebouworkest: symposium, essays, inleidingen In samenwerking met de Universiteit van

Essay, artikel en video-inleidingen

Amsterdam, faculteit Geesteswetenschap-

De samenwerking omvat naast het sympo-

pen, richt het Concertgebouworkest zich

sium het Horizon-Essay van Piet Gerbrandy,

deze maand op de vraag hoe de oude

docent Klassiek en Middeleeuws Latijn aan

Griekse mythologische verhalen inspireren

de Universiteit van Amsterdam (zie volgende

tot muziek en tot diepere inzichten, vooral

pagina). Op de website vindt u een gesprek

in onszelf. De samenwerking omvat een

tussen hem en klarinettist Olivier Patey over

symposium, essays en video-inleidingen.

Oedipus Rex van Stravinsky en Cocteau.

Al eeuwenlang raken we geboeid en geïnspi-

Daarnaast schreef classicus Philip Westbroek

reerd door dezelfde mythen, dat geldt voor

het coverartikel voor het januarinummer

wetenschappers net zozeer als kunstenaars.

van Preludium. Dat gaat over de eeuwigheids-

Er is dan ook iets speciaals aan de hand met

waarde van zowel de muziek als de Griekse

deze verhalen: het zijn de oerpatronen van

mythologie, waardoor die twee onontkoom-

ons culturele bestaan.

baar samengaan. In de bijbehorende video gaat hij in gesprek met pianist Jeroen Bal over

Mythen zijn op het eerste gezicht vertellingen

Skrjabins Prometheus.

over goden en helden, maar nader beschouwd zijn ze de spiegel van een cultuur en een

Bij het derde themaprogramma is er een

sleutel tot ons diepste menszijn. Er bestaan

op video vastgelegd gesprek tussen classica

overeenkomsten tussen mythen en religieuze

Emilie van Opstall van de Vrije Universiteit en

gebruiken in oude en nieuwe culturen wereld-

cellist Johan van Iersel over Glucks Alceste. Van

wijd. Rond 1900 verbindt Sigmund Freud het

Opstall schreef voor Preludium een artikel dat

menselijke onbewuste met concepten uit de

Euripides’ Alceste relateert aan de positie van

Griekse mythologische verhalen, een van de

de vrouw.

bekendste is het verhaal van Oedipus.

De video’s zijn te bekijken via www.concertSymposium

gebouworkest.nl.

De Universiteit van Amsterdam organiseerde op 17 januari in SPUI25 een symposium waarin academici vanuit diverse invalshoeken vertelden over Griekse mythen en hun invloed op de westerse muziekgeschiedenis. horizon - mens & mythe

5

essay

oerscènes, crisissituaties mens en mythe In het kader van de samenwerking met

van Sigmund Freud en Carl Gustav Jung,

de Faculteit der Geesteswetenschappen is

veelal vanuit dat de mythe voortkomt uit het

Piet Gerbrandy gevraagd het Horizon-essay

onbewuste, maar die hypothese zou weleens

te schrijven. Classicus, dichter, essayist,

overbodig kunnen zijn. Mythen worden im-

vertaler en librettist Piet Gerbrandy doceert

mers bij het volle bewustzijn verteld, geïnter­

Klassiek en Middeleeuws Latijn aan de Uni-

preteerd en aangepast, en het is evident

versiteit van Amsterdam. Hij plaatst Koning

dat ze ons iets leren over wie we zijn, wat

Oedipus van Sophocles in cultuurhistorisch

onze po­sitie in de wereld is en welke taboes

perspectief.

niet doorbroken mogen worden. Daar kun je helder over nadenken, juist om erachter

6

Muziek en dans moeten de oudste vormen

te komen dat het vaak onoplosbare proble-

van kunst zijn, gezien het feit dat mensen

men betreft. We zijn nu eenmaal sterfelijk,

niet de enige zoogdieren zijn die c ­ ollectieve

tegenover de natuur (of de goden, of het lot)

emoties tot uitdrukking brengen door

leggen we het af, en wanneer we in een loya-

synchroon te bewegen en geluid te maken:

liteitsconflict geraken is iedere knoop die we

mensapen en dolfijnen doen het ook. Aus dem

doorhakken de verkeerde. Mythen vormen een

Geiste der Musik, om met Friedrich Nietzsche te

hulpmiddel om dit soort kwesties te kunnen

spreken, is vervolgens de cultuur ontstaan, in

benoemen, aangezien ze oerscènes verbeel-

het bijzonder de taal, het verhaal en de reli-

den.

gie. Dat mensen wereldwijd over taal beschikken en elkaar verhalen vertellen, duidt erop dat die vaardigheden al ontwikkeld waren toen Homo sapiens Afrika verliet. Opmerkelijk

De theatertraditie heeft ertoe geleid dat wie naar een verhaal luistert, een hecht scenario voor een crisissituatie verwacht.

genoeg vertonen mythen uit de verschillende werelddelen onderling grote overeenkomsten.

Dat we hier in het Westen bij mythen in de

Vertelden de eerste mensen ook al mythische

eerste plaats aan de Grieken denken, valt toe

verhalen, meer dan 100.000 jaar geleden, en

te schrijven aan een gelukkige samenloop van

gaan misschien alle mythologieën uiteindelijk

omstandigheden. Om te beginnen beschikte

terug op één bron? Of heeft iedere samen-

de Griekse cultuur al betrekkelijk vroeg over

leving ze zelf bedacht en lijken ze op elkaar

het schrift, zodat oude verhalen opgetekend

omdat ze nu eenmaal draaien om vragen en

konden worden voordat ze door de tijd waren

problemen waarmee ieder mens, iedere maat-

ingehaald. Wat dit betreft is er overigens

schappij te maken krijgt?

weinig verschil met de vroege schriftculturen

Een eeuw geleden ging men er, in het kielzog

van China, India, Mesopotamië en Egypte.

horizon -mens & mythe

Doorslaggevend voor het succes van juist de

stelde hij zich, niet geheel ten onrechte, voor

Griekse mythologie is echter de wijze waarop

dat hij daarmee de Attische tragedie nieuw

de verhalen gestructureerd werden, en dan

leven inblies. We zouden zelfs kunnen stellen

met name in wat terecht geldt als een van de

dat het min of meer ge­ritualiseerde karakter

meest succesvolle scheppingen van het oude

van de hele mo­derne concertpraktijk (gewijde

Europa: de Attische tragedie. Tussen ongeveer

stilte, zwarte kleding, applaus op het juiste

500 en 350 v.Chr. werd in Athene jaarlijks een

moment, gaan staan en zitten, buigingen), of

aan de god Dionysos gewijd theater­festival

het nu om Het Concertgebouw of de Stopera

georganiseerd, waarvoor telkens drie toneel-

gaat, zijn wortels heeft in de Griekse toneel-

schrijvers een trilogie van tragedies schreven.

traditie.

Nu is het grootste deel van die meer dan duizend stukken verloren gegaan, er zijn er nog geen 35 overgeleverd, maar alles wijst erop

Koning Oedipus is de rechercheur die erachter komt dat hij zelf de dader is.

dat de theatertraditie ertoe geleid heeft dat wie naar een verhaal ging luisteren voortaan

Niets is dus vanzelfsprekender dan een

een hechte, compacte plot verwachtte, een

concertserie waarin Griekse mythen centraal

overzichtelijk scenario voor een crisissituatie

staan, en het is al evenmin toevallig dat de

waarin cruciale keuzes gemaakt moesten

stukken die gespeeld worden bijna allemaal

worden, die niet zelden op een catastrofe

teruggaan op tragedies. In zo’n programma

uitdraaiden. Niet alleen toneelschrijvers, ook

mocht het verhaal van Oedipus niet ontbre-

andere dichters, en zelfs geschiedschrijvers,

ken. Toen Aristoteles in de vierde eeuw v.Chr.

maakten zich die techniek eigen. Vandaar dat

een boek over literatuur schreef, de Poëtica,

de Griekse mythen zoals we ze tegenwoordig

waarin hij vooral het genre van de tragedie

nog kennen, zich vaak in een paar zinnen

behandelde, schoof hij immers één stuk naar

la­ten navertellen. Het zijn verhalen met een

voren dat volgens hem bij uitstek geslaagd

kop en een staart, doorgaans met een mini-

was: Koning Oedipus van Sophocles (496-406).

maal aantal relevante personages. Het is vele

Het verhaal over de onfortuinlijke vorst van

malen eenvoudiger de plot van Sophocles’

Thebe bestond al eeuwen, maar Sophocles

­Antigone na te vertellen dan die van welk stuk

was erin geslaagd de plot zo te construeren

van Shakespeare ook.

dat er geen speld meer tussen te krijgen was.

De Atheense tragedie was een vorm van

Het resultaat is een gruwelijke whodunnit

totaal­theater. De uitvoeringspraktijk had,

waarin de briljante rechercheur er tot zijn

dankzij haar ontstaansgeschiedenis in de

ontzetting achter komt dat hij zelf de misda-

cultus van Dionysos, een ritueel karakter. De

diger is.

acteurs droegen maskers, het koor danste

Oedipus’ ouders, Laius en Jocaste, hadden

en zong. Van realisme was dus geen s­ prake,

ooit te horen gekregen dat hun toekomstige

maar juist de gestileerde vorm droeg bij

zoon zijn vader zou doden en met zijn moeder

aan het effect, want het publiek besefte te

zou trouwen. Toen er inderdaad een jongetje

participeren in een handeling die als het ware

werd geboren, droegen zij een slaaf op het in

buiten de normale tijdsorde was geplaatst.

de bergen achter te laten, ten prooi aan wilde

Toen Claudio Monteverdi aan het begin van

dieren. De slaaf gaf het kind echter aan een

de zeventiende eeuw zijn opera’s schreef,

herder uit Korinthe, die het op zijn beurt over-

horizon - mens & mythe

7

droeg aan zijn koning, die kinderloos was.

de grootste taboes heeft overschreden. Door

Oedipus groeit op zonder te weten wie hij is.

zich de ogen uit te steken en in ballingschap

Wanneer hij later te horen krijgt dat hij zijn

te gaan, verlost hij Thebe van de besmettings­

vader zal doden en met zijn moeder zal trou-

haard die hij zelf blijkt te zijn geweest.

wen, besluit hij Korinthe voortaan te mijden.

Stravinsky en zijn librettist Cocteau hebben

Tijdens zijn reis doodt hij bij een driesprong

Sophocles’ plot als uitgangspunt genomen

een oude man die hem ergert, en wanneer

voor de opera, of het oratorium, Oedipus Rex

hij Thebe bereikt, blijkt die stad in de greep

(1927). De ingrepen die ze hebben gedaan zijn

te zijn van de weerzinwekkende Sfinx. Wie de

echter significant. Om te beginnen is het

Sfinx verslaat, mag met de koningin trouwen,

verhaal zozeer uitgekleed dat er van de han-

die onlangs weduwe is geworden. Oedipus

deling weinig overblijft. De ingenieuze wijze

weet het monster te vloeren door een raadsel

waarop bij Sophocles de ontknoping verloopt,

op te lossen en wordt koning. Ja­ren later

is geschrapt, zelfs in die mate dat je met het

breekt de pest uit; dat is het moment waarop

libretto in de hand nauwelijks kunt door-

de eigenlijke tragedie begint. Het orakel van

gronden hoe de koning erachter komt wie

Delphi zegt dat de stad pas van ziekte gevrij-

hij eigenlijk is. De kern is echter onaan­getast

waard zal zijn wanneer de moordenaar van de

gebleven: Oedipus is iemand anders dan hij

vorige koning is gevonden.

denkt te zijn.

In de tweede plaats is de tekst in het Latijn

8

Het draait om de vraag in hoeverre de mens zichzelf kan kennen en of hij in staat is zijn eigen lot te bepalen.

vertaald, waardoor de toeschouwers niet direct greep hebben op wat er op het podium gebeurt, maar door de combinatie van de oude, ceremoniële taal en de dwingende mu­

Zelfverzekerd kondigt Oedipus aan dat hij die

ziek in de positie komen van wie een onbe-

klus zal klaren – en dat doet hij inderdaad.

grepen ritueel bijwoont. De tekst wordt een

Waar gaat het stuk over? De bekendste

raadsel, net zoals Oedipus dat voor zichzelf

moderne interpretatie is die van Freud, die

is. Daar komt bij dat de verteller, die gewoon

het verhaal gebruikte bij het in kaart bren-

Frans (of Nederlands) spreekt, de onbegrij­

gen van onbewuste driften: ieder jongetje

pelijkheid alleen maar versterkt, omdat hij

zou zijn moeder helemaal voor zich alleen

het verhaal anders weergeeft dan het zich in

willen hebben en zijn vader daarin als rivaal

feite afspeelt. En dan lijkt bovendien de mu-

beschouwen. In Sophocles’ tragedie spelen

ziek vaak een totaal andere stemming op te

verdrongen verlangens echter geen enkele rol.

roepen dan de personages in hun teksten tot

Het stuk draait veeleer om de vraag in hoe­

uitdrukking brengen.

verre de mens zichzelf kan kennen en of hij

Wat Stravinsky laat zien, kortom, is dat het

in staat is zijn eigen lot te bepalen. Oedipus

bestaan fundamenteel ondoorgrondelijk is.

is de geniale oplosser van raadsels, maar zijn

Wat dit betreft staat hij dichter bij Kafka dan

eigen identiteit en bestemming blijven lange

bij Freud. De handelingen van Oedipus zijn op

tijd voor hemzelf verborgen. En wie probeert

zichzelf volkomen duidelijk, en voor zijn drijf­

aan zijn lot te ontkomen, zo suggereert

veren geldt dat eveneens, maar hij schiet er

­Sophocles, maakt het alleen maar erger. Oedi-

niets mee op. De mythe, de tragedie, de opera

pus moet uiteindelijk onder ogen zien dat hij

is een oproep tot nederigheid, maar ook tot

horizon -mens & mythe

kritisch nadenken. Hebben de personages de

doen, wetend dat de consequenties, welk pad

juiste keuzes gemaakt? Hadden ze eigenlijk

op de driesprong we ook kiezen, onoverkome-

wel iets anders kunnen kiezen? En wat zou­

lijk zullen zijn?

den we zelf in vergelijkbare omstandigheden

Piet Gerbrandy

9

Jean Cocteau, beeld voor uitvoering in Théâtre des Champs-Élysées, Parijs, 1952. © Artists Rights Society (ARS), New York

horizon - mens & mythe

mise-en-espace

eerst de noten, dan de anekdote Gijs de Lange in voorbereiding op Oedipus Rex

10

In Stravinsky’s bewering dat muziek niks

hun gezongen monologen ondersteunen met

anders uitdrukt dan zichzelf kan Gijs de Lange

abstracte, gestileerde gebaren. Een gestiek,

zich vinden. Luisteren, luisteren, luisteren is

die een muzikale in plaats van emotionele

dan ook waaruit zijn voorbereiding hoofd-

motivatie kent. Meer als een ritueel of als een

zakelijk bestaat. Om zo de structuur van het

formeel gebeuren. De solisten krijgen boven-

stuk volledig te begrijpen. En in het verlengde

dien wit geschminkte gezichten, maskerach-

daarvan de bedoeling van de componist. Hij

tig. Een verwijzing naar de maskers uit de

zal in de geest van Stravinsky werken en geen

klassiek Griekse opvoeringspraktijk.

eigen draai geven aan dit muzikale koningsdrama. Zijn mise-en-espace omvat een wel-

Dat het oorspronkelijk Franse libretto van

overwogen positionering van de solisten en is

Cocteau werd vertaald naar het Latijn ver-

daarnaast een poging om de afwikkeling van

hoogt de abstrahering. Het maakt de keuze

het noodlot ook naar beeld te vertalen.

voor geen boventitels een logische en verkleint het risico dat de anekdote het begrij-

Waar componenten als duur, tempo, volume,

pen van de voorstelling op muzikaal niveau in

toon en melodie bij een toneelwerk niet vast-

de weg zit.

liggen, zodat repetitietijd dan vooral gaat zitten in het onderzoeken en uitvinden daarvan,

Toch zal er ook iets wĂŠl te verstaan zijn.

zijn die onderdelen bij muziek vooraf vast-

Letterlijk. De enige begrijpelijke tekst rolt

staande gegevens. In het geval van Oedipus Rex

uit de mond van acteur Pierre Bokma, die in

heeft de muziek de wonderlijke mengvorm

2001 in een regie van Pierre Audi in twee door

van een opera-oratorium, een uniek genre dat

hem aaneengesmede tragedies van Sophocles

nieuwsgierigheid aanwakkert naar of er nu

(Koning Oedipus en Oedipus in Kolonos) de titelrol

wel of niet geacteerd zal worden. Niet. Als het

groots als altijd gestalte wist te geven. In zijn

aan Stravinsky en dus aan De Lange ligt.

openingswoorden nu - Bokma is de Spreker in deze Oedipus Rex - zegt hij zoiets als dat hij

De partituur schrijft voor dat er geen inter-

de toehoorders van tijd tot tijd het drama van

actie tussen de solisten is. Ze lijken ten-

Sophocles in herinnering zal brengen om hen

toongesteld, zijn museumstukken als het

een grote inspanning van oren en geheugen

ware, waarbij De Lange graag ziet dat ze

te besparen. Een betere steun van het geheu-

horizon -mens & mythe

Théodor Stravinsky, ontwerp voor toneelbeeld Oedipus Rex, partituur Boosey & Hawkes

11 gen (‘informatie uit de eerste bron’ haast) kan men zich niet wensen. De oren hoeven daarentegen niet te worden gespaard. Laat die de volle laag maar krijgen. Graag zelfs.

Olga Beemster

Gijs de Lange Gijs de Lange studeert eind jaren zeventig

Van cabaret tot opera en alles daartussen.

af aan de acteursopleiding van de Toneel-

Acteren blijft hij ernaast doen. In een

academie Maastricht en wordt twee jaar

interview legde De Lange regisseren eens

later, als hij bij het toenmalig Zuidelijk

uit als ‘acteren via andere mensen’. Mis-

Toneel Globe speelt, door artistiek leider

schien daarom dat hij geen voorkeur voor

Gerardjan Reijnders op het idee gebracht

het een of ander heeft. Een voorkeur voor

om ook te gaan regisseren. Het idee

genre heeft hij absoluut wel: komedie

spreekt hem aan en hij doet het. In Hel-

wint dan van tragedie. Zijn meest recente

mond. Zijn Antigone blijkt de start van

regies waren die van Showponies 2 (de Alex

een indrukwekkende reeks producties,

Klaassen revue) en Hendrik Groen - Zolang er

uiteenlopend in vorm en genre.

Leven is.

horizon - mens & mythe

poĂŤzie

Oedipus In de behandelkamer is hij onze gids.

Op zijn geleide wordt wie is versteend verstikt van woede. Vuur van haat komt vrij. De loden schuld. De ogen gaan kapot van afgunst. Razernij.

Dat hij zijn moeders blauwe schaduw kent in elke vrouw wordt waar.

Het bitter huilen, knieĂŤn opgetrokken 12

van verdriet. Dat men zo hevig kan verlangen, en dat niet, dat niet.

En wij, aan wie die op de bank ligt traag geneest, zijn blind voor het begin van het verhaal. Geen handboek dat vertelt hoe iemand het zojuist geboren kind heeft opgetild, op tafel heeft gelegd en met een hand de voetjes vasthield.

Iemand heeft nagedacht, een priem gepakt, heeft kracht gezet.

Anna Enquist Uit: Soldatenliederen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991 horizon -mens & mythe

kunst

Francis Bacon, Oedipus and the Sphinx after Ingres, 1983 Š The Estate of Francis Bacon.

All rights reserved, Pictoright/DACS/Artimage 2020. Photo: Prudence Cuming Associates Ltd

horizon-concert toelichting

mens en mythe het onverbiddelijke noodlot Verdi Ouverture ‘La forza del destino’

14

Het lijkt een aardige grap: de Ouverture ‘La

met de grote en kleine sext, de intervallen die

forza del destino’ (‘de macht van het lot’) op een

Leonora en Alvaro in hun noodlottig geschie-

programma dat naar aanleiding van de Oedi-

denis verbonden houden.

pus-mythe het noodlot als thema heeft, maar

De ouverture - de beroemde versie die pas

dit is dé gelegenheid om de stijl van Verdi in

na de première ontstond en die een pièce de

het gehoor te roepen die zo onverwacht op-

résistance van het orkestrepertoire werd –

duikt in Stravinsky’s muzikale weergave van

begint, na dreigende koperstoten, met het

het thema in Oedipus Rex. Want in contrast

stuwende noodlotsthema. Dat speelt een

met de opzettelijk afstandelijke behandeling

grote rol aan het einde van het eerste bedrijf

van de mythe lardeerde Stravinsky zijn parti-

van de opera, als de door haar geliefde Alvaro

tuur met stijlcitaten van emotioneel geladen

per ongeluk dodelijk verwonde markies zijn

muziekdrama’s uit het verleden, de grote

dochter Leonora vervloekt. De geliefden gaan

Verdiaanse aria van Jocaste voorop (Händel

uiteen, maar als Alvaro, om de wrede wereld

en Moesorgski zijn andere voorbeelden). Dit

te ontvluchten, in een klooster treedt, is dat

dionysische, extatische aspect was nodig om

uitgerekend de plek waar Leonora een schuil-

het apollinische, gestileerde Griekse kunstdra-

plaats denkt te hebben gevonden.

ma tot leven te wekken. En Stravinsky hield van Verdi: ‘Verdi! Verdi! De grote en machtige

Verbey

Verdi! (…) Ik acht Verdi hoger dan alle andere

Ariadne

muziek van de negentiende eeuw’ (1935).

Het denkbeeldige labyrint, waarin zowel Alvaro en Leonora als Oedipus en Jocaste

In La forza del destino is er feitelijk geen sprake

verstrikt raken, krijgt letterlijk gestalte in

van een door een orakel voorspeld lot, maar

de levensgeschiedenis van de Kretenzische

van een vloek en van geliefden die tot een

koningsdochter Ariadne. Gevraagd om bij

tragisch einde veroordeeld zijn, wát ze er ook

het verhaal van Koning Oedipus een nieuw

aan doen om de speling van het lot te ontwij-

orkestwerk te schrijven, koos Theo Verbey

ken. Stravinsky lijkt goed te hebben gekeken

voor deze mythe, te interpreteren als het spie-

naar Verdi’s – juist in Forza erg uitgewerkte –

gelbeeld daarvan. Ariadne staat symbool voor

gebruik van toonsoorten om karakters en hun

het vinden van een uitweg uit het doolhof,

emotionele status te typeren, en naar het spel

bevrijding en verlossing.

horizon -mens & mythe

Ariadne, dochter van koning Minos van Kreta,

Donderdag 30 januari

werd verliefd op de Atheense held Theseus,

concert

die naar Kreta was gekomen om de Minotau-

Koninklijk Concertgebouworkest

rus te doden. Dit monster, half mens en half

Santtu-Matias Rouvali dirigent

stier, hield men uit voorzorg gevangen in het

Pierre Bokma spreker

Labyrint. Koning Minos dwong de Atheners

Lance Ryan Oedipus

om jaarlijks zeven jongens en zeven meis-

Anna Caterina Antonacci Jocaste

jes naar Kreta te zenden als voedsel voor de

Christian Van Horn Creon, bode

Minotaurus. Met een door Ariadne verschaft

Shenyang Tiresias

zwaard slaagde Theseus erin de Minotaurus

Atillio Glaser de herder

te verslaan en dankzij de door haar uitgerolde

Staatskoor ‘Latvija’ (heren)

20.15 uur - GROTE ZAAL

kluwen wol (‘de draad van Ariadne’) wist hij zijn weg terug uit het doolhof te vinden.

mise-en-espace Gijs de lange

De mythe (naar Ovidius) verhaalt verder hoe Ariadne op het eiland Naxos door haar ge-

Guiseppe Verdi 1813-1901

liefde wordt verlaten en uiteindelijk de bruid

Ouverture ‘La forza del destino’ (1869)

wordt van Dionysus. Na haar dood wordt ze als godin van de passie naar de Olympus

Theo Verbey 1952-2019

gevoerd.

Ariadne (2019) voor orkest

Het is verleidelijk om in het lieflijke, kalme

wereldpremière, opdrachtcompositie

(Lento) begin van het werk naar de gelaatstrekken van Ariadne te zoeken, de strijd van

pauze

Theseus en het monster in de toenemende beweeglijkheid van sequensmatig herhaalde,

Igor Stravinsky 1882-1971

korte melodische motieven tegenover snel

Oedipus Rex (1926-27, rev. 1948)

repeterende ritmische samenklanken en de

opera-oratorium in twee bedrijven naar

terugtocht uit het Labyrint in de herhaalde

Sophocles op tekst van Jean Cocteau

motieven tegen het eind van dit centrale

er is geen boventiteling, zie synopsis pagina 21

Allegro, om dan in de terugkerende structuur van het Lento Ariadne te hervinden. Maar on-

einde concert ca. 22.10 uur, aansluitend:

danks het karakteristiek heldere notenbeeld van Verbey en de duidelijke melodische, har-

entrée late night

monische en ritmische gestiek, is het verhaal

Koorzaal en Entreehal, zie pagina 24

achter de noten zonder zijn eigen toelichting niet te duiden. Het overlijden van de compo-

vanaf € 24,00 via www.concertgebouworkest.nl

nist kort na de voltooiing van het werk kwam als een grote schok.

nieuw! video-inleiding bij dit programma: www.concertgebouworkest.nl/horizon

Het concert van 31 oktober (serie A) wordt opgenomen door AVROTROS voor uitzending op zondag 2 februari om 14.15 uur via NPO Radio 4.

Romeins mozaĂŻek uit Thuburbo Majus, TunesiĂŤ, Theseus onthoofdt de Minotaurus in het Labyrint, 3e eeuw, Bardomuseum Tunis.

Stravinsky Oedipus Rex [lees de synopsis op pagina 21] In 1926 was Stravinsky voor het eerst sinds Theo Verbey 1959-2019

lange tijd toe aan een groots opgezet en

Theo Verbey overleed op 13 oktober

symfonisch bezet dramatisch werk. Op zoek

2019, voor de orkestgemeenschap

naar een ‘subliem’ onderwerp, vond hij in

­onverwacht. Korte tijd daarvoor had

Koning Oedipus van Sophocles een passend

hij zijn handgeschreven partituur van

universeel gegeven dat weinig uitleg vergde

het in opdracht geschreven orkest-

en dat hem in staat stelde om zich geheel op

werk Ariadne voorgelegd. Als altijd maakte hij de titel pas bekend na

de dramatische essentie te concentreren. Hij wendde zich nu tot Cocteau, wiens Antigone eveneens naar Sophocles - hij bewonderde, en

voltooiing van de muziek.

Met zijn grote instrumentatietalent en heldere, melodische klankconstructies – grotendeels gebaseerd op een persoonlijke, van theoretische

legde uit dat wat hem voor ogen stond een ‘stilleven’ was, geen heftig bewogen muziekdrama. Er moest een minimum aan handeling zijn; de gemaskerde solisten, als levende standbeelden opgesteld op platformen van

getalsverhoudingen afgeleide toon-

verschillende hoogte, zouden het toneel niet

taal – stond de componist in hoog

verlaten; evenals het koor, dat een grote rol

aanzien bij het orkest.

kreeg toebedacht. Vandaar dat het werk als

De eerste kennismaking vormde zijn

opera-oratorium werd aangeduid.

orkestratie van de Sonate opus 1 van Alban Berg, die sinds 1993 tientallen

Omdat geen enkele moderne taal hem toe-

malen op de lessenaars heeft gestaan.

reikend leek, koos Stravinsky voor het Latijn:

In opdracht van het orkest ontston-

‘Een keuze die het grote voordeel had van

den Alliage (1997) en het trombone­

een medium dat niet dood, maar versteend

concert LIED (2007, voor Jörgen van

was en als monument immuun was geworden voor ieder risico van vulgarisatie’. Het

­Rijen).

In 2017 orkestreerde Verbey voor het orkest Rachmaninoffs lied Lentewateren. In dat jaar voerde het Concertgebouworkest ook zijn Invitation to a Beheading (2008) uit.

onpersoonlijke Latijn, een taal die hij niet goed beheerste, bevrijdde hem van de dwang van woordbetekenis en spreektaalritme, ten gunste van een zuiver muzikale ritmiek. Dit werd de drijvende kracht in het muziekdrama, dat wordt gekenmerkt door morse-achtige noodsignalen als het ‘Oracula, oracula’ uit ­Jocastes aria, de aanhoudende verwijzing naar de driesprong (tri-vi-um) en het voor­ laatste koor, door Stravinsky als ‘sterfhuis­ tarantella’ betiteld.

horizon - mens & mythe

17

Cocteau voegde de commentaarstem toe, die

mee Jocaste wordt verwelkomd, ná de spreker

het publiek in de eigen taal toespreekt. Deze

in plaats van ervóór te plaatsen, zodat deze

spreker staat geheel buiten de muziek, op

pompeuze muziek direct volgt op de woorden

vier woorden aan het eind van zijn tweede

‘hij is bang’.

interruptie na, uitgesproken terwijl de lage strijkers al inzetten: “[de moordenaar van de]

Koning Oedipus wringt zich in allerlei boch-

vorst-is-een-vorst”. Dat woordritme wordt

ten, om zich uiteindelijk te schikken in zijn

hierna opgepakt door het koor op ‘ex-pec-ta-

voorspelde lot. Zijn trotse, hoge coloraturen

mus’: het volk wacht op de ziener Tiresias,

van het begin hebben dan plaats gemaakt

die de koning zelf als de moordenaar zal

voor onzekere melodische lijnen in de aria

aanwijzen.

‘Nonne monstrum’, als hij niet wil zien wat Jocaste al weet, en eindigen vol deemoed

18

De korte spreekteksten werken ironisch, ze

– weifelend tussen majeur en mineur – op

vormen steeds een brug naar een volgend cri-

‘Lux facta est’: de waarheid is aan het licht

sismoment in het verhaal, waarna de muziek

gekomen. Dan volgen de aankondiging van de

weer bij het punt aansluit waar men geble-

dood van Jocaste en de epiloog door de bode

ven was. En hoewel Stravinsky dit later als

en het koor, met de uiteindelijk terugkeer van

hinderlijke onderbrekingen heeft afgedaan,

het onontkoombare ritme in de bassen waar-

heeft hij de ironie in één geval versterkt met

mee het werk ook begon.

de suggestie om het herhaalde Gloria waar-

Mark van Dongen

Stravinsky: “De muziek is grotendeels een ‘Merzbild’, samengevoegd uit wat ik maar in handen kreeg (…) Ik houd ervan, van alles, zelfs van de fanfares van de boodschapper, die me doen denken aan de nu beroerd klinkende trompetten van de vroege 20th Century Fox”.

horizon -mens & mythe

Kurt Schwitters, Merzbild 31, assemblage van verschillende materialen, 1920, Sprengel-Museum, Hannover

Pier Paolo Pasolini, still uit de film Edipo Re, 1967

synopsis

Eerste bedrijf De koningszoon Oedipus uit Korinthe heeft

onderweg naar Thebe een man gedood die

de Sfinx verslagen, die de stad Thebe terro-

hem bij een driesprong de weg versperde.

riseerde. Hij heeft de plaats ingenomen van

Maar dat kan toch niet Laius geweest zijn?

de vermoorde koning Laius en is gehuwd

Want die werd door bandieten gedood. Oedi-

met diens vrouw Jocaste, niet wetende dat

pus hoopt dat de herder dat kan bevestigen.

deze zijn werkelijke vader en moeder zijn. Nu

Een bode arriveert uit Korinthe om te vertel-

Thebe wordt geplaagd door de pest belooft

len dat Oedipus’ vermeende vader Polybus

hij opnieuw de stad te redden. Hij stuurt

is gestorven. Hij tracht Oedipus gerust te

Creon (de broer van Jocaste) om advies te

stellen door te vertellen dat Polybus niet zijn

vragen aan het orakel. Creon rapporteert: de

echte vader was. Hij verklaart dat deze ooit

epidemie is veroorzaakt door de moord op

een baby met gewonde voeten (‘oidipous’

Laius en kan alleen overwonnen worden door

betekent ‘gezwollen voet’) adopteerde, aan

de moordenaar te straffen. Oedipus zweert

hem overhandigd door een herder. Die herder

hem op te sporen, Hij vraagt de blinde ziener

is dezelfde als de getuige van de moord bij

Tiresias om hulp. Deze adviseert Oedipus zijn

de driesprong. Jocaste, die zich nu realiseert

zoektocht te staken en weigert te vertel-

hoe het zit, vlucht weg. Oedipus meent dat

len wat hij weet. Oedipus wordt woest en

ze zich voor hem schaamt, nu zou blijken dat

beschuldigt Tiresias van de moord op Laius.

hij geen koningszoon is. Hij wil zijn afkomst

Daarop onthult Tiresias dat de moordenaar

weten. De herder en de bode onthullen daar-

zelf een koning is, die uit Thebe moet worden

op dat hij de zoon is van Laius en Jocaste.

verdreven. Oedipus kan dat niet rijmen en

Uit angst dat de profetie uit zou komen had

concludeert dat Tiresias moet zijn omgekocht

Jocaste haar kind (waarvan Laius de enkelpe-

door Creon om hem te onttronen. Niet de zie-

zen had doorgesneden) in de bergen achter

ner Tiresias, maar híj is door het volk geroe-

gelaten. De herder had het kind naar Polybus

pen om het raadsel op te lossen. Dan juicht

gebracht. Oedipus vervloekt zichzelf: alles is

en scandeert het koor: de geliefde koningin

aan het licht gekomen.

Jocaste verschijnt.

Dan komt de bode vertellen dat Jocaste zich heeft opgehangen. Oedipus heeft zich, toen

Tweede bedrijf

hij haar lichaam aantrof, de ogen uitgestoken

Jocaste is verontwaardigd over het dispuut

met haar gouden gesp. Hij toont zich als een

der vorsten in de door pest geteisterde stad

onmens aan het volk. Nu is hij echt blind.

en wil Oedipus kalmeren. Dat orakel spreekt onzin, zegt ze: het waren bandieten die Laius op een driesprong vermoordden. Het vermelden van de driesprong maakt Oedipus bang.

Hij beveelt de enige getuige van de gebeurtenis, een herder, te halen. Na zijn vlucht uit Korinthe (omdat hij vernomen had van de voorspelling dat hij zijn vader zou vermoorden en met zijn moeder zou slapen) heeft hij horizon - mens & mythe

21

biografieën

Koninklijk Concertgebouworkest opgericht in 1888 | door critici geroemd om

De Mexicaanse Hond en de M ­ ünchner Kam-

zijn herkenbare orkestklank en gerekend tot ­

merspiele | bekend van films als De aanslag,

’s werelds beste orkesten | had tot nu toe

Advocaat van de hanen, Moord­wijven, Quiz en

zeven chef-dirigenten: Willem Kes, Willem

Van God los en de televisie­series ’t Schaep met

Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard

de 5 Pooten, Gooische vrouwen en De prooi | won

Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en

meerdere Gouden Kalveren en Emmy Awards

Daniele Gatti | werkte met grote componis-

en twee keer de belangrijkste Nederlandse

ten als Richard Strauss, Gustav Mahler, Igor

toneelprijs, de Louis d’Or

Stravinsky en Hans Werner Henze | geeft eigentijdse muziek nog altijd een vaste plaats

Lance Ryan, tenor

in de programmering, zoals in de innovatieve

Oedipus

thematische serie Horizon | leidt jonge talent-

Studeerde in Italië bij onder anderen Gianni

volle musici op in de eigen orkestacademie |

Raimundo en Carlo Bergonzi | was enige jaren

lanceerde in 2019 internationaal jeugdorkest

verbonden aan het Badisches Staatstheater in Karlsruhe | vierde successen in ­belangrijke

Young

operahuizen wereldwijd, waaronder bij

22

Santtu-Matias Rouvali, dirigent

de Bayreuther Festspiele | gaf gestalte aan

Studeerde aan de Sibelius Academie in Helsin-

Siegfried in Wagners Siegfried en Götterdämme-

ki | sinds 2017 chef-dirigent van het Göteborg

rung, Bacchus in Ariadne auf Naxos van Richard

Symfonieorkest | eerste ­gastdirigent van het

Strauss en de titelrol van Verdi’s Otello | debu-

Philharmonia Orchestra, waar hij in 2021 Esa

teerde bij het Concertgebouworkest in juni

Pekka Salonen zal opvolgen als chef-dirigent

en juli 2017 als Herodes in Richard Strauss’

| voerde als chef-dirigent van het Tampere

Salome onder leiding van Daniele Gatti bij De

Filharmonisch Orkest (sinds 2013) onder meer

Nationale Opera

alle symfonieën van Sibelius uit | regelmatig te gast bij onder meer de Los Angeles Phil-

Anna Caterina Antonacci, mezzosopraan

harmonic, het Orchestre Philharmonique de

Jocaste

Radio France, het Oslo Philharmonic en het

Studeerde in Bologna, waar ze in 1986 haar

Tokyo Symphony Orchestra | leidt met grote

operadebuut maakte als Rosina in ­Rossini’s

regelmaat opera’s, waaronder Verdi’s La forza

Il barbiere di Siviglia | specialiseerde zich aan-

del destino | debuteert bij het Concertgebouw-

vankelijk in Rossini-rollen als Ninetta

orkest

(La gazza ladra) en Elena (La donna del lago) | zingt zowel sopraan- als mezzosopraanrollen

Pierre Bokma, spreker

| werd geprezen om haar vertolkingen van

Studeerde in 1982 af aan de Toneelschool

onder meer Cassandre in Berlioz’ Les Troyens en

Maastricht | speelde bij toneelgezelschap

de titelrol van Bizets Carmen | was eerder

­Globe, vervolgens bij het Publiekstheater en

te gast bij het Concertgebouworkest in

na de fusie met Centrum vele jaren bij Toneel-

oktober 1992 met Stravinsky’s Pulcinella onder

groep Amsterdam, nu ITA | sinds 2004 tevens

leiding van Riccardo Chailly

verbonden aan muziektheatergroep Orkater, horizon -mens & mythe

Christian Van Horn, bariton Creon en bode

Zephyrus in ­Mozarts Apollo et Hyacinthus | sinds

studeerde aan Yale University en maakte deel

2016 verbonden aan de Deutsche Oper Berlin

uit van de Lyric Opera Center for American

| ­debuteerde bij het Concertgebouworkest

Artists in Chicago | was te gast bij opera­

in juni en juli 2017 als Narraboth in Richard

gezelschappen als de Metropolitan Opera in

Strauss’ Salome onder leiding van Daniele Gatti

New York, de San Francisco Opera, de Baye­

bij De Nationale Opera

rische Staatsoper in München en De Nationale Opera | bekend van de titelrol van Mozarts

Lets Staatskoor ‘Latvija’

Le nozze di Figaro, Méphistophélès in Faust van

Opgericht in 1942 | dirigent en artistiek

Gounod en Colline in Puccini’s La bohème |

leider sinds 2013 is Andris Poga | won vijf-

werkte met de New York Philharmonic en de

maal de Grote Muziekprijs van Letland |

Berliner Philharmoniker | ontving in 2018 de

werkte mee aan de soundtrack van de film

prestigieuze Richard Tucker Award | debuteert

­Perfume (2006) en bracht wereldpremières van

bij het Concertgebouworkest

Sjtsjedrins The Enchanted Wanderer, Pärts The Deer´s Cry en Russian Requiem van Auerbach

Shenyang, bas-bariton

| organiseert jaarlijks het Internationaal

Tiresias

Festival voor ­Religieuze Muziek in Riga |

begon zijn zangstudie aan het conservatori-

trad op met ­Mariss Jansons, Andris Nelsons,

um van Shanghai | vervolgde zijn opleiding

­Neeme en Paavo Järvi, David Zinman, Valery

in New York aan The Juilliard School en bij

Gergiev en Zubin Mehta | werkte met het

het Lindemann Young Artist Development

­Concertgebouworkest samen in Mahlers

­Program van de Metropolitan Opera | regel-

Achtste symfonie (2011), op cd uitgebracht door

matig te gast bij ‘The Met’, recent als Sprecher

Concertgebouworkest Live, en in Mahlers

in Mozarts Die Zauberflöte | werd in 2007 uit-

Tweede symfonie in Sint­-Petersburg (2013)

geroepen tot BBC Cardiff Singer of the World | had veel succes met zijn vertolkingen van Figaro in Mozarts Le nozze di Figaro en Alidoro in ­Rossini’s La Cenerentola | maakt zijn debuut bij het Concertgebouworkest Attilio Glaser, tenor herder Studeerde aan de Bayerische Singakademie en de Hochschule für Musik und Theater in ­München | houdt zich sinds 1996 intensief bezig met concertrepertoire | soleerde vele malen in Bachs Weihnachtsoratorium, Mozarts Requiem, Beethovens Missa solemnis en Negende symfonie en Dvořáks Stabat Mater | maakte in 2006 zijn operadebuut als horizon - mens & mythe

23

entrée late night

griekse wijsheid bij Entrée omarm je lot, filosofeer mee Vanavond kun je bij Entrée meer te weten komen over je lotsbestemming. Tenminste, als je daarvoor open staat.

Tijdens mijn studentenjaren kwam ik via mijn studies Literatuurwetenschap en Filosofie veel in aanraking met het ‘lot’. Een concept waar ik nog steeds veel over nadenk en dat voor mij sterk samenhangt met ‘controle’.

Zoals bij elk onderwerp waar een echte harde waarheid niet is te vinden, ko-

24

men er eindeloos vragen bovendrijven.

Bestaat er zoiets als een voorbestemde weg? Zo ja, is het mogelijk om daar enige controle op uit te oefenen? Of is reageren op het noodlot je enige optie?

Is het concept van een lotsbestemming simpelweg een excuus om geen eigen verantwoordelijkheid te nemen voor de wegen die je kiest?

Trotseer het noodlot Volgens filosoof Jos de Mul probeerden de oude Grieken het noodlot te temmen door een tragische houding aan te nemen: ‘Ze

Op deze manier is ook het stuk Fall van Kaija

zeiden: ‘Noodlottigheden zijn niet te vermij-

Saariaho te interpreteren, voor solo harp en

den. Het is belangrijk om ze op een heroïsche

elektronische muziek. Het stuk is onderdeel

manier te trotseren, namelijk door ze met

van de balletmuziek Maa, waarin het centrale

open ogen tegemoet te treden.’’

thema bestaat uit het oversteken van een

Op dezelfde manier gaan we vanavond na het

bestemming naar een andere door middel

hoofdconcert de Entrée Late Night in.

van hekken, water, deuren… maar ook door

Want als je iets toch niet kunt veranderen,

te vallen. Fall impliceert dan ook het vallen

laten we het dan omarmen!

vanuit deze wereld naar de onderwereld. horizon -mens & mythe

Donderdag 30 januari entrée late night De vraag is dan: wat gebeurt er zodra we in deze wereld belanden? Heeft het noodlot

CONCERTGEBOUW 22.15 - 01.30 uur

daadwerkelijk toegeslagen of valt de schade

KOORZAAL EN ENTREEHAL

eigenlijk wel mee? Is het mogelijk dat het ons

vrij toegankelijk

eigenlijk wel bevalt in de onderwereld? ca. 22.30 uur - Koorzaal Tragisch lot in aria’s

mini-concert door musici Koninklijk

Zo filosoferen we verder met de studenten

Concertgebouworkest

van de Dutch National Opera Academy, die aria’s uit verschillende opera’s laten horen.

muziek

Een kunstvorm waarbij het (nood)lot vaak

Claude Debussy 1862-1918

een prominente rol speelt. Bijvoorbeeld in La bohème van Puccini, waaruit we vanavond

Syrinx voor fluit solo (1913) Julie Moulin fluit

de aria ‘Donde lieta uscì’ te horen krijgen. In deze aria besluiten de geliefden Mimi en Rodolfo om uit elkaar te gaan; Mimi heeft tuberculose en

Kaija Saariaho 1952 Fall voor harp solo (1991) Miriam Overlach harp

Rodolfo is straatarm en zou haar niet kunnen verzorgen. Uiteinde-

Moritz Eggert 1965

lijk sterft zij in zijn armen. Een

Tamam Shud

tragisch einde.

voor contrabas solo (2016)

Je begint je af te vragen waarom

Nicholas Schwartz contrabas

we ons zo aangetrokken voelen tot noodlottige verhalen, al dan niet in een komisch jasje gestoken zoals bij Mozarts Le nozze di Figaro, waaruit ook een aria zal worden gezongen.

verder Studenten Dutch National Opera Academy een samenwerking tussen Koninklijk Conservatorium Den Haag en Conservatorium van Amsterdam

Wat zien we in de bol?

Scènes uit Lucrezia Borgia van Donizetti,

Boven in de Entreehal verwelkomen we het

La bohème van Puccini en Le nozze di Figaro

noodlot met open armen door middel van

van Mozart

tarotkaarten, een rad van fortuin, noodlottige drankjes met geheime ingrediënten en glazen

De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel

bollen. We geven ons noodlot een dikke

van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van Het

knipoog. Misschien vinden we vanavond geen

Concertgebouw en het Concertgebouworkest staat

antwoord op de vraag of het lot bestaat, maar

garant voor een verrassende invulling van het thema.

- wie weet - wel een verklaring voor onze eigen fascinatie met het (nood)lot.

Britt van Klaveren

toegang gratis

Stravinsky-festival

26

Onze Parijsche correspondent schrijft ons: Van mijn leven heb ik niet zoo’n vreemd gezelschap gezien, als dat naar de Salle Pleyel was komen stroomen en dat de enorme zaal tot in alle uithoeken vulde voor het concert van – en gedirigeerd door Igor Stravinsky. Gewoonlijk doet de politie geen invallen in zalen, waar men voor zijn plaats een tientje betaalt en waar zelfs een programma een harden Nederlandschen gulden kost, maar anders zou een flinke schoonmaak daar wellicht meer resultaat hebben gehad dan de geregelde ronden in alle arrondissementen en de banlieue. ’t Was een défilé van de zonderlingste wezens. Dames met geschilderde baardjes, jongens met een face à main, ‘jonkheid’ in de wonderlijkste kleederdrachten, de mannen gedecolleteerd en de ‘garçonnes’ met hooge vadermoorders en stijve plastrons en manchetten, kale heertjes, die zich, al huppelend een shawl om de tengere schoudertjes drapeerden: zoo ziet een XXe eeuwsche hellevaart er uit.

Maar laat ons dat alles vergeten: we zijn gekomen voor Stravinsky. Hij is een

van die componisten die niemand onverschillig kunnen laten. Zelfs hij, die voor het eerst van zijn leven Stravinsky ‘hoort’ (en dat bleken er nog heel wat te zijn), kan er niet neutraal tegenover blijven. (…)

Na de pauze kregen we ’t opera-oratorium Oedipus Rex op tekst van Jean Cocteau, in Latijnsche vertaling van Jean Danielou. Stravinsky Rex toont zich hier (et pour cause) veel harmonischer, wat niet wegneemt dat hij èn koor (een zeer middelmatig mannenkoortje hier van oude versleten stemmen) èn solisten althans voor een heidensche moei­lijkheid zet en voor een ondankbaar werk. Over het geheel magistraal van opbouw, vervalt de compositie telkens toch weer in zonderlinge kronkelingetjes, welke zelfs schade doen. Zoo treedt er een ‘récitant’ (Jacques Copeau) in op, die telkens moet vertellen, wat het drama is, en Stravinsky vult dat relaas op met bazuingeschal hetgeen, vooral wanneer men den tekst hoort zeggen door den ouden Copeau, een meer dan komischen indruk maakt. naar recensie op concert van 22 mei 1928, Parijs

Cocteau: “Is het onze schuld dat de imbecielen denken dat we hen voor de gek houden? En eigenlijk is dat ook zo. We houden hen voor de gek, maar niet zoals ze denken.”

horizon -mens & mythe

Horizon in 2019/2020

VOORUITBLIK

Grensverleggende concerten met een actueel thema

serie 3 concerten € 118 schenkers/concertvrienden € 103 losse kaarten v.a. € 24

­

MENS & MYTHE COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Gabriël Metsustraat 16, 1071 EB Amsterdam Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl

do 18 juni 2020 20.15 uur

redactie Olga Beemster, Mark van Dongen,

Hel, hades, inferno

Martijn Voorvelt, Esther Wouters

programma met dans beeldredactie en opmaak

m.m.v. LeineRoebana

Esther Wouters tekst

Koninklijk Concertgebouworkest

Olga Beemster, Mark van ­Dongen,

Thomas Adès dirigent

Piet Gerbrandy, Britt van Klaveren, Martijn Voorvelt, Universiteit van Amsterdam

Dit programma biedt drie ‘hellebeelden’ met ieder een eigen culturele achtergrond. Liszts

basisontwerp en omslag

Mephisto-wals is ontleend aan het toneelge-

Atelier René Knip en Rens Martens

dicht Faust van Lenau (1836). In tegenstelling drukwerk

tot het werk van Goethe eindigt deze Faust

Mart.Spruijt

uit de vroege Romantiek zonder verlossing in de hel. Het neoklassieke ballet Orpheus van

copyright

Stravinsky (1948) is een eigentijdse reflectie

Van werken van beeldende kunstenaars aan­ gesloten bij een CISAC-organisatie is het auteurs­

op het mythologische verhaal van Orpheus,

recht geregeld met Pictoright te Amsterdam

die in de onderwereld vergeefs probeert zijn

©Pictoright Amsterdam 2020.

Eurydice terug te winnen. In zijn nieuwe

Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ge­tracht recht­

balletmuziek Inferno reflecteert Adès op het

hebbenden van het beeld­materiaal te achterhalen.

eerste deel uit de Divina commedia van Dante,

Zij die menen ­zekere rechten te kunnen doen

ontstaan op het breukvlak van Middeleeuwen

gelden, k ­ unnen zich tot de uitgever wenden.

en Renaissance, een spirituele reis door hel

Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door de

en vagevuur naar de verlossing van de ziel

Foundation Concertgebouworkest.

in de hemel. horizon - mens & mythe

27

st ke or

N ZO

RI

HO

el ue

TH EM A

RL EG CO GEN NC D ER E TE N

SV E

ou w

GR EN

ko n

b ge rt ce

in

kl

n co

t ac ij

k