B ar t Lodew ijk s
N e derlands
Noorde re iland te k e ning e n 2 IJz e r drijf t
M et foto’s van Jan K empenaers 1
N oordereiland -tekeningen B art Lodew ijk s , 20 20 -20 21
2
Ik maak e en permanente k rijt tekening op het N oordereiland ter ere van haar honderdv ijf tigjarig b e s taan. H et ligt voor de hand om e en tekening op e en van de muren te fix eren, te c hnis c h is dat niet z o moeilijk , maar ik z ie er ge en uitdaging in. E en k rijt tekening fix eren is breken met de ons c huld en waarom z ou ik dat doen? E en k rijt tekening is gemaak t om te vergaan.
E n als ik nou e ens s pe c iale N oordereilandk rijtje s laat produc eren en die uitde el aan jong en oud ... ? Dan wordt niet de tekening , maar de handeling van het tekenen blijvend en duurz aam verankerd aan het eiland ... Ik ga op e en park bank je z it ten onder e en k as tanjeb oom,* die mis s c hien wel me er jaren telt dan het eiland, en word b e dolven onder de ide e ën.
* R ond 18 70 werd e en s malle s trook van R ot terdam -Z uid afge s ne den voor de aanle g van de K oning s haven. Z o onts tond het N oordereiland . B ijz onder is dat er b omen en geb ouwen s taan die ouder z ijn dan het eiland z elf. 1
R ondg ang
2
N a anderhalf jaar voor anker te hebb en gele gen bij het N oordereiland verhuis t B ert met z ijn s c hip naar de iets verderop gele gen s tad S c hie dam . Hij he ef t e en plek gere s er ve erd in de Voorhaven, e en z ijarm van de Nieuwe M aas , met uitz ic ht op e en van de b ekende S c hie dams e molens . Vanuit de Voorhaven is het maar e en k lein eindje wandelen naar de z orgins telling waar z ijn v rouw H enriët te verblijf t. ‘A ls je iets over het leven aan b oord w ilt weten, vaar dan met me me e .’
Ik v raag aan fotograaf Jan K empenaers of hij de verhuiz ing w il vas tle ggen. D e laats te tijd trek ken we er vaker s amen op uit. H et is nog v roe g als we op het N oordereiland aankomen. ‘B ert verwac ht ons pas over twe e uur, dus laten we e en rondgang maken langs de tekeningen die ik de afgelopen weken op het eiland aanbrac ht, dat s c hiet er anders bij in.’
3
Jan maak t v ierk ante z wartw it foto’s .
Ik laat hem de gele driehoek en de andere tekeningen in de P rins H endrik s traat z ien.
4
O p de s toep liggen nog k rijtje s van de afgelopen we ek . Ik overwe e g om verder te werken aan de tekening , dan k an Jan ronds truinen door de buurt.
‘B eter om de tekening z o te laten’, z e gt Jan.
5
O mdat ik alle en bij daglic ht werk en het s te e ds v roe ger donker wordt, is ge en van de tekeningen af gekomen.
O nvoltooide en b e s c hadigde tekeningen z ijn kenmerkend voor mijn werk in w intertijd .
6
E en oude man met e en s c hippers pet b e ge ef t z ic h in onz e ric hting , hij s te ek t de s traat over, diep we gge doken in z ijn houtje -touw tjejas .
E en drietal meters ac hter hem wandelt z ijn v rouw. Z e houdt e en le ge plas tic b oods c happentas vas t.
7
D e oude man bromt naar ons : ‘ W at he ef t dit nou allemaal voor z in? ’
Z ijn v rouw lac ht veronts c huldigend, als of z e z ic h gene ert voor de opmerk ing van haar e c htgenoot. ‘Hij he ef t z ijn hele leven gevaren’, z e gt z e .
8
9
H et grote hart en de naam E IL A ND B O U LE R S s tonden al op de muur van het elek tric iteits huis je voordat ik erop tekende . ‘ W ie z ijn de E iland B oulers en moet de naam niet aan elk aar ge s c hreven worden? ’, denk ik hardop. ‘E r had op z ijn mins t e en koppelteken tus s en de twe e woorden moeten s taan,’ b ewe ert Jan, ‘en waarom is de k antlijn eigenlijk diagonaal? ’
W e grinnik ken om dez e pietlut tigheid en onz e neiging om verbindingen aan te brengen. ‘D e s c huine k antlijn van E iland B oulers heb ik doorgetrok ken in de tekening , dat ge ef t houvas t ’, z e g ik .
10
‘D e oude mopperkont en z ijn v rouw vormen vas t net z o’n he c ht s c hippers koppel als B ert en H enriët te ’, z e g ik te gen Jan. ‘B ert vertelde dat er bijna ge en koppels me er varen op de binnenwateren. Varende s tellen z ijn te genwoordig met pens ioen.’
H et is mild voor de tijd van het jaar. G ele en rode bladeren liggen op de s toep te verdorren.
11
E en oude dame met e en rollator laat haar York s hireterriër uit, e en s c hoothondje met e en lange grijz e vac ht en b olle ogen die verwonderd rondk ijken. ‘H et is z o’n s c he etje ’, z e gt z e .
Z e w ijs t ons op de gemets elde bak s tenen s was tik a’s die pal onder de dak rand z it ten, over de hele lengte van het appartementenc omplex .
12
13
‘Ik we et niet of het hakenk ruis en z ijn, of z e we ggehaald moeten worden of juis t moeten blijven, of ik me er voor moet s c hamen of niet, want het is toc h b e s t bijz onder’, v raagt z e z ic h hardop af. ‘ T ijdens het b ombardement hielden de moff en z ic h s c huil aan dez e k ant van het eiland, ik herinner me die periode maar al te goe d ’, z e gt z e . ‘D e hakenk ruis en z ijn e en reliek uit donkere tijden, v re emd genoe g date ert het geb ouw uit b e gin jaren v ijf tig .
D e k ruis en z ijn e en publiek geheim, vandaar dat ik jullie erop w ijs .’
14
O ndank s de aanwez igheid van de s was tik a’s is het aardig toeven in dit de el van het eiland, e en binnenkoer met ve el s pe elruimte voor de k inderen, omz oomd met s truikgewas en k leine ac htertuintje s die afge s c hermd z ijn met prov is oris c h geplaats te hek werken. H et blok vormige appartementenc omplex telt v ier verdiepingen, hoog genoe g om de koer uit de w ind te houden en laag genoe g om D e Zwaan te z ien.*
‘In de oorlog hoorde je het gevaar aankomen, je kon we grennen en daarna we er tevoors c hijn komen om je leven te her vat ten. Te gen c orona k un je niets doen, alle en maar wac hten, luis teren en er het b e s te van hopen’, z e gt z e, s teunend op haar rollator.
* D e E ras mus brug (19 9 6) is het sy mb ool van R ot terdam en wordt in de volk s mond D e Zwaan genoemd vanwe ge z ijn w it te, hoge, ge k nik te, asy mmetris c he hals . 15
‘O nder de bladeren ligt e en jeu-de -b oule s baan,’ voe gt z e er in é én adem aan toe, ‘k ijk ...’ M et haar voeten ve e gt z e e en paar bladeren aan de k ant, er vers c hijnt e en s trook ge el grint met e en de els verz ak te b etonnen omk adering . ‘D e mens en die hier jeu de b oule s s pelen, noemen z ic h de E iland B oulers ’, z e gt z e .
O ok de ac hterk ant van het elek tric iteits huis je heb ik b etekend . Ik werk verder aan de tekening die vorige we ek niet af k wam .
16
17
18
19
H et w interwe er he ef t ge en vat op tekeningen die uit de w ind en de re gen liggen.
D e opmerk ing van de oude man met de s c hippers pet (‘wat he ef t dit nou voor z in? ’ ) tolt als e en mantra door mijn hoofd . S tel dat het varen door het riv ierenland z inloos is , jeu de b oule s s pelen z inloos is , het plaats en van s was tik a’s ge en z in he ef t, b oods c happen doen, z inloos , k uns t, z inloos , je üb erhaupt af v ragen of iets z in he ef t, z inloos ... Dan k un je net z o goe d doen wat je hart je inge ef t en met k rijt op s traat tekenen. 20
‘D e opdrac ht is dat ik e en permanent k uns twerk op het eiland moet maken ter ere van het honderdv ijf tigjarig b e s taan’, z e g ik te gen Jan. ‘H et ligt voor de hand om e en k rijt tekening op e en van de muren te fix eren, te c hnis c h is dat niet z o moeilijk , maar ik z ie er ge en uitdaging in. E en k rijt tekening fix eren is breken met de ons c huld en waarom z ou ik dat doen? ’ E en k rijt tekening is gemaak t om te vergaan.
K rijt verlie s t z ijn k rac ht als je het vas tz et. F ix eren refere ert aan detentie, ops luiting ... daar is niets fe e s telijk s aan. E en permanente k rijt tekening z ou iets anders moeten z ijn dan e en gevangenz et ting .
21
22
‘M is s c hien k un je iets doen met de k rijtje s die je altijd op de grond laat s lingeren? H et ide e dat k inderen erme e aan de s lag gaan v ind ik ins pirerend, daarme e overs tijg je de generatie s . In plaats van e en definitief k uns twerk ac hter te laten ge ef je je artis tieke potentie el door aan de jongs te b ewoners . E r k an door jouw toe doen blijvend gek rijt worden. Je draait het gewoon om: niet jouw tekening , maar het tekenen als handeling maak je permanent ’, z e gt Jan.
D e v rouw met de rollator onderbre ek t ons ge s prek en z e gt dat z e niets af we et van het honderdv ijf tigjarige b e s taan, ‘... en dat met mijn twe e ënne gentig jaar!’ Nieuws gierig v raagt z e wat de tekening op de voork ant van het elek tric iteits huis je voors telt. ‘H et is e en driehoek in de vorm van e en s c hip’, z e g ik z onder nadenken. Jan grinnik t. Ik ver volg: ‘H et onders te de el van de muur is ooit s c hoongemaak t met e en hoge druk reiniger. M et e en b e etje verb e elding drijf t de driehoek op het s c hoonge s poten de el van de muur z oals e en s c hip op het water.’ Z e s c hiet in de lac h en z e gt: ‘Jouw s c hip he ef t te weinig drijf vermogen en z al onmiddellijk omk ieperen. K aps eiz en noemen we dat in s c hippers taal. W at jij doet, dat k an helemaal niet.’
23
W e g van het e iland
24
25
D e Nieuwe M aas s taat in open verbinding met de N oordz e e . H et vers c hil tus s en hoog en laagwater b e draagt z o’n anderhalve meter. Twe e ke er per dag s taat het water in R ot terdam hoog en twe e ke er laag .
D e tekening op het oude bruggenhoofd aan de M aas k ade is nog in goe de s taat. P al ernaas t maak t B ert de tros s en van z ijn s c hip los .
26
Tus s en B ert en Jan k lik t het mete en.
D oor het hoge tij k an de fiets van H enriët te gemak kelijk aan b oord getild worden.
27
‘ Vanuit S c hie dam k an ik binnenkort op de fiets naar mijn v rouw toe ’, blik t B ert vooruit.
‘E en de el van het golfplaten dak heb ik b oven het ruim ge s c hoven, z odat je tekening op de buis niet we gre gent ’, z e gt B ert.
28
B ert veronts c huldigt z ic h voor de v lek in de tekening die ik e erder in de k ajuit maak te .
Uit de s c hoors te en onts napt e en e ers te rook pluim .
29
‘H oe voelt het vertrek ? ’ v raag ik aan B ert. ‘ Verdrietig , maar ja ... hoe z e ggen de F rans en het ook alwe er: c ’e s t la v ie .’
B ert laat de s c he eps hoorn s c hallen als teken van afs c heid van het N oordereiland .
30
‘ Varen we niet de verke erde k ant uit, S c hie dam is toc h ric hting de havens? ’ v raag ik . ‘ W e keren midden op de M aas , v lak voor de W illems brug , en varen dan onder D e Zwaan door’, z e gt B ert.
H et s c hip trilt door het mac hine geweld . ‘H et lijk t wel e en plaats elijke aardb ev ing ’, prob e er ik b oven het lawaai uit te komen.
31
‘E r z it e en die s el in uit 19 6 0 , z ulke mac hine s b ouwen z e te genwoordig niet me er’, z e gt B ert trots .
32
T ijdens het keren hapert de motor. E r gaat e en trilling door het s c hip. ‘Dat komt door e en s tuk drijfhout,’ z e gt B ert, ‘dat had ik niet z ien aankomen.’
‘M aar goe d dat metaal niet blijf t drijven, daar z ou de s c he eps s c hroef op s tuk s laan’, z e g ik . ‘Jawel hoor, ijz er drijf t, z o z e ggen we dat in de s c he epvaart, k ijk maar naar het s c hip.’
33
O p het water verlie s je de notie van tijd, de oever glijdt voorbij als e en trage film z onder b e gin en z onder einde .
D e verhuiz ing z ou e en prac htig s luits tuk z ijn van mijn tijd op het N oordereiland, maar ik ke er s trak s terug , ik heb er nog maanden werk voor de b oe g .
34
Ik k ijk naar het v rolijk ops pat tende water en s nuif de z ilte geur van het brak ke water en v leugen die s eluits toot op.
B ert s taat b oven in de k ajuit aan het roer. ‘D it z al de laats te ke er z ijn dat ik met mijn eigen s c hip vaar’, z e gt hij, ‘eigenlijk b en ik al met pens ioen.’ Hij geniet van de vertrouwde handelingen en van de geluiden die uit de buik van het s c hip komen; z elfs de b e dwelmende die s eluits toot inhale ert hij met genoe gen.
35
A an de oever rijs t het reus ac htige geb ouw van O M A op.* Niets mag hier k lein z ijn, lijk t het wel.
* D e R ot terdam is e en geb ouw op de W ilhelminapier, ont worpen door O M A (O ff ic e for M etropolitan A rc hite c ture) van R em K oolhaas . D e pier is het dic hts t b eb ouwde s tuk grond van N e derland . 36
R ot terdam wordt k leiner en k leiner.
37
S c hie dam is b ekend om z ijn oude molens en jeneverdis tille erderijen. D e s tad kent van ouds her e en bloeiende indus trie en had als bijnaam Zwart N az areth.*
B ert s te ek t z ijn hoofd uit de k ajuit en z e gt: ‘ W e z ijn er bijna .’
* B ordew ijk s c hre ef over S c hie dam in z ijn novelle Verbrande erven: ‘D e s z omers lag z ij te midden van het s appig s t H ollands weidelands c hap te braken als e en z warte v ulk aan. D e felle v uren der glas blaz erijen omk ringden haar in e en k rans hels e roz en.’ 38
39
Ik w il roepen: ‘L and in z ic ht ’, maar realis e er me net op tijd dat e en binnenvaarts c hipper z oiets niet z e gt.
‘Ik v ind het k nap dat je v rouw en jij elk we ekend naar jullie z onen re den, ook al lagen jullie voor anker in Duits land of F rank rijk ’, z e g ik , terw ijl B ert het s c hip de Voorhaven inloods t.
40
‘ Toen we e en k raan aan b oord k re gen, konden we in de we ekenden naar de k inderen.’
‘D e te c hniek he ef t het gez in bij elk aar gehouden’, z e gt hij en me ert aan.
41
‘H et moois te was toc h altijd om met z ’n allen op e en varend s c hip te z ijn, dat gaf e en gevoel van rus t.’
D e nieuwe ligplaats onders tre ep ik met e en k rijtlijn.
‘A ls je aan de wal k ruipt, is het net als of je te gen e en muur aanloopt ’, z e gt B ert.
42
43
Te rug op het e iland
44
B ij terugkoms t op het N oordereiland lopen Jan en ik opnieuw de oude man met de s c hippers pet en z ijn v rouw te gen het lijf. H et s tel komt terug van de buurtw inkel, als of er tus s en nu en vanoc htend ge en tijd vers treken is . Uit de b oods c happentas puilt e en preikop en groene gekortw iek te s tengels . E en biz arre z in komt in me op: e en prei preik t als e en in ongenade gevallen punk z oon uit de b oods c happentas . D e z in s laat nergens op, maar de ge dac hte dat er mogelijk e en z oon rondloopt die er andere opvat tingen op nahoudt dan z ijn korz elige vader, is op z ijn mins t grappig . Hij k ijk t nog s te e ds afkeurend naar mij, alle en bromt hij nu iets anders dan ‘wat is hier nou de z in van? ’ Uit het niets z e gt hij: ‘A ls je het leuk v indt, dan mot je het doen’ en loopt s tuurs door. H et k link t e en s tuk aanmoe digender dan z ijn opmerk ing vanoc htend . Z ijn v rouw k nik t ins temmend en houdt de z ware b oods c happentas
s tev ig vas t. E r s te ek t ook loof van wortels en s elderij uit. In het voorbijgaan z e gt z e, nauwelijk s vers taanbaar, maar welgeme end en allic ht lief b e doeld: ‘ W at de z in is van wat jij doet, we et je z elf ook niet, hè? ’
45
H et oude bruggenhoofd aan de M aas k ade ligt er verlaten bij.
46
In de tus s entijd hebb en de E iland B oulers e en afgeleide van hun naam op het elek tric iteits huis je ge s c hreven.
Z o k lein z ijn de k inderen overigens niet, daar voor z it ten hun tekeningen te hoog .
47
O mdat de avond nog niet gevallen is ... er z it nog genoe g lic ht in de luc ht ... teken ik op de ontluc htings koker van het elek tric iteits huis je .
D e oude man met de s c hippers pet loopt nog e ens langs en roept naar b oven, ‘B en je nou op het dak gek lommen? ’ Hij lac ht als of het hem herinnert aan v roe ger.
48
49
‘ W at b e doelde je pre c ie s met het generatie -overs tijgende van ronds lingerende k rijtje s? ’, v raag ik Jan als ik we er op de grond s ta . Hij replic e ert: ‘Je moet het niet te let terlijk nemen. K rijt is e en materiaal dat al e euwenlang gebruik t wordt, het he ef t iets permanents in z ic hz elf.’ ‘M aar dat geldt toc h ook voor verf? ’
‘K rijt is s potgoe dkoop, het is e en v rijwel waardeloos materiaal, je k unt het overal v inden, we hebb en er allemaal wel e ens me e getekend of ge s c hreven, het is democ ratis c h.’
50
A an het einde van de dag gaat Jan naar de buurtw inkel om eten te kopen voor op de terugwe g naar huis . M is s c hien moet ik s pe c iale N oordereilandk rijtje s laten produc eren om uit te delen aan jong en oud, denk ik tijdens het wac hten. B ruggen s laan tus s en generatie s , het hele eiland permanent aan het k rijt. ‘ W at jij doet, dat k an helemaal niet ’, z ei de v rouw met de rollator over de tekening op het elek tric iteits huis je . Z ou z e gelijk
hebb en? B ert z ei dat ijz er blijf t drijven. Je z ou bijna geloven dat je op water k unt lopen. IJz er drijf t, k rijt blijf t. A ls je het leuk v indt, dan mot je het doen. Ik ga op e en park bank je z it ten onder e en k as tanjeb oom die ouder lijk t dan het eiland, en word b e dolven onder de ide e ën.
51
52
N oordereiland -tekeningen B art Lodew ijk s , 20 20 -20 21
H et proje c t is uitgevoerd in opdrac ht van M urals Inc . / S tic hting Dragende M uur. M et s pe c iale dank aan M arle en van W ijngaarden
Tek s t en tekeningen: B art Lodew ijk s F otografie: Jan K empenaers R e dac tie: Danielle van Z uijlen, met dank aan Jan K empenaers E indre dac tie: Lucy K laas s en O ntwerp: R oger W illems , R oma P ublic ations , A ms terdam
M e de mogelijk gemaak t door: M ondriaan F onds , B KO R – C B K R ot terdam, P rins B ernhard C ultuurfonds , Van O mmeren-de Voogd S tic hting , S tic hting E liz e M athilde F onds , S tic hting B evordering van Volk s k rac ht
53