1. Hoewel voor de vroege periode van zijn regering niet helemaal historisch correct, gebruik ik in dit artikel voor de duidelijkheid steeds de naam Augustus. Over de namen van Augustus, zie R. Hunsucker & M. Termeer, ‘Inleiding. 2000 jaar Augustus – doorwerking en navolging van het ideaalbeeld van de Romeinse keizer’, Roma Aeterna 2 (2014) 6-10, aldaar 6 (met 10n2). 2. De wetenschappelijke literatuur is te omvangrijk om hier in haar geheel te vermelden: enkele ingangen bij D. Nelis, ‘Vergilian cities: Visions of Troy, Carthage and Rome’, in: T. Fuhrer, F. Mundt & J. Stenger (ed.), Cityscaping: Constructing and Modelling Images of the City (Berlin 2015) 19-45 en S. Papaioannou, ‘Founder, Civilizer and Leader: Vergil’s Evander and His Role in the Origins of Rome’, in: Mnemosyne 56 (2003) 680-702. De meest recente behandeling in het Nederlands is J. J. L. Smolenaars, ‘Een wandeling in het toekomstige Rome: Vergilius Aeneis 8.306-369’, in: C. Hupperts en E. Jans (ed.), Laus Romae. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Rome (Leeuwarden 2010) 7-20 (een uitgebreidere eerdere versie van dezelfde bijdrage in Amore Romae 10/11 (2008) 73-123 heb ik niet kunnen raadplegen). De Latijnse tekst (met aantekeningen) van de kern van de passage is te vinden in Hermeneus 49 (1977) 378-382, een Nederlandse vertaling van M.A. Schwartz aldaar op p. 319-320 (online via http://images. tresoar.nl/bibl-collectie/Hermeneus/Jaargang%2049/4905.pdf); evenzo C. Hupperts en E. Jans, Caput Mundi. Een cultuurgeschiedenis van Rome en omstreken. Opdrachtenboek (Leeuwarden 2015) 52-56 (Latijnse tekst met uitgebreide aantekeningen en vragen), met een werkvertaling in het bijbehorende Docentenboek, p. 6-7. 3. Mijn behandeling bouwt deels voort op twee eerdere artikelen over het Augusteïsche Rome, te weten R. Hunsucker, ‘Augustus - de architect van de Eeuwige Stad’, Roma Aeterna 1 (2013) 16-22 [hierna Hunsucker (2013)] en Id., ‘Romulus en Augustus – nomen est omen? Suetonius en Cassius Dio over de princeps en de stichter van Rome’, Hermeneus 86 (2014) 57-62 [hierna Hunsucker (2014)]. Zie Hunsucker (2013) 19 voor een korte bespreking van de hier behandelde passage. 4. Voor meer informatie en achtergronden zie C. Hupperts & E. Jans, Van Troje naar Italië. De reisavonturen van Aeneas in de Aeneis van Vergilius, Leerlingenboek (Leeuwarden 2015) 6-19 (met verdere literatuur op p. 196-197); J. den Boeft, ‘Ostia centum. De Aeneis in het recente onderzoek’, Lampas 28 (1995) 3-18; A.D. Leeman, ‘Het moderne Vergiliusonderzoek’, Hermeneus 59 (1987) 237243, online via http://images.tresoar.nl/bibl-collectie/Hermeneus/ Jaargang%2059/5904/5904.pdf. 5. Ik volg in dit artikel steeds de teksteditie in de Oxford Classical Texts-reeks (ed. R.A.B. Mynors, P. Vergili Maronis Opera (Oxonii 1969)), online te raadplegen in de Bibliotheca Augustana via https://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lsante01/ Vergilius/ver_ae00.html : van die online editie neem ik voor het gemak van de lezer ook het onderscheid tussen de ‘u’ en de ‘v’ over (in het Latijn een en dezelfde letter). De vertalingen zijn die van M.A. Schwartz, Vergilius. Aeneis (Amsterdam 1989). 6. Y. Le Bohec, Histoire de l’Afrique romaine (146 avant J.-C.-439 après J.C.) (Paris 2005) 55; S. Aounallah, ‘Romeins Carthago: Geschiedenis en monumenten’, in: R. Docter, R. Boussoffara en P. ter Keurs (ed.), Carthago. Opkomst & Ondergang (Zutphen 2014) 90-99, aldaar 9394 (met dank aan Martje de Vries voor deze verwijzing). In het voorwoord van de Aeneis (I.19-22) wordt Juno’s voorkennis van de toekomstige verwoesting van Carthago, door het lot beschikt, als een van de belangrijkste redenen voor haar haat jegens de Trojanen opgevoerd. In boek IV vergelijkt Vergilius de dood van Dido met de ondergang van Carthago (Aeneis IV.669-671); zie J. Morwood, ‘Aeneas, Augustus, and the Theme of the City’, Greece & Rome 38 (1991) 212-223, aldaar 215-216. 7. Een belangrijke reden om dit te veronderstellen is dat Vergilius’ beschrijving van Carthago veel weg heeft van een Romeinse stad uit zijn eigen tijd. Zie Morwood (1991) 214 en 219. Sceptisch E.L. Harrison, ‘The Aeneid and Carthage’, in: T. Woodman & D. West (ed.), Poetry and politics in the age of Augustus (Cambridge 1984)
32
95–115. 8. Aeneas is niet alleen de stamvader van de Romeinen in het algemeen (o.a. Aeneis I.33), maar ook van het geslacht van de Iulii, waar Julius Caesar en (door adoptie) Augustus toe behoorden, in het bijzonder (o.a. Aeneis I.288). 9. Ik heb het voor het gemak over ‘de lezer’, hoewel alle poëzie, en zeker ook die van Vergilius, in de oudheid zelf vooral werd voorgedragen en door het publiek dus auditief geconsumeerd werd, waarbij klank en voordrachtskunst een grote rol speelden: het zou derhalve correcter kunnen zijn te spreker van ‘de hoorder’ of ‘luisteraar’. 10. Ab urbe condita I.5.1. Zie Dionysius van Halicarnassus (een Griekse auteur die in het Rome van Augustus actief was), Antiquitates Romanae I.31.4-32.2, die ook deze etymologie voorstaat maar tevens vermeld dat er allerlei “vergezochte etymologiën” de ronde deden. R.M. Ogilvie, A commentary on Livy : books 1-5 (gecorr. herdruk; Oxford 1970) 52 beweert dat de etymologie zo oud is als Fabius Pictor (eind derde eeuw v.Chr.), maar geen van de door hem geciteerde verwijzingen kunnen die bewering staven; mogelijk is de etymologie dus Augusteïsch. Zie verder R. Hunsucker, ‘Augustus - de architect van de Eeuwige Stad’, Roma Aeterna 1 (2013) 16-22, aldaar 22n34. 11. Alleen al dat kan, bij Vergilius, die identificatie van Pallanteum met Rome bewerkstelligen: ‘Rome is often referred to in Latin literature simply by the term urbs’ (C. Edwards, Writing Rome: Textual Approaches to the City (Cambridge 1996) 19). 12. Zie onder meer de commentaar van K.W. Gransden, Virgil, Aeneid, book VIII (Cambridge 1976) 5, 25-26, 96. Ook aspecten van de terugkeer van Odysseus op Ithaca, beschreven in boek XIII-XVII van de Odyssee, klinken in deze passage door. 13. Zie Livius, Ab urbe condita I.7.3-15. 14. Aetiologie (Grieks voor “leer” of “kennis van de oorsprongen”) is een in de oudheid zeer populaire literaire techniek waarbij gebruiken, instituties, plaats(nam)en of identiteiten worden teruggevoerd op vaak (zo) ver (mogelijk) in het verleden gelegen oorsprongen. 15. Er is ook nog een andere belangrijke (eigentijds-) historische achtergrond, en daarin komt Augustus, net als in de de boeken I-VI van de Aeneis, weer om de hoek kijken. 12 augustus is niet alleen de datum van het oeroude feest voor Hercules, maar ook de dag, in het zeer recente verleden van het Augusteïsche publiek, vóór de glorieuze intocht van Augustus in 29 v.Chr., na zijn beslissende overwinning bij Actium en de inlijving van Egypte. Zie Smolenaars (2010) 8-10 (zonder verwijzingen); L. Morgan, ‘Assimilation and Civil War: Hercules and Cacus. Aeneid 8’, in: H.-P. Stahl (ed.), Vergil’s Aeneid: Augustan Epic and Political Context (London 1998) 175-197, aldaar 176; P. Grimal, ‘Aeneas in Rom und der Triumph des Octavian’, in: G. Binder (ed.), Saeculum Augustum II. Religion und Literatur (Darmstadt 1988), 240-254, aldaar 242-243; G.K. Galinsky, The Herakles Theme. The Adaptations of the Hero in Literature from Homer to the 20th Century (Oxford 1972) 141. 16. De hierboven geciteerde Liviuspassage, waarin een groot contrast tussen ‘toen’ en ‘nu’ wordt aangebracht, vormt volgens Edwards eigenlijk een uitzondering in de Ab urbe condita: ‘(...) Livy does not generally lay much emphasis on the physical contrast between Romulean and Augustan Rome. (...) [T]he Roman landscape is generally used to establish similarity and continuity rather than difference or rupture (...). His aetiological treatment of elements of the city (no doubt much influenced by Varro) serves to establish an intimate connection between the early history of the Roman state, its future destiny as an imperial power and its physical form.’ (C. Edwards, Writing Rome: Textual Approaches to the City (Cambridge
Roma Aeterna jaargang 3, aflevering I & II (najaar 2015) www.romaaeterna.nl