Dag van de Groninger Geschiedenis 2014

28e DAG VAN DE

GRONINGER GESCHIEDENIS 4 oktober 2014, 11.00 - 17.00 uur Cascadeplein 4/10 Groningen gratis toegang

VOORWOORD COLOFON Dit magazine is uitgegeven in het kader van de Dag van de Groninger Geschiedenis 2014, met als thema ‘Vriend & Vijand’ en speciale aandacht voor WOI. Deze dag wordt georganiseerd door het RHC Groninger Archieven, het Huis van de Groninger Cultuur, de Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande, het Gronings Audio­ Visueel Archief, Biblionet Groningen, het Groninger Museum en het Noordelijk Scheepvaartmuseum.

Meer informatie over de Dag van de Groninger Geschiedenis vindt u op de website www.dagvandegroningergeschiedenis.nl.

Oplage 10.000 Redactie Eddy de Jonge Patricia Ottay Harma Rozema-Woldhuis Foto Alex Wiersma Beeldadvies Michael Hermse

Zaterdag 4 oktober vindt de 28e editie van de Dag van de Groninger Geschiedenis plaats.

Aan dit nummer werkten mee Jan van den Broek, Albert Buursma, René

Graag voldoe ik aan het verzoek om een voorwoord te schrijven in dit Magazine dat speciaal voor deze dag uitkomt.

Duursma, Michael Hermse, Bettie Jongejan, Egge Knol, Harry Perton, Theo de Groot, Menno Wielinga, Bote Wilpstra, Nationaal Bus Museum, Noord-Nederlands Trein & Tram Museum

Op de Dag van de Groninger Geschiedenis wordt de ‘Collectie Groningen’ aan­ sprekend gepresenteerd door de Groninger historische en culturele organisaties.

Ontwerp

Er zijn een informatiemarkt en een boekenmarkt en de Groninger geschiedenis

Richard Bos, Wergea

kan beleefd worden door middel van tal van activiteiten zoals lezingen, theater en rondleidingen door de depots van de Groninger Archieven. Deze dag wordt georganiseerd voor iedereen in Groningen die zich actief bezig houdt met of

Fotografie Jan van den Broek, Edwin van de Graaf, Philip van Heemstra, René Keijzer, Chris Keulen,

belangstelling heeft voor de regionale geschiedenis. Hiermee past deze manifes­

Marij Kloosterhof, P. Kramer, Marten de Leeuw,

tatie in ons erfgoedbeleid waarin participatie van de Groningers een belangrijke

Harry Perton, Eduard Sanders, Henk Scholte,

rol speelt.

Alex Wiersma

Dit jaar is het thema Vriend & Vijand. Er zal speciale aandacht worden besteed aan WOI die 100 jaar geleden begon. Zo zijn er onder andere fragmenten uit een

Afbeeldingen omslag Voorkant: Albert Secuur. Foto Marij Kloosterhof Achterkant: Uitwierde, 1914-1915, Klaas, Jantje

theatervoorstelling over de Timbertown Follies. Een stuk over de geïnterneerden

en dochter Abeltje Harhuis met gemobiliseerde

van het Engelse Kamp in de stad Groningen die de verveling verdreven door op­

Nederlandse militairen voor hun boerderij. Foto

tredens te organiseren en daarmee zelfs in Nederland op tournee gingen.

collectie RHC Groninger Archieven, 818-15538

Het is goed te zien dat een groot aantal erfgoedorganisaties de handen ineenslaan om met steun van het Huis van de Groninger Cultuur de Dag mogelijk te maken.

Druk Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Contact

In de afgelopen jaren is de Dag van de Groninger Geschiedenis uitgegroeid tot een

Redactie

manifestatie voor een breed publiek waarbij veel te beleven, te leren en te ontdek­

Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen

ken valt. Ik feliciteer de organisatie met de mooie programmering.

Postbus 30040, 9700 RM Groningen

Bote Wilpstra,

Telefoon: 050-5992000 E-mail: info@groningerarchieven.nl

gedeputeerde Cultuur provincie Groningen

2

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS

INHOUD

4

6

8

12

14

20

28

29

2 Voorwoord

14 Stichting Peerd en Stranger Things 25 Gezocht: foto’s Groningen 40-45

Voorwoord van Bote Wilpstra, gede­

Have Happened spelen: The Timbertown

Het Oorlogs- en Verzetscentrum Gro­

puteerde Cultuur provincie Groningen

Follies: The World War is a Stage…

ningen en RHC Groninger Archieven

Een bijzondere theatervoorstelling in

zijn op zoek naar foto’s voor het boek

het Gronings en het Engels

Groningen 40-45

Interview met Albert Secuur. Hij opent

16 Programma

26 Activiteiten

de Dag van de Groninger Geschiedenis

Overzicht van alle activiteiten

Een selectie van de activiteiten die

4 Albert Secuur: “We lezen wat en hebben gelijk onze mening klaar”

worden georganiseerd

6 Maritiem Groningen ten tijde

19 Spoorzoeken per bus

van Wereldoorlog I

Met een oude bus van het Nationaal

28 Nationaal Bus Museum

Gevolgen van de oorlog voor de

Bus Museum op zoek naar sporen

Op de Dag van de Groninger

Nederlandse scheepvaart, in het

van de Caspar de Robles-vaarroute

Geschiedenis is het Nationaal Bus Mu­

bijzonder voor maritiem Groningen

20 De Eerste Wereldoorlog in

seum aanwezig met twee historische autobussen: DAM 154 en ESA 133

8 Groningen in WOI

aardewerk

Foto’s van Groningen in de Eerste

Het Groninger Museum toont op de

29 Noord-Nederlands Trein & Tram

Wereldoorlog

Dag van de Groninger Geschiedenis

Museum

borden en andere herinneringen aan

Het NNTTM in Zuidbroek wordt in

de Eerste Wereldoorlog

oktober 2014 geopend. Na een lange

10 De Nieuwe Oogst Een presentatie van nieuwe boeken over de Groninger geschiedenis

12 Groningen en de Eerste Wereldoorlog, het Engelse Kamp 1914-1918

22 Lezingen Informatie over de lezingen die worden gehouden

1.500 manschappen van de First Royal

24 Speel mee met Andere Vertoningen

Naval Brigade moesten vier jaar in

Bezoekers van de Dag van de Gronin­

Groningen verblijven

ger Geschiedenis kunnen meespelen in een kort filmpje

restauratiefase is het gebouw klaar om bezoekers te ontvangen

30 Achter de schermen Een blik achter de schermen van de organisatie van de Dag van de Groninger Geschiedenis

31 Initiatiefnemers Overzicht van alle organisatoren van de Dag van de Groninger Geschiedenis

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

3

ALBERT SECUUR: “WE LEZEN WAT EN HEBBEN GELIJK ONZE MENING KLAAR” De Dag van de Groninger Geschiedenis 2014 wordt geopend door Albert Secuur,

jongere voelde, maar dat project vond

die als acteur vooral bekend is van de tv-serie Boven Wotter. Harry Perton sprak

ik heel leuk.”

met hem.

Op zijn 22e ging hij kijken op de To­ Wat hij precies gaat doen, is nog on­

maat heette. Een van onze begeleiders

neelschool in Amsterdam. “Het sprak

bekend. Wel weet Albert Secuur dat de

vroeg of dat niets voor mij was. Niet

me niet aan. Ik kon het niet aan, wilde

toespraak die hij hield in de voorstel­

dat ik me nou zo’n grote randgroep­

ook helemaal niet weg uit Groningen.

ling Groot Hunzeland het uitgangs­ punt wordt voor zijn openingsact.

“Die voorstelling”, memoreert hij, “be­ gon heel gezellig als een soort ver­ enigingsavond met koffie en kouk, maar eindigde als een grimmige par­ tijbijeenkomst met een demagogische toespraak. Het idee is om die speech een beetje aan te passen, maar hoe dat gebeurt, daar hebben we het nog niet over gehad.”

Zijn achternaam lijkt typisch Gronings, hij groeide in en om de stad op en noemt zichzelf Groninger in hart en nieren. “Hier voel ik me thuis”, verklaart hij, “en ik ben ook wel een beetje chau­ vinistisch. Als er slecht over Groningen of Groningers wordt gesproken, dan vind ik dat niet leuk. Trots is misschien een te groot woord, maar ik voel wèl een soort verbondenheid met het landschap, de mensen en de taal. Als ik speel in het Gronings, dan is dat toch anders dan in het Hollands, dan voel ik me veel aardser. Nee, ik hoef hier niet meer weg. Als ik in de Randstad zou wonen, zou ik altijd terug willen.”

Zijn familie had niets met theater, daar Foto Marij Kloosterhof

maakte hij pas kennis mee toen hij als puber een tijd in een internaat aan de Moesstraat woonde. “Ik speelde er veel gitaar”, vertelt hij, “en Werk in Uitvoe­ ring begon een muziektheaterproject met randgroepjongeren, dat De Op-

4

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Toneelspelen vond ik ook nog te in­ gewikkeld.” Hij maakte veel muziek, zat in verschillende bandjes en had allerlei baantjes. Zo reed hij artiesten naar theaters. Hij deed een opleiding theatertechniek, werkte als inspeciënt voor het NNT, “en zo begon het weer te kriebelen”. Een eigen voorstelling op Noorderzon en rollen bij Theater te Water maakten hem duidelijk: “Wat is dit leuk! Ik wil spelen en niet alleen maar facilitair zijn.” Hij besloot zijn baan bij het NNT op te zeggen, kon meteen aan de slag bij jeugdtheater De Steeg, en vanaf dat moment ging het almaar door met onder andere een hoofdrol bij het tv-drama Boven Wotter en de solovoorstelling Woensdag Gehaktdag bij het NNT. Hij is acteur en regisseur, maar ook ca­ baretier, muzikant en licht- en decor­ ontwerper - wat zou hij laten vallen als hij de kans had? “Dat is een moeilijke vraag”, zegt hij: “Het leukst wat ik doe is spelen, de keus is dan tussen film en theater. Maar ik wil ook blijven regisse­ ren. Dat is een mooie combinatie, want Foto Marij Kloosterhof

als regisseur zie je ook dingen die je bij het spelen tegenkomt bij jezelf. Het is wel altijd zo: als ik het ene doe, dat ik dan altijd verlang naar het andere.”

Momenteel speelt film een steeds gro­ tere rol in zijn leven. Voor zijn rol in Reporter is hij net genomineerd geweest voor een grote Russische filmprijs. “De

ik met je op de foto?’ In het algemeen

mijn voorstelling zeker niet alleen over

uitreiking in Moskou ging er net zo als

vind ik dat wel leuk. Zo kwam iemand

de moord, maar vooral over de vraag

bij de Oscars in Amerika. Ze ontvan­

op het voetbalveld naar me toe en gaf

of we niet allemaal in staat zijn tot

gen je met een auto met chauffeur

me een compliment over de Klinkha­

moord. En die kan je volmondig met ja

en je schudt handjes met de minister

mer-voorstelling. Zoiets is gewoon

beantwoorden.”

van cultuur, waar je een klein praatje

fijn.”

Hij ergert zich wel eens aan het snelle

mee maakt. In Nederland heb ik zo’n status helemaal niet. Hier ben ik geen

Op die voorstelling, Woensdag Ge-

oordelen van tegenwoordig: “We le­

ster, hooguit een klein beetje Bekende

haktdag, is hij voorlopig ook het meest

zen wat en hebben gelijk onze mening

Groninger.”

trots. Bij een try-out zat Klinkhamer

klaar. Zo denken we dat Poetin heel

op de eerste rij in een wit pak. Secuur

populair is in Rusland en de hele bevol­

Mensen spreken hem inderdaad wel

was zich daar zeer bewust van en sprak

king daar antihomo. Maar in Moskou

eens aan op straat. “Maar dat gebeurt

hem na afloop. Het beeld dat hij van de

voelde dat helemaal niet zo. De helft

niet heel veel hoor, ik ben redelijk ano­

schrijver had, klopte hoofdzakelijk wel,

van de mensen die ik er sprak had een

niem. Af en toe roepen mensen: ‘Hé

maar deels ook niet: “Want de man is

hekel aan Poetin en was helemaal niet

Boven Wotter!’ Of iemand vraagt: ‘Mag

ook erg eenzaam en onzeker. Nu ging

antihomo.”

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

<<

5

MARITIEM GRONINGEN TEN TIJDE VAN WERELDOORLOG I EEN BEWOGEN PERIODE Wat had Nederland nou met de Eerste Wereldoorlog te maken? Daar was het

den, vormden raadsels: noch van de op­

toch niet bij betrokken? Voor de Engelsen is het The Great War, voor de Fransen La

varenden, noch van die schepen is iets

Grande Guerre. Bij ons staat de Tweede Wereldoorlog sterk in de belangstelling,

teruggevonden. Van andere schepen

zoals onder meer blijkt uit vele publicaties die nog daarover verschijnen. Mensen

zijn de wederwaardigheden bekend. Zo

vroegen en vragen zich echter af wat er eigenlijk over Nederland in de oorlogsja-

werd een schip gebombardeerd door

ren 1914-1918 te vertellen valt.

een Duits luchtschip, oftewel een Zep­

door Albert Buursma

pelin. Heel wat andere werden in de grond geboord door torpedoboten en onderzeeërs, of liepen op een mijn.

Bij de recentelijk georganiseerde ten­

zonder voor Groningen. Deze waren

toonstelling over het Engelse Kamp in

zeer verschillend. De Groninger koop­

De scheepsbouw vertoonde in deze

Groningen, in het Noordelijk Scheep­

vaardijvloot maakte bijna de helft van

periode een zeer wisselend beeld om­

vaartmuseum, waren mensen verrast

de Nederlandse uit, maar was qua ton­

dat ze zeer conjunctuurgevoelig is. In

over wat er in Groningen allemaal in

nage zeer bescheiden. Daarnaast was

de eerste decennia van de 20e eeuw

de jaren 1914-1918 gebeurd is. Evenals

er de niet onbelangrijke scheepsbouw,

was de scheepsbouw in Noord-Gro­

in WOII waren heel wat artikelen op de

vooral geconcentreerd langs het Win­

ningen voor een belangrijk deel ge­

bon. Tienduizenden Belgen ontvlucht­

schoterdiep, met name bij Hoogezand

richt op de Duitse markt. Nederland

ten de oorlog en kregen onderdak in

en Sappemeer. En dan was er nog de

kon goedkoper bouwen en zo werk­

Nederland. Daarnaast waren er ook

visserij die in deze periode een kwij­

ten heel wat noordelijke werven voor

Britse krijgsgevangenen. Zo waren in

nend bestaan leidde.

Duitse opdrachtgevers. Van Diepen te

het Engelse Kamp 1.500 manschappen

Waterhuizen was zelfs grotendeels ge­

van de First Royal Naval Brigade geïn­

Een

de

richt op de Duitse markt. Daar gleden

terneerd. Zij hadden in het begin van

scheepvaart was de aanleg van mijnen­

jaarlijks vele tientallen ‘lichters’ van de

de oorlog het Belgische leger geholpen

velden in de Noordzee. Vanuit Neder­

werf. Deze schepen brachten vooral

de door de Duitsers aangevallen haven

land waren er slechts smalle corridors

in Hamburg lading over van de grote

van Antwerpen te verdedigen.

richting Scandinavië en het Kanaal.

vrachtschepen naar de pakhuizen of

Daarmee zijn we aangeland bij de ma­

Koopvaardijschepen kregen op zee met

naar het wachtende vervoer in en bij de

ritieme gevolgen van de Eerste We­

de oorlog te maken. De eerste Gronin­

stad zelf. Ook werden heel wat zoge­

reldoorlog voor Nederland, in het bij­

ger schepen die in 1915 slachtoffer wer­

naamde ‘ewers’ (tjalkachtige vracht- en

eerste

belemmering

voor

vissersschepen) gebouwd voor kapi­ tein-eigenaars rond de Elbemonding.

Door de oorlog vielen Duitse klan­ ten massaal weg: kapitein-eigenaars moesten het leger in, reders konden niet meer met Nederland handelen. Van Diepen kreeg zo vele dubieuze debiteu­ ren in Duitsland en moest evenals an­ dere scheepsbouwers overstappen op Twee lichters bij Waterhuizen, 1914, bestemd voor de Duitse ‘Roland Linie’, waarvan de scheepswerf vof Gebroeders Van Diepen verscheidene opdrachten kreeg. Foto collectie Van Diepen

6

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Schoeners, gebouwd op Groninger werven, liggen in het Eemskanaal, circa 1918. Vanwege de blokkade van de Eems bleven de schepen meer dan twee jaar liggen. Tweede en vierde van rechts zijn respectievelijk de ‘Margaretha’ (1918) en de ‘Johanna’ (1917), gebouwd door Van Diepen.

Foto collectie Rob Martens

andere opdrachtgevers. De vrachtvaart

Ten slotte was er nog de visserij. De

Ook werd nog gevist op zeemos. Deze

bleek echter in de tweede helft van de

kust- en waddenvisserij werd uitgeoe­

op boompjes lijkende poliepenkolo­

oorlog, de jaren ’16-’18, zeer lucratief.

fend vanuit Beerta en Termunten op de

nies (dus zeedieren) werden gebruikt in

Daardoor gleden er vele schoeners van

Dollard en de Eems, en in belangrijker

de mode en als sier. De oorlog bracht

de werven. Ondanks de hoge staalprij­

mate op de Lauwerszee door Zout­

in dat alles weinig verandering. In 1919

zen verdienden reders die deze relatief

kamp. Visserij op de Waddenzee stelde

herleefde echter de visserij buitengaats

grote, dure schepen lieten bouwen toch

niet veel meer voor en ‘buitengaats’

op schol en schelvis, tong en tarbot.

ruim voldoende aan de vrachtvaart. In

(op de Noordzee) werd deze al lang

Groningen werd zelfs een maatschappij

niet meer uitgeoefend. Daar domi­

Kortom: over maritiem Groningen ten

opgericht om daaraan mee te doen. Te­

neerden de Engelsen die met hun gro­

tijde van de Eerste Wereldoorlog valt

gen het einde van de oorlog zakte deze

te stoomtrawlers alles wegvisten; de

heel wat te vertellen!

handel als een pudding ineen vanwege

Nederlandse Dollardvissers ondervon­

het almaar groeiende gevaar dat loerde

den zware concurrentie van hun Duit­

Met dank aan: Noordelijk Scheepvaart­

op zee. Steeds meer schepen vielen ten

se buren die visten vanuit Pogum en

museum, Groningen (Koos de Jong); fami­

prooi aan mijnen en daarboven volgde

Dyksterhusen. Vanuit de Groninger ha­

lie Van Diepen (Groningen/Singapore), Rob

nog de onbeperkte duikbootoorlog, af­

vens werd nog gevist op garnalen, bot,

Martens (Groningen) en Jan van der Veen

gekondigd door Duitsland in 1917. De

panharing en sprot. Voorts behoorde

(Zoutkamp)

molestverzekeringen liepen zo hoog op

tot de vangst nog een hoeveelheid aal,

dat varen vrijwel niet meer lonend was.

en schelpdieren: mosselen en oesters.

– vaak omgebouwde sleepboten – herleefde de Noordzeevisserij na de Eerste Wereldoorlog.

Foto collectie Jan van der Veen

Foto Henk Scholte

De Reitdiepkade te Zoutkamp, in de jaren 20, met meerdere trawlers. Met deze stoomvaartuigen

<<

Albert Buursma is zelfstandig historicus en publiceert en ontwikkelt projecten, met name op het gebied van de regionale ge­ schiedenis van Noord-Nederland. In 2009 promoveerde hij op het proefschrift Dese bekommerlijke tijden. Armenzorg, armen en armoede in de stad Groningen 15941795. Tijdens de Dag van de Groninger Geschiedenis geeft hij een lezing met als titel Maritiem Groningen ten tijde van Wereldoorlog I, een bewogen periode.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

7

De familie Nupie uit België verbleef tijdens WOI als vluchtelingen in Eenrum. Foto collectie RHC Groninger Archieven, 818-23217

GRON I NGEN

Kerst 1914, kinderen van bewakers van het Engelse kamp worden onthaald door de geïnterneerden. Foto P. Kramer, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-5387

8

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Gemobiliseerde Nederlandse militairen, Groningen (locatie onbekend), 1914. Foto Eduard Sanders, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-30630

I N WOI

door Michael Hermse

Heveskes, 1914, gemobiliseerde Nederlandse militairen voor de kerk. Foto collectie RHC Groninger Archieven, 1986-11580

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

9

DE NIEUWE Voor het eerst op De Dag! Een presentatie van nieuwe boeken over de Groninger geschiedenis. Auteurs en redacteuren vertellen over hun nieuwste publicaties onder leiding van Dirk Mulder, directeur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en bestuurslid van de Groninger Archieven.

Historisch Jaarboek Groningen 2014

Een ander debat betreft de vraag wan­

De geschiedenis is een debat zonder

rond 1400, of een eeuw eerder? De

eind en dit jaar doet het Historisch Jaar-

hele vroege waterstaatsgeschiedenis

boek Groningen recht aan dat adagium,

van de regio hangt ervan af. Cruciaal

want over de meeste bijdragen zal het

is een oorkonde uit 1313. Jakob Loer

laatste woord niet gesproken zijn.

biedt een nieuwe interpretatie.

Bij de meest prikkelende artikelen zijn

Tegendraads is ook de eigentijdse bij­

de middeleeuwen goed vertegen­

drage van Maarten Duijvendak. Veel

woordigd. Neem de kwestie van het

Groningers menen dat hun provincie

eiland waarover de Hunsingoërs en

totaal geen garen spon bij de aardgas­

de Fivelingoërs vanaf 1231 twintig jaar

winning. Maar is dat wel zo?

oorlog voerden. Waar lag het? Ging het

Presentatie Maarten Duijvendak

neer het Aduarderdiep gegraven is:

Instituut voor Archeologie), onder lei­ ding van A.E. van Giffen. De opgraving

om Rottumeroog of om een eiland iets

trok nationaal en internationaal veel

te liggen aan de kust? Door de 14C-

En dan in hun geheel.

De vondsten uit de opgravingen in de wierde Ezinge

dateringsmethode toe te passen op

Tussen 1923 en 1934 werd een groot

en de Romeinse tijd niet in primitieve

schelpen geven Harm Jan Streurman

deel van de wierde van Ezinge opge­

hutten had gewoond. Er werden resten

en Hans van der Plicht de discussie een

graven door het Biologisch-Archeolo­

van vele grote boerderijen gevonden,

nieuwe wending.

gisch Instituut (het huidige Groninger

waarin vaak nog stalboxen herken­

dichterbij de kust? Was er misschien nog een eiland dat later vast kwam

aandacht. In Ezinge werd voor het eerst duidelijk dat men in de ijzertijd

In het Historisch Jaarboek Groningen aandacht voor aardgaswinning. Op het land van boer Boon in Kolham werd in 1959 de Slochter gasbel aangeboord. Foto Harry Perton

10

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

OOGST

maar hij vulde zijn werk ook aan met allerhande schriftelijke bronnen. Het resultaat is een bonte verzameling kro­ niekjes, oorkonden, verdragen en eigen­ tijdse aantekeningen. De kroniek begint bij de herkomst van het Friese volk vanaf de Trojanen en eindigt in 1528.

baar waren. Het vondstmateriaal en

Benninge en zijn kroniek zijn van groot

de nieuwe gegevens die de opgravin­

belang voor het begrip van de geschie­

gen opleverden waren zo omvangrijk

denis van Friesland en Groningen, met

dat het nooit kwam tot volledige uit­

name voor de gebeurtenissen in de

werking en publicatie. In 2011 werd

roerige periode vanaf ongeveer 1491.

door de Nederlandse Organisatie voor

In deze monografie wordt de kroniek

omgeving. Deze historische studie – met een duidelijk geografische invalshoek – biedt inzicht in de geschiedenis van deze stad ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Het verloop van de bevolking: het aantal huwelijken, geboorten en de sterfte wordt op basis van seriële bronnen gereconstrueerd en verbonden met de migratie naar de stad Groningen.

Onderzoek van beschikbare belastingkohieren, burgerboeken en gilderollen geeft zicht op de effecten van deze ontwikkeling op de beroepsstructuur. In de analyse van de financiële huishouding van het stadsbestuur worden de voorgaande ontwikkelingen weerspiegeld en zo ontstaat een helder beeld van de dynamiek in deze meest dominante provinciehoofdstad in Nederland. Stad en Ommelanden waren nauw met elkaar verbonden.

Rurale metropool

Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) De ontwikkeling van de stad Groningen in de 17e en 18e eeuw is niet los te zien van haar rurale een eenjarige subsidie verleend voor de uitwerking en publicatie van het vondstmateriaal uit Ezinge.

Historia Agriculturae is de serie die het NAHI vanaf 1953 uitgeeft. Sinds 1998 is het NAHI vooral

een instituut voor documentatie en onderzoek op het terrein van de Nederlandse agrarische Afgelopen juni verscheen de Neder­ en rurale geschiedenis, dat zowel gevestigd is aan de Rijksuniversiteit Groningen als aan Wageningen Universiteit. De resultaten van dit onderzoek worden in de reeks gepubliceerd.

landstalige eindpublicatie van dit pro­

Rurale metropool

geplaatst binnen de context van de

Bevolking, migratie en financiën van de stad Groningen ten tijde van de Republiek (1595-1795)

Friese en Groninger historiografie in de

Meindert Schroor

besproken hoe Benninge als historio­

late middeleeuwen. Bovendien wordt graaf te werk ging. In Sicke Benninge

Historia Agriculturae 46

en zijn kroniek staat de dynamiek tus­ sen de persoon Sicke Benninge en zijn

heel. De vondsten uit de opgravingen

kroniektekst dan ook centraal.

in de wierde Ezinge. Het is een uitgave

Dankzij de inspanningen van de af­

van de Vereniging voor Terpenonder­

deling

zoek, die indertijd ook de opgravingen

van de RUG, in het bijzonder Lianne

Historia Agriculturae 46

ject onder de titel En dan in hun ge-

Rurale metropool .indd 1

30-06-14 15:41

mede heeft gefinancierd. In dit boek

middeleeuwse

geschiedenis

van Beek, is dit proefschrift van Anton

worden het handgevormd aardewerk

naar het verloop van de migratie naar

Rinzema, dat door zijn overlijden on­

en het Romeinse en vroegmiddel­

de stad Groningen, met de nadruk op

voltooid bleef, alsnog voor publicatie

eeuwse draaischijfaardewerk, de me­

de herkomst van de migranten. In het

gereed gemaakt. Het boek over Sicke

talen en natuurstenen voorwerpen,

verlengde daarvan is tevens onderzoek

Benninge zal tijdens De Nieuwe Oogst

de kralen en de dierlijke en menselijke

gedaan naar de beroepenstructuur van

ten doop worden gehouden in bijzijn

resten beschreven en geïnterpreteerd

Groningen aan de hand van belasting­

van familie van Anton Rinzema.

tegen de achtergrond van de bewo­

kohieren, burgerboeken en gilderollen

Presentatie Dick de Boer

ningsgeschiedenis van de wierde.

en wordt een beeld geschetst van de

Presentatie Annet Nieuwhof

samenhang tussen bepaalde beroeps­ categorieën

en

<<

herkomstgebieden.

Rurale metropool. Bevolking, migratie en financiën van de stad Groningen ten tijde van de Republiek (1595-1795)

Ten slotte geeft deze studie een ana­

Deze historische studie vanuit een

meest dominante provinciehoofdstad

geografische invalshoek is de weer­

in Nederland en waarin ook de eco­

slag van jarenlang onderzoek in seriële

nomische ontwikkeling van Stad en

bronnen (DTB-boeken, burgerboeken)

Ommelanden zijn weerspiegeling vindt.

naar de ontwikkeling van het inwoner­

Presentatie Meindert Schroor

lyse van de financiële huishouding van het stadsbestuur waardoor een goed beeld ontstaat van de dynamiek in deze

tal van de stad Groningen gedurende de 17e en 18e eeuw, d.w.z. ten tijde van

Sicke Benninge en zijn kroniek

de Republiek der Verenigde Neder­

In de jaren negentig van de 15e eeuw

landen. In deze dissertatie gebeurt dat

vestigde Sicke Benninge (ca. 1455-

aan de hand van een reconstructie van

ca. 1531), een grietman uit het Wester­

het aantal huwelijken, de geboorten

kwartier, zich in de stad Groningen. Kort

en de sterfte. Daarnaast is dit boek het

daarna begon hij te schrijven aan een

De titelpagina van de originele kroniek van Sicke

verslag van een uitgebreid onderzoek

kroniek. Hierin hield hij de actualiteit bij,

Benninge

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

11

HET ENGELSE KAMP 1914-1918 GRONINGEN EN DE EERSTE WERELDOORLOG In oktober 1914 werden twee Engelse brigades van de

Het Engelse Kamp

Royal Navy ingezet als ondersteuning van de Belgische

Dit was een bijna volledig dorp: drie grote manschappen­

troepen toen het Duitse leger Antwerpen aanviel. De

barakken, een grote recreatiezaal, een administratiebarak,

vestingstad bleek onhoudbaar en besloten werd tot de

wachtlokalen met cellen, een washok met warmwater­

terugtocht. Maar 1.500 manschappen van de First Royal

douches, een postkantoor, een gymnastiekzaal, een zie­

Naval Brigade ontvingen het bevel voor de terugtocht te

kenboeg, opslagruimtes en werkplaatsen. Het kamp werd

laat waardoor ze ingesloten raakten. Ze besloten de grens

24 uur per dag bewaakt en was omringd door een dubbele

van het neutrale Nederland over te steken. Daar werden ze,

prikkeldraadomheining.

overeenkomstig de internationale wetgeving, ontwapend en overgebracht naar een bewaakt kamp in Groningen,

Al snel werd duidelijk dat verveling de grootste vijand dreig­

waar ze tot de wapenstilstand in november 1918 moesten

de te worden van de Engelsen. Commodore Wilfred Hen­

verblijven.

derson, de Engelse commandant, zocht daarom naar mo­

door Menno Wielinga

gelijkheden om zijn mannen ’s morgens, ’s middags en ’s avonds lichamelijk en geestelijk zinvol bezig te houden.

Interneringsdepot Groningen Aanvankelijk werden ze ondergebracht in de leegstaande

Ochtendmars

Rabenhauptkazerne die veel te klein bleek. Daarom werden

Iedere ochtend was er voor iedereen de verplichte och­

in januari 1915 nieuwgebouwde houten barakken betrokken

tendmars van zo’n 12-15 kilometer. ’s Zondags was er geen

achter de toenmalige gevangenis (de tegenwoordige Van

ochtendmars; men kon dan de kerkdienst bijwonen.

Mesdagkliniek) aan de Hereweg. De Groningers noemden dit kamp het Engelse Kamp. De Engelsen noemden hun

Middagactiviteiten

kamp: Timbertown [Plankenstad].

‘s Middags mochten de geïnterneerden zich bezighouden met hun liefhebberijen of met betaalde werkzaamheden, scholing, culturele activiteiten en sport. Met dit betaalde werk konden de geïnterneerden 10 tot 50 cent per dag bij­ verdienen als kapper, timmerman, kok, schrijver, tuinman etc. Dit was een welkome aanvulling op hun karige trak­ tement van 10 cent; hetzelfde bedrag dat de Nederlandse dienstplichtigen kregen. Later mochten de geïnterneerden (op vrijwillige basis) betaalde werkzaamheden uitvoeren buiten het Kamp.

In de werkplaatsbarak werden producten gemaakt die buiten het Kamp werden verkocht zoals visnetten, truien, sokken, fotolijstjes, bijouteriedoosjes etc. De winst werd gebruikt voor de aankoop van sport- en toneelattributen. ‘s Middags mochten van maandag tot en met donderdag bij toerbeurt 350 Engelsen in één van de bioscopen in Groningen naar een film kijken. Vanaf 1916 werden daar ook oorlogsjournaals en oorlogsfilms vertoond.

De ochtendmars over brug 1 bij de Oosterhaven (nu Oosterhavenbrug).

Foto collectie Menno Wielinga

12

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Betaald werk in de werkplaatsbarak waar modelscheepjes werden gemaakt.

Engelse geïnterneerden in de Herestraat op weg naar de bioscoop met de

Foto collectie Menno Wielinga

Brass Band voorop 1915. Foto collectie Menno Wielinga

In het Kamp werd veel gesport. Er waren onderlinge com­

die begrijpelijkerwijs last hadden van ‘Liebesnot’. Werd een

petities bij o.a. voetbal, cricket, atletiek en tennis. Vaak wer­

meisje zwanger dan zei men dat ze last had van de ‘Engelse

den de Engelsen gevraagd voor vriendschappelijke voet­

ziekte’. Prostitutie was verboden maar werd gedoogd, ook

balwedstrijden (o.a. bij Be Quick en Forward), maar ook bij

al omdat de GGD de dames regelmatig wenste te controle­

toernooien, waarbij het sterke Brigadeteam regelmatig als

ren op geslachtsziekten.

winnaar tevoorschijn kwam.

Wapenstilstand Avondactiviteiten: entertainment in Timbertown

Op 11 november 1918 werd de wapenstilstand gesloten en

Elke avond mochten 50 man bij toerbeurt uitgaan in Gro­

reeds op 15 november vertrokken de Engelsen naar hun

ningen. Dit verliep niet altijd vlekkeloos: dronkenschap,

moederland. Op 1 januari 1919 werd het Engelse Kamp als

vechtpartijtjes en het lastig vallen van vrouwen kwamen met

interneringskamp opgeheven.

enige regelmaat voor. Om tien uur moest iedereen binnen

Op de Zuiderbegraafplaats te Groningen vormen negen

zijn.

graven van Engelse militairen, die tijdens het verblijf in het

Voor de achterblijvers in het Kamp waren er ’s avonds tal

Engelse Kamp zijn overleden, een blijvende herinnering aan

van activiteiten waaronder cabaretvoorstellingen van de

het verblijf van de Engelse geïnterneerden in Groningen tij­

(ook landelijk) zeer bekend geworden Timbertown Follies;

dens de Eerste Wereldoorlog.

<<

het ‘geestige cabaretgezelschap’ dat bestond uit Engelse geïnterneerden. Daarnaast verzorgden de Operatic Society en de Dramatic Society vele optredens in het Kamp waarbij Menno Wielinga is sinds zijn middelbare schooltijd ge­

Groningse dames meespeelden.

ïnteresseerd in de Eerste Wereldoorlog. In maart 2014 Ontsnappingen

verscheen zijn boek Het Engelse Kamp - Groningen

Ondanks de strenge bewaking waren er in 1915 meerdere

1914-1918. Het boek is gebonden, telt 292 bladzijden,

geslaagde ontvluchtingspogingen. En werden zelfs Gro­

meer dan 270 historische foto’s en bevat een dvd-film­

ningse burgers veroordeeld tot gevangenisstraffen wegens

documentaire over het

hulp bij deze ontvluchtingen. Later kwamen ontsnappingen

‘geestige cabaretgezel­

niet meer voor, want vanaf mei 1916 verbood de Engelse

schap’ de Timbertown

regering dit op straffe van onmiddellijke terugzending.

Follies. Op de Dag van de Groninger Geschie­

Contacten met Groningers

denis verzorgt Menno

Er waren vele persoonlijke contacten tussen Engelsen en

Wielinga twee keer een

Groningers, soms uitmondend in huwelijken en in langjarige

stadswandeling

vriendschappen. De Groningse meisjes werden trouwens

het

wel gewaarschuwd voor de onstuimigheid van de Engelsen

Engelse Kamp.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

terrein

van

rond het

13

STICHTING PEERD EN STRANGER THINGS HAVE HAPPENED SPEULEN: THE TIMBERTOWN FOLLIES: THE WORLD WAR IS A STAGE… n Biezundere veurstellen op de planken

worden ‘The Timbertown Follies’ tot

bliek krigt n ienkiek ien t persoonleke

ien t der Aa-Theater ien Stad: The

grond oet stampt. The Follies moaken

leven van de Follies.

Timbertown Follies. deur Theo de Groot

Music Hall-veurstellens: variété mit be­ kende en zulfschreven laidjes, ofwiz­

De veurstellen is ien t Grunnegs en En­

zeld mit roare, singeliere acts. Van de

gels. Is dat n perbleem veur joe? Tus­

Ien 1914 barst Eerste Wereldoorlog lös.

barakken van Timbertown trekken ze t

sen 1914 en 1918 zat Stadsschouwburg

Nederland is neutroal. Mor vanoet Bel­

haile laand deur: van Stadsschouwburg

ien Stad altied stampvol as The Follies

gië kommen doezenden vluchtelingen

ien Stad tot aan t Kurhaus ien Scheve­

optraden. En doudestieds begrepen

dizze kaant op. 1.500 Engelse militai­

ningen. Heur geluk is onverwacht en

Stadjers n bult minder goud Engels…

ren kommen, vlucht oet Antwerpen,

kin nait op…

bie ons ien Stad terecht. Ze bivakkeren

En Stadjers waren tröts op heur Follies.

Der is speuld op t Noorderzon festival

aan t Engelse Kamp, n terraain vol mit

As Eerste Wereldoorlog ien 1918 veur­

op 29, 30 en 31 augustus. Ien septem­

barakken. Tegenwoordeg staait ter t

bie is, is t ien Stad din ook even stil…

ber en oktober binnen der veurstel­

cruiseschip van DUO/Belastendainst.

lens ien t der Aa-Theater. Op 4 oktober The Timbertown Follies wordt moakt

speulen de Follies op de Dag van de

De Engelsen zulf nuimen t: Timber­

deur Stichting Peerd en de Engels­

Grunneger Geschiedenis.

town. Ien Timbertown wordt perbaai­

toalege improvisoatsie comedy group

erd te ontsnappen aan t vervelen; der

Stranger Things Have Happened oet

Stichting Peerd moakt al joarenlaank

komt n voetbalclub, n toentjesverai­

Stad. Baaident perbaaiern ze The Fol­

veurstellens over Grunnen en de minsen

nen, n boukenclub en wat nait aal. En

lies weer tot leven te brengen. Veur­

dij der wonen en woond hebben. Stran­

der wordt ien Timbertown theoater

stellen gaait over heur opkomst, mor

ger Things Have Happened verzörgt

moakt. Onder laaiden van Fred Penley

ook over heur ondergaang. En t pe­

veur de boetenlandse Stadjers elke week n oavend vol improvisoatsiekemedie.

Ien september 2014 moakt Peerd soamen mit Vrais gezelschop BUOG (www.buog.nl) n biezundere veurstel­ len over de rivaliteit tussen ons Grun­ negers en onze Westerburen. Liek op grins tussen Grunnen en Vraisland ien Vraischepoalen. Indelk is der n Vrais/ Grunneger veurstellen!

Check onze Timbertown Follies Face­ bookpaginoa of kiek op www.peerd.nu, www.sthh.nl of www.deraatheater.nl.

Mit biezundere daank aan het Huis van

Foto Philip van Heemstra

14

de Groninger Cultuur.

<<

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

PROGRAMMA DAG VAN DE Cascadeplein 4

11.00

Podium Hal

Openingsact door Albert Secuur

Hal

- Andere Vertoningen / Anne van Slageren - Stand Stad en Lande - Presentatie historische wapens Grijpma Antiquairs

Studiezaal

- Informatiemarkt - Inbreng voor fotoboek 40-45 - Tentoonstelling met voorwerpen rond WOI uit de collecties van het Groninger Museum, de Groninger Archieven en GA

11.15

Stilteruimte

Koffieruimte/ vergaderzalen

11.30

11.45

12.00

12.15

Optreden Safari Joe

Minicursus paleografie van Elske Copper rond de slag bij het Bollemeer

12.45

13.00

13.15

13.30

Voorstelling Timbertown Follies

Optreden Cochon B

Vertoning docu­ mentaire over de Timbertown Follies

Minicursus Elske Cop de slag bij

Rondleiding

Rondleidin

Catering

Depots

Parkeerdek

12.30

11.00

11.15

11.30

11.45

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

13.30

Oldambtster poffertjes / Nationaal Bus Museum Hoogezand / Onstwedder Gaarv’n / Modelspoorbaan Nienoord / Optred

Cascadeplein 10

11.00

Hal

Stand Noord-Nederlands Trein- en Trammuseum Zuidbroek

Kantine begane grond

Boekenmarkt

11.15

11.30

11.45

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

13.30

‘De Nieuwe Oogst’: presentatie nieuwe boeken over Groninger Geschiedenis

Kantine 1e verdieping Zaal 1 (lezingen)

Lezing Albert Buursma: Maritiem Groningen ten tijde van Wereldoorlog I, een bewogen periode

Lezing Mineke Bosch: Tussen idealisme en bereke­ ning. Aletta Jacobs en de vrouwen die in 1915 vochten voor de vrede

Lezing Egge Knol: Rottumeroog be­ waakt 1914-1918

Zaal 2 (lezingen)

Lezing Henk Wierts: Smokkel in OostGroningen tijdens de Eerste Wereld­ oorlog

Lezing Minie Baron: Hondsdolheid in Groningen

Lezing Albert Buursma: Maritiem Groningen ten tijde van Wereldoorlog I, een bewogen periode

Zuiderhaven

11.00

Museumschip ‘Emma’ (N.S.M.)

Doorlopende afvaarten

11.15

11.30

11.45

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

13.30

11.45

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

13.30

Reddingsboot Ter bezichtiging Gebroeders Luden en charter Excursies Busexcursie o.l.v.

Jan van den Broek Stadswandeling o.l.v. Menno Wielinga

11.00

11.15

11.30

Busexcursie: vertrek vanaf de Groninger Archieven.

Opgave bij de receptie Stadswandeling: vervoer naar en van locatie met bus.

Vertrek vanaf de Groninger Archieven. Opgave bij de receptie

Programma is onder voorbehoud. Zie voor de laatste stand van zaken: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl 16

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

GRONINGER GESCHIEDENIS 13.45

14.00

14.15

14.30

14.45

15.00

Groningers anders bekeken

n Bleu

15.15

15.30

Voorstelling Timbertown Follies

15.45

16.00

16.15

16.30

16.45

Geschiedenisquiz presentatie Reinder Smith

Optreden Cochon Bleu

AVA

s paleografie van pper rond j het Bollemeer

Vertoning docu­ mentaire over de Timbertown Follies

ng

13.45

Vertoning docu­ mentaire over de Timbertown Follies

Rondleiding

14.00

14.15

Vertoning docu­ mentaire over de Timbertown Follies

Rondleiding

14.30

14.45

15.00

15.15

15.30

15.45

16.00

16.15

16.30

16.45

14.30

14.45

15.00

15.15

15.30

15.45

16.00

16.15

16.30

16.45

dens the Myles Brothers

13.45

14.00

14.15

‘De Nieuwe Oogst’: presentatie nieuwe boeken over Groninger Geschiedenis Lezing Mineke Bosch: Tussen idealisme en bereke­ ning. Aletta Jacobs en de vrouwen die in 1915 vochten voor de vrede

Lezing Egge Knol: Rottumeroog be­ waakt 1914-1918

Lezing Henk Wierts: Smokkel in OostGroningen tijdens de Eerste Wereld­ oorlog

Lezing Minie Baron: Hondsdolheid in Groningen

13.45

14.00

14.15

14.30

14.45

15.00

15.15

15.30

15.45

16.00

16.15

16.30

16.45

13.45

14.00

14.15

14.30

14.45

15.00

15.15

15.30

15.45

16.00

16.15

16.30

16.45

Busexcursie: vertrek vanaf de Groninger Archieven.

Opgave bij de receptie Stadswandeling: vervoer naar en van locatie met bus.

Vertrek vanaf de Groninger Archieven. Opgave bij de receptie

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

17

EEN AANTAL PROGRAMMAONDERDELEN IN KORT BESTEK Het programma is onder voorbehoud. Kijk voor de laatste update op www.dagvandegroningergeschiedenis.nl

CASCADEPLEIN 4

OVERIGE ACTIVITEITEN

Informatiemarkt

• Museumschip Emma van het Noordelijk Scheepvaart­

Groninger historische en culturele organisaties presenteren

museum ligt bij de sluis in de Zuiderhaven tegenover de

zich tijdens de jaarlijkse Informatiemarkt.

Groninger Archieven en maakt korte tochtjes • Reddingsboot Gebroeders Luden en een charter liggen

Presentatie historische wapens Grijpma Antiquairs presenteert uit eigen collectie 17eeeuwse en Napoleontische wapens.

ter bezichtiging in de Zuiderhaven • Voor groot en klein rijdt er een stoomtreintje van Familie­ park Nienoord over het Parkeerdek. Iedereen mag instap­ pen

Documentaire Timbertown Follies The Timbertown Follies is een film van Leo van Maaren, die

• Ook voor groot en klein, Onstwedder Gaarv’n met oude ambachten op het Parkeerdek

als dvd deel uitmaakt van het boek Het Engelse Kamp Gro-

• Oldambtster poffertjes op het Parkeerdek

ningen 1914-1918 van Menno Wielinga. De documentaire

• Wandeling Engelse Kamp onder leiding van Menno

schetst aan de hand van het levensverhaal van twee Britse

Wielinga. Duur van de wandeling is 1 uur, vertrek

geïnterneerden uit het Engelse Kamp een kleurrijk beeld van

om 12.00 en 14.00 uur vanaf de Groninger Archieven.

het cabaretgezelschap ‘The Timbertown Follies’, dat tijdens

Met een historische bus van het Nationaal Bus Museum te

de Eerste Wereldoorlog door heel Nederland furore maakte.

Hoogezand wordt u naar de locatie gebracht • Excursie met een historische bus van het Nationaal Bus

Groningers anders bekeken

Museum te Hoogezand onder leiding van stadshistoricus

Voor- en tegenstanders van bekende Groningers gaan met

Jan van den Broek. Duur van de excursie is anderhalf uur,

elkaar in debat onder leiding van Bram Douwes.

vertrek om 12.30 en 14.30 uur vanaf de Groninger Archie­ ven

Groninger Geschiedenisquiz

• Rondleidingen door depots van de Groninger Archieven.

Reinder Smith van RTV Noord presenteert de Groninger Ge­

Duur 45 minuten, aanvang 12.30, 13.30, 14.30 en 15.30

schiedenisquiz, de jaarlijkse quiz over hoogte- én diepte­

uur

punten uit de Groninger historie.

Voor de wandelingen, busexcursies en rondleidingen geldt:

CASCADEPLEIN 10

opgave op de Dag van de Groninger Geschiedenis bij de

Boekenmarkt

aantal plaatsen beschikbaar. Vol = vol.

receptie van de Groninger Archieven. Er is een beperkt

Boekhandelaren en antiquariaten verkopen boeken over de Groninger geschiedenis en het Gronings erfgoed.

Catering De Nieuwe Oogst

Vergaderzaal en Koffieruimte Cascadeplein 4

Een presentatie van nieuwe boeken over de Groninger

11.00 – 17.00 uur Koffie, thee, frisdrank en kleine versnape­

geschiedenis. Auteurs en redacteuren vertellen over hun

ringen zijn te koop in de Koffieruimte. Astoria uit Haren biedt

nieuwste publicaties.

lunchmaaltijden aan in de Vergaderzaal.

18

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

SPOORZOEKEN PER BUS Een tochtje met een oude bus van het Nationaal Bus Museum is een vast programmapunt van de Dag van de Groninger Geschiedenis.

Op het eerste gezicht leent het thema

toriteiten opzij te zetten en dingen ge­

van de Dag (‘Vriend & Vijand’) zich

daan te krijgen. In Friesland herinnert

dit jaar niet zo goed als uitgangspunt

men zich Caspar de Robles vooral als

voor een busexcursie. Maar als je de

de man die het voor elkaar kreeg om

gewestelijke geschiedenis in gedach­

de dijken die door de Allerheiligenvloed

ten doorloopt, blijf je wel haken bij

van 1570 waren vernield, te herstellen

de persoon van Caspar de Robles, de

en verbeteren. In Groningerland is hij

Portugees die ten tijde van de hertog

de man die – tegen veel weerstand in

van Alva in Groningen, Friesland en

– gezorgd heeft voor het leggen van

Drenthe de hoogste vertegenwoor­

een ‘verlaat’ tussen het Schuitendiep

diger van koning Filips II was. Voor de

en het Damsterdiep en (vooral) voor

aanhangers van Willem van Oranje die

de aanleg van een vaarroute tussen

Arrestatie van Caspar de Robles op 23 november

er uiteindelijk in slaagden de Nederlan­

Groningen en Friesland. Deze vaarweg

1576. Uitsnede uit een kopergravure gemaakt

den los te maken van de Spaanse ko­

wordt naar hem ‘Caspar de Roblesdiep’

door J.F.C. Reckleben (ca. 1860), collectie RHC

ning – en dus ook voor ons die in deze

of ‘Kolonelsdiep’ genoemd.

Groninger Archieven, toegang 1536 nr. 4574

De Robles in het vijandelijke kamp. De

De busexcursie voert dit jaar naar de

maar als er te veel van is kunnen we

tijdgenoten dachten echter heel ver­

grotere en ook minder opvallende

er ook veel last van hebben. De ex­

schillend over hem, en in de loop van

sporen die deze vaarroute heeft na­

cursieroute loopt door een gebied

de jaren is hij ook heel verschillend be­

gelaten. Bij de aanleg daarvan is uiter­

waar de landgebruikers eeuwenlang

oordeeld.

aard gebruik gemaakt van de toen al

tegen wateroverlast hebben moeten

‘vaderlandsche’ traditie staan – hoorde

bestaande watergangen. Dat gegeven

strijden. Het zijn juist de watergangen

Uiteindelijk heeft hij vooral een positie­

biedt een mooi aanknopingspunt om

die zij hebben gegraven die Caspar de

ve indruk achtergelaten. Als het nodig

tijdens de excursie ook een andere

Robles in de 16e eeuw kon gebruiken

was wist hij met zijn daadkracht ruzi­

‘vriend en vijand’ te bespreken: het

voor het aanleggen van zijn route naar

ënde en dwarsliggende plaatselijke au­

water. We kunnen niet zonder water,

Friesland.

Tijdens de rit zal oud-gemeentearchi­

Kolonelsdiep bij Oldekerk. Foto Jan van den Broek

varis Jan van den Broek vertellen over de figuur van Caspar de Robles en de ontwikkeling van het landschap dat we doorkruisen.

De tocht zal tweemaal worden gere­ den, om 12.30 en om 14.30 uur. De bus vertrekt van de geïmproviseerde bushalte aan het Cascadeplein. Be­ langstellenden dienen zich op de Dag zelf tijdig op te geven bij de balie van de Groninger Archieven.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

<<

19

DE EERSTE WERELDOORLOG IN AARDEWERK In 1913 werd het eeuwfeest van het Koninkrijk der Nederlanden uitbundig gevierd. Naast verschillende feestelijkheden rond het Koninklijk Huis resulteerde ‘1813-1913’ in een groot aantal herinneringen als borden en ander aardewerk. Ook de ingrijpende gebeurtenissen van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 gaven aanleiding tot allerhande gedenkborden. Hoewel de borden niet in Groningen zijn gemaakt en ook geen specifiek Groninger zaken verbeelden, zijn ze wel een treffend voorbeeld van zaken die alle Nederlanders raakten zoals de mobilisatie, de distributie, het slachtverbod en de revolutie van Troelstra. Alle reden om eens enkele van deze borden te laten zien.

door Egge Knol

Op 28 juli 1914 begon de Eerste We­

ze neutraliteit, maar uiteraard werden

Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,

reldoorlog waarbij uiteindelijk meer

op 1 augustus 1914 wel onze leger en

2013.0353. Foto Marten de Leeuw

dan 70 miljoen militairen waren be­

vloot gemobiliseerd. Pas op 11 novem­

trokken. 9 miljoen van hen sneuvelden.

ber 1918 na een vreselijke strijd in grote

wrichtte de samenleving doordat vijf­

Deze grote oorlog heeft een enorme

delen van Europa gaf het Duitse leger

honderdduizend gemobiliseerde man­

impact op de Europese geschiede­

zich over. Miljoenen soldaten waren

nen hun werk en huis hadden moeten

nis gehad. Veel landen waren erbij

gesneuveld. De oorlog had grote ver­

verlaten. Het Groninger Museum is in

betrokken. Het geallieerde blok van

woestingen tot gevolg gehad.

het bezit van een eenvoudige groene

Servië, Frankrijk, Engeland, België, Ita­ lië, Rusland, Japan, en later ook Amerika, stond tegenover Duitsland, OostenrijkHongarije,

Bulgarije

asbak die aan deze episode herinnert.

De Eerste Wereldoorlog had, on­

De asbak heeft als inscriptie: Mobili­

danks de neutraliteit, een grote

satie Augustus 1914 Apeldoorn Albert

invloed op het leven in

Leinenga. Leinenga was geboren op

Nederland. Allereerst ont­

8 september 1893 te Scheemda en

en Turkije. Nederland

bijna 21 jaar oud toen hij gemobili­

bleef buiten het con­

Asbak soldaat Albert Leinenga,

seerd werd. Hij belandde klaarblijke­

flict door het in acht ne­

1914, Groninger Museum,

lijk in Apeldoorn en kocht of kreeg als

men van een scrupuleu­

2012.0133. Foto Marten de Leeuw

aandenken een asbak gemaakt door de

20

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,

Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,

1918, Groninger Museum, 2010.0229.

2010.0231. Foto Marten de Leeuw

2010.0228. Foto Marten de Leeuw

Foto Marten de Leeuw

Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,

Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,

Ivora Gouda, 1919, Groninger Museum,

1938.0669. Foto Marten de Leeuw

2010.0226. Foto Marten de Leeuw

2010.0227. Foto Marten de Leeuw

plaatselijke pottenbakker Hein Andrée

Engelse soldaten ontwikkelden talloze

Aan het eind van de oorlog braken er in

(1882-1961). Het is typisch groen ge­

activiteiten en leerden Be Quick Engels

verschillende landen – Rusland voorop

glazuurd volkse aardewerk. De potten­

voetbal. Dat was een groot succes. In

– revoluties uit. De socialistische voor­

bakker ontwikkelde zich later tot een

1920 werd Be Quick landskampioen.

man Troelstra meende dat het in Ne­

bekende ceramist.

Met de verkoop van kunstnijverheid

derland ook tijd was voor revolutie en

konden de Engelse militairen een zak­

riep daartoe op. In een grote tegende­

centje bijverdienen.

monstratie op het Malieveld betuigden

Een tweede invloedrijke effect van de

Nederlandse soldaten en burgers hun

oorlog vormde de grote Belgische vluchtelingenstroom. De vluchtelin­

Het leven van alle dag veranderde ook

gen werden in kampen, maar ook wel

omdat de scheepvaart ernstig gehin­

bij particulieren ondergebracht. Ook in

derd werd door de duikbotenoorlog.

Kortom de Eerste Wereldoorlog was

Groningen zijn verhalen bewaard ge­

Menig Nederlands schip – goed voor­

ook voor de Groningers een ingrijpen­

bleven van Belgische vluchtelingen.

zien van neutraliteitskenmerken – werd

de gebeurtenis. Daarom zijn de prach­

toch getorpedeerd of liep op een mijn.

tige, veelal in Gouda gemaakte, borden

Neutraliteit betekende ook dat alle mi­

Als gevolg hiervan was er schaarste aan

ter herinnering aan die periode ook

litairen die als vluchteling of per onge­

voedsel en brandstof. Een distributie­

voor de Groninger cultuurgeschiede­

luk binnen het Nederlandse territorium

stelsel werd ingevoerd en een slachtver­

nis van betekenis. Het Groninger Mu­

kwamen door de Nederlandse regering

bod afgekondigd. Uiteraard ontstond er

seum toont op de Dag van de Gro­

gevangen werden gezet. Zo kwamen

ook een illegale zwarte han­

er in de stad Groningen 1.500 Engel­

del met oorlogsprofiteurs.

aanhankelijkheid aan het vorstenhuis.

ninger Geschiedenis deze borden tezamen met enige ande­

se militairen van de First Royal Naval Brigade die opgesloten werden in het

Ivora Gouda, 1918, Groninger

Engelse Kamp. Een straatnaam her­

Museum, 0000.4043. Foto Marten

innert nog aan deze gebeurtenis. De

de Leeuw

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

re herinneringen aan deze Grote Oorlog.

<<

21

LEZINGEN Foto Marten de Leeuw

bezetten en heeft het eiland niet be­

mens weerspiegelt zich ook in de his­

dreigd.

torische omgang met hondsdolheid.

Hondsdolheid kwam in het verleden bij

Tijdens zijn lezing vertelt Egge Knol

vlagen voor en hield dan een reëel ge­

over het leven op Rottumeroog in de

vaar in. Dit riep niet zelden tegenstrijdi­

periode 1914-1918. Het eiland bleef

ge reacties op bij publiek, behandelaars

zich verplaatsen en de beide kapen,

en bestuurders. In de lezing komen

en later ook het voogdhuis, moesten

deze verschillende reacties aan bod.

daarom ook worden verplaatst. Voor de rijke vogelstand was de aanwezig­ heid van de militairen dramatisch. Een menigte aan eieren verdween in de magen van de soldaten.

In 1917 werd de motorreddingboot

Egge Knol

C.A. den Tex op Rottumeroog gesta­ tioneerd. Hiermee werd in 1918 een

Rottumeroog bewaakt 1914-1918 is

buitengewoon

de titel van de lezing die Egge Knol

op het Borkumerrif uitgevoerd. Een

houdt op de Dag van de Groninger

redding die veel eerder en met meer

Geschiedenis. Egge Knol is conserva­

succes plaats had kunnen vinden als

zware

reddingsactie

tor archeologie, geschiedenis en oude

de Duitse autoriteiten op Borkum eer­

kunst(nijverheid)

Groninger

der toestemming hadden verleend.

Museum. Hij hoopt binnenkort een

Bij deze actie kwamen Nederlandse

boek over de zeekapen van Rottumer­

militairen op Duits grondgebied.

bij

het

oog af te ronden.

De voordracht wordt met talloze foto’s Tijdens de Eerste Wereldoorlog wer­

en prentbriefkaarten opgeluisterd.

den de grenzen en kusten van Ne­ derland door het Nederlandse leger

Minie Baron

verdedigd. Het kleine eiland Rottumer­ oog, gewoonlijk bewoond door een

Hondsdolheid in Groningen is de titel

Minie Baron is zelfstandig historisch

gezin met inwonend personeel, kreeg

van de lezing die Minie Baron geeft op

onderzoeker, met als specialisatie de

een bezetting van meer dan honderd

de Dag van de Groninger Geschiede­

geschiedenis van de gezondheidszorg.

manschappen. De bebouwing van het

nis. Onze houding ten opzichte van

Zij studeerde geschiedenis in Gronin­

eiland veranderde van karakter. De

dieren versterkt zich de laatste decen­

gen, met als hoofdvak sociaal-econo­

voogd van het eiland, gewend alleen­

nia langs twee tegengestelde lijnen.

mische geschiedenis en promoveerde

heerser te zijn, moest nu in overleg

We zien enerzijds een hoge investering

in 2006 op een kloeke studie over de

treden met de commandant van het

in dierenzorg en dierenwelzijn, ander­

gezondheidszorg in Groningen tussen

eiland. Nauwgezet werden de Eems

zijds zijn het gevaar en de angst voor

1800 en 1870: Het belang en de wel-

en de gronden boven het eiland in de

overdracht van (dodelijke) infectieziek­

vaart van alle ingezetenen. Vorig jaar

gaten gehouden. Duitsland is trouwens

ten door dieren enorm toegenomen.

publiceerde zij een artikel over honds­

nooit van plan geweest Nederland te

De ambivalente relatie tussen dier en

dolheid in Friesland in De Vrije Fries.

22

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Foto Chris Keulen

zij onder anderen een gesprek hadden met de rijkskanselier. Daarna reisden zij door naar Oostenrijk en Italië, gingen zij op audiëntie bij de paus en reisden zij via Frankrijk en Engeland terug naar Amsterdam. Als afsluiting ging Jacobs in het najaar van 1915 nog naar de Ver­ enigde Staten waar zij werd ontvangen door president Wilson.

Hoe kunnen we deze episode beoor­ delen? Waren dit hopeloze pogingen van overspannen idealisten die vrou­ welijkheid en vredelievendheid ten onrechte aan elkaar gelijk stelden? Of

Foto Marij Kloosterhof

was het een strategische zet van Aletta

Mineke Bosch

Jacobs om het kiesrecht ook op deze

Henk Wierts dieper in op de situatie

berekening.

indirecte wijze te propageren? Tijdens

in Oost-Groningen, een gebied waar

Aletta Jacobs en de vrouwen die in

haar lezing op de Dag van de Gronin­

smokkel vanouds een bekend feno­

1915 vochten voor de vrede

ger Geschiedenis gaat Mineke Bosch

meen was. Aan bod komen onder meer

op deze vragen in.

de uitgebreide maatregelen van justitie

Tussen

idealisme

en

Toen in 1933 de Amerikaanse sociaal­

en (lokale) overheid om de smokkel­

hervormster en feministe Jane Addams

Mineke Bosch is hoogleraar Moderne

handel onder controle te krijgen. De

de Nobelprijs ontving voor haar vre­

Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit

verscheidenheid aan smokkelwaar en

desactiviteiten, werd Aletta Jacobs ge­

Groningen. Zij schreef onder andere

de beproefde smokkelmethodes. Het

noemd in de lofrede die bij de uitreiking

de biografie van Aletta Jacobs.

lucratieve aspect van smokkel. Straf­

werd uitgesproken. Het ging hierbij om het Internationale Vrouwencongres in

fen en opgelegde boetes en natuurlijk

Henk Wierts

Den Haag, in het voorjaar van 1915,

het vernuft waarmee smokkelaars uit handen probeerden te blijven van het

dat door Aletta Jacobs werd georgani­

De opleving van de sluikhandel rich­

seerd. Temidden van het oorverdovend

ting België en Duitsland was één van

wapengekletter dat vaak tot in ons

de gevolgen van de Eerste Wereld­

Henk Wierts is historicus. Hij heeft een

land was te horen, kreeg Jacobs het

oorlog voor het neutrale Nederland. In

historisch onderzoeksbureau en werkt

voor elkaar dat vrouwen uit Duitsland,

zijn lezing Smokkel in Oost-Groningen

onder meer voor de gemeente Gronin­

Engeland, België, de Scandinavische

tijdens de Eerste Wereldoorlog gaat

gen en het RHC Groninger Archieven.

gezag.

landen en de Verenigde Staten een week lang met elkaar in gesprek gin­ gen over mogelijkheden om de vrede te bewerkstelligen.

Maar het bleef niet bij praten alleen.

De resoluties die daar werden aange­ nomen werden door twee delegaties persoonlijk aan de staatshoofden en verantwoordelijke bewindslieden van respectievelijk de oorlogvoerende en neutrale landen aangeboden. Jacobs en Addams namen de oorlogvoerende landen voor hun rekening. De onlangs opgedoken filmbeelden van Aletta Jacobs tonen haar en haar Ameri­ Foto Marij Kloosterhof

kaanse vriendin in Berlijn in 1915, waar

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

23

Andere Vertoningen, het eenmansbedrijf van Anne van Slageren, laat je meespelen in het Groninger verleden.

Anne van Slageren heeft eerder ervaring opgedaan met het gebruik van historisch materiaal in films. Hij maakte o.a. een film genaamd Voorjaar in de bol waarbij de acteurs en het archiefmateriaal van GAVA leuke interactie hebben.

door René Duursma

SPEEL MEE MET ANDERE VERTONINGEN

Anne van Slageren is van huis uit his­ toricus, maar hij maakt ook muziek en is dus filmmaker. Het liefst combineert hij een en ander. Momenteel is hij bezig met een project over de geschiedenis van oude zwembaden in Haren. Hij wil graag de gemeenschap van Haren be­ trekken bij de voorbereidingen en uit­ voering hiervan. Het is een zogenaamd Community Art project.

Voor de Dag van de Groninger Ge­ schiedenis diende Anne een speciaal idee in. Hij tovert een van de ruimtes in het gebouw van de Groninger Ar­ chieven om tot een set met studiolam­ pen en een green screen. Als bezoeker van de Dag kun je hier spelen in een kort filmpje. Kies een historische pe­ riode, verkleed je met de aanwezige kostuums en voeg diverse attributen toe. Je gaat voor het green screen staan, en dan zie je jezelf op een mo­ nitor terug met archiefmateriaal op de achtergrond. Alsof je ineens in de jaren

meevaart op de grote vaart. Wie weet

in Leek of Winschoten van vroegere

dertig van de 20e eeuw in de stad Gro­

kies je wel voor een voetbalwedstrijd

tijden.

ningen rondloopt, of op een coaster

uit de jaren vijftig of wil je rondlopen De beelden van deze filmpjes zullen na de Dag van de Groninger Geschiedenis terug te vinden zijn op YouTube, via de website van ‘de Dag’. Daarna kun je de beelden delen met je vrienden en be­ kenden. Misschien wil je wel een spe­ ciale groet aan iemand doen, iemand ten huwelijk vragen of gewoon zwaai­ en naar bekenden. Met de historische achtergrond naar eigen keus wordt het

Martinitoren gezien vanuit de Oosterstraat.

Kinderen aan het spelen, Oranjesingel (Gronin-

Still uit collectie GAVA AV0022, een film van

gen), ‘zeezandje’. Still uit collectie GAVA AV0022,

D. Moolenaar uit ca. 1933

een film van D. Moolenaar uit ca. 1933

24

hoe dan ook een speciaal filmpje. www.anderevertoningen.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

GEZOCHT: FOTO’S GRONINGEN 40-45 LAATSTE OPROEP: BRENG ONS UW FOTO’S OP DE DGG OM DIT VERHAAL IN BEELD TE BRENGEN Zeventig jaar na de bevrijding wordt Groningen 40-45, hét ultieme en allereerste

foto’s aan te bieden. Heeft u vragen?

fotoboek over de Tweede Wereldoorlog in stad en provincie Groningen, uitgege-

Neem dan contact op via foto4045@

ven. Met heldere, beknopte beschrijvingen van wat Groningen bijzonder maakte

groningerarchieven.nl of bel naar 050

in die bewogen tijd. Of juist heel gewoon. Altijd op basis van gedegen, vaak recent

599 2000 (Bettie Jongejan of Michael

onderzoek.

Hermse).

door Bettie Jongejan

Het verhaal van Groningers in oorlogs­

soms ook door heel kleine details, een

Groningen 40-45 wordt samengesteld

tijd willen we vertellen aan de hand van

waardevolle kijk op Groningen in oor­

door RHC Groninger Archieven en

beeldmateriaal, het liefst tot op heden

logstijd geven.

het Oorlogs- en Verzetscentrum Gro­

onbekende foto’s: verrassend, schok­

ningen in samenwerking met uitge­

kend, ontroerend of juist herkenbaar.

Op zaterdag 4 oktober bent u van harte

verij WBOOKS. Het boek verschijnt in

Kortom: foto’s die een verhaal vertel­

welkom bij onze stand tijdens de Dag

februari 2015.

len, of aanleiding zijn om dit te doen.

van de Groninger Geschiedenis om uw

Wij zijn daarom op zoek naar unieke kiekjes van Groningen uit de oorlogs­ jaren die nog bij u thuis op zolder of in lades zijn opgeborgen.

Wij zoeken niet alleen de welbekende beelden van de verwoestingen in de stad Groningen, maar ook bijzondere opnamen van het dagelijks leven. Zo­ als van de onderduiker of evacuee die bij uw familie verbleef. Een vertrek­ kende trein, met daarin uw familielid of Joodse buurtbewoner. Een straat of huiselijk tafereel, waarin een enkel detail op de oorlogsomstandigheden duidt. Misschien bent u in het bezit van een bijzonder fotoalbum van de be­ vrijding in een Gronings dorp. Vooral foto’s met een verzetsachtergrond of het Joodse leven van 1940-1945 in Groningen zijn gewenst.

Natuurlijk zijn er vele andere onder­ werpen denkbaar. Kiekjes uit uw fo­ toalbum kunnen net zoveel vertellen

Vervoer in oorlogstijd. Bus met gasgenerator voor het stadhuis Groningen, 1940-1945. Foto collectie

als professionele foto’s. Foto’s kunnen,

OVCG/RHC Groninger Archieven, 2219-883

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

25

ACTIVITEITEN Cochon Bleu

Foto René Keijzer

Ooit begonnen met pure cajunmuziek, zijn in de loop der jaren flink wat an­ dere invloeden in het repertoire geslo­ pen, maar twee dingen zijn gebleven: Franstalige teksten en een overdosis energie. Wie één van hun enthousiaste optredens ziet, weet dat humor en ple­ zier belangrijk zijn voor het vijftal. Dit zorgde al voor de nodige sensatie op bevrijdingsfestivals, Folkwoods, Para­ diso, Eurosonic, de Parade, Noorder­ zon, Oerol en vele andere festivals en podia.

Cochon Bleu voelt zich echter net zo goed thuis in een klein café als op een

folk nieuwe luikjes geopend. Naar bij­

tenterrein in Onstwedde is een hoog­

megapodium. Menig winters cafeetje

voorbeeld americana, latin, oud-Hol­

tepunt. De medewerkers verzorgen

werd eveneens op de kop gezet. De

landse kinderliedjes. Zelfs wat Jamai­

de demonstraties in klederdracht en

zes cd’s van de band laten fraai de ont­

caanse invloeden zijn te bespeuren.

geheel belangeloos waardoor de kos­

wikkeling horen van louter covers uit het cajungenre (Changez les guitares)

ten laag zijn. Kosten van verbruik en www.cochonbleu.com

tot aan albums vol eigen composities

gebruik van materialen/gereedschap­ pen worden gefinancierd uit opbreng­

(It’s All Coming Good en Not Blue).

Onstwedder Gaarv’n

Inmiddels is het vijfmanschap van wel­

In 1977 werden door enkele Onstwed­

ca. 9 ton, een complete dorsmachine

eer een kwartet geworden, wat de band

ders een aantal oude ambachten ge­

en een eigen ‘activiteitenruimte’ beho­

een opener geluid heeft opgeleverd.

demonstreerd hetgeen resulteerde in

ren tot de ‘uitrusting’.

Muzikaal gezien zijn er naast cajun en

de oprichting van de Stichting ‘Oogst-

sten van demonstraties en verkoop van producten. Een mobiele veldoven van

Foto Henk Scholte

26

en Dorscombinatie Uneswido Onst­

Onstwedder Gaarv’n is aanwezig op de

wedder Gaarv’n’, kortweg genoemd St.

Dag van de Groninger Geschiedenis.

Onstwedder Gaarv’n. Doel: bekend­

De demonstraties zijn niet alleen leuk

heid geven aan en het in stand houden

voor volwassenen. Ook voor kinderen

van de vele traditionele boerenam­

valt er wat te beleven. Ze kunnen as­

bachten (ruim 25) middels het geven

sisteren bij het branden van koffiebo­

van demonstraties. Continuïteit in de

nen. Ze mogen zelf meel malen en een

medewerkers wordt verkregen door

zakje zelf gemalen meel mee naar huis

onder meer het geven van cursussen

nemen om er een pannenkoek van te

in de wintermaanden. Meer dan hon­

bakken. En bij het onderdeel touw­

derd medewerkers geven regelmatig

draaien kunnen ze van verschillende

met groot succes demonstraties (thans

kleuren touw hun eigen springtouw

gem. 40x p/j) in vnl. Noord-Nederland.

maken.

Het jaarlijks Oogstfeest op de 4e za­ terdag in augustus op het Evenemen­

www.onstweddergaarvn.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Foto Edwin van de Graaf

Op het landgoed Nienoord rijdt de stoomtrein alle zon- en feestdagen tus­ sen 1 april en 31 oktober. Doordeweeks wordt er gereden met dieseltractie. www.landgoednienoord.nl

Minicursus oud schrift en historische cartografie: ontrafel de geschiedenis van de slag bij het Bollemeer in 1669 Wat speelde zich in 1669 af bij het Bol­ lemeer? Samen met bezoekers ont­ cijfert Elske Copper, deskundige op

Museumschip Emma

schiedenis is het opstappunt het sluisje

het gebied van oude handschriften, in

bij de Zuiderhaven.

deze miniworkshop paleografie of oud

Misschien heeft u haar al eens zien varen door de grachten van Gronin­

schrift een kernstuk rond het conflict www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl

gen: museumschip Emma. Emma is in 1922 gebouwd bij scheepswerf Gideon

over de veengronden in het Wester­ kwartier in de 17e eeuw. Een zoektocht

Miniatuurstoomtrein Nienoord

Koster in Groningen. Dit voormalige

naar wat er gebeurde bij het Bollemeer en Nanninga’s bos tussen de heren van

directievaartuig van Provinciale Water­

Ook dit jaar is de populaire miniatuur­

Nienoord en de Coendersborg. Wat

staat is in 2010 aangekocht door het

spoorbaan met echte stoomtrein van

was de oorzaak van hun conflict en

Noordelijk Scheepvaartmuseum. Na

Familiepark Nienoord uit Leek weer

welke gevolgen had hun hoog oplo­

een grondige renovatie is Emma sinds

aanwezig tijdens de Dag van de Gro­

pende ruzie waarbij zelfs doden vielen?

2011 in gebruik voor promotie, verhuur

ninger Geschiedenis. Kinderen en vol­

Met behulp van kaartmateriaal en ori­

en arrangementen. Op diverse evene­

wassenen kunnen tijdens deze dag een

ginele stukken worden de strijdende

menten in Groningen en omgeving is

ritje maken in de trein en genieten van

partijen gevolgd.

Emma aanwezig, zoals bij de Pinkster­

de geur en het geluid zoals bij een ech­

feesten in Delfzijl, tijdens WinterWel­

te stoomtrein. De conducteurs en ma­

Vaart in Groningen, en natuurlijk bij de

chinisten zullen deze dag weer zorgen

Dag van de Groninger Geschiedenis.

voor een veilige en soepele treinen­

U kunt tijdens deze evenementen een

loop en staan klaar om uw vragen over

stukje met dit bijzondere drijvende erf­

het materieel en/of het familiepark zo

goed meevaren. De prachtig gerestau­

goed mogelijk te beantwoorden.

reerde salon heeft een capaciteit van

De stoomtrein is een miniatuur van

12 personen. Stap ook eens aan boord

een echte Nederlandse stoomloc en is

en ervaar Groningen vanaf het water!

in staat om met 4 wagons ongeveer 15

Tijdens de Dag van de Groninger Ge­

personen te vervoeren.

Foto Marij Kloosterhof

Uitsnede tekening van het gevecht bij het Bollemeer (Bolmeer) op 28 juni 1669 met plattegrond van de bij dit meer gelegen ‘Snoecer Schantz’ (Snoekerschans)/Wilhelm H. Veenhuisen, 1669.

Collectie RHC Groninger Archieven toegang 817, signatuur 1307, afkomstig uit archief van de borg Nienoord, toegang 626, inv.nr. 587

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

27

Foto’s Marij Kloosterhof

NATIONAAL BUS MUSEUM Op de Dag van de Groninger Geschiedenis is het Nationaal Bus

in 1965 bij Carrosseriefabriek Smit te Appingedam. De bus

Museum aanwezig met twee historische autobussen: DAM

heeft een DAF TB160 DD 530 chassis en biedt plaats aan 48

154 en ESA 133. Beide bussen worden ingezet bij excursies.

zittende en 20 staande passagiers. Op 1 oktober 1970 is de DAM overgenomen door de GADO te Groningen. De bus werd toen in de bekende streekbusgele kleur overgespoten,

Het Nationaal Bus Museum is een stichting die zich ten doel

maar behield wel zijn oorspronkelijke wagenparknummer.

stelt historische bussen te verwerven, te restaureren, te on­

Na zijn actieve loopbaan kwam de bus in het bezit van het

derhouden en te bewaren. Het museum is bij de aanschaf

Nationaal Bus Museum, waar hij nog uitsluitend wordt inge­

van de GADO-bus 4400 in 1978 opgericht als Noordelijk Bus

zet voor speciale ritten.

Museum en werd gevestigd in Winschoten. Omdat het ook autobussen buiten de noordelijke regio in zijn collectie kreeg,

ESA 133

is de naam in 2011 gewijzigd in Nationaal Bus Museum.

Bus van Elema-Stollenga’s Autodiensten N.V. gevestigd te Marum. Deze busonderneming reed in de driehoek Assen

Tegenwoordig is het museum gehuisvest in Hoogezand, in

- Groningen - Drachten. Naast streekvervoer verzorgde de

een pand waar aan alle autobussen onderdak kan worden

ESA ook touringcarritten.

verleend. Het museum bezit een unieke collectie histori­

De ESA 133 kwam in 1964 in dienst. De bus is van het merk

sche bussen en toebehoren. Met een deel van deze oldtimers kan nog steeds worden gereden. Ze worden regel­ matig ingezet voor excursies en kunnen worden gehuurd.

DAF met een chassis van Groenewold uit Hoo­ gezand, bijna de buurman van het Natio­ naal Bus Museum. De bus heeft 50 zit- en 15 staanplaatsen, is een zogenaamde semitour bus en heeft reizen gemaakt naar o.a. Zuid-Frankrijk en de Noord­

Voor meer informatie:

kaap.

www.nationaalbusmuseum.nl

Het gehele lijndienstbedrijf van de

DAM 154

gevestigd in Friesland. De ESA 133

ESA ging in 1979 over naar de FRAM Bus van de Damster Auto Maat­

kwam daar als nummer 634 in dienst

schappij te Appingedam. Belang­

en is direct in opslag gegaan.

rijkste lijn van de DAM was lijn 1

Nadat de bus in het bezit van het

Appingedam - Delfzijl - Appinge­

toenmalig Noordelijk Bus Museum

dam - Groningen.

kwam, kreeg deze zijn oude nummer

De DAM 154 zag het levenslicht

133 terug.

28

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

NOORD-NEDERLANDS TREIN- EN TRAMMUSEUM Het stationsgebouw van het Noord-

ste spoorlijn van Noord-Nederland:

speciaal samengesteld aan de hand

Nederlands Trein & Tram Museum

Staatslijn B van Harlingen naar Nieu­

van het thema rondom de Eerste We­

(NNTTM) in Zuidbroek wordt in oktober

weschans, die vanaf 1863 werd aange­

reldoorlog. Waren er beperkingen in

2014 officieel geopend. Het gebouw uit

legd. De expositie geeft een idee van

het neutrale Nederland? Hoe zag de

1865 is na een lange restauratiefase

de ontwikkeling van het reizen. Het

spoorkaart er uit, wat reed er over het

klaar om bezoekers te ontvangen en een

station werd als de poort naar de we­

Groningse spoor? Kon je bij Nieuwe­

beeld te geven van en over de ontwikke-

reld gezien. Foto’s, attributen en verha­

schans toch Duitsland in? In onze een­

ling van de trein en de tram in Noord-

len roepen in de monumentale ruim­

dagsexpositie laten we het noordelijke

Nederland.

ten van het stationsgebouw een sfeer

spoor in de periode van vriend en vij­

op van ontdekken en bewonderen. Op

and herleven!

Het station en de exposities

een moderne manier wordt daarnaast

Het NNTTM is eigenaar van het ge­

de geschiedenis digitaal toegankelijk

Vrijwilligers

heel herstelde monumentale Water­

gemaakt. Ook is de unieke ligging van

De stichting NNTTM bestaat uit een

staatstation 3e klasse uit 1865. In de

het nieuwe museum nog steeds de

enthousiaste

authentieke ruimtes voel je de sfeer

echte poort naar de wereld, omdat de

vanaf het ontstaan in 2001 ten doel

van het reizen van toen. De bijzondere

reis letterlijk kan beginnen op het per­

had het oude vervallen stationsge­

namen - Vestibule, Corridor, Wacht­

ron. De Arriva-trein stopt namelijk voor

bouw van de Nederlandse Spoorwe­

kamer 1e en 2e klasse en de ‘gewone’

de deur!

gen geheel te laten herstellen in de stijl

Wachtkamer 3e klasse - illustreren de

vrijwilligersgroep

die

van het jaar van de bouw uit 1865 en…..

maatschappij van de 19e eeuw en later.

Vriend en vijand?

om er een spoor- en trammuseum in

Het Bureau der Stationschef wordt een

Regelmatig is het NNTTM met zijn

te beginnen. Nu in 2014 is dat gelukt

voorbeeld van het werken in die peri­

stand aanwezig op bijzondere eve­

en opent het museumstation aan de

ode; een sobere stijlkamer van weleer.

nementen, zoals op de Dag van de

spoorlijn Groningen-Duitsland de deu­

Wisselexposities geven van tijd tot tijd

Groninger Geschiedenis. Jaar na jaar

ren. De vrijwilligersorganisatie NNTTM

een speciale kijk op het verleden.

presenteerden we ons museum in

ontvangt u graag!

wording rondom de tafel in de Gro­ Het NNTTM start in het gerestaureerde

ninger Archieven. Deze keer pakken

station met een expositie over de eer­

we wat groter uit met een expositie

Emplacement Zuidbroek, ca. 1913. Foto P. Kramer, collectie RHC Groninger

Het stationsgebouw van het Noord-Nederlands Trein & Tram Museum in

Archieven, 818-18843

Zuidbroek

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

29

ACHTER DE SCHERMEN

HENK BEDENKT HET ‘BEELD’ VAN DE DAG

De aankleding en bewegwijzering van de Dag van de Groninger Geschiedenis worden al meer dan tien jaar voor een groot gedeelte gedaan door Henk Kampen.

door Eddy de Jonge

Henk Kampen, opgeleid als beeldend kunstenaar, begon ooit als behoudsmedewerker bij de Groninger Archieven.

De laatste jaren is hij zich steeds meer gaan toeleggen op de grafische vormgeving voor de Groninger Archieven, het GAVA en het Huis van de Groninger Cultuur. Henk is ‘het beeld naar buiten’ gaan bepalen. Hij houdt zich bezig met de vormgeving van folders, brochures, uitnodigingen en aankondigingen en werkt mee aan de diverse presentaties in de hal van de Groninger Archieven. Een ander belangrijk onderdeel van zijn werk is het onderhouden van de website van de Groninger Archieven.

De Dag van de Groninger Geschiedenis is voor hem elk jaar weer een belangrijk evenement. Zodra het thema van de Maand van de Geschiedenis bekend is beginnen de voor­ bereidingen voor de Dag. Eerst zoekt hij afbeeldingen in de archieven die een raakvlak hebben met het thema en ver­ volgens verwerkt hij die in het affiche.

Dit jaar is het thema van de Dag ‘Vriend & Vijand’ en omdat dit jaar herdacht wordt dat honderd jaar geleden de Eer­ ste Wereldoorlog uitbrak, is ook dat feit terug te vinden in de programmering van de Dag. Voor het affiche heeft Henk daarom gekozen voor een uitsnede van een foto van Eduard Sanders uit de verzameling foto’s Gemeentearchief Gronin­ gen (1785-30630). Het is een foto van een militair muziek­ korps dat tijdens de mobilisatie in 1914 poseert voor het Christelijk Tehuis voor Militairen. De originele afbeelding is te vinden op beeldbankgroningen.nl. Deze foto komt ook terug in o.a. de bordjes voor de standhouders en de badges voor de deelnemers, standhouders en organisatie.

Verder zorgt Henk voor de programmaborden in de hal, lunchbonnen, kaartjes voor de excursies en rondleidingen en de bewegwijzering in het gebouw.

De Dag van de Groninger Geschiedenis is voor Henk mis­ schien het hoogtepunt van het jaar, maar als op zaterdag­ morgen alle borden hangen en staan en de deelnemers, Foto Marij Kloosterhof

30

standhouders en publiek binnenstromen, zit voor Henk de Dag van de Groninger Geschiedenis er weer op.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

INITIATIEFNEMERS DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven

Foto Marij Kloosterhof

Het RHC Groninger Archieven is hét informatiecentrum voor de geschiede­ nis van de stad en provincie Groningen.

Archieven, boeken, kranten, geogra­ fische kaarten, foto’s, films, video’s en geluidsopnames vertellen het verhaal van Groningen van toen tot nu. www.groningerarchieven.nl

Huis van de Groninger Cultuur Het Huis van de Groninger Cultuur sti­ muleert activiteiten en organisaties ge­ richt op het ontwikkelen, verspreiden,

Gronings AudioVisueel Archief

Biblionet Groningen

behouden en beschermen van de Gro­

Het GAVA bewaart en biedt (historisch)

Biblionet is de netwerkorganisatie van

ninger cultuur en informeert daarnaast

audiovisueel materiaal aan met zoveel

alle bibliotheken in stad en provincie

particulieren, culturele organisaties, in­

mogelijk informatie over het archief­

Groningen. In samenwerking met an­

stellingen en overheden.

materiaal als historische bron of voor

dere culturele organisaties organiseert

gebruik in kunstproducties. Het GAVA

Biblionet verschillende activiteiten die

heeft een uitgebreide raadpleegcol­

in het teken staan van het Groninger

lectie, die te bekijken is in de studie­

erfgoed.

www.huisvandegroningercultuur.nl

Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande

zaal van het RHC Groninger Archieven.

Stad & Lande is een vereniging voor

groeiende hoeveelheid film- en video­

iedereen die zich interesseert voor de

materiaal aan via internet.

Daarnaast biedt het GAVA een steeds

Noordelijk Scheepvaartmuseum Het

geschiedenis van stad en provincie Groningen. De vereniging is een ont­

www.mijneigenbibliotheek.nl

www.gava.nl

Noordelijk

Scheepvaartmuse­

um laat de geschiedenis zien van de Noord-Nederlandse

moetingsplaats voor professionele his­

scheepsbouw

torici, amateurs en geïnteresseerden

Groninger Museum

en scheepvaart vanaf de middeleeu­

en vormt een platform voor nieuwe

Collecties, presentaties en educatie

wen tot aan de dag van vandaag. In de

ontwikkelingen op cultuurhistorisch

vormen de basis van het Groninger

beide middeleeuwse museumpanden

gebied. Daarnaast bevordert Stad &

Museum. Het Groninger Museum is

komen verschillende thema’s aan bod,

Lande met verschillende activiteiten de

extrovert en veelkleurig en richt zich

zoals: Hanzevaart in de middeleeuwen,

belangstelling voor de Groninger ge­

op een breed publiek. Met presentaties

virtueel Groningen in 1470, turf- en

schiedenis en behartigt zij de culturele

van nationale en internationale bete­

binnenvaart, kust- en waddenvaart op

belangen, zoals het behoud van mo­

kenis wil het Groninger Museum het

zeil en motor, scheepsbouw in hout en

numenten.

publiek verwonderen en aanzetten tot

ijzer en scheepsmotoren.

meningsvorming. www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl

www.stad-lande.nl www.groningermuseum.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

31