Dag van de Groninger Geschiedenis 2017

D AG VA N D E

GRONINGER

GESCHIEDENIS Groninger Archieven | 11.00-17.00 uur

Zaterd a 14 okt g ober 2017

VOORWOORD Het gaat lukken; dit jaar wordt voor de 31e keer de Dag van de Groninger Geschiedenis georganiseerd. De Groninger Archieven en hun partners leveren weer een enorme

COLOFON Dit magazine is uitgegeven in het kader van de Dag van de Groninger Geschiedenis 2017, met als thema geluk. Deze dag wordt georganiseerd door

prestatie door zo veel historisch geïnteresseerden bij elkaar te brengen. Oude bekenden

het RHC Groninger Archieven, het Huis van de

die zich op de hoogte stellen van de laatste publicaties, maar die ook gezellig bijpraten.

Groninger Cultuur, de Cultuurhistorische

Jongeren die de meest geavanceerde 3D-voorstellingen kunnen beleven en iedereen

Vereniging Stad en Lande, het Groninger Forum,

daartussenin die de Groninger geschiedenis een warm hart toedraagt.

het Groninger Museum, het Noordelijk Scheepvaartmuseum en de Verhalen van Groningen.

Zelf ben ik ieder jaar weer onder de indruk van wat het Groninger historisch bewustzijn voor het publiek betekent. Het definieert het ‘Groninger zijn’. Niet in afkeer van andere provincies, maar wel met een speciaal gevoel van samenhang. Een geluksgevoel is het, al wordt dat soms getemperd door enige weemoed bij het besef dat we allemaal erg ons best moeten doen het typisch Groningse in landschap en taal te bewaren.

Het thema van de Dag van de Groninger Geschiedenis 2017 is geluk. Geluk is een gevoel en erg persoonlijk. Geluk is ook relatief. Wie geen ongeluk kent, weet ook niet wat geluk is. Wie niet verdrietig is, weet niet wat blijdschap is. Geluk zonder pech bestaat niet. Dit geldt voor alle tijden en is daarom voor musea en historische instellingen van groot belang te onderkennen. Want een historisch museum moet het hebben van de identificatie van de bezoeker met de mens van vroeger. En waar vijftig jaar geleden nog kon worden volstaan met het tonen van een simpel object met het vertrouwen dat bezoekers zelf het verhaal erachter zouden kunnen

Geschiedenis vindt u op de website: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl.

Oplage: 10.000 Redactie Malou Aalberts Eddy de Jonge Patricia Ottay Harma Rozema-Woldhuis Aan dit nummer werkten mee Harm van den Berg, Maaike Borst, Michael Hermse, Jeroen Hillenga, Frederiekje de Jongh, Egge Knol, Wilma Koning, Gert Kortekaas, Marianne Kruijswijk, Harry Perton, Peter Riem, Jan Wiebe van Veen

duiden, is het nu onze ambitie de bezoeker aan de

Ontwerp

hand van de objecten mee te voeren in een wereld

Richard Bos, Wergea

die niet meer bestaat.

In Groningen praten we al enige tijd over een verandering van het Noordelijk Scheepvaartmuseum naar een breder historisch georiënteerd museum. In mijn

Fotografie Ineke Bron-Teulings, Sake Elzinga, Folkers, Fotobedrijf Piet Boonstra, Marij Kloosterhof, Jeroen van Kooten, P.B. Kramer, Marten de Leeuw, K. Loman, Dave Munnely, Fred Ootjers, Antrude

optiek gaat geschiedenis om de mensen en hun om-

Oudman, Persfotobureau D. van der Veen,

geving. Historische objecten in de Groninger musea,

Han Santing, John Stoel, Frank Straatemeier,

maar ook geschreven documenten, films en foto’s in

Lisa Sweere, Jan Hendrik van der Veen,

de Groninger Archieven zijn de weerslag van hun

Arjan Verschoor, Aldwin Wals

bestaan. Daarom hebben we in onze planvorming de bewoners van onze middeleeuwse huizen als uitFoto Han Santing

Meer informatie over de Dag van de Groninger

gangspunt genomen. Immers 600 jaar lang hebben in deze panden mensen gewoond, gewerkt, geluk

gevonden, gelachen en gehuild. Het zou mooi zijn een historisch museum te maken

Afbeelding omslag Voorkant: Bankastraat, Groningen, 1955. Foto (uitsnede) Fotobedrijf Piet Boonstra, Groninger Archieven (2248_5550). Achterkant: Trainer Anton Dalhuysen en matchwinner Cees Kammeyer van Be

over de menselijke emoties aan de hand van voorwerpen, in relatie tot de grote geschie-

Quick na de beslissingswedstrijd om het Noordelijk

denis en de wereld eromheen.

kampioenschap tegen HSC in het Oosterpark (1-0), Groningen, 4-5-1941. Fotograaf onbekend, Gronin-

Op zaterdag 14 oktober kunt u, als bezoeker van de Dag van de Groninger Geschiedenis, weer genieten van het ruime aanbod. Kerken, historische verenigingen, musea, borgen, boerderijen, molens, goudschatten, landschap, gebouwen en mensen trekken aan u voorbij. Wie wordt daar niet gelukkig van? Ik wens u een gezellige, interessante en vruchtbare dag!

ger Archieven (1470_1295/41) Druk Marne drukkers, Leens Contact Redactie, Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen

Jan Wiebe van Veen

Postbus 30040, 9700 RM Groningen

Directeur Noordelijk Scheepvaartmuseum

Telefoon: 050-5992000 E-mail: info@groningerarchieven.nl

2

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS

INHOUD

4

6

8

12

22

26

30

31

2 Voorwoord

13 Magisch geluk

26 Achter de schermen

Voorwoord van Jan Wiebe van Veen,

Het geluksgevoel van portretfotograaf

Een gesprek met een medewerker van de

directeur Noordelijk Scheepvaartmuseum

Arjan Verschoor

organisatie

4 “Als je door de stad loopt, voel je de 14 Schatten uit gemeente-

27 “Ik ben meer poëet dan dichter”

rijke geschiedenis”

en waterschapsarchieven

Interview met dichter-performer Egbert

Interview met Peter den Oudsten, burge-

Gemeente- en waterschapsarchieven in

Hovenkamp II

meester van de gemeente Groningen. Hij

de provincie Groningen presenteren een

opent de Dag van de Groninger Geschie-

aantal schatten uit hun collecties

denis

6 De Schatkamer - Zeven Groninger muntschatten

16 Programma Overzicht van alle activiteiten

Het Groninger Museum, het Noordelijk

19 Wat heb je nodig

Archeologisch Depot en de Gemeente-

Column van Maaike Borst

lijke Bewaarplaats voor Bodemvondsten presenteren hun bodemschatten

8 Geluk Foto’s met als thema geluk

10 Het geluk van de archiefdetectives Vijf archiefonderzoekers spreken over de fijne kneepjes van het vak

12 Kinderactiviteiten Wat is er te doen voor kinderen. Scherven

20 Lezingen

28 Op pad Te voet, per fiets of per boot. Er zijn verschillende mogelijkheden om op de Dag van de Groninger Geschiedenis op pad te gaan

30 Busritten langs Gronings erfgoed tijdens Maand van de Geschiedenis Informatie over de busritten die De Verha-

Diverse lezingen met als thema geluk

len van Groningen organiseert

22 “We moeten toe naar grote

31 Maak Geschiedenis

weidevogelreservaten”

Raak de geschiedenis aan en help mee

Interview met Egbert Boekema over zijn

de collectie van de Groninger Archieven

passie, het waarnemen van vogels

toegankelijker te maken

24 Activiteiten Een selectie van de activiteiten die worden georganiseerd

brengen geluk, hoefijzerwerpen en meer

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

3

“ALS JE DOOR DE STAD LOOPT, VOEL JE DE RIJKE GESCHIEDENIS” Burgemeester Peter den Oudsten opent

“Als je door de stad loopt,” verklaart hij zich

van die straat, dat zijn dingen die nooit

de Dag van de Groninger Geschiedenis.

nader, “dan voel je aan alle kanten de rijke

overgaan en die horen bij een stad zoals

Harry Perton vroeg hem naar zijn

geschiedenis van de stad. Dan merk je dat

die erbij ligt.”

historische belangstelling.

de historische stad als een jas om je heen zit.” Dat historische aspect vindt hij bij al-

Den Oudsten groeide op in Lekkum en

lerlei gelegenheden waarbij zijn aanwe-

Snakkerburen, iets boven Leeuwarden. Op

“Ik vind het belangrijk”, zegt Peter den

zigheid gewenst is: “Zo was er van de week

de kleine, drieklassige dorpsschool werd

Oudsten, “veel te weten over de historie

een bijeenkomst in de Martinikerk, wat een

de belangstelling voor geschiedenis ge-

van de stad waar ik werk en waar ik de ver-

mooi en imposant gebouw is. Dat geldt

wekt. Van de lessen bleven hem het meest

antwoording voor draag. Het is interessant

eveneens voor het Academiegebouw. Je

de jaartallen bij: “Die onthouden ging me

hoe Groningen heel organisch tot stand

loopt er op historische grond.” Nog niet zo

heel gemakkelijk af. Ik onthoud cijfers be-

gekomen is over een periode van honder-

lang geleden was hij bij het leggen van de

ter dan namen, ben daardoor best een

den jaren. Die eeuwen zie je terug in de

Stolpersteine in de Schildersbuurt: “Dan

exact aangelegde jongen.” Ook las hij op

gebouwde omgeving en het mooie van je

sta je daar in een straat en kijk je naar een

zijn twaalfde, dertiende historische romans

verdiepen in de geschiedenis is, dat je daar

voordeur en dan weet je dat die er in 1942

van zijn ouders: “Vaak gingen die over En-

dan de context bij weet.”

waarschijnlijk ook al in zat, toen de bewo-

gelse en Schotse geschiedenis – Richard

ners van dat huis gedeporteerd werden. Je

Leeuwenhart, William en Mary en andere

ziet er bij wijze van spreken de Joodse fa-

vorsten. Als de historische gegevens in

milie uit die deur komen. Dat is een drama

zo’n boek kloppen, is het voor kinderen

Uitvouwbare prentbriefkaart van de Grote Markt noordzijde, oostzijde en zuidzijde, Groningen, ca.

1903, Groninger Archieven (1536_7772)

4

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

een geweldige manier om informatie op

ode, of met andere woorden – wat komt

te nemen. Dat heb je toch minder met een

er ooit van terecht in een nieuw handboek

saaie wetenschappelijke verhandeling.”

over de geschiedenis van de stad? “Eigenlijk”, zegt hij, “ben ik niet de goede figuur

Meer recent, maar nog voor zijn benoe-

om daar antwoord op te geven. Als bur-

ming in Groningen, las hij Het Rampjaar

gemeester ben je dienstbaar. Je trekt mee

1672 van Luc Panhuysen. Enthousiast: “Dat

aan belangrijke onderwerpen, levert een

is een ontzettend leuk boek, heel verha-

bijdrage aan het functioneren van college

lend! Het hoofdstuk over Groningen zou ik

en raad, en de problemen probeer je ook

nog eens moeten nalezen.”

mee op te lossen.” Anders gezegd: hij is

vooral faciliterend bezig. Maar als hij er dan

Zijn historische belangstelling richt zich

toch over na gaat denken, komt hij op een

vooral op de plaatsen waar hij woont; er-

“moment van euforie”, te weten “de benoe-

vaart hij qua historische cultuur dan ook

ming tot ereburger van Ben Feringa. Het

verschil tussen de plaatsen? “Ja”, beaamt hij: “Ik ben sowieso heel erg ingesteld op

in een volle zaal mogen uitreiken van het Foto Jeroen van Kooten

architectuur en gebouwen, en Groningen

ereburgerschap aan een Nobelprijswinnaar, nou – zoiets maak je niet vaak mee.”

is een veel organischer ontwikkelde stad

De binnenstad is erdoor getekend, door de

dan Enschede, de ruimtelijke ordening en

studenten. Leeuwarden is bovendien van

Eveneens historisch noemt hij het aard-

architectuur zijn er totaal verschillend. Het

oudsher een hofstad, wel met kernvoor-

gasdossier. “Dat heeft een enorme impact

grote onderscheid tussen Leeuwarden en

zieningen als de rechtbank, maar het ligt

op de streek, al staat de stad er wat anders

Groningen is dat Groningen een eeuwen-

toch in de periferie. Terwijl Groningen van

in.” Wat betreft de stad zelf noemt hij de

oude band met de universiteit heeft. Dat

oudsher een knooppunt van vaarwegen is

ontwikkeling aan de Grote Markt oostzijde

merk je, dat voel je, dat zie je als je door de

en een veel centralere rol ten opzichte van

“historisch van grote betekenis”: “Het ap-

stad loopt. Leeuwarden heeft nu ook wel

de omgeving heeft. De handel was hier

partementencomplex op de hoek wordt

veel hbo, maar Groningen is bijna twee

ook veel belangrijker.”

een prachtig gebouw en de Nieuwe Markt

keer zo groot en heeft relatief ook twee

erachter wordt een topgebied van de stad.”

keer zoveel studenten. Leeuwarden heeft

Nog even naar het heden. Den Oudsten is

Daar verrijst ook het Forum: “Als dat gereed

er immers zo’n 15.000 op bijna 100.000 in-

nu twee, straks drie jaar burgemeester van

en ingericht is, dan wordt het een icoon

woners, terwijl Groningen zo’n 60.000 stu-

Groningen. Wat ervaart hij als meest histo-

om even trots op te zijn als het Groninger

denten heeft op ruim 200.000 inwoners.

rische aangelegenheid uit die ambtsperi-

Museum. Wacht maar af.”

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

<<

5

DE SCHATKAMER ZEVEN GRONINGER MUNTSCHATTEN In vroeger tijden moest bijna ieder huishouden zijn vermogen, in goud of zilver, in

Schat en eigendom

voorwerpen of munten letterlijk onder zich houden, soms in de grond. Zolang die

De Wet is helder: officieel opgegraven

informatie bewaard bleef â&#x20AC;&#x201C; of onder bedreiging werd prijsgegeven aan een boos-

vondsten zijn van de overheid; toevals-

wicht â&#x20AC;&#x201C; werd de verborgen rijkdom wel weer opgediept. Gaat die kennis verloren

vondsten van de vinder en de grondei-

dan wordt het een schat, om vroeger of later (gelukkig) teruggevonden te worden.

genaar samen. Na documentatie van de

Dat gebeurt maar zelden, zoals vorig jaar met de goudschat van Loppersum. Met

schat mogen de eigenaren er mee doen

geluk als thema van de Dag van de Groninger Geschiedenis, worden deze en een

wat ze willen, zoals verkopen. De schat valt

groot aantal andere, nieuwetijdse bodemschatten uit vooral het Groninger Mu-

dan meestal uiteen. Eenmaal, in 1971, wist

seum, het Noordelijk Archeologisch Depot en de Gemeentelijke Bewaarplaats voor

het Groninger Museum vrijwel de gehele

Bodemvondsten gepresenteerd.

Feerwerder schat van 648 gouden munten te verwerven.

door Egge Knol (Groninger Museum) en Gert Kortekaas (Gemeente Groningen en Noordelijk Scheepvaartmuseum)

Goud Gasfitters vonden in twee kruiken de munten van Feerwerd onder een boerderijvloer. De schat moet in de periode 15301540 zijn begraven en bestond vrijwel alleen uit met zorg verzamelde goudguldens. Het is mogelijk de grootste bijeengebleven schat van ons land.

Enige jaren later, in 1979, werd bij de afbraak van een woning in Huizinge een schat van 207 munten en enkele zilveren sieraden gevonden in een kruik. De schat (verborgen na 1596) bestond uit daalders, schellingen en andere muntsoorten uit de Nederlanden, Europa en uit het Spaanse Rijk zoals Mexico. De toenmalige waarde was 348 gulden.

Dieren als zoekhulp In 1895 regende het in Kropswolde 57 zilver- en twee goudstukken uit het einde van de zeventiende eeuw, toen een varken aan een balk knabbelde. De schat werd verkocht, het Groninger Museum verwierf hieruit een 28-stuiverstuk en de familie behield een zilveren munt die omgewerkt was tot een broche. In 1871 bezorgden

De goudschat van Feerwerd, Groninger Museum, 1971.11.0006. Foto John Stoel

6

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

Rozennobel Edward IV van Engeland, 1590, met linksonder een klop van de stad Groningen, Groninger Museum, 1980.0241. Foto Marten de Leeuw

was gekoppeld maar aan edele metalen, bewijst een vroegzeventiende-eeuws lederen buideltje met zilveren knopen en nestels, dat bij de oude kademuur van het

mollen een muntschat in Essen bij Haren,

Damsterdiep werd teruggevonden.

In september 1895 knabbelde een varken in Kropswolde een balk door waarna een regen van zilvergeld neerdaalde. Het Groninger Museum verwierf uit die schat dit 28-stuiverstuk van de provincie Groningen met een klop van de Staten-Generaal (0000.3095). Foto Marten de Leeuw

waarvan geen munten bewaard bleven.

Diefstal

kist van studentenvereniging Albertus

Opgravingen

Slechts in één geval kon een opgegraven

Magnus naar boven. Talloze niet verkoch-

Tijdens archeologisch onderzoek in Lop-

geldschat aan diefstal worden gekoppeld.

te toegangskaartjes voor de ‘eettafel’ en

persum in 2016 werd een schat van 49 gou-

Bij de kadevernieuwing van de Kleine der

ƒ 22,68 aan opbrengst in guldens, kwart-

den munten gevonden. De jongste munt is

A kwam de gestolen en gedumpte geld-

jes, dubbeltjes, stuivers en centen.

<<

van 1592. Strijd en plunderingen door de Friese troepen van graaf Willem Lodewijk én de Spaanse troepen uit Groningen is wellicht de reden van het verbergen.

In 2001 kwam een Keuls potje tevoorschijn met 154 munten. Het was ooit het bezit van een schipper uit Sappemeer, werd rond 1810 begraven, en kwam bij een verbouwing tevoorschijn. Deze muntschat bleef bij elkaar en werd in 2015 aangekocht door het Groninger Museum (2015.0042). Foto Marten de Leeuw

Oorlog met Gelderse troepen vóór de Ebbingepoort in 1536 was voor een onbekende schipper(?) reden een kruikje in de voormalige stadse vuilnisbelt bij het Boterdiep te begraven: 437 stuks dubbele, hele en halve stuivers, en andere lage denominaties. Totale waarde destijds: 10 Emder gulden, 7 stuiver, 4 1/2 plak. Uit dezelfde tijd dateert een kruikje met vergelijkbare inhoud van een akker in Boerakker. Helaas is die schat nagenoeg ongedocumenteerd verpatst via Marktplaats.

Een kostelijk miniatuur-offerblokje uit ongeveer 1550 met vier penninkjes van 1/48ste stuiver, in 1984 opgegraven aan de Schoolholm in Groningen, had als bouwoffer symbolische waarde en is de kleinste muntschat. Dat vermogen niet aan geld

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

7

GELU K

Boven: Anne, Geertje en Dina (v.r.n.l.) met hun zusje Sietske Tine, 1923. De familie Volbeda woonde in Onstwedde; de kinderen werden geportretteerd in Stadskanaal. Foto K. Loman, Groninger Archieven (2138_3164)

8

Onder: 65-jarig huwelijksfeest van J.A. Strating en mevrouw J. Strating-Ritsema, met burgemeestersvrouw H. Buiter-van Schooten, Groningen, 25-3-1980. Het echtpaar stond 40 jaar op de markt en had na de oorlog een koffiehuis bij het stadhuis.

Foto Persfotobureau D. van der Veen, Groninger Archieven (1785_17047)

door Michael Hermse

Rechts: Schoolfeest Westeremden, Pastorieweg t.h.v. het oude Rechthuis, 1926. Fotograaf onbekend (uitsnede), Groninger Archieven (818_17256)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

9

HET GELUK VAN DE Een archiefonderzoek verloopt niet altijd volgens plan. Het soms grillige pad dat

Eppo van Koldam

een onderzoeker moet bewandelen, kenmerkt zich door tegenvallers en onvervulde

Hoe kwam Roelf Koops in goede doen?

verwachtingen, maar ook door onverwachte mazzeltjes. Deze gelukjes kunnen nieuw licht op een zaak werpen of een onderzoek zelfs een totaal andere wending

Roelf Koops werd in 1767 geboren te Vries.

geven en het beginpunt markeren van een nieuwe onderzoeksrichting. Als echte

In 1795 trouwde hij in Vries met Hinder-

detectives bijten onze sprekers zich vast in een zaak en laten niet meer los tot ze een

kien Eitens van Wolde. De ouders van Hin-

vraagstuk hebben opgelost. Deze geharde archiefonderzoekers vertellen over hun

derkien hadden een kleine boerderij in Ha-

onderzoeksopzet, hun ervaringen - waar loop je tegen aan, waar moet je op letten - ,

ren. Zelf was Roelf ook een zoon van een

de toegankelijkheid van het materiaal, het verloop van het onderzoek, de teleur-

‘normaal’ boerengezin. Toch was Roelf al

stellingen, maar dus ook over de gelukstreffers. Wij hopen dat u als toehoorder

direct na zijn huwelijk met Hinderkien een

hierin inspiratie vindt om zelf een zoektocht te beginnen of misschien zelfs nieuwe

heer van stand. Hij was lid van de munici-

aanknopingspunten vindt voor uw lopend onderzoek. Op de Dag van de Groninger

pale raad, later adjunct-maire, secretaris

Geschiedenis spreken vijf archiefdetectives om u de fijne kneepjes van het vak te

van het gemeentebestuur, raadslid, asses-

leren. Of u nu beginner of gevorderde bent, u steekt altijd iets op bij de volgende

sor en oppercommandant van de brand-

presentaties. En uiteraard is er ruime gelegenheid voor het stellen van vragen.

weer. In 1811 behoorde hij tot de rijkste inwoners van de gemeente Haren. Ra, ra,

Marianne Kruijswijk en Jeroen Hillenga

en vormt zodoende een mooi onderwerp

hoe kon dat?

voor een gezamenlijke voordracht.

De NOLS in Oost-Groninger archieven

Na een lange zoektocht heeft Eppo van Tijdens de presentatie reizen we via de

Koldam die vraag kunnen beantwoorden.

Marianne Kruijswijk en Jeroen Hillenga ver-

locaalspoorweg van Delfzijl naar Stads-

Een zoektocht waarin hij gebruik maakte

zorgen een presentatie over de NOLS, de

kanaal. Onderweg wordt duidelijk welke

van het archief van de familie Quintus, de

Noordooster Locaalspoorwegmaatschap-

bronnen we kunnen aantreffen in de ar-

archieven over het beheer van de provin-

pij. Marianne Kruijswijk is directeur van

chieven van respectievelijk het Streek-

cielanden van het voormalig klooster Yes-

het Cultuurhistorisch Centrum Oldambt

archivariaat

Cultuurhistorisch

se in Essen, de kaart van Henricus Teijsinga,

en Jeroen Hillenga streekarchivaris bij het

Centrum en op welke wijze we hierin on-

het archief van de stad Groningen over de

Streekarchivariaat Noordoost Groningen.

derzoek kunnen doen naar de NOLS.

exploitatie van de tol te de Punt, de kadas-

De NOLS doorsneed hun werkgebieden Station Noordbroek. Foto P.B. Kramer, Groninger Archieven (818_10985)

10

en

het

terviewer, notariële archieven, hisgis.nl en Het restant in 1920 van wat ooit de grootste boerderij in het dorp Haren was.

Fotograaf onbekend, collectie Eppo van Koldam

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

ARCHIEFDETECTIVES allegroningers.nl. De uitkomst werd hem

geen archief van of over hem beschikbaar

verrassende vondsten werkten als prikkel

veertig jaar geleden al aangereikt door

was. Wel werd het hem vrij snel duidelijk

om verder te graven; als een archeoloog

zijn hoogleraar belastingrecht Doedens:

dat het om een voor de stad Groningen

die in een bouwput oude munten vindt...

“met één keer ‘ja’ in het gemeentehuis kun

belangrijke architect ging. Dat voelde als

De informatieverzameling voor dit boek

je soms rijker worden dan met een leven

een extra last om er inhoudelijk een goed

uit verschillende bronnen was intensief en

lang hard werken”.

boek van te maken. Gelukkig kon Fen-

interessant.

nema beschikken over het goed toegan-

kelijke gedigitaliseerde bouwarchief van

Bertus Fennema

de gemeente Groningen bij de Groninger

Anne Wolff

Wie was architect Van Elmpt?

Archieven. Daardoor kon hij veel thuis-

Onderzoek in uitvoering

werk verrichten en zich - pas als het nodig Toen Bertus Fennema met het boek over

was - heel gericht in de studiezaal van de

Een van de meest plezierige momenten

architect A.Th. van Elmpt (1866-1953) uit

Groninger Archieven verdiepen in de dos-

van archiefonderzoek is het vinden van

Groningen begon, had hij bijna geen infor-

siers. Soms was daarbij hulp nodig van

tastbaar bewijs dat een aanname veran-

matie over deze architect en wist hij dat er

een bereidwillige archiefmedewerker. De

dert in een feit. Minstens zo plezierig is

Bouwtekening winkelhuis met bovenwoning voor H. Slijver, Stoeldraaierstraat, Groningen, 1895, Groninger Archieven (2129-28064)

´bijvangst´; een bijzonder stuk dat volstrekt niet in het lopende onderzoek past, en terzijde wordt gelegd om er later – met meer tijd – beter naar te kijken.

In 2014 worstelde Anne Wolff door het omvangrijke archief W.A. Scholten NV, 18401965 om de tuingeschiedenis van villa Gelria te achterhalen. Stof en ander niet te achterhalen vuil dwarrelden op haar neer tijdens het openen van de nauwelijks geraadpleegde stukken. Ze vond weinig informatie over de tuin. Wel was er een oude, kleurige kaart met huizen, boomgaard, velden en weg: Het landschap van Helpman anno 1628. De Dag van de Groninger Geschiedenis is een prachtige aanleiding om drie jaar na dato de bijvangst nader te onderzoeken. Op 14 oktober hoort u wat het onderzoek (niet) heeft opgeleverd. << Kaart van Helpman uit 1628, Groninger Archieven (1100-431)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

11

KINDERACTIVITEITEN Ben jij een echte pechvogel? Wil je ook wel eens geluk hebben? Kom dan naar

haar Rad van Fortuin. En als je op de Dag

de Dag van de Groninger Geschiedenis en verhoog je kans op geluk. Gooi met

van de Groninger Geschiedenis geen geluk

hoefijzers om zoveel mogelijk punten te verdienen, draai aan het Rad van Fortuin

hebt, heb je dat misschien wel in de toe-

en maak kans op een leuke prijs. Of eet je buik vol aan gratis poffertjes. En als dat

komst, want je kunt ook nog je toekomst

nog niet helpt, mag je ook servies stuk slaan, want scherven brengen natuurlijk

laten voorspellen door een echte waar-

geluk. Met de scherven kun je vervolgens een fotolijstje versieren. Kinderen die ge-

zegster.

lukkig worden van geschiedenis kunnen meedoen aan een leuke rondleiding.

Rondleidingen langs de schatten

Scherven brengen geluk

Haal een schatkaart bij de ingang van

Ga je mee op onderzoek uit in het depot?

Heb je dat ook wel eens? Dat je net dat ene

Cascadeplein 4 en ontdek waar we alle kin-

Dan kun je zien wat de Groninger Archie-

mooie kopje uit je handen laat vallen? Heb

deractiviteiten hebben verstopt.

ven allemaal voor mooie en spannende

jij even geluk, want met de scherven kun

dingen bewaren. Bijvoorbeeld een oude

je een heel mooi fotolijstje maken. Neem

landkaart met verdwenen borgen en een

je eigen scherven mee of sla ons servies

middeleeuwse oorkonde van perkament

kapot.

<<

met 21 zegels eraan. Of wil je liever een echte schat zien? Tijdens de Dag kun je

Test je geluk

namelijk bijna alle goud- en zilverschat-

Op het parkeerdek kun je hoefijzers wer-

ten uit de provincie Groningen in het echt

pen en schatzoeken met een metaal­

bewonderen. Onze gids laat het je allemaal

detector. Of kijk wat Vrouwe Fortuna voor

zien.

jou in petto heeft en geef een draai aan

Rondleidingen Voor kinderen van 8 t/m 12 jaar.

Ouders mogen niet mee. Voor deelname aan een rondleiding moet je je van tevoren opgeven. Voor informatie over tijden en opgave zie blz. 16-18.

Overige activiteiten Voor kinderen van 6 t/m 12 jaar, onder begeleiding van ouders. Doorlopende activiteiten tussen 11.00-16.30 uur.

Locatie: ontdek het op de schatkaart

12

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Marij Kloosterhof

Schatkaart

MAGISCH GELUK Ik kan mij nog heel goed mijn geluksgevoel herinneren toen ik mijn eerste foto afdrukte in de badkamer van mijn ouders die ik tot donkere kamer had omgebouwd. Ik had de vergroter van mijn buurman, de camera van mijn vader en het portret van een ijdele vriend gefotografeerd in de ruïnes van een oude melkfabriek. Ik zag het beeld langzaam opkomen in het ontwikkelbad en ervoer dat als een magische gebeurtenis. Dat je iemands (licht)uitstraling kan vangen met zilver, dat je het kan bewaren en dat je het Foto Arjan Verschoor

daarna weer op je netvlies kan laten vallen.

Ik voelde mij een soort magiër en besloot dat ik de fotografie niet kwijt wilde.

Ik kreeg, nog niet zo lang geleden, hetzelfde gevoel toen ik een print maakte van een glasplaat uit 1900 van een portret van een vrouw.

Toen dat beeld opdoemde in het ontwikkelbad zag ik een vrouw die mij doordringend aankeek. Het voelde alsof ik in een tijdmachine was terechtgekomen; via de fotografie keken we elkaar aan alsof er geen honderd jaar tussen zat.

van vroeger mensen zo serieus en ernstig ke-

dat de camera er staat en concentreert zich op

ken. Zo plechtig en formeel de foto’s van toen

het moment dat de camera opengaat. Ik pro-

Als je kijkt naar oude portretfoto’s van zo’n

waren, zo frivool en luchthartig zijn de foto’s

beer in mijn portretfotografie die plechtigheid

honderd jaar geleden en die vergelijkt met

van nu. De schoolfotograaf van nu zegt bij-

weer terug te halen door een oude platen-

de portretfoto’s van nu valt op dat op foto’s

voorbeeld tegen de kinderen dat ze moeten

camera te gebruiken met lange sluitertijden.

lachen als de foto genomen wordt. Zouden

Mijn fotolampen zijn echter niet meer zo heet

opa en oma anders misschien denken dat ze

en ik gebruik geen nekklem; dat maakt een fo-

Portretfotograaf Arjan Verschoor is op

ongelukkig zouden zijn? Een glimlach wordt

tosessie wel wat draaglijker dan honderd jaar

de Dag van de Groninger Geschiedenis

op het hoofd geperst en met een flits en in

geleden. Ik ontwikkel het beeld meteen na de

aanwezig met de Victoriaanse Fotostu-

een zucht staat de foto op de geheugen-

opname en neem de mensen, als ze dat willen,

dio, een mobiele studio waar hij portret-

kaart. De kinderen van honderd jaar geleden

mee de donkere kamer in zodat ze zichzelf op

foto’s maakt met een camera uit 1900.

gingen heel anders op de foto. De fotostudio

het fotopapier zien verschijnen en de magie

Het publiek kan ervaren hoe het was

stond vol met fotolampen die een verzen-

kunnen ervaren.

om honderd jaar geleden op de foto

gende hitte uitstraalden en de ongevoelige

te gaan. De portretfoto’s worden ter

glasplaat eiste een sluitertijd van wel tien

plekke ontwikkeld in de donkere kamer

seconden. Met het hoofd in een klem gedrukt

en worden daarna gedroogd en geëx-

en met een gevoelstemperatuur van veertig

poseerd. De Victoriaanse Fotostudio is

graden verging je het lachen wel als je die

een educatief en interactief evenement

tien seconden doodstil moest zitten!

waarin Verschoor het publiek iets laat

Arjan Verschoor

<<

Voor deelname aan de Victoriaanse Fotostudio dient u zich van tevoren

zien over fotografie in het algemeen en

Wat ik juist zo mooi vind aan die oude portret-

op te geven. Voor informatie over op-

de historie ervan in het bijzonder.

ten is de plechtigheid van het moment dat de

gave zie blz. 18.

foto gemaakt wordt; de geportretteerde weet

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

13

SCHATTEN UIT GEMEENTE- EN Dag van de Groninger Geschiedenis een

De vereniging ter bevordering van de verkrijging van onroerend goed door landarbeiders

aantal schatten uit hun collecties zien.

Gemeente Delfzijl – Jeroen Hillenga

Bij alle gemeenten in de provincie Gronin-

In veel gemeenten werden rond 1920

gen en bij het waterschap Hunze en Aa’s

de zogenaamde verenigingen ter be-

worden historische archieven bewaard.

vordering van de verkrijging van onroe-

Uitzonderingen zijn de historische archie-

rend goed door landarbeiders opgericht,

ven van de gemeente Groningen, de ge-

meestal

meente Ten Boer en het waterschap Noor-

gingen genoemd. Deze oprichting werd

derzijlvest. Die zijn ondergebracht bij de

mogelijk gemaakt door de invoering van

Groninger Archieven.

de Landarbeiderswet in 1919. Gemeen-

Gemeente- en waterschapsarchieven in de provincie Groningen laten op de

kortweg

landarbeidersvereni-

ten konden op grond van deze wet een Gemeenten bestaan in Groningen sinds

voorschot krijgen van het rijk en dit ter

1808 of 1811. De archieven van gemeen-

beschikking stellen van de verenigingen,

tebesturen beginnen dus rond die tijd en

die hiermee ‘plaatsjes’ aankochten ten be-

omvatten negentiende- en twintigste-

hoeve van landarbeiders. Een plaatsje was

eeuwse notulen van de gemeenteraad en

een landarbeidershuisje met bijbehorend

het college van burgemeester en wethou-

stuk land. Er kon ook los land worden aan-

ders, correspondentie, bevolkingsregisters

gekocht om aan landarbeiders te verpach-

en burgerlijke stand, bouwvergunningen,

ten. De wet had tot doel de positie van de

tare grond in pacht uit, waarvan meer dan

kadastrale gegevens. Daarnaast zijn er

landarbeider te verbeteren en hem beter

de helft in Godlinze ligt. De rest is verdeeld

stukken over alle aspecten van het da-

in staat te stellen in zijn eigen onderhoud

over Spijk, Holwierde en Bierum. De totale

gelijks leven waar de gemeente een taak

te voorzien.

pachtsom bedraagt ƒ 2.535,25.

ken en sport. Alleen de steden Groningen

Ook in de gemeente Bierum werd in 1920

De Landarbeiderswet werd afgeschaft in

en Appingedam hebben ook een archief

een landarbeidersvereniging opgericht.

1965 met als gevolg dat de voornamelijk

van vóór 1800.

Volgens het jaarverslag kwamen er in dat

financiële betrokkenheid van de gemeen-

eerste jaar zestig aanvragen binnen om los

te bij de vereniging geen wettelijke grond-

Waterschappen hebben een veel langere

land te pachten. Er bleek dus veel animo te

slag meer had. Het archief werd overge-

geschiedenis dan gemeenten, water-

zijn. In 1921, het jaar waarin de vereniging

dragen aan de gemeente. De vereniging

schapsarchieven zijn dan vaak ook ouder

haar eigenlijke werkzaamheden begon,

werd echter niet ontbonden. In 1978 wer-

dan gemeentearchieven. In archieven van

werd ruim ƒ 21.000 van de gemeente ge-

den de totaal gewijzigde statuten voor on-

waterschappen treft u de corresponden-

leend om daarmee land aan te kopen. Dit

bepaalde tijd opnieuw vastgesteld. Op de

tie en besluiten van de waterschaps- en

werd vervolgens in pacht uitgegeven aan

Dag van de Groninger Geschiedenis kunt u

polderbesturen en vele stukken en teke-

landarbeiders. In de vergaderingen van

de statuten van de vereniging zien en de

ningen over de aanleg en het beheer van

het bestuur werd het land aan de diverse

koninklijke goedkeuring daarvan.

waterstaatswerken.

leden toegewezen.

Statuten Landarbeidersvereniging Bierum, gemeente Delfzijl

heeft, zoals: onderwijs, verkeer, sociale za-

Het bestuur hield ook schouwingen van de Groningerarchiefnet.nl is de website voor

grond. Als er iets niet in orde was werden

Gelukkig zakt het water

archieven van gemeenten en waterschap-

de pachters aangesproken. Zo worden de

Waterschap Hunze en Aa’s – Wilma Koning

pen in onze provincie. U ziet op die web-

leden Klevering en Noordhuis te Spijk in

site welke archieven aanwezig zijn, het

1942 aangeschreven om hun percelen van

In 1998 viel het hele jaar door behoorlijk

overzicht van de inhoud van die archieven,

onkruid te zuiveren.

veel regen. Tien provincies leverden in

waar en hoe u ze kunt inzien en met wie u

Volgens het laatste jaarverslag dat in het

meer of mindere mate een strijd tegen het

daarvoor contact opneemt.

archief wordt aangetroffen, dat van 1962,

overtollige water. Het Noorden kampte

geeft de vereniging nog ongeveer 12 hec-

eind oktober naast extreme neerslag ook

14

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

WATERSCHAPSARCHIEVEN nog met zware wind uit het noordwes-

de regen minder heftig werden, zakte het

ten en doodtij waardoor het water maar

waterpeil tot normale waterstanden.

mondjesmaat geloosd kon worden op de

Nadat de situatie weer normaal was moes-

Eems en de Dollard. Het water in de kana-

ten de polders droog gemaakt worden.

len steeg snel en nam gevaarlijke vormen

Bijna vier weken duurde het voordat de

aan. Sommige dijkvakken waren niet sterk

Tussenklappenpolder weer droog was, ter-

genoeg en moesten worden versterkt met

wijl de polder in één dag vol stroomde.

zandzakken. De hulp van militairen werd

Tijdens de Dag van de Groninger Geschie-

ingeroepen voor onder andere het plaat-

denis kunt u de opdracht van gedepu-

sen van zandzakken. Uit voorzorg werden

teerde J. van Dijk zien voor het doorsteken

in Zuid-Groningen bewoners en patiënten

van de dijken rondom de Tussenklappen-

van verzorgingstehuizen en het Martini-

polder.

ziekenhuis geëvacueerd. Dit gold ook voor

bewoners van twee woongemeenschapWinschoterdiep op springen stond.

Op zoek naar geluk Wina Evers-Dijkhuizen en de emigratiegolf

De weersvoorspellingen bleven ongunstig

Cultuurhistorisch Centrum Oldambt -

en dus moest er iets ingrijpends gebeuren.

Marianne Kruijswijk

Schrift van Wina Evers-Dijkhuizen, Cultuurhistorisch Centrum Oldambt

dijken worden doorgestoken. Besloten

In het archief van het Cultuurhistorisch

die in 1930 de Nederlandse Bond voor Plat-

werd de Westerbroekstermadepolder, de

Centrum in Winschoten liggen vier schrif-

telandsvrouwen oprichtten. In 1947 was ze

Ulsderpolder, de Onnerpolder en de Tus-

ten met lezingen en aantekeningen, met

de presidente en hield de Bond het inter-

senklappenpolder vol te laten stromen

daarop de naam W. Evers-Dijkhuizen. Wina

nationale congres van plattelandsvrouwen

met water waardoor de druk op de dijken

werd in 1904 in Spijk geboren in een rijk

in Amsterdam. Hier maakten ze een begin

elders afnam. Maar pas toen de wind en

boerengezin. Ze behoorde tot degenen

met voorlichting voor emigranten. Na de

pen in Winschoten waar de dijk langs het

Om een ramp te voorkomen moesten er

oorlog was er schaarste en grote schade Ondergelopen spoorweg Veendam - Zuidbroek in de Tussenklappenpolder, 31 oktober 1998.

Foto waterschap Hunze en Aa’s

aan materiaal en infrastructuur. Vele agrarische families emigreerden, aangemoedigd door de overheid. Voor deze gelukszoekers school overal het ongeluk. In 1951 gaf Wina Evers-Dijkhuizen een lezing over wat de vróuw die gaat emigreren moest weten. Om heimwee te voorkomen moest ze het goede vinden in het vreemde, de taal leren en andere vrouwen opzoeken. Haar werk, het voeden van haar gezin, moest ze vanaf dag één aanvatten. Haar rol als spil van het gezin was doorslaggevend. “Vrouwen wacht geen gemakkelijke taak, als u houdt van uw gezin en gezond bent, van goede wil, dan zal tegenslag u niet verlammen, het onbekende u niet vijandig voorkomen, primitief leven niet ongeduldig maken, eenzaamheid u niet verruwen, het afscheid u niet onverschillig maken.”

Een van de schriften is te zien op de Dag van de Groninger Geschiedenis.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

<<

15

PROGRAMMA DAG VAN DE Cascadeplein 4

11.00

Podium Centrale hal

Opening door burgemeester Den Oudsten

Centrale hal

Stand Stad & Lande / Victoriaanse Fotostudio *

Studiezaal

Informatiemarkt

11.15

11.30

11.45

12.00

12.15

12.30

Optreden The Reel Thing

Vergaderruimte studiezaal

12.45

13.30

Optreden Egbert Hov

Archiefdetectives: Eppo van Koldam

Studiezaal, nabij vergaderruimte

Maak Geschiedenis / Tentoonstelling Schatten uit gemeente- en waterschapsarchieven

Koffieruimte/ Vergaderzaal

Catering De Smaak van het Noorden

Kantine 1e verdieping

13.15

Optreden De Eendracht

Archiefdetectives: Marianne Kruijswijk en Jeroen Hillenga

Depots

13.00

Rondleiding kinderen Rondleiding volwassenen I* 8 t/m 12 jaar *

Rondleiding volwassen

De Schatkamer - Zeven Groninger muntschatten

Gang 1e verdieping

Tussen schat en scherf

Cascadeplein 10

11.00

Hal

Stand Stad & Lande / Boekenmarkt / Verhalenkar

11.15

11.30

11.45

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

13.30

Restaurant

Lezing Theo Meder Geluk in volksverhalen

Lezing Harry Perton Pokkeninenting, brandverzekering en bliksemafleiders

Lezing Egbert Boekema - Vogels in Groningen

Zaal 1

Lezing Egge Knol Groningen schateiland

Lezing Jan Kruizinga wrakduikteam De Zeester

Lezing Theo Meder Geluk in volksverhalen

Zaal 2

Lezingen genomineerden scriptieprijs

Broescursus schatgrave

Buiten

11.00

Parkeerdek Cascadeplein

Poffertjeskraam / Schatzoeken met metaaldetectoren / Vrachtwagen De Pelikaan / Waarzegster / Boekenmarkt / Optredens Safari Joe

11.15

11.30

Stadswandelingen

Fietstochten Zuiderhaven

11.45

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

Slavernijverleden o.l.v. Simon Peschar *

We nemen er nog eentje o.l.v. Michael Hermse *

De RUG van Groningen o.l.v. Jelle de Jong Pen *

Slavernijverleden o.l.v. Anne van Lieshout *

Fietsstad Groningen o.l.v. Bjรถrn Quanjer * Bezichtiging van de ZK4 Rondvaart met de ZK31 o.l.v. Henk Wierts *

Rondvaart o.l.v. Jan va

Rondvaart met de Emma o.l.v. Jaap Ekhart *

Rondvaart o.l.v. Henk W

Rondvaart met de Beppe Baukje o.l.v. Jan van den Broek *

Rondvaart o.l.v. Jaap E

* Voor deze activiteit dient u van tevoren kaarten te reserveren (zie blz. 18).

16

13.30

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

GRONINGER GESCHIEDENIS 13.45

14.00

14.15

14.30

14.45

15.00

Optreden The Reel Thing

venkamp II

Rondleiding kinderen 8 t/m 12 jaar *

15.30

15.45

Optreden De Eendracht

Archiefdetectives: Anne Wolff

nen II*

15.15

16.00

16.15

Uitreiking Scriptieprijs

16.30

16.45

Geschiedenisquiz met slot door Egbert Hovenkamp II

Archiefdetectives: Bertus Fennema

Rondleiding volwassenen III*

Rondleiding volwassenen IV*

Tussen schat en scherf

13.45

14.00

14.15

14.30

Lezing Susan Aasman Rituelen van huiselijk geluk en ongeluk Lezing Harry Perton Pokkeninenting, brandverzekering en bliksemafleiders

en

13.45

14.45

15.00

15.15

15.30

15.45

Lezing Jan Kruizinga wrakduikteam De Zeester

Lezing Egge Knol Groningen schateiland

Lezing Egbert Boekema - Vogels in Groningen

Lezing Susan Aasman Rituelen van huiselijk geluk en ongeluk

16.00

16.15

16.30

16.45

16.00

16.15

16.30

16.45

Lezingen genomineerden scriptieprijs

14.00

14.15

14.30

14.45

15.00

15.15

15.30

15.45

e / Scherven brengen geluk / Hoefijzer werpen / Rad van Fortuin Slavernijverleden o.l.v. Simon Peschar *

We nemen er nog eentje o.l.v. Michael Hermse *

De RUG van Groningen o.l.v. Jelle de Jong Pen * Fietsstad Groningen o.l.v. Bjรถrn Quanjer *

met de ZK31 an den Broek *

Rondvaart met de ZK31 o.l.v. Jaap Ekhart *

met de Emma Wierts *

Rondvaart met de Emma o.l.v. Jan van den Broek *

met de Beppe Baukje Ekhart *

Rondvaart met de Beppe Baukje o.l.v. Henk Wierts *

Rondvaart met de Emma o.l.v. Jaap Ekhart *

Programma is onder voorbehoud. Zie voor de laatste stand van zaken: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

17

EEN AANTAL PROGRAMMAONDERDELEN IN KORT BESTEK Het programma is onder voorbehoud. Kijk voor de laatste update op www.dagvandegroningergeschiedenis.nl

CASCADEPLEIN 4 Informatiemarkt Groninger historische en culturele organisaties presenteren zich tijdens de jaarlijkse Informatiemarkt.

Depots Groninger Archieven Neem een kijkje achter de schermen en ga

Foto Dave Munnely

Foto Ineke Bron-Teulings

van de Groninger Archieven. Voor deze

The Reel Thing

sprankelende mix van latin, rock & roll,

activiteit dient u van tevoren kaarten te

Traditionele Ierse folkmuziek is er in diver-

polka, zydeco en country, met hier en daar

reserveren. Voor informatie over tijden en

se stijlen en varianten, van gevoelige bal-

een smartlap. Zelf noemen ze het humpa

opgave zie blz. 16-17 en elders op deze

lads tot snelle reels en jigs. De muzikanten

zydeco. Met hun aanstekelijke en vrolijke

pagina.

van The Reel Thing brengen met verve met

liedjes zorgt deze feestband voor een goe-

hun tunes & songs de pubsfeer uit het wes-

de sfeer en gezelligheid.

mee op een rondleiding door de depots

Groninger Geschiedenisquiz

ten van Ierland dichtbij.

Catering

Reinder Smith van RTV Noord presenteert de Groninger Geschiedenisquiz, de jaar-

Safari Joe

Koffie, thee, frisdrank en kleine versnape-

lijkse quiz over hoogte- en dieptepunten

De muziek van Safari Joe bestaat uit een

ringen zijn te koop in de Koffieruimte. De

uit de Groninger historie.

Smaak van het Noorden biedt lunchmaaltijden aan in de Vergaderzaal.

De Eendracht De Eendracht is een mu-

CASCADEPLEIN 10

ziekgezelschap uit Ezinge

Boekenmarkt

met een zeer gevarieerd

Zowel binnen als buiten verkopen boek-

repertoire van jazz tot film-

handelaren en antiquariaten boeken over

muziek en van klassiek tot

de Groninger Geschiedenis en het Gro-

marsmuziek.

nings erfgoed.

<<

RESERVEREN KAARTEN Voor de volgende activiteiten dient u van tevoren

Hierbij geldt het volgende:

kaarten te reserveren:

-

Kaarten voor de activiteiten zijn gratis.

- wandeling Het slavernijverleden van Groningen

-

Maximaal 2 kaarten per activiteit per persoon.

-

wandeling De RUG van Groningen

- Aanmelden telefonisch (050-5992050) of aan de balie bij de

-

wandeling We nemen er nog eentje

-

fietstocht Fietsstad Groningen

-

depotrondleiding voor kinderen (8 t/m 12 jaar)

-

depotrondleiding voor volwassenen

-

Victoriaanse Fotostudio â&#x20AC;&#x201C; Arjan Verschoor

Groninger Archieven, Cascadeplein 4.

- Aanmelden op werkdagen van 9.00-17.00 uur, vanaf maandag 2 oktober.

- Kaarten op de Dag van de Groninger Geschiedenis, 14 oktober, ophalen bij de stand buiten, naast de voordeur van Cas-

- rondvaart ZK31

cadeplein 4, uiterlijk 30 minuten voor de aanvangstijd van de

- rondvaart Emma

activiteit. Kaarten die dan niet zijn opgehaald, worden opnieuw

- rondvaart Beppe Baukje

uitgegeven.

18

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

COLUMN door Maaike Borst

WAT HEB JE NODIG Ik huur een fiets in mijn eigen stad. Dat is

Dat doet Henk. Boven zijn tafel hangt een

iemand die eentje over heeft.

vreemd, maar ik moet iets. Mijn fiets is ge-

uit de container gevist kunstbeen als een

“Wat heb je nodig?”

stolen. Alweer.

viering van vergankelijkheid. De weduwe

Stadsfiets, mountainbike, racefiets, of zo’n

Ook al was het een zwaar en niet vooruit

heeft een jarretelletje gehaakt en het been

luxe geval als ik heb gehuurd, bedoelt hij.

te branden kreng, een gejatte fiets doet al-

een steunkous aangetrokken. Nu kan ieder-

Ik hoor de vraag anders, want mijn cha-

tijd pijn. Die avond beende ik een keer of

een zijn naam erop schrijven, net als op gips.

grijn over de gestolen fiets is hier allang

zes tandenknarsend door de Oosterstraat

Ik krijg een stift in mijn hand gedrukt.

vervlogen.

in de hoop dat iemand een grap had uit-

Nulzesnummer erbij, knipoogt Henk.

Wat heb je nodig?

gehaald, bereid om te vergeven, maar ik

Heel weinig. Een parkeerplaats met wat

vond alleen meewarige blikken van men-

Aan de buurttafel vinden ze het ook ver-

stoelen, zelfgebreide sokjes, een ijsje mis-

sen die vroegen of ik mijn fiets dan niet

velend van mijn fiets. Hier weten ze wel

schien. Een relikwie uit de container, een

aan de ketting had gezet.

dat de dingen zo gaan. Als die stoelen

naam geschreven met een stift, een vro-

Tja, zeiden hun ogen.

‘s avonds niet aan de ketting liggen, zijn ze

lijke dreumes in een kinderzitje.

De volgende ochtend was ik miserabel. Ik

de volgende dag weg.

Je hebt zoveel niet nodig.

had hoofdpijn, het kind van anderhalf hing

Tja, zegt mijn blik.

Alleen een fiets, die is onmisbaar.

jammerend aan mijn been en ik kon hem

Henk lost graag iets op voor een ander.

niet voorop nemen om even de wind in

Even verderop staat een fiets te koop op de

Maaike Borst is columnist bij het Dagblad

te trappen. Fietsen met een kind voorop

stoep, en misschien weet hij ook nog wel

van het Noorden.

<<

helpt namelijk tegen alles. Ook tegen het kind zelf.

Ik huur een fiets in de Poelestraat. Ik rij, zonder kind want voor mijn werk, door de halve stad en rust uit op een tuinstoel in De Hoogte. Naast mij zit Henk, die op zijn parkeerplaats een parasol en plastic meubilair heeft neergezet, wat blikken bier achter de hand houdt en zo zijn buurttafel runt.

Een weduwe van 86 is zijn stamgast. Als ze geen sokjes breit voor pasgeboren kindertjes in de wijk, kletst ze Henk de oren van het hoofd. ”Henkie Penkie!”, roept een voorbij fietsend meisje pesterig. Of hij nog een ijsje voor haar heeft, wil ze daarmee zeggen.

Henk vloekt grijnzend.

Natuurlijk lieve schat, bedoelt hij.

Een halve straat verder stapt een grote man de deur uit. De zon in. “Genieten hè Henk!”, brult hij.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

19

LEZINGEN Susan Aasman

legd kan of moet worden, langzamerhand

Egge Knol

Rituelen van huiselijk geluk en ongeluk

zijn gaan verschuiven. Wie nu YouTube

Groningen schateiland

bezoekt kan naast de eerste stapjes ook Historici negeren doorgaans momenten

filmpjes bekijken van nare familiegrapjes,

In vroeger tijden moest iedereen zijn geld,

van geluk: het zijn de wat saaie pagina’s

van dronken moeders of van huilende kin-

dat uit zilver en goud bestond, zelf bewa-

in kronieken vol oorlog en conflict. In per-

deren. Is daarmee het vastleggen van on-

ren en verstoppen. Door omstandigheden

soonlijke geschiedenissen zijn juist die mo-

geluk een nieuw ritueel geworden?

namen sommige mensen het geheim van

menten waarop het geluk aanwezig is, de

de bergplaats mee in het graf. Zo kan het

gouden momenten die vastgelegd moeten

Susan Aasman is mediahistoricus en werk-

dat eeuwen later per toeval door gasfitters,

worden – het liefst met een camera.

zaam bij de Rijksuniversiteit Groningen.

timmerlui, een varken of door mollen geld

Sinds de negentiende eeuw gebruiken mensen in toenemende mate een camera

uit vroeger dagen wordt gevonden: een

om momenten van huiselijk geluk vast te

schat. Soms een grote voorraad gouden munten, soms ook een kleinere hoeveel-

leggen als herinnering voor later. Lang-

Egbert Boekema

heid zilvergeld. Het leert ons niet alleen

zamerhand kreeg het maken van familie-

Vogels in Groningen

over het geldgebruik in vroeger tijden,

beelden een rituele dimensie in die zin dat

maar ook over de omstandigheden van

het aanzetten van de camera al een zekere

Egbert Boekema spreekt op de Dag van

het moment van begraven. Schatvondsten

gelukswaarde aan een gebeurtenis kon

de Groninger Geschiedenis over zijn pas-

spreken tot de verbeelding en uit het rijke

geven. Het werd een teken dat dit moment

sie – het waarnemen van vogels – en de

Groningerland zijn ze goed bekend. In de

het verdiende om vastgelegd te worden.

historische aspecten daaraan. Hij is voor-

voordracht passeren een aantal van deze

De Groninger Archieven bezitten talloze

zitter van de vogelaarsclub Avifauna. In

schatten de revue.

voorbeelden van foto’s en filmpjes van al-

2016 verscheen zijn naslagwerk Vogels in

ledaags geluk. Aan de hand van archief-

Groningen. Een interview met hem kunt u

Egge Knol is conservator archeologie, ge-

beelden toont Susan Aasman tijdens haar

lezen op blz. 22-23.

schiedenis en oude kunst bij het Groninger

lezing hoe dat geluk eruit zag. Ook laat ze

Museum en publiceert regelmatig over de

zien dat de conventies over wat vastge-

Groninger cultuurhistorie.

Susan Aasman

20

Egge Knol. Foto Marten de Leeuw

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

Jan Kruizinga

Theo Meder

Harry Perton

Wrakduikteam De Zeester

Geluk in Nederlandse volksverhalen, op basis

Pokkeninenting, brandverzekering en blik-

van de Nederlandse Volksverhalenbank

semafleiders

munterzijl de marifoonhoorn van de TM 1.

Het blijkt dat geluk in volksverhalen in al-

Met haar optimistische mensbeeld stond

Deze viskotter was van haar man Jakob

lerlei soorten en maten voorkomt, en dat

de Verlichting in de achttiende eeuw op

Vos, toen hij in februari 1967 tijdens een

geluk in sprookjes heel iets anders kan

gespannen voet met het bevindelijke cal-

vliegende storm bij Helgoland verging.

zijn dan geluk in sagen, legenden, mop-

vinisme dat de mens een geneigdheid tot

Door de hoorn had Jakob nog noodsig-

pen en broodjeaapverhalen. Sprookjes

alle kwaad toeschreef. Tegenover verlichte

nalen afgegeven. Hij en zijn bemannings-

kunnen aflopen met het romantische ‘en

projecten die vrijheid, gelijkheid en het na-

leden waren weliswaar opgepikt door een

ze leefden nog lang en gelukkig’. Volgens

streven van geluk beoogden voor (bijna)

Duits reddingschip, maar kwamen even

een sage kan het geluk je ten deel vallen

iedereen, stond de bevindelijk-gerefor-

later alsnog om, samen met hun redders.

als je een klavertje vier vindt. En dan zijn

meerde dan ook afwijzend. Hetzelfde gold

daar ook nog het ‘meer geluk dan wijs-

voor verlichte projecten die het ongeluk

Wilma Landman ontving de marifoon-

heid’, en het ‘geluk bij een ongeluk’. Het

wilden afwenden, zoals pokkeninenting,

hoorn van wrakduikteam De Zeester uit

eerste verhaal begint ermee dat een kleer-

brandverzekering en bliksemafleiders. Op

Lauwersoog. Dat had het wrak van de TM 1

maker vijf vliegen in één klap doodslaat,

die laatste projecten nu, wil Harry Perton

bij toeval gevonden, bijna een halve eeuw

het andere verhaal eindigt ermee dat een

ingaan in zijn lezing. Hoe populair waren

nadat het schip verging. Eigenlijk was De

kindje in de wieg de Sint Elisabethsvloed

ze, hoe groot was de tegenstand en wat

Zeester op zoek naar een ander vissers-

van 1421 overleeft. Maar zoals altijd heb-

zegt dat over de mentale verhoudingen te

schip, dat ongeveer even lang op de zee-

ben alle volksverhalen één ding met elkaar

Groningen in de era, die nog wel eens de

bodem lag. Na identificatie van de TM 1 en

gemeen: ze zijn de verbale voertuigen

‘Eeuw der Verlichting’ genoemd wordt?

enig onderzoek kon het duikteam Wilma

van onze menselijke verlangens en hoop,

de marifoonhoorn komen brengen. De

(voor)oordelen en angsten, ambities en

Harry Perton studeerde geschiedenis in

geste betekende veel voor haar. Het was

wensdromen.

Groningen met als hoofdvak sociaaleco-

Vorig jaar kreeg Wilma Landman uit Ter-

alsof Jakob weer even thuis was.

nomische geschiedenis en als bijvak onder Theo Meder is volksverhaalonderzoeker aan

meer volkskunde. Hij publiceert vooral

Eerder haalde De Zeester het nieuws van-

het Meertens Instituut in Amsterdam, en bij-

(korte) historische artikelen over Gronin-

wege het opsporen van Engelse onder-

zonder hoogleraar Volksverhalen en Vertel-

gerland in de achttiende eeuw, werkt bij

zeeboten uit de Eerste Wereldoorlog. Ook

cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen.

de afdeling publieksactiviteiten van de

hierbij speelde geluk een rol. Jan Kruizinga

Hij is onder meer coördinator van de Neder-

Groninger Archieven en is eindredacteur

zal erover spreken op de Dag van de Gro-

landse Volksverhalenbank (www.verhalen-

van het cultuurhistorisch tijdschrift Stad

ninger Geschiedenis namens De Zeester.

bank.nl) waarin meer dan 45.000 verhalen

& Lande en het Historisch Jaarboek Gronin-

Kapitein Klaas Koch vergezelt hem.

en hun metadata staan opgeslagen.

gen.

Jan Kruizinga

Theo Meder

Harry Perton. Foto Marij Kloosterhof

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

<<

21

“WE MOETEN TOE NAAR GROTE WEIDEVOGELRESERVATEN” Egbert Boekema, auteur van Vogels in Groningen, spreekt op de Dag van de Gro-

vijf, denk ik.” Naast die eerste vogelwaarne-

ninger Geschiedenis over zijn passie – het waarnemen van vogels – en de histori-

ming herinnert hij zich zijn eerste goede

sche aspecten daaraan.

door Harry Perton

kijker, een Zeiss, begin jaren 70 in Duitsland gekocht van zijn eerst verdiende geld: “Dat ding kostte 680 D-Mark, destijds een behoorlijk bedrag. In Groningen was ik de

“Geluk is als je relaxed buiten kunt zijn om

al gaat de hele kuststrook tot de Eemsha-

tweede met zo een. Iemand als Loterijman,

vogels te zien, dat is voor mij geluk”, zegt

ven ermee door. “Het maakt dan niet uit

de eerste voorzitter van Avifauna, deed het

Egbert Boekema. “Bij sport ken je allerlei

waar je bent, maar bij de Dollard, voldoet

nog met een veel eenvoudiger kijker.”

opwinding – bij verliezen is het waarde-

eigenlijk alleen de Breebaartpolder. Ver-

loos en bij winnen ben je euforisch, maar

derop zijn de kwelders zo breed, dat je

Het rare is dat Boekema destijds geen bio-

hierbij heb je dat niet zo.”

daar gewoon niets ziet; je zit daar veel te

logie ging studeren, maar biochemie. “Ik

ver weg van het wad om waarnemingen te

heb jaren getwijfeld en vroeg na de pro-

Toch gaat het er niet altijd even kalm aan

kunnen doen. Bij de Breebaartpolder kan

pedeuse of ik nog bij biologie kon instro-

toe bij dat vogelen. Het liefst gaat Boekema

je vogels op maar 20 meter afstand zien.”

men. Maar dan zou ik van alles over moe-

met stormweer naar de waddenkust: “Dan

ten doen en zo ben ik nooit echt bioloog

zie je er allerlei trekvogels langskomen.

Een passie begint vaak vroeg, zo ook bij

geworden. Wel ben ik nu voor mijn beroep

Al weet je op voorhand niet wat je te zien

hem. Hij weet nog hoe hij als kind een ooi-

veel bezig met planten.”

krijgt, dat weet je pas als je er zit.” Zijn favo-

evaar hoorde klepperen op het postkan-

riete plek is dan het Lauwersmeergebied,

toor van Zuidhorn. “Ik was toen een jaar of

Hij is hoogleraar elektronenmicroscopie en daarnaast voorzitter van de vogelaarsclub Avifauna. In zijn imposante naslagwerk Vogels in Groningen, dat vorig jaar verscheen, staat voorin een foto van zijn metersbrede rij dagboeken met vogelwaarnemingen, bijgehouden sinds 1971. Nog steeds noteert hij iedere ochtend op weg naar zijn werk de vogels die hij hoort. Hij toont een turflijstje met de dagoogst: zwartkop 3, houtduif 2, merel 2, winterkoning 1, tjiftjaf 1.

Niet gek voor eind juli.

Gevraagd naar zijn favoriete vogel, noemt hij de lepelaar. “Lepelaars, dat zijn gewel-

Foto Marij Kloosterhof

dige beesten, hele mooie, sierlijke vogels.

22

Als ze foerageren, zijn ze heel actief.” Qua zang is vooral de merel favoriet: “Heel bijzonder is dat merels op elkaar reageren, dat geeft een bepaalde sfeer op een mooie voorjaarsavond.” Van die merel verbaast

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

het overigens, dat hij pas sinds 1735-1740

gel rond 1970 in onze provincie uitgestor-

komt ook doordat er veel meer geboomte

in de stad Groningen broedt, terwijl daar

ven. Dankzij herintroductie maakte de ooi-

is, nu. Vroeger was het landschap veel kaler

nu zo’n 5000 stuks leven. “Ja,” lacht Boe-

evaar een comeback. “Bekend is natuurlijk

en had je veel minder kraaiennesten. Rond

kema, “iemand heeft ooit die eerste waar-

de Lokkerij bij De Wijk,” zegt Boekema,

1960 kon je bijvoorbeeld vanaf zwembad

neming genoteerd en die is vervolgens

“maar ook bij Nienoord in Leek is er in de

De Papiermolen helemaal naar Paterswol-

steeds weer overgeschreven. Oorspronke-

jaren 80 en 90 een buitenstation geweest.”

de kijken.”

lijk zou de merel een schuwe bosvogel zijn

geweest, die zich met de vergroening van

Naast vooruitgang is er helaas achteruit-

De goedbedoelde pogingen om weidevo-

de bebouwde kommen heeft aangepast.”

gang. “De weidevogels,” zo constateert hij,

gels te redden stranden op versnippering

“daar is bijna niets van over.” Volgens hem

en kleinschaligheid, vindt hij. “Er zijn wel

Ook de lepelaar is een succesvolle soort.

ligt het niet alleen aan de intensivering

boeren die er wat aan proberen te doen,

“Eind jaren 60 was het aantal heel erg te-

van de landbouw. “Vermoedelijk heeft de

maar land waar een of twee grutto’s broe-

ruggelopen, er was toen bijna niets meer.

grutto het ook in Afrika moeilijk, de jon-

den, dat heeft nauwelijks zin. Je moet ei-

En nu broeden ze op Schier, zitten er soms

gen hebben namelijk een gevarieerd in-

genlijk toe naar grote weidevogelreserva-

honderden in het Lauwersmeer en kan je

secten- en kruidenrijk grasland nodig. De

ten, niet van 100 maar van 1000 hectare.

ze ook in het binnenland zien.” Hetzelfde

onderzoeksgroep van Theunis Piersma

Daar kan je honderden grutto’s op heb-

geldt voor de ooievaar. Terwijl er vroeger

aan de Rijksuniversiteit Groningen heeft

ben.”

ooievaarsnesten zaten op het stadhuis van

het helemaal uitgezocht.” Hier in Gronin-

Groningen, kerken te Niehove en Onnen

gen speelt predatie mede een rol. “Onder

en de school van Hoogkerk, was deze vo-

andere kraaien zijn de boosdoeners. Dat

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

Vogelaars, 1970-1980. Foto Frank Straatemeier, Groninger Archieven (2290_6272)

23

ACTIVITEITEN Broescursus schatgraven

een volledig digitaal en draadloos exem-

Op de Dag van de Groninger Geschiedenis

plaar. Aldwin is een zeer ervaren detector-

Scriptieprijs Groninger Geschiedenis

verzorgen Aldwin Wals en Michiel Rooke

zoeker, die ook assisteert bij opgravingen.

Jonge onderzoekers en hun onderzoeks-

samen een broescursus schatgraven. Ald-

Zijn eerste tips geeft hij hier alvast: â&#x20AC;&#x153;Dat je

resultaten verdienen meer aandacht. Dat

win gaat daarbij in op de praktijk van het

volle batterijen hebt. En toestemming van

vinden de Groninger Archieven en het

werken met een metaaldetector, terwijl

de grondeigenaar.â&#x20AC;?

Huis van de Groninger Cultuur. Om on-

Michiel de regelgeving toelicht.

derzoek naar de Groninger Geschiedenis, Aldwin is tevens bestuurslid van de AWN

waarbij archiefbronnen worden gebruikt

Aldwin werkt als kok in een verzorgings-

Noord, de vereniging voor vrijwilligers in

te stimuleren, reiken zij voor de tweede

huis. Hij is echter bekend van zijn hobby,

de archeologie. Een groot deel van zijn

keer de Scriptieprijs Groninger Geschiede-

het zoeken van oude voorwerpen met

vondsten staat op www.portable-antiqui-

nis uit op zaterdag 14 oktober.

de metaaldetector. Daarmee boekte hij

ties.nl.

grote successen. Zo vond hij vorig jaar de

De scripties behandelen een onderwerp

goudschat van Loppersum die op de Dag

Michiel Rooke is sinds 2015 provinciaal ar-

uit de geschiedenis van stad en/of pro-

van de Groninger Geschiedenis te zien is

cheoloog en was daarvoor jaren werkzaam

vincie Groningen en worden beoordeeld

in de Groninger Archieven. Eerder vond

bij het Noordelijk Archeologisch Depot te

op hoe aantrekkelijk de benadering en

hij onderdelen van een verguld zilveren

Nuis. Hij geldt als een archeoloog met een

uitwerking van het onderwerp voor een

monstrans, die nu getoond worden in het

brede kennis van zaken. Zo voert hij ook

breder publiek is. Ook kijkt de jury naar

Museum van Oudheden te Leiden.

de redactie over de erfgoedkroniek in het

verantwoord, origineel en aansprekend

Historisch Jaarboek Groningen en is hij be-

gebruik van archiefbronnen. Verder is van

Als kind was hij al gefascineerd door bo-

stuurslid van de Vereniging voor Terpen-

belang dat de scriptie goed te lezen is zon-

demvondsten. Zo zocht hij scherven en

onderzoek. Bij de broescursus zal hij vooral

der veel voorkennis.

pijpenkopjes in de tuin van zijn grootou-

ingaan op de regelgeving: mag je bijvoor-

ders te Garsthuizen. Medio jaren 90 kocht

beeld ook graven, en zo ja hoe diep? Moet

hij een metaaldetector, een eenvoudig

je vondsten melden? En waarom zijn

dingetje dat inmiddels vervangen is door

vondstmeldingen van groot belang?

Student, 1956. Foto Folkers, Groninger Archieven (1785_652)

Zilveren mesheft, deel van een bruidsuitzet, zeventiende-eeuws. Detectorvondst Aldwin Wals, in de buurt van Uithuizen. Foto Aldwin Wals

24

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

Benieuwd naar de scripties? Op vrijdag

In het programmaoverzicht op blz. 16-17

6 oktober worden de vier genomineerden

kunt u zien wanneer dit viertal aan de

bekend gemaakt. Vanaf dat moment zijn

determinatietafel zit en uw vondsten van

de genomineerde scripties te lezen op de

tekst en uitleg kan voorzien.

website van de Groninger Archieven. Op

de Dag van de Groninger Geschiedenis kunt u kennismaken met de studenten

De Pelikaan

tijdens de presentatie van hun verhaal en

Merk: Chevrolet

onderzoek en ter plekke een stem uitbren-

Type: Capitol

gen voor de publieksprijs.

Bijnaam: de Pelikaan Bouwjaar: 1927/28

Cilinders: 4 Cilinderinhoud: niet bekend

Foto Fred Ootjers

Wanneer u in het bezit bent van een heuse

De Chevrolet Capitol is de eerste vrachtwa-

kleinzoon van de oprichter van het bedrijf

bodemvondst, dan kunt u van geluk spre-

gen die door het voormalige Transportbe-

een soortgelijk exemplaar en bracht dat in

ken dat er op de Dag van de Groninger

drijf Jonker uit Veendam in 1927 werd ge-

de originele staat van de Pelikaan. Enige

Geschiedenis vier bodemvondstkenners

kocht. De wagen werd aanvankelijk alleen

jaren geleden werd de truck aan het Veen-

aanwezig zijn. Zij kunnen u alles vertellen

voor het transport van antraciet gebruikt,

koloniaal Museum Veendam geschonken

over uw vondst en de historische waarde

maar later ook ingezet voor het transport

en doet nu dienst als promotiewagen voor

daarvan. Numismaat Jan van der Wis is

van allerhande goederen.

het museum.

specialist op het gebied van oude munten

Vermoedelijk kreeg de truck de naam Peli-

en penningen. Klaas Helfrich (Archeolo-

kaan naar aanleiding van de spectaculaire

gisch depot gemeente Groningen) is des-

vlucht van het KLM-toestel de Pelikaan in

kundig op het gebied van onder andere

1933. Feit is dat geen enkele wagen daarna

aardewerk vanaf de middeleeuwen. Egge

van Jonker Transport een bijnaam heeft

Knol (Groninger Museum) is thuis in alle

gekregen.

archeologie en bovenal de Groninger ge-

De oorspronkelijke truck werd in 1943

schiedenis. Gert Kortekaas (archeoloog

verkocht. Ruim veertig jaar later kocht de

Tussen schat en scherf

gemeente Groningen/Noordelijk Scheep-

www.veenkoloniaalmuseum.nl

vaartmuseum) weet van alles een beetje.

De authentieke Pelikaan rond 1936, met in het midden Johnny Jonker. Hij zou een halve eeuw later de Pelikaan opnieuw laten vliegen. Fotograaf onbekend, archief Jonker Transport Veendam BV

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

25

ACHTER DE SCHERMEN Frederiekje de Jongh organiseert de

Al weer enkele jaren is Frederiekje in dienst

Met ‘Scherven brengen geluk’ kunnen kin-

kinderactiviteiten op de Dag van de

van de Groninger Archieven. Ze begon bij

deren bordjes stuk slaan om vervolgens

Groninger Geschiedenis. Het is elk jaar

de afdeling publieksactiviteiten. Educatie

met de scherven versieringen op fotolijst-

weer leuk om iets voor kinderen te

en bezoekersbegeleiding op studiezaal

jes aan te brengen. De kinderen wordt ge-

bedenken dat bij het thema past.

werden haar voornaamste taken. Haar

adviseerd om oud, kapot en kleurrijk ser-

door Eddy de Jonge

achtergrond als mediëviste heeft daar-

vies van thuis mee te nemen.

bij voordelen, zo kan ze oud schrift lezen Frederiekje heeft mediëvistiek gestudeerd

en onderzoekers van oud archief helpen.

Het Rad van Fortuin is een veel terugko-

in Utrecht. Ze was daarbij vooral geïnteres-

Deze kennis is van groot belang, omdat

mend thema in de middeleeuwse litera-

seerd in middeleeuwse literatuur. Na afron-

het aantal oud schrift lezers in de archief-

tuur en kunst. Vrouwe Fortuna draait haar

ding van haar studie en haar eerste baan in

wereld snel afneemt.

rad. Bovenin het rad staat de koning en

Utrecht werd ze verliefd op een noorderling

Al snel werd voor haar ook duidelijk dat de

onderin de bedelaar. Het rad is een troost

en vertrok ze naar Groningen. Daar vond ze

nieuwste ontwikkelingen op het gebied

voor de mensen onderin, want mogelijk

eerst een baan bij de Centrale Archief Se-

van digitale archivering haar interesse

kan het rad in hun voordeel worden ge-

lectiedienst in Winschoten. Na een reorga-

hebben. Vanaf dit jaar is ze dan ook betrok-

draaid door Vrouwe Fortuna. Maar het is

nisatie werd haar contract niet verlengd. Ze

ken bij de ontwikkeling van het zogeheten

ook een waarschuwing voor de rijken, hun

meldde zich aan als vrijwilliger bij het Noor-

e-Depot.

kansen kunnen ook keren. Op de Dag van

delijk Scheepvaartmuseum, waar ze vervol-

In 2016 werd Frederiekje bestuurslid van

de Groninger Geschiedenis mogen de kin-

gens een betaalde deeltijdbaan kreeg als

de Vereniging Stad & Lande, één van de

deren aan het rad draaien om te zien welke

assistent-conservator. Ze heeft zich daarbij

initiatiefnemers van de Dag van de Gro-

verrassingen er voor hen in petto zijn.

vooral beziggehouden met de plannen

ninger Geschiedenis.

voor het Museum aan de A, het nieuw te

Verder staan op het programma hoefijzer

realiseren historisch museum voor stad en

Voor de Dag van de Groninger Geschiede-

werpen, schatzoeken en kinderrondlei-

provincie aan de Brugstraat. Ook werd ze

nis bedenkt Frederiekje kinderactiviteiten

dingen door de depots van de Groninger

vrijwilliger bij de Groninger Archieven. Ze

rondom het thema geluk. Dat kinderen

Archieven. De enorme depotruimtes met

schreef onder andere een serie korte verha-

naar de Dag komen vindt ze belangrijk.

bijzondere stukken zijn voor de kinderen

len voor www.deverhalenvangroningen.nl

Kinderen vinden geschiedenis vaak inte-

indrukwekkend en geheimzinnig.

en verzamelde onderzoeksmateriaal voor

ressant en willen er van alles over weten.

educatieprojecten.

Bovendien maakt het de Dag meer een familie-evenement.

26

Foto Marij Kloosterhof

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

“IK BEN MEER POËET DAN DICHTER” Harm van den Berg sprak met dichterperformer Egbert Hovenkamp II in zijn woonplaats Assen.

De straat is opgebroken, de gordijnen van nummer 14 zijn half dicht. Over beide zaken is Egbert Hovenkamp (1953) goed te spreken. “Eindelijk woon ik in de stad aan een zandpad. Mooier kan toch niet? En veel licht in huis hoeft voor mij niet, je boeken en kleren verkleuren er van.” Voor we verdergaan, even bedenken dat het dus wèl Hovenkamp II is, want zijn grootvader heette net zo. Vandaar.

De lange, slanke en beweeglijke Hovenkamp met zijn grijze baard is te zien en zeker ook te horen op de Dag van de Groninger Geschiedenis. Wat de Drentse dichter-performer dan gaat doen weet hij nog niet. “Het zit er dik in dat ik daar poëmen zal laten klinken, maar een keus is nog niet gemaakt”, zegt hij met een glimlach. En dan niet gewoon even voorlezen, nee deze artiest geeft een echte voorstelling en zal dus wel wat tijd en vooral ook ruimte moe-

Foto Sake Elzinga

ten krijgen. En passant vraagt hij hoe groot het podium is.

tweelingen. Die willen graag verandering.

Groningen een winkel, Marvari, waar hij

“Nee, geen dichter. Ik noem mezelf liever

hiervoor terecht kan, maar ook in vintage-

In de halfdonkere kamer hangen overal fo-

poëet, dat komt meer in de buurt van wat

zaken vindt hij altijd wel iets passends.

to’s en decoratieve ornamenten, een hele

ik doe. Vergelijk het maar met Maarten van

wand is gereserveerd voor cd’s, elpees en

Rozendaal, Simon Vinkenoog, Bob Dylan

Van Hovenkamp verscheen welgeteld één

dvd’s. Bijna gretig antwoordt Hovenkamp

of Patti Smith. Ik zing zelf niet, al lijkt het

bundel. Met de titel Kolde Tocht ontleend

op de vraag hoe het met hem gaat, blij

soms wel zo, maar met hen voel ik me ver-

aan Winterreise van Wilhelm Müller, op mu-

dat hij er iets over kwijt kan. “Ik verkeer

want. De eigen manier waarop ze met taal

ziek gezet door Schubert. En jaren geleden

nu in de fase dat ik alles even onder de

omgaan, die tot leven of spreken brengen.”

vertaalde, of zoals Egbert het zelf noemt ‘triantaolde`, hij het gedicht Howl van

loep neem. Wil ik nog doorgaan met wat ik tot nu deed?” Om te vervolgen: “Naar de

Over zijn collega-dichters wil hij ook nog

Allen Ginsberg in het Drents, daar heet

echte dichtersfestivals ga ik niet meer, met

wel iets kwijt: “Het is toch net of iedereen

het Galp. Te horen en te zien op YouTube.

twaalf dichters ieder vijf, hooguit zeven mi-

hetzelfde gedicht schrijft, vaak snap ik

Wat Egbert verder ook bedenkt, het is heel

nuten om uit je werk voor te dragen, nee

er niks van, het is zo geconstrueerd ook.”

goed mogelijk dat Galp door de hal van

daar begin ik niet meer aan. Ik voel me er

Hovenkamp vindt het niet erg om op te

de Groninger Archieven schalt in oktober.

ook niet thuis, men schrijft daar anders.”

vallen en met zijn lengte is dat ook niet

“Ja, ze zeggen dat ik begeesterd voorlees.”

Hovenkamp oppert dat het ook wel met

zo moeilijk. Zijn kleding draagt er ook aan

Hovenkamp lacht er fijntjes bij.

zijn sterrenbeeld verband kan houden:

bij. Gelukkig is er in de Folkingestraat in

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

<<

27

OP PAD

De RUG van Groningen Al eeuwen speelt de Rijksuniversiteit met al haar studenten en gebouwen een heel belangrijke rol in de Groninger samenleving. Tijdens de wandeling komen bekende en onbekende facetten van het acade-

De Dag van de Groninger Geschiedenis speelt zich voor een groot deel af op het

mische verleden aan bod en er is aandacht

Cascadeplein. En voor wie wil zijn er verschillende mogelijkheden om op pad te

voor het studentenverleden van de stad.

gaan; te voet, per fiets, per boot en per bus.

Jelle de Jong Pen, masterstudent Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen,

Stadswandelingen

connectie tot het slavernijverleden van

begeleidt deze wandeling.

Groningen aan de orde. Onder andere de Het slavernijverleden van Groningen

Rijksuniversiteit Groningen, het Calmers-

Wellicht is het minder bekend, maar ook

huis (woonhuis Thomas van Seeratt, ka-

Groningen kent een slavernijverleden. De

pitein in dienst van de WIC, die zich voor-

in 1622 opgerichte Groningse Kamer Stad

namelijk richtte op de handel in slaven en

en Lande van de West-Indische Compag-

goud), de Werfstraat (werf van de WIC) en

nie (WIC) was onder andere verantwoor-

het abolitionisme (het streven om slavernij

delijk voor het vervoeren van en handelen

af te schaffen) in Groningen passeren de

in tot slaaf gemaakte Afrikaanse mensen.

revue.

De afgelopen jaren is het Groningse slavernijverleden onderzocht en blootgelegd.

Zowel Anne van Lieshout, masterstudent

De resultaten zijn terug te vinden in Sporen

Geschiedenis Vandaag aan de Rijksuni-

van het slavernijverleden in Groningen: Gids

versiteit Groningen, als historicus Simon

voor Stad en Ommelanden.

Peschar lopen twee verschillende sporen

Tijdens de stadswandeling komen diverse

door het slavernijverleden in Groningen.

(bekende) plaatsen en personen en hun Uitsnede noordwestelijk deel van de Caerte van de vermaerde ende antique stad Groeningen van Egbert Haubois en Jan Lubberts Langeweerd, Groninger Archieven (1536_5239)

Studenten op trap van Academiegebouw RUG, Broerstraat, Groningen. Foto Persfotobureau D. van der Veen, Groninger Archieven (1785_8465)

We nemen er nog eentje Tabaksfabriek Niemeijer aan de Paterswoldseweg is natuurlijk de grootste producent van genotsmiddelen in de buurt.

Toch slaan we de tabak én de koffie en thee over om in te zoomen op de alcoholische versnaperingen. De stad Groningen staat nog altijd bekend om zijn vele cafés; vroeger waren het er bepaald niet minder.

In de tijd dat de stad nog een knooppunt van vaarwegen was, vond men in de buurt van havens en sluizen dan ook vele kroegen. Aan de Eeldersingel ter hoogte van de Westerhavensluis zat bijvoorbeeld vanaf het einde van de negentiende eeuw tot 1978 café Sluiszicht. Aan de Westerhaven, op de hoek met de Lissabonstraat, kon

28

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

Ontwerp lichtreclame likeurstokerij H. Groenier, Groningen, ca. 1960, Groninger Archieven (1516_29/6)

Herewegviaduct, Groningen, 1926. Foto P.B. Kramer, Groninger Archieven (1785_1210)

men een hartversterking halen bij café an-

Fietstocht

nex veerhuis G. Goijert.

overbodig werd, omgebouwd tot vissersschip.

Onder leiding van Michael Hermse, col-

Fietsstad Groningen, ook al rond 1900

De ZK31 is een kleine open houten gar-

lectiebeheerder Nieuwe Media Beeld en

In 1880 had bijna niemand een fiets in Gro-

nalensloep die in de jaren dertig van de

Geluid bij de Groninger Archieven, wordt

ningen terwijl de fiets in 1930 niet meer

vorige eeuw gebruikt werd (in Zoutkamp).

rond de Westerhaven, aan de hand van

uit het straatbeeld weg te denken was.

Het directievaartuig de Emma werd in

oude foto’s, stil gestaan bij deze en andere

Groningen was ook al rond 1900 de fiets-

1922 gebouwd op de Groninger scheeps-

locaties, waar het een komen en gaan was

stad van Nederland. Hoe wist de fiets deze

werf Gideon in opdracht van de Provinci-

van schippers en andere passanten en

stad te veroveren? Wie waren deze eerste

ale Waterstaat.

waar de drank rijkelijk vloeide.

fietsers en wat deden ze met hun fiets?

De Beppe Baukje is een Gronings vracht-

Deze tocht voert langs een aantal punten

schip uit ongeveer 1920, een zogenaamde

die belangrijk zijn geweest voor de fiets in

‘platte bol’. Platte bollen werden oorspron-

Groningen voor de Tweede Wereldoorlog.

kelijk gebruikt voor het vervoer van vracht

Bij al deze punten stappen we af en krijgt u

(vooral turf en bieten) op kanalen en die-

een verhaal te horen.

pen in Noord-Nederland.

Kastelein W.J. Pots, café Sluiszicht, Eeldersingel, Groningen, 1974. Foto Persfotobureau D. van der Veen, Groninger Archieven (1785_8578)

<<

Historicus Björn Quanjer fietst met u door de stad. Vorig jaar won hij op de Dag van de Groninger Geschiedenis de Scriptieprijs met zijn scriptie over de fiets in Groningen.

Rondvaarten Op de Dag van de Groninger Geschiedenis wordt met drie schepen gevaren. Elk schip heeft zijn eigen gids die vanuit zijn eigen expertise vertelt over de Groninger

De Emma. Foto Antrude Oudman

geschiedenis aan de hand van wat er onderweg te zien is. De schepen die hiervoor

Voor deelname aan de wandelingen,

gebruikt gaan worden zijn de ZK31, de

fietstochten en rondvaarten dient u

Emma en de Beppe Baukje.

zich van tevoren op te geven. Voor in-

De ZK4 ligt aangemeerd in de Zuiderhaven

formatie over tijden en opgave zie blz.

voor bezichtiging. Deze werd gebouwd als

16-18.

beurtschip, maar werd na WOII, omdat hij

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

29

BUSRITTEN LANGS GRONINGS ERFGOED In het kader van het thema geluk organiseert De Verhalen van Groningen een aantal zaterdagen in september en oktober historische ritten langs Gronings erfgoed. In museale bussen van het Nationaal Busmuseum gaan

gemaakt in het kader van de Kerstvloed

Op zaterdag 28 oktober zullen reizigers

passagiers op zoek naar geluk in Gro-

1717. De reis voert langs Vliedorp, Pieter-

merken dat geluk in verschillende dingen,

ningen. Onderweg vertelt een gids over

buren, Westernieland, Den Andel, Warffum

zoals religie, liefde, status en reizen zit.

de bestemmingen, het landschap en de

en Noordpolderzijl.

Reizigers horen in het kerkje van Solwerd over het heilige water aldaar wat geluk

geschiedenis.

Op zaterdag 7 oktober gaan de reizi-

zou brengen. De kerk van Krewerd is het

Er vinden vier verschillende busritten

gers op de koffie bij bewoners van fraaie

toneel van een dramatisch liefdesverhaal,

plaats. De eerste is op zaterdag 30 sep-

historische boerderijen in Westerwolde

de Romeo en Julia van Groningen. De reis

tember met het thema Kerstvloed 1717,

en de Veenkoloniën. Deze busrit bieden

voert verder naar Bierum waar de jonker

de grootste Nederlandse watersnoodramp

we aan in samenwerking met het project

Warmolt baron van Maneil ooit zijn ge-

aller tijden die 300 jaar geleden het Noord-

‘Boerderij in beeld’ . De reis voert langs het

luk zocht en kocht. Tot slot gaan we op

zeekustgebied trof. Tot 1 oktober 2017

buurtschap Weende, het Streekhistorisch

zoek naar het verhaal achter de zeldzame

staan in het landschap van Noord-Gronin-

Centrum Stadskanaal, een monumentale

zestiende-eeuwse muntschat die onlangs

gen 13 bijzondere kunstwerken, speciaal

boerderij in Stadskanaal en een voorma-

gevonden werd in Loppersum.

lige kloosterboerderij in Muntendam.

Consolation Houses van Jette Mellgren en Jan Johansen (Denemarken), Klutenplas bij Den Andel. Foto Jan Hendrik van der Veen

30

Op zaterdag 14 oktober staat het thema

De busritten beginnen (10.30 uur) en ein-

Groningse Gelukszoekers centraal. Reizi-

digen (17.00 uur) in de stad Groningen

gers bezoeken het museum van Gronin-

(tegenover Centraal Station Groningen, bij

gens bekendste ontdekkingsreiziger Abel

Rederij Kool). Kosten zijn € 32,50 pp (kin-

Tasman in Lutjegast, horen in de Liudger-

deren € 15,-), inclusief gids en lunch. Aan-

kerk van Oldehove het verhaal van Johan

melden is noodzakelijk, via de webshop

Willem Ripperda (1682-1737), wellicht de

van de VVV.

grootste Groninger gelukszoeker aller tij-

Let op: de busrit van 7 oktober hanteert

den. De tocht eindigt in de Zilvervlootkerk

andere prijzen en aanmelden gaat via

van Niekerk (De Marne), een kerk die be-

info@erfgoedpartners.nl.

kostigd werd met geld van de gelukszoe-

Zie www.deverhalenvangroningen.nl voor

kers op de zilvervloot van Piet Hein.

meer informatie over de busritten.

Museale bus van het Nationaal Busmuseum.

Foto Lisa Sweere

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

MAAK GESCHIEDENIS Raak de geschiedenis aan en help mee

om de projecten worden activiteiten in

ject zoeken we vrijwilligers die zich deze

onze collectie toegankelijker te maken.

het gebouw van de Groninger Archieven

periode nog goed herinneren. Een groot

Er zijn vele schatten verborgen in de

georganiseerd zoals lezingen, workshops

deel van die foto’s heeft betrekking op de

Groninger Archieven, maar voor velen

en tentoonstellingen.

stad Groningen.

len we stukje bij beetje verandering in

In 2017 werken we aan het project Zet Gro-

Voor Zet Groningen op de kaart en het

brengen.

ningen op de kaart, waarin kaarten worden

nog te starten fotoproject maken we ge-

gegeorefereerd (oude kaarten worden op

bruik van de methode Vele Handen. Meer

De Groninger Archieven presenteren van-

hedendaagse kaarten gelegd) en Kerst-

dan 11.000 vrijwilligers werken momen-

af 2017 nieuwe publieksprojecten onder

vloed 1717, waarin oude documenten

teel landelijk aan diverse projecten op

de naam Maak Geschiedenis. Deelnemers

rondom deze watersnoodramp worden

velehanden.nl. Ruim 200 mensen werken

leren niet alleen over de thema’s waaraan

onderzocht en getranscribeerd (oud schrift

mee aan zet Groningen op de kaart.

ze werken, maar vergaren zelf ook kennis

leesbaar gemaakt). In het najaar starten we

en voegen die toe aan het aanbod van de

met een nieuw Maak Geschiedenis project;

Wilt u meedoen? Op www.groningerar-

Groninger Archieven.

de Slag bij Heiligerlee, waar we ook ‘nieuw

chieven.nl vindt u informatie over de Maak

materiaal’ boven tafel proberen te krijgen

Geschiedenis projecten en hoe u zich als

en stukken gaan transcriberen.

vrijwilliger kunt aanmelden. Op de Dag

niet gemakkelijk vindbaar. Daar wil-

Voor alle Maak Geschiedenis projecten wordt door de deelnemers thuis gewerkt,

van de Groninger Geschiedenis kunt u zich

maar ook zo nu en dan in de Groninger Ar-

Met een ander project dat ook op stapel

laten informeren over Maak Geschiedenis

chieven. Er worden gegevens ingevoerd,

staat, Het Beeld van Groningen, gaan we

en zelfs gelijk aan de gang gaan. Wij laten

oud handschrift wordt leesbaar gemaakt,

een grote fotocollectie uit de jaren 50, 60

u zien hoe we aan de verschillende projec-

oude kaarten worden vergeleken met mo-

en 70 scannen en beschrijven. Voor dit pro-

ten werken.

derne kaarten en er wordt gespeurd naar nieuwe informatie. De resultaten worden gers.nl en beeldbankgroningen.nl. Rond-

In juni 2017 werd in de Groninger Archieven een ‘Mapathon’ georganiseerd. Vrijwilligers die kaarten voor de Groninger Archieven georefereren, die anders alleen thuis werken, gingen gezamenlijk aan de slag waarbij ze hulp kregen van medewerkers van de Groninger Archieven. De Mapathon leverde in korte tijd een groot aantal gegeorefereerde kaarten op. Foto Marij Kloosterhof

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2017

gepresenteerd op websites als allegronin-

31

De Dag van de Groninger Geschiedenis wordt georganiseerd door

WWW.DAGVANDEGRONINGERGESCHIEDENIS.NL