


Pamahbah
jalan kamboja nomer 6 warsa 1986 (IDK Raka Kusuma) 4
Lawat-lawat
sameton (IGA Darma Putra) 7
Satua Cutet
bojog ngandong dedari (Carma Mira) 17
subaya (Rambut Kristinta) 50
tas gandong (Ni Madé Gawati) 61
galuh ratna (Agus Sutrarama) 77
Satua Bali i japatuan 40
Puisi Bali
puisi-puisi sisia smp negeri 2 sawan 32 puisi-puisi valentine (rahina kasih sayang) i madé suarsa 56 prosa liris ida i déwa nyoman merta semara bawa 68 puisi-puisi kidunung 83
Artikel
ngortang seni #6: seniman x penulis, nu modéren kéto? (Déwa Gedé Purwita
Sukahet) 46
cara bébék (IDG Trinandita) 75
Geguritan
geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 13
Isin Gumi
3 satua i gusti lanang sutéja naréndra 10
Gatra
Takarir FTBI 88
Kamus kamus 90
IDK Raka Kusuma
:IDG Windhu Sancaya
/1/
semeng duk punika
wénten nakénin titiang
kija jero, kija paksiné deriki
pakeburbur napi ilang
napi padem sampun makasami
titiang matakén : paksi napi
dané masaur : sakancan paksi
nguci sakéng ngawit galang badangin
kantos muncuk jepuné ainé nyunarin
sang mapitakén raris mamargi
sarwi ngandika : wénten lilus deriki
empak sami carang jepuné
patut aukud ten kanten paksiné
ngrémon titiang ring ati
anaké punika punyah manawi /2/
tengainé ton titiang lawat jepuné
cedang kanten ring natahé
kadi katémplékang ring tanahé
ngrémon malih titiang ring ati
sira sané matakén nuni?
dados sami nikaanga empak carang jepuné?
dados telas nikaanga paksiné?
jegjeg kanten carang jepuné
layak-layak tempuha ring anginé
akéh kantun kanten paksiné
nungkalik manawi cacingakné?
duk minggek kauh suriané
ulap-ulap daun jepuné
akéh pisan, akéh pisan rauh paksiné
/3/
ritatkala wengi, usan paksiné nguci
sepi jampi mangkin ring genahé puniki
piragi titiang, ring dija manawi
anak lanang sinarengan matembang
yén nguci paksiné raina wengi tan mari
bagia, bagia manahé sakayang-kayang
titiang nimbalin nanging ring ati
bagia, bagia titiang raina wengi
nyadia ngijeng kantos kawekas deriki
ngijeng ring batan jepuné magending tan mari
makenyem titiang duk makesiur anginé
miragi lanturan tembangé: yén langgeng raris endag ainé
tur setata, setata guminé galang
sapunapiang matembangé nyabran wengi, sapunapiang?
/2008-2012/
Uli I Meme iraga embas. I Meme embas uli I Dadong. I Dadong embas uli I Kumpi. Keto terus menek-menekang ngalih wit embase. Wit embas orahang menek, wireh iraga mulan lekad nuunang.
Keweh ngalih satua, anak embas ngamenekang cara yeh mumbul. Aluhan ngorahang lekade nuun-nuunang cara yeh ngecor. Mesib cara anak mawarih, sangkalanga iraga ane lekad ene masih orahanga warih. Ulian iraga ngalih tongos embas ane baduur, iraga orahanga ngalih-ngalih leluhur. Luhur artine baduur. Yen di Basa Bali Kuno, Luhur ento artine anak eluh. Mulan anak eluh kawitan iragane baduur. Ulian ento iraga tusing baanga ngawag-ngawag
ngajak anak eluh, apa buin tusing rungu.
Dugas iragane mara lekad, alihina sajan apang pesu ling. Ling ento orahanga dadi ceciren iragane normal tur seger oger. Yen iraga jani orahina nlektekang tur ngeneh-ngenehang, linge ento tusing ling biasa. Manut ajahan
agama, palekadane mabekel baan suka-duka. Kone ipidan iraga suba taen lekad tur ngarasayang suka-duka ento tusing pegat-pegat. Awinan iraga prajane ngeling ngataktak dugase kanikain buin manumadi di gumine. Apa buin, iraga suba nawang kone, di gumine ene tuah papupulan sarwa ada. Makejang ada di gumine. Tusing tuah idup dogen ada dini, mati kone seken saja ngintip di gumine ene. Wireh ento, gumine masih kasengguh mretyu pada. Yen anake imaluan, nyambatang merca pada. Mertyu ajak merca patuh mateges mati.
Ada satua luung sajan yen ngundukang mati. Matine tusing mati seken, tuah di pangipian iraga mati. Mati di pangipian tegesina teken lingsir-lingsire lakar maan kabagian. Nyen ja ane ipiang mati, ento ane lakar makatang bagiane. Adi keto? Wireh mati ento tegesine merta. Yen cara Baline, merta ento masih orahanga paica. Merta ento masih orahanga panugrahan. Mertane ene ane tunasa di pura-pura mider buwana. Nunas merta. Keto anake nyambatang yen iraga mapinunas apanga sadia rahayu.
Yen satua unduk idup masih ada. Ada lontar ane nyatuang unduk atma ane majalan nuun-nuunang uli di dewa loka nuju manusa loka. Sakondene neked di manusa loka, nepukin kone atman manusane sarwa maendahan. Ada ane nemu batara-batara, ada ane nepukin bhuta. Wireh atmane tusing ngidang lekad padidiana, makejang ane tepukina ento idihina tulung apang nulungin.
Sakewala pitulunge ento patut bayaha teken atmane aji sarwa banten mategepan. Bantene ento cara bukti sang atma taen masamaya ajak dewabhuta ane tepukina di kadituan. Banten-bantene ento manut di samayane, patut aturang dugase suba lekad. Pamekasne dinuju otonane. Ene suba sastra ane anggon dasar mabayuh otonan. Ene sastra ane nyantenang adi bisa iraga di gumine patut ngaturang banten pabayuhan. Wireh iraga kapiutangan dugase mara lakar nyumunin lekad.
Disubane ada lekad dini di gumine, pajalan idupe tusing masih madan telah. Ada buin panyama ane marengin iraga lekad mai. Lega pesan atine ia nyak
nulungin iraga apanga ngidang lekad ke gumine. Ia nyak ngolasang awakne
apang tusing ngenah idup di gumine. Kewala iraga ane baanga selah apang ngidang menehin pajalan idup ane suba-suba. Apa buin kuangan piolas
nyamane ane nyak buka keto. Suba keto lantas, mulan swadharman iragane
jani nginget-ngingetang apa dogen piutange dugase mara lakar lekad, tur disubane lekad. Pamekase ajak nyama-nyaman iragane ane suba ngatehang
iraga uli garba datu I Memene. Apa jani anggon mayah olas asih nyaman iragane ento? Dija buin ngalih anak ane asih buka keto? Suba pasti tusing
maan ane buka keto buin. Sangkalanga iraga patutanga mayah piutange ento
teken nyama. Wireh ia ane ajak bareng-bareng mai, wireh ia ane ngatehang
mai, wireh ia ane bareng-bareng ajak dini. Ia ada kewala tusing ngenah. Jalan
jani kaukin ia!
IGA Darma Putra
embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan
“Bulan Sisi Kauh”
Mara petang dina tiang gelem, tiang ningeh orta kurenan tiangé
suba melakukan penggalangan dana. Piiih... celekotokané cara sélebritis ané sedek ngetop di infotainmen, ngaé lek dogénan.
Dugasé tiang delokina ka rumah sakit, tiang sesed nakonin ia.
“Nyai, dingeh-dingeh Bli koné melakukan penggalangan dana. Saja?”
“Saja,” beber dangsah pasautné sambilanga nyilsil kwaci.
“Nyai sing nawang leké. Mabet-mabet nulad artisé ento misi ngaé penggalangan dana. Awak lacur, kanggoang apa gelahang, ento malu anggo. Siap ngelah, kucit ngelah, godél ngelah, ento malu adep anggo prabéa!”
“Suba makejang madep. Mawanan ento orahang icang penggalangan dana. Jani suba nyak galang betén baduur. Apa buin anggo?”
“Suba galang, Luh?”
“Suba!”
Mbééé... jani tiang ané kapetengan. Tiwang...
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
Ipidan tiang makeneh, Ida Betara mabahasa Wéda. Wiréh Ida Sulinggih
mamantra nganggo bahasané ento. Laut tiang nepukin mémén tiangé mabanten nganggo raos matah. Nyonténg, “Ratu Betara, puniki damuh
Betara ngaturang saji pejati. Maka kirang ipun nunas pengampura.” Ngerti masi Ida Betara.
Ibi sanja, tiang nepukin anak mendak Betara. Dané Mangku usan ngastawa
lantas nganika, “Mangkin ayabang bantené!”
Beber kompak ibu-ibu'é nyemak bunga akatih laut ngayabang banten. Nora ngaraos apa. Ngerti masi Ida Betara.
Ternyata Gama Baliné mula élah pesaja. Nganutang tekén sesana, muah agem-ageman ané pantes jalanang. Nora dadi memantra, sonténgan dadi. Nora
nyonténg, ayabang masé dadi. Ida Betara nak Maha Tahu. Yéning ugi nganggo bahasa Wéda, anaké belog dong nora kalinggénan?
“Bangga jadi Gama Bali,” kéto Yan Saplag ngarenggeng.
(Tasak Manggis, Tasak Durén)
Wééé... Pak, Makejang anaké seréré! Ngenahang pesaja buang Bapaké!”
Anaké luh ento matbat sambilanga ngusuh-usuhin basangné beling.
(Klinik Kandungan)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.
IBW Widiasa Kenitén
Ginada /1/
Langkung inguh manah tityang, arang polih pules becik, minab napi mangawinang, Ratu tunasin pawungu, mangda sidha degdeg raṣa, wénten margi, manggih enteg manah tambet.
/2/
Ada lelima né ngwiṣa, ada ulyan ngelah sakit, ada ané gedeg gedé, ada ané liwat takut, ada ané inget gaé, ada buin, kabanda baan smarané.
/3/
Gedegé da idupanga, sinah ingan ngaba diri, énggal teka ya sawitra, nyama braya pada tepuk, serdah mua galang idhep, mulih jati, uripé manadi degdeg.
/4/
Yéning polah laku corah, mamaling to apabuin, sirep tusing enteg pesan, buka ula dadi kasur, malakṣana nilar keneh, jebos dini, melahang nabdabin awak.
/5/
Gaé tusing pegat-pegat, ento ngaé tusing entil, jemak énggal to pragatang, eda gati bes matumpuk, dadi gelem puyeng sirah, melah cening, swadharmmané to ingetang.
/6/
Sang truna-truni kasmaran, ada suba tua lingsir, sayan wayah solah ngéndah, ada nyolong smara mejuk, masi tusing nawang jengah, ada buin, ngelah panak tan pabapa.
/7/
Sirep cening apang melah, durung sirep éling Widhi, Gayatri mantra wekasang, moghi sidha mangguh ayu, subhakti negtegang keneh, sinah lanus, bayu waras idhep endag.
/8/
Hyanging Jinarthi uttama, ingan manah tityang mangkin, wau polih sirat tirtha, anggén muceh mala lebur, samala-malaning idhep, sembah aksi, nunas lugra jaga budal.
/9/
Ṛesepang to Bangbang Wétan, tutur ṡastra tleb gulikin, sangupati kauripan, gemel keneh sidha manut, solah suluhin sadina, raṣa etis, matingkah maparipolah.
/10/ Sukṣma Ratu sidha jenar, nampak dara ngamiletin, padma citta budhi tepet, téja mekar maring tanu, tunggul ṡastra kauripang, gegwat mantuk, moghi jwa kasaraswatén.
/11/ Mirib suba panamaya, Pucung indayang masanthi, suba liu magoñjakan, sinah katah tusing manut, bapa twa buta urugan, baan mipil, anggon magenduwiraṣa.
(pacang kalanturang....)
Iur suryak murid-muridé di Aula, mabalih timpal-timpalné mauruk
ngigel anggon fragmén tari. Fragmén tari ané lakar péntasanga
mamurda Subali Sugriwa manut carita Ramayana. Nyatuayang indik bojog madan Subali masiat ajak adinné ané madan Sugriwa
sangkaning magarangin Déwi Tara. Fragmén tariné ento lakar
kapéntasang kayang pawai kota mapaiketan ajak hari kemerdékaan
Indonésia. Mula ngatiban acepok sekolah-sekolah ané ada di
Klungkung, utamannyané SMA ngemiletin acarané ento.
Carma Mira
Subali kapraginain olih murid kelas XI madan Bayu, Sugriwa masi kapraginain olih murid kelas XI madan Anggada. Awakawakané nyak asah ajaka dadua. Nanging yéning tolih di goba, joh tanding, matungkalik. Bayu mula anak muani bagus, kulitné putih kedas, kenyem manis nganyudang manah. Malénan pesan ajak Anggada ané dadi
Sugriwa. Ia setata dadi kakedékan mapan kulitné selem denges tur gobané
orahanga masaih ajak bojog. Apa buin Anggada mula atlét wushu, cacep Ia
salto, kecas-kecos, tur jungklang-jungkling tan bina cara bojog tulén.
Granggang-grenggeng lantas anaké mabalih, nyelselang Bayu masolah dadi bojog.
“Mih amun ento bagusné Bli Bayu, adi bisa dadianga bojog?” Supartini kisi-kisi ajak timpal-timpalné.
“Ento suba aget ia maan pilihan dadi Subali. Awak tusing pati bisa ngigel maan ngenah akejep dogén kanggo,” Luh Ayu masi kisi-kisi nyautin.
“Dija ada unduk bojog gobané bagus genjing buka kéto?” Rahayu bareng madeepan ulian kuciwa.
“Wéééé… Tusing ja gobané ané bagus ento enahanga kayangé ngigel, nyanan ia pasti payasina buin utawi salukina tapel,” Luh Ayu masaut sambilanga kedék ngenehang Bayu ngigel nganggon tapel bojog.
“Ento suba pedalem, sinah tusing ngenah kebagusané ilidin tapel,” Supartini mrengut, tileh tusing trima.
“Benehné ia dadiang Rama mara pangus,” Rahayu buin nimpalin, paliatné uli tuni tusing lémpas uli Bayu ané sedek mauruk ngigel.
“Ento tolih anaké ané dadi Rama buin bagusan, igel-igelané masi lung,” Luh Ayu nujuang kakak kelasné ané dadi Rama.
“Tileh dogén pedalem, pocol bagus yén pamuputné tuah dadi bojog. Mirib suba kuangan anak lén ané pantes dadi bojog,” Rahayu mapangenan.
“Nak bagus gén matan nyainé. Men apang kénkén gobané? Cara ané dadi Sugriwa? Dija ngalih pragina buka kéto buin, besik gén ada,” Luh Ayu nyangetang kedék nolih Anggada. Timpal-timpalné masi bareng kedék ngrikik.
Tusing ja ané luh-luh dogén ané uyut, ané muani-muani masi patuh, buin jeléan. Tusing ja tuah kisi-kisi cara ané luh-luh, nyajaang pesan, gelar-gelur saling sautin nyacad Anggada.
“Anggada kelés malu tapelé, tondén pentas Cai suba nyaluk tapel, ” Mang Adi simalu pesu munyi.
“Sing dadi kéto Mang, sing nganggon tapel Ia, nak mula kéto gobané. Mani sing perlu tuyuh mayasin utawi nyéwaang tapel yén péntas, bedikan ngonyang prabéa,” Gung Wisnu mapi-mapi ngilonin kéwala pamuputné nyakitin.
“Aget pesan Cai Anggada, mamodal bisa ngigel lan kecas-kecos dogén Cai maan ngandong dedari,” Cok Dwija masaut iri.
Mula jail pesan timpal-timpalné nyacadin tur nyampahang saling sautin, buin misi tusing dadi pagigisin. Nyaruang macanda nanging sujatiné tuah iri. Ané ngranayang iri tuara lén tuah sasolahan Sugriwané ané misi mamanyingmanyingan, maaras-arasan, kasih kumasih ajak Déwi Tara.
Déwi Tara ané pagarangina tekén Subali lan Sugriwa mula liu ané ngedotang, kapraginain olih murid baru kelas X madan Supraba. Nyak saja manut adanné, luihné tan bina dedari Supraba. Jegég ngablor tanpa tanding. Pangadegné cenik nyantet, kulit putih buka salak klumadin, bokné demdem samah, lantang neked di bangkyang. Igel-igelané lemuh tur mataksu, ngranayang kelangen anaké mabalih. Apa buin muani-muaniné, jeg enggang tusing makijapan digantin Déwi Tarané masolah.
Digantiné Subali lan Sugriwa masiat, makejang magiet mabalih. Rames siaté, ajaka dadua magulet, makilit, saling antem. Disubané palas, kecas-kecos, kelad-kelid, saling tangkis. Yadiastun makejang suba nawang kénkén pamuput satuané, nanging liunan ané nyaatang apang Sugriwa kalah. Suryaké mawantiwanti saling sautin, adung nyambatang adané Subali, nyengahin Sugriwa.
“Subali nyama Bali!”
“Subali paling sakti!”
“Subali eda mati!”
Ngedénang dogén kenehné Bayu ningeh suryaké buka kéto. Ia mula liu ngelah timpal tur tusing ada ané bani lakar ngéndahang, sawiréh Ia panak pejabat tur sugih ngrépéd di Klungkung. Ento masih ngranayang ia piliha dadi
Subali yadin tusing pati dueg ngigel. Bandingang jani tekén Anggada ané pacul gedul tur tusing ngelah nyén mapan teka uli guminé selat pasih, Nusa
Penida. Sinah suba jekjekanga ia tekén timpal-timpalné. Yadin kéto Anggada
mula tusing taén lakar nyangetang munyin anak, apa buin lakar gedeg. Pakerengina baana ngejengit dogén.
Nglantur buka ané munggah ring satuané, Subali ané sedek masiat ajak
Sugriwa kapanah olih Sang Rama kanti ngemasin mati. Pamuputné Sugriwa prasida majangkepan ajak Déwi Tara. Ento mekada penontoné makejang
makuuk nyuryakin. Kadirasa tusing trima Anggada nyidayang makatang
Supraba. Tusing neked ditu dogén, kanti suba suud péntas nglantas Anggada
sesai-sai waléka tekén timpal-timpalné. Ia kasambat bojog, “bojog ngandong
dedari”. Keneh timpal-timpalné mula maguyonan, sakéwala yéning bas sesai, cécél adané. Apa buin tawanga Anggada ada keneh ajak Supraba, nyangetang Ia dadi kakedékan. Makejang lantas pakrimik ngorahang ia tusing nawang tegeh endep.
“Bayu, kalahanga Ci tekén Anggada,” Gung Wisnu nyengahin Bayu ané bareng ajaka ditu negak ngetis di betén punyan ketapang, di parkiran sekolahé.
“Ané suba pida lega buin sambatang Gung!” bawak pasautné Bayu, tondén ngerti tekén munyiné Gung Wisnu. Kadéna Gung Wisnu buin nyambatang indik kalahné Subali nglawan Sugriwa.
“Bahhh tondén ningeh orta né, orahin malu nyamané Mang,” Gung Wisnu nundén Mang Adi nekedang orta ané dingeha uli timpal-timpalné Supraba.
“Anggada koné sekenan demen ajak Praba. Sesai ia SMS Praba. Tusing ja SMS dogén, Ia masi sesai nélpun tur nganggurin Praba ka kelasné,” saat pesan Mang Adi nyatua.
“Men Praba kénkén? Nyak ia?” Bayu nyelag matakon, tusing nyidayang ngengkebang runtag kenehné sawiréh ia masi demen ajak Supraba.
“Kénkén kadén, Praba mula anak luh ajér, nyén dogén nyak ajaka matimpal, saru dadiné,” Gung Wisnu nimpalin.
“Bas kéto potongané, lénan tekén Praba alih. Jelema tusing bisa matilesang iba!” Bayu masaut saklek ulian cenidra.
“Igisin bedik, ento jlemané liwat,” Mang Adi kisi-kisi sambilanga nujuang Anggada ané mara teka uli kantin.
“Yééé.. né ia Sugriwa bagus makeplug mara teka. Uli tuni bakat antiang, mai dini malu negak,” Gung Wisnu grétéh nyapatin. Anggada ané teka uli kantin ajaka Yan Wilan lantas bareng negak ditu.
“Dija Déwi Tarané adi tusing ajak?” Mang Adi nguyonin Anggada. Ningeh munyiné Mang Adi buka kéto, Anggada tuah makenyem kimud. Abedik tusing rungu tekén sebengné Bayu ané gedeg ajak ia.
“Ba bakat ajak ci mlali Déwi Tara?” Gung Wisnu nyaruang matakon, kenehné mancingin apang Anggada nyak ngortaang paiketané ajak Supraba.
“Tondén maan kija-kija,” Anggada masaut polos, nanging kenyirné tusing sida baana ngengkebang mara ngortaang Supraba.
“Suba nyakina ci ajak Praba? Seken ci suba matunangan?” Mang Adi nyesed nakonin.
Bayu ané uli tuni ningeh timpal-timpalné nguyonin Anggada ngancan gedeg basangné lantas masaut nyengahin. “Kéné gobané méh nyen lakar nyakina tekén Praba, joh langité. Ngelah meka ci jumah? Tegarang masuluh malu! Apang seken tawang, nyak sing masaih goban ciné nyandingin Supraba?”
Makejang makesiab ningeh munyiné Bayu, tusing kadéna ia lakar mesuang munyi saklek tur nyakitin buka kéto. Prajani ilang kenyemné Anggada, tau tekén déwékné tusing demenina. Ia mula suba biasa cacada tur campahanga tekén timpalné. Nanging jani ia marasa malénan, uli tabuh munyiné Bayu dogén suba kena baana narka, ené boya ja macanda utawi maguyonan.
“Héhéhé… Yén keto ci pedih adané Yu, pasti tondén madaar ci, mai ka kantin malu,” Gung Wisnu nengahin lantas maid Bayu lakar magedi uli ditu.
Mara atindakan majalan, Cok Dwija ané uli tuni nengil lantas sesumbar mesuang munyi, “Yén ci seken nyakina tekén Praba, tur nyidayang kanti nyuang ia buin pidan, icang lakar mapayas bojog nekain cai ngantén.”
Ningeh sesanginé Cok Dwija buka kéto, Bayu makebris kedék, liang kenehné ada ané nimpalin. Ia lantas nglanturang, “Icang bareng sik, ajaka marengin nyanggra tamiu ditu.”
Cok Dwija buin ngimbuhin, “Hahaha... awak baduda kanggoang tainé urek!” Suud ngraos kéto, Bayu lan Cok Dwija ané enu kedék ngakak paida ngejoh uli ditu tekén Gung Wisnu. Jejeh atiné yén kanti guyonané mapuara majaguran. Enu jani ajaka telu ditu negak, Anggada, Yan Wilan lan Mang Adi. Bengong kaclengagan ningeh raosné Bayu lan Cok Dwija.
Mang Adi lantas nyapsapang, “Anggada, eda ento sangetanga, Bayu lan Cok Dwija anak mula kéto, mula demen macanda.”
Anggada enu mendep, tuah muané ané enu barak biing nandang jengah tur angkihané becat menek tuun naanang gedeg basang.
Yan Wilan lantas ngemaang daya corah, “Saduang dogén ajak Pekak Cainé di Nusa, Pekak Cainé kadén balian sakti. Depang Pekak Cainé ané lakar ngemaang pajalan,” buka Sangkuni ia kisi-kisi di kupingné Anggada, nanging tuah kisi-kisi jaran, nyelap apang dingeha ajak Mang Adi. Maan tetimbang buka kéto, Anggada tileh mamegeng, tusing ngrunguang munyiné Yan Wilan.
Malénan ajak Mang Adi ané sanget makesiab ulian mara nawang Anggada cucun balian sakti di Nusa. Prajani ia nyerengseng magedi ulian jerih.
Sujatiné Anggada tusing makita nyaduang utawi ngalih pajalan soléh-soléh.
Nanging ulian terus panes-panesina tekén Yan Wilan, pamuputné payu ia ngalih pekakné. Sepalan ia mulih ka Nusa Penida mumpung liburan seméster.
Neked di desané, tusing misi singgah mailehan, ia lantas ngojog umah pekakné di pasisi. Pekakné Anggada mula saja balian sakti ané kasub nambanin kanti
kadura désa mapan sidhi mantra, bétél tingal tur manik sakecap.
Lega pesan Jro Balian lalinina tekén cucuné. Ditu lantas Anggada nyatuayang makejang, indik pikobetné di sekolah. Jro Balian ningehang satuané Anggada sambilanga nginang. Suba tatas baana ningehang, Jro Balian ngecuhang paes barak ka natahé lantas ngraos, “Men kénkén keneh cainé jani? Apa tagih cai? Cetik utawi pangasih-asih?” Jro Balian makenyem nantangin.
“Jengah tiang, Kak, keneh tiangé apang nyidaang ngwales timpal-timpalé ané nyacad tiang. Ané tagih tiang jani tuah anak luh ané madan Supraba apang bakat anggon tiang kurenan. Apang saja nyak misi munyin timpal tiangé ané sesumbar ento.”
“Oohhh.. cutetné tetujon cainé makatang anak luh ento apang timpal cainé payu mayah sesangi, sing kéto, Ning?”
“Nggih, Kak, kéwala tiang mula seken demen ajak anak luh ento, tusing ada keneh tiangé lakar ngéndahang.” Anggada nguntul masaut, tusing bani nolih pekakné ulian kimud.
“Nah... Satondén pekak mekelin cai, pekak nyekenin malu, lakar nyidayang cai nuutin pituduh pekaké makejang? Sawiréh ené seken seken sukil, liu gegodané tur lantang pesan pajalané, tusing prajanian, lakar sanggup cai nyalanin?”
“Nggih tiang sanggup, Kak,” Anggada santep nyanggupin.
Sawatara ada buin kutus tibané, mabiayuhan grup WA SMA-né Anggada ulian ia ngirim undangan ngantén ditu. Di cover undanganné misi tulisan “Sugriwa & Déwi Tara”. Nyak saja misi pengaptiné, anak luh ané ajaka ngantén tuara lén tuah Supraba, mawinan benyut saisin grup WA-né ento.
Makejang makesiab tur ngon tekén undangané ento. Maéndahan lantas panampén timpal-timpalné. Ada ané tusing ngugu, ada ané tusing trima.
Sakéwala aget masi ada ané enu inget ngucapang selamat tur bareng ngastitiang apang langgeng kapungkur wekas.
Liunan timpalné sangsaya tekén Anggada ané nyidayang ngalap pitresnané Supraba. Apa buin Mang Adi pidan suba maan ngendehang Anggada di
sekolah indik ia ngelah Pekak dadi balian sakti di desané. Metu lantas orta, Anggada makatang Supraba ulian guna-guna. Ento mawinan ketog semprong, kerik tingkih timpalné nekain upacara pawiwahanné Anggada lan Supraba. Tetujon timpal-timpalné teka kema boya ja tuah nyaksiang pawiwahané Anggada lan Supraba, nanging meled kenehné apang tatas nawang, kénkén sujatiné pajalané ajaka dadua kanti prasida majangkepan buka jani. Neked ditu angob lantas makejang nyaksiang anténé masanding, tan bina cara mabalih film Beauty and the Beast.
Gung Wisnu, Mang Adi, Bayu miwah Cok Dwija negak mapunduh ngiterin méja bunder. Supraba lantas nyagjagin malunan wiréh Anggada enu ngenemin timpal-timpal kantorné.
“Om Swastyastu, Bli sareng sami.. suksma ampun mriki,” Supraba nyakupang lima maduluran kenyem manis ngenyagang ati.
“Om Swastyastu, selamat... selamat Praba,” makejang mabriuk nyautin lantas nyalamin salegenti.
Gung Wisnu ané mula inan jailé uli pidan di sekolah, macempléng nguyonin, “Tusing kakadén, Praba suud ajak Bayu jeg Anggada maan nyaup. Suba med ajak nak bagus Praba?”
“Med pesan tiang Bli, ngudiang masi ngelah tunangan bagus tuah ngaé sakit ati?” Supraba ngadésem nyautin sambilanga nolih Bayu. Bayu pidan makelo matunangan ajak Supraba nanging pamuputné suud ulian Bayu naduanin ngelah tunangan. Marasa tekén déwékné ané sindira, makebyak barak muané Bayu, nanging ia tusing ada nglawan, tuah nguntul nyaru-nyaru.
“Sing seken-seken, apa kademenin uli Anggada? Sing maan ané bagus, batek ané majenengan apa alih Praba.” Mang Adi tileh tusing ngerti, adi bisa anak luh jegég buka Supraba ngenyakin anak tusing magoba buka Anggada.
“Makejangné tiang demen Bli. Bli Anggada setia, anteng, polos, buin misi banyol. Ané pinih utama, boya ja déwék tiangé dogén sayanganga, nanging kanti rerama miwah nyaman tiangé masi runguanga. Pocol masi ngalih anak
muani ané bagusné tuah di goba nanging jelé di ati. Kéto masi yén manisné tuah di kenyem miwah di munyi, lakar anggon gena? Ento suba madan manis ané manesin,” Supraba tusing nyak kalah masaut, lantas ulap-ulap ngaukin
kurenané. Anggada mara nepukin Bayu lan Cok Dwija uli joh, prajani nyagjag mapan mula ajaka dadua ento ané sanget aptianga lakar teka.
“Om Swastyastu sareng sami, suksma... suksma... suba nekain. Kénkén né, tusing maan nyéwa tapel bojog?” Anggada masesimbing sambilanga kedékkedék mara napetang Bayu lan Cok Dwija pongah juari teka tusing mapayas bojog buka sesanginé.
Simbingina buka kéto, kabilbil makadadua wireh lek lan jengahé maadukan. “Béhhh... ento buin sambatang cai, raos kutang-kutang to, tusing patut ingetang. Selamat nah.. madak pang langgeng cai ajak Praba,” Cok Dwija ngénggalin nyemak limané Anggada, ngemaang selamat. Bayu masi bareng nyalamin yadiastun tusing seken kenehné ngemaang selamat. Enu ada sekel di atiné nanging paksaanga masi makenyem.
“Driki dumun Bli, nggih...” Supraba nglingkung nyagjagin tamiu ané lénan. Sapaninggal Supraba, gantiné Anggada jani wawancaraina tekén timpaltimpalné.
Mang Adi ané tonden ngelah tunangan simalu matakon, “Anggada apa rahasiané apang nyidayang makatang kurenan jegég cara Supraba?”
“Saja, adi nyak ia buduh paling buka kéto ajak Cai?” Gung Wisnu bareng nimpalin.
Cok Dwija lantas nebag, ngigisang mamunyi sambilanga nébéngin bibihné aji lima, “Pangasih-asih apa anggon cai? pis bolong arjuna utawi jaran goyang?”
Mang Adi kagiat manteg paha lantas masaut, “Yaihh.. saja, kadén pekak cainé balian sakti! Apa bekelina ci? Pang beneh awaké lakar nunas masi.”
Ningeh patakon timpal-timpalné buka kéto, Anggada kedék ingkel-ingkel.
“Behh.. kedék cai, takonin beneh-beneh,” Gung Wisnu geregetan ngantosang pasautné Anggada.
Anggada mategtegan, ngunjal angkihan lantas nyautin, “Ae, icang mula cucun balian sakti. Mula saja masi icang bekelina tekén pekak icangé nanging boya ja guna-guna utawi pangasih-asih. Mirib yén ento tuturang icang jani, cai ajak makejang tondén karuan lakar ngugu.”
“Béhhh orahang ja cai mula demit. Jawat ngugu utawi tusing jeg tuturang dogén!” Mang Adi gedeg basangné.
Anggada lantas nuturang, “Pekak icangé mula balian sakti kéwala tusing ngelarang aji pengiwa utawi aji wegig. Dané nyungsung, tabik pakulun, Ida Sesuhunan ring Dalem Péd tur geginané tuah nambanin. Dadi takonang ka désan icangé lamun tusing ngugu. Yén mula saja icang nganggon guna-guna utawi pangasih-asih buka ané orahang cai ajak makejang, méh suba uli pidan Supraba bakat anggon kurenan. Ngudiang mara jani? Icang pidan suba tuturina tekén pekak, tusing ada paiketan ané langgeng yéning pajalané saking tan rahayu. Nah... yén cai ajak makejang tileh tusing percaya, dadi takonin Praba, kénkén perjuangan icangé uli pidan apang ia ngenyakin icang tur reramané pada cumpu. Kadén aluh? Tusing ja cara makpak tabia, prajani lalah.”
“Nah.. suud amonto ngamélmél, men apa cai bekelina tekén pekak cainé?” Gung Wisnu nyesed nakonin.
Icang tuah bekelina tutur apang sida ngalap pitresnan anak luh. Cutetné tuturé ento isiné tuah tetelu.
“Apa dogén to?” Mang Adi ngénggalin matakon, meled pesan kenehné apang nawang rahasiané Anggada.
“Modal penting ngalih anak luh ada telu. Modal kapertama ané pinih utama suba pasti tresna.”
Mara amun ento pesu tuturné Anggada, Bayu lantas nyelag, “Yén tuah ento, makejang anaké ngelah, icang nak ngelah masi modal tresna. Tresna ané kénkén maksud cainé?
Anggada nglanturang, “Tresna ané sujati. Sekenang malu kenehé, apang gilik tur mamesik. Apang tusing sabatek anak luh macunguh bakat lemesin. Yéning jani demen ajak ené mani demen ajak ento, sinah kéweh anak luh lakar ngugu iraga.
“Modal ané kaping dua apa?” Cok Dwija jani bareng penasaran.
Anggada nglanturang, “Modal ané kaping dua ngaran Arta. Beneh saja
anaké ngorahang, uang bukan segalanya nanging faktané segalanya perlu uang. Sangkalanga icang uli pidan seleg malajahang raga tur temes magaé. Mabukti jani icang ngelah pagaé ané luung tur astungkara setata masari. Nyidayang icang mayasin déwék icangé ané pacul dadi setil. Nyidayang masi icang munduhang, nabung saka bedik apang ngelah ané madan empugan. Yadiastun anaké ngorahang matiné tusing mabekel empugan nanging idupé tileh perlu empugan.”
Bayu lantas nungkasin, “Yén kéto artiné anaké luh ané matré. Benehné yén saja tresna, nyidayang Ia nrima aget lacur iraga,” timpal-timpalné makejang anggut-anggut matutang.
Anggada buin nglanturang, “Icang tusing ja ngorahang anaké luh matré utawi ulap tekén arta brana, kéwala iraga dadi anak muani ané patutné ngerti tur bisa ngajiang. Bani nyuang anak luh, yéning nyidayang apang tusing kanti ajak tuyuh. Sing kéto?” Siep makejang timpalné.
“Ada buin besik ngaran laksana. Tresna lan arta branané tondén jangkep anggon ngalih anak luh yéning laksanané berek. Eda suba ngortaang ané kéweh-kéweh, apang tusing main tangan, mamotoh, majudi, lan mamitra dogén suba kanggo. Nah yéning makatelu raga suba ngelah, sinah élah tur aluh ngalih anak luh,” Anggada nyutetang.
“Ada buin besik ané kuangan to, ngaran goba. Sing kéné sing kéto, ané simalu toliha tekén anak luh tuah goba. Lamun suba tuna di goba eda ngipi lakar tolih,a” Cok Dwija ngojahang tuturné Anggada ngranayang makejang timpal-timpalné mabriag kedék.
Anggada makenyem lantas nyantep masaut, “Mula saja anak luh sanget nolih goba kéwala jaman jani ané penting ada Pan Dana, indik goba dadi benahin. Jelék baan nyambatang yéning gobané kanti tusing nyidayang menahin baan kaliwat tuna, tusing kénkén, wiréh ento boya ja modal utama. Buka pabesen pekak icangé, yadin gobané tuna, penganggoné tusing dadi kuna. Goba dadi kalah nanging aba-abaané eda kanti ngaé jengah. Pekak icangé masi ngorahang, yéning suba tresna tur mamodal arta brana, apa buin melah baan malaksana, gobané ané tuna ento lakar aksamaanga.”
Ningeh tutur wayah buka kéto, timpalné makejang masemu guyu, saling tolih, cihna enu sangsaya.
“Bahhh... Seken-seken né... tebag suba tusing lakar ngugu! Tegarang melahang nolih icang jani. Icang suba buktiné, mawinan cai ajak makejang jani maan nyaksiang bojog ngandong dedari.”
Ningeh pasaut buka kéto, makejang lantas kejengat-kejengit tan bina cara bojog ngamah lunak.
Denpasar, 22 Désémber 2022
Komang Okta Damayanti
semara putih pelung
ngaé tangkah sakit
sing kuat ninggalin ia jak nak lén
uli pidan matané beseh?
ia teka nyemak kedék tiangé
badah
suud ngitungang demenan
uber ipiané
sing pedalem mémé jak bapa?
banggaang, liangang
yén sing panakné nyén buin? (2023)
Rerama
buk makeber
ngaé sepenan
mapelpelan yéh panyingakan
layu sekar jepun
buka méong kababas
paling cara di alas
i rerama matatu
ningeh kaikan bisu
kilangan munyi
punyah kauripan padidi
engsap tekén rerama
jengah ajak dewéké
mémé lan bapa
ampura lan suksma
dumugi rahayu yusa
ningalin titiang dadi jayanti
(2023)
ten tawang
ten rungu
ané di samping
becik
jelé
ané ngaé warna
di atiné
ané sing tawang nusuk uli duri
sakit
pedih
mendep tusing ada munyi
diwang kedék
tengah nyesek
nyén jani
ané ngaé warna di atin tiangé
(2022)
nyamané liu pesan
demeniné jak makejang
naut jadma makejang
limané tegula
otekné kabongbong
cara kedis makrangkéng
ba macelep kéweh pesu
makejang paling
apa ané pelih
ten rungu
ten ada ané éling
(2022)
Desak Komang Melati Ningsih
iraga dadi anak luh
tusing ada binané tekén bunga nedeng kembang
yéning sampun layu
tusing lakar ada ané ngrunguang
yén dadi baan dadi bunga sandat
ia layu nanging enu miik
sauripé malaksana becik
sauripé kakepik
sadadosné iraga eda dadi kembang bintang
ané tumbuh di rurungé
makejang demen
suud ento kaengsapang lan kakutang
(2023)
Pahlawan
ngetohang angkihan
nanggehang jiwa
naanang kebus sunaran ai
naanang dinginé nyusup tulang
para pahlawan mayuda
peluh suluk membah
nelasang sakancan bayu
wantah anggén ngardi mahardika
jagat Indonésia
(2023)
sinar matanai sané nyunarin guminé
nundunin jendéla kamar
mangunang suryakan kruyukan siapé
ngulapin paningalan tiangé
sinar sané anget lan asri
kasarengin angin makesir-kesir
suiran kedisé matinggah nguci
ngranayang atiné liang lan bagia
sayan-sayan joh pajalané
sayan-sayan keneh tiangé meled dadi matan ai
apang sida nyunarin déwék padidi
apang sida nyunarin mémé lan bapa
(2023)
Jaman Jani
jlema jamané jani
ten rungu
ngenehang dewékné padidi
saling sautin
sing dadi kalah
uyut cara crukcuk punyah
sing nawang adan
sing nawang asal
sing nawang unduk
sing tua
sing bajang
patuh tusing karuan
(2023)
Kacrita ring désa wewidangan Jagat Daha, wénten anak sampun
mapumahan, sané muani mawasta I Angkara, sané luh mawasta Ni
Akhara. Patemon Sang kalih ngwetuang pianak kalih diri. Sané kelihan kawastanin I gagak Turas, adinnyané kawastanin I Japa
Tuan. I gagak Turas belog polos tur getap, I Japa Tuan
gobannyané bagus buina seleg ngulik tutur miwas pasuk wetun
aksaranané utama.
Ri kala I Japa Tuan sampun matuuh pitung tiban, ipun sampun melajah masastra. Sedek rahina melah, ipun mapamit ring reramanipunné pacang ngumbara désa melajahang déwék, duaning meled uning ring sakancan tuturé utama. Memé bapannyané ngisinin pangedih pianaknyané, tumuli ngastitiang mangda pajalan pianaknya karahayuan saha mapikolih kadi pengaptinnyané.
Makudang-kudang pasraman para wikuné sampun karauhin. Siang dalu ipun ngiring para wiku miwah pedandané luih mligbagang tutur aji kalepasan, pawisik miwah tetuek aksarané pingid. Asing karauhin sami sueca ngicen peplajahan mawastu I Japa Tuan pradnyan.
Sasampuné truna samalihnya sampun wanged ring sastra saha pasuk wetunnya, raris I Japa Tuan mawali mulih meled macunduk ring reramannyané. Teked jumahnyané, bapannyané gelis nyapa, “Uduh cening atma dirin bapané, nganti engsap inget bapa tekén i déwa! Kija dogén i déwa ngumbara dadi makelo pesan i déwa ngalahin anaké buka bapa?”
I Japa Tuan nyumbah tumuli matur, “Inggih Bapa sasuunan tiang! Tekan tiangé puniki saking ngumbara désa maranin pasraman, tangkil ring sang wiku.
Irika tiang nunas warah-warah indik suksman sastrané utama miwah pasuk wetunnyané.”
Bapannyané malih metaken, “Cening pianak bapa, eda nyen i déwa salah tampi! Bapa jujut matakon, indayang tuturang, sastrané ané encen plajahin cening?”
I Japa Tuan matur, “Inggih Bapa, sané encén arsayang Bapa, manawi sida antuk tiang midartayang.”
Bapannyané nglanturang matakon, “Tegarang tuturin bapa, pangekan miwah pepincer aksarané! Kénkén kawitné, sangkan liu ada aksara?”
I Japa Tuan nyumbah, tumuli midartayang bebencah aksarané, “Inggih Bapa, sapuniki pariindiknyanné. Saking Windu, mawetu wénten Ékara, magenah ring selaning lelata. Ékara ngwetuang Akara, magenah ring pabahané. Akara ngadakang Na, magenah ring selagan alisé. Na ngwetuang Ca, magenah ring paninggalanné. Ca ngadakang Ra, mungguh ring karnané kiwa tengen. Ra ngadakang Ka, ring irungé magenah. Ka ngwetuang Da, magenah ring cangkemé. Da ngadakang Ta, ring tangkah magenah. Ta ngwetuang Sa, magenah ring bauné tengen. Sa ngwetuang Wa, magenah ring bauné kiwa. Wa
ngdakang La, magenah ring gigiré, La ngadakang Ma, magenah ring susuné tengen. Ma ngwetuang Ga, magenah ring susuné kiwa. Ga ngadakang Ba, magenah ring puseré. Ba ngwéntenang Nga magenah ring papurusé. Nga
ngadakang Pa, ring silité magenah. Pa ngwetuang Ja, magenah ring buntuté. Ja
ngadakang Ya, magenah ring tulang bokongé. Ya ngadakang Nya, ring tulang cetiké magenah. Kenginan sapuniki rerodannya: O, E, A, Na, Ca, Ra, Ka, Da, Ta, Sa, Wa, La, Ma, Ga, Ba, Nga, Pa, Ja, Ya, Nya.”
“
Akeh aksarané wénten 20, tur soang-soang wénten genahnya ring angga sarirané. Sané 20 punika yang ringkes dados Dasaksara, inggih punika; Sa, Ba, Ta, A, I, Na, Ma, Si, Wa, Ya. Mungguing genahnyané ring angga sarirané: Sa magenah ring siwa duarané, Ba satengahan gidaté, Ta ring paningalané magenah, A ring karnané, I magenah ring irungé. Na ring cangkemé, Ma magenah ring susuné, Si ring pungsedé magenah, Wa magenah ring pepurusé, Ya magenah ring silité. Patut punika bersihin dumun, geseng ring puseré,mangdé keletehan angga sarirané telas ical. Ri sampuné kapralina, malih urip majalaran antuk Ida Sang Hyang Merta, mawetu dados Pancakasara, inggih punika: Sa, Ta, I, Na, Ya. Panadosnya soang-soang: Sa matemahan ati, Ta matemahan Nyali, I matemahan limpa, Na dados jejaringan, miwah Ya
matemahan papusuhan. Mungguing sabdannya soang-soang: Bang sabdan ati, Tang sabdan nyali, Ang sabdan limpa, Inga sabdan jejaringan, miwah Yang
sabdan pepusuhan. Sapunika paindikan Dasaksarané matemahan Pancaksara, tur pralina ring pukuh atiné, raris malih urip matemahan Triaksara, inggih punika; Ang, Ung, Mang, wiadin Brahma, Wisnu, Iswara. Punika malih geseng ring pukuh pepusuhané, mawastu matemahan Rwabineda, inggih
punika Ang miwah Ah. Punika wantah panunggalan Sang Hyang Siwa Buda. Rwabinedané geseng ring pukuh peparuné. Usan kapralina, malih mawastu
dadi kekalih mawasta Rwabineda Atma inggih punika Bayu miwah Idep. Ang
sabdaning Bayu, Ah sabdaning Idep. Bayu Idep malih geseng ring
Setragandamayu raris matemahan Sang Hyang Tunggal, sabdannyané Ongkara. Sang Hyang Tunggal malih geseng ring ulunpuhun, ring selagan peteng lemahé. genah punika ungguhan para dewata. Sasampuné basmi matemahan
Ardacandra, Windu miwah Nada, meneng tan molah. Punika wantah madué
pepasih nanging tan parupa, ngwetuang Bayu, Sabda, Idep ngadakang
Pangrasa muah Budi pinaka cihna nunggal ring Sang Hyang Suksma. Taler dados baosang masuara nanging nenten marupa sastra, malingga ring muncuk suungé. Yan malingga ring bongkol ilaté, ngwetuang manahé niskala, ngwetuang rasa luih yan malingga ring teleng (ba setengahan) paninggalané. Ri asapunapiné meneng, ri asapunapiné molah, paragayan pati urip wiadin watek dewata sang wénten ring angga sarira.
Mungguing pralina Arda, Windu, muah Nada punika, Ardacandra ring siwaduara, Windu ring pepusuhan miwah Nada ring pantaraning rahina wengi ring selagan peteng lemahé. Sané mawasta selaning rahina wengi inggih punika, yan ring Buana Alit marupa pangantungan limpa wiadin ati. Yan ring Buana Agung saluiré sané rupanyané putih kala kacingak.
Yan Arda, Windu, miwah Nada punika pralina ring paninggalané, raris malinggih ring karna. Pralina ring karna ngranjing ring irung.Pralina ring irung, malinggih ring Cangkem. Pralina ring cangkem, magenah ring ilat. Pralina ring ilat malingga ring pepusuhan. Praliné ring pepusuhan magenah ring jejaringan.
Pralina ring jejaringan malingga ring nyali. Pralina ring nyali magenah ring
limpa. Pralina ring limpa ngranjing ring ati. Pralina ring ati magenanh ring
Nabi (puser). Yan pralina ring Nabi, rais ngwetuang suara Ang. Saking puseré raris ngranjing ka uaté makejang, ngantos ka tulang giing, jahjahan miwah
utek. Ring uteké polih amerta, mawastu ngwetuang suara Ah. Ri kala kantun
maurip, Ang utawi Angkara suaran Nabi, Ah utawi Ahkara suaran Siwaduara. Yan katekaning pati utawi ri kala padem, suaran nyané masilur, Ah suaran
Nabi, Ang suara Siwaduara. Yan malungguh (magenah) ring paningalané kiwa
tengen, Arda, Windu miwah Nada punika pacang matemahan Surya Candra.”
Déwa Gedé Purwita – Sukahet
Iraga nu inget tekén satuan anaké i pidan, dugas masyarakaté sing ngelah pipis nang ah kéténg nyidang nyujukang pura, i kaki koné dadi tukang ukirné. I kaki barengine megaé ajak kakiné I Doglar, I Krebek, I Sabeh, I
Banjir, I Peler, I Dogol ngukir pamedal agungé di pura puseh, ané lénan kramané ada ané dadi tukang ngasab bata, ané tukang ngaé dasar, ada ané nyétak bata, ada ané ngemasilin tanah, ada ané nunjel bata, ada ané tukang manyi, ada ané dadi ksinoman di perantenan. Ané ajak pitu ané suba katulis mara to khusus tukang ngukir, ada ané makalain, ada ané nyawi, ada ané duweg ngukir sulur bunga-bunga, pepatran, ada ané pangus ngaé mua, konyangan mabesikan apang ngelah je désané pura maukir ané luung. Nah
kéto I Kaki macarita ngenang masa-masa dugas teruna bareng nyujukang pura, nostalgia.
Suud ento I Kaki buin macarita sambilange nyedot lintingan kréték lan namping kopi di ambén balé dauh, dugasé totoné I Kaki ngayau uling dauh semeng, kéwala uli setonden matan ainé endag medangin, I Kaki ke carik malu ngeringwang carikné, suud ento mare maan ngayah. Di subané sanja suud ngayah, I Kaki ngajahin ngigel di bencingah jeroné, dikéngkéné yén ada acara adat I Kaki bisa makekawin, yén tusing ada ngayah di pura I Kaki semengan teka ling carik biasané nyurat lontar sambila makekawin ajak timpal-timpal tukang ukiré nto. Yén kuangan tukang gedig gong di banjar, I Kaki bisa masih nyalinin dadi juru gambelan.
Disubané I Kaki macarita kekéto, jeg meplengek Iraga, asané usak téoritéori seni ané suba plajahin di kampus-kampus, kultus-kultus seniman. Ané seniman ya ngaé karya seni ape je to lukis, patung, instalasi, seni grafis, apa je spesifikasi pegaén né, to ané tekunin. Melénan pesan ajak satuané I Kaki dugas pidan, ngaé kéné bisa, ngaé kéto bisa, nulis masih bisa, pokokne ape je tagihe tekén krama désané I Kaki pasti berusaha apang nyidang ngisinin. Bin sadané yén tepukin pegaé anaké iyab I Kaki nak dengel-dengel, metaksu ukirané. Yén jani anak ngorahang multitalénta. Yén saihang tekén gegaén Iraga ané jani, misi ngelukis, ngaé patung, ngukir, nulis, ngigel, ngecel siap jeg capuhange tekén senior-senioré, orahane tusing konsistén. Konsistén maksudné to yén sube dadi seniman ya ngaé karya seni dogén jemak gaéné de misi nulis, kéto masih ané nulis gelengan nulis de nyeka gaé dadi pelukis.
Yéhh, kéngkén né? Men ané cén lakar jemak gaené? Nah dini be I Kaki ngemaang contoh yén dadi jelema ape dogén dadi jemak gaéné asalkan medasar pesaja, apang saja-saja, tusing tenga-tenga nto sujatiné. Apa buin jamané suba tusing modérn ané kaku, jani suba post-modérn ané patuhange pengertiané ajak kontemporér, kekinian lah. Seni modérn to ditu letak lemahné, kaku tekén términologi, kaku tekén gaya seni. Post-modérn lebih baur,
nyampur ané besik tekén ané lénan, ngaé makna baru ané tusing nyidang saupe tekén modérné. Apa ané laksanayang tekén I Kaki to patuh cara définisi seniman kontemporér ané orahange ajak Graeme Sullivan di bukuné ané
mejudul Art Practise as a Research, seniman atau pelukis cara jani to anak ané nyemak gaé dadi pelukis, pematung, pegrafis, seni pregina, konseptor, penulis, sutradara, dll. Ento ané nyidang ngaé kompléksitas karya seni ané lebih bisa mengakomodir kenyataan seni jani. Artiné ape ané tuturina tekén I Kaki sing joh lémpas, sing ada ruginé i raga bisa megenepan, to ané anggo konyangan ngerasayang pegaené yéning nyemak geginan seni jani. Pengalaman
émirisisme apa adané, sumber pengetahuan to medasar aji pengalaman ajak pengamatan sehari-hari. Kéwala abesik pebesen I Kaki, pesaja awaké yén lakar
dadi seniman, jemak ané nyidang jemak uling di bidang ilmu lénan, rasang pegaené. Depang seniné ngadanin!
Pohmanis, 11 Fébruari 2023
Pagerung kapal terbangé duur sirahé. Ada rasa sebet nanging rasa ento patut engkebang, apang pajalanné lascarya jagi ngalih pangupa jiwa ditu di dura negara. Matan ainé enu ngidang makenyem. Maelénan tekén bibih Putra, ané edot makenyém nanging
yéh peningalan ané pesu. Candra ngelut awak Putra, sambilanga ngusapin yéh peningalanné. Sujatiné Candra masih sebet.
Rambut Kristinta
ngetang subayanné bli, Iraga tusing lakar kapalasang”. Majalan
Putu Candra nengteng koper.
Putra mejalan ngandong subayanné ané tusing tawang neked dija
ipun ngidang. Dalem di kenehné, ipun ragu tekén Candra sawiréh suba liu
timpal-timpalné ane kalaina magaé ka kapal pesiar tekén tunangané ngelantas
kalaina. Jani ipun jejeh yéning Candra buka keto. Nanging ipun ngengkebang apa ané karasayang. Apang pajalanné Candra becik tur tusing anggona keneh ditu.
Suba majalan telu bulan Candra magaé dadi waitress. Lega pesan kenehné, ipun suba ngidang nabung seka bedik. Candra lan Putra suba majanji lakar
nambunang pagaé lakar anggo meli umah ané sasai engsut di ipiannyané. Telu
bulan masih kenehné Putra tusing karuan. Putra pragat mamunyah, mulih peteng miwah tusing taén nélpun Candra. Ulian timpalné sasai ngomporin.
“Tra nu inget, cai?” Kéto timpalné matakon sambilanga ngenjit roko.
“Inget cang. Men éngkén bro?”
“Apa ingetang, cai? Tunangan cai ba ngalain ka pesiar. Nu ngipi cai lakar ngantén jak ya?”
“Aaaaah, cang suba sing peduli. Mai buin puter gelasé!”
Putra suba engsap tekén gegaén, engsap tekén tresna ané ipidan sai engsut di ipianné, tur engsap tekén masa depan. Diapin ja wantah dadi pegawé Koperasi di desanné, ipun suba ngidang nabung, tur ngidang meli motor. Ané jani, tabunganné suba telah ngewai anggona nraktir timpal misi mamunyah ajak majudi. Putra suba berubah, tusing enu cara pidan awakné leh sabilang semeng ngandong tas ngurus Koperasi lan tabungan masyarakat. Maelénan tekéning jani. Gobanné suba daki cuil sing peduli ajak penampilan.
Candra seleg ditu magaé, nanging ipun makeneh uling aminggu tusing taén ningeh kabar Putra. Miribang ipun engsap ajak Candra. Nanging Candra tetep satya lan inget tekening subayanné. Peteng ditu di kabin kapal Aida, iseng pesan kenehné Candra lakar ngorta ajak Putra indik ipun maan bonus sawiréh lung préstasinné ditu. Tetep tusing ada jawaban uling Putra. Candra tuah mabekel foto kenanganné ané satata geluta rikala ngalih ipian.
Nem bulan suba Candra di tengah pasihé, kadirasa nelpun abulan cepok tusing ada. Bas kaliwat iseng kenehné, telpunna buin Putra.
“Halo, Candra né?” Matakon anak luh dingeha teken Candra.
“Halo, sira niki? Dija bli Putra?”
“Né Wina, tetangganné Putra. Hp-né putra makutang di warung mboké. Candra engkén kabaré ditu?”
“Mimih, ampura mbok tiang peteng-peteng nelpun. Tiang dot nawang kabarné bli Putra. Suba telu bulan tusing taén dingeh kabarné, telpun tiang tusing taén angkata.” Candra sebet sambilanga nuturang undukné.
“Putra suba berubah tu. Tusing enu cara pidan, suba tusing seleg magaé.”
Tutur mbok Wina.
Yéh paningalanné mrésbés ngebekin pipinné, jrijinné ngetor sambilanga ningalin kenyem manis tunanganné di fotoné. Bibit tresna ané pidan suba katanem suba mentik, nanging ipun ragu napi keh lakar mabuah. Candra suba tusing sabar lakar mulih ka Bali. Ipun magaé joh tusing taén makeneh lakar ngalain apa buin ngalih ané luungan.
Kutus bulan suba majalan, Candra suba dadi mulih. Neked jumah, maileh ipun ngalin-ngalinang Putra, nanging tusing tepukina. Antosanga ditu di taman biasanné matemu, masih tusing ada ngenah bolong cunguhné Putra. Candra buka suba nyerah dot pesan suba nawang keadaanné Putra. Tresnanné suba mabatun buluan, suba ngebekin tangkah.
“Bli Putra?” Candra makesyab ningalin Putra di bucun gang jalanné muané saget suba telah pelung, miwah bibihné pesu getih tur makaput aji bon minuman keras. Ditu Candra ngidih tulung ajak nyama apang prasida ngajak Putra mulih.
Suud ngubadin Putra, Candra lantas mulih. Tusing matakon apa-apa. Enek tangkahné nepukin muani ané banget tresnaina ento suba cara preman. Maebok lantang, muané dekil, bajunné sing karuan. Candra ngeling sig-sigan di kamarné sepi padidian. Ipianné suba anyudang blabar tusing enu ada bibit ané kaarepang apang mabuah. Candra suba pasrah.
Buin maniné Putra teka ka umahné Candra. Boya ja nakonang kabar. Putra emosi.
“Engkén di kapal? Jani suba suksés, edengang suba demenanné.”
“Dong adi bli kakéné len pesan cara ipidan. Tiang ditu magaé beneh-beneh ulian dot dadi jelema suksés. Pang sing pragat jejekka cara kését. Nak ngudiang beli nuduh tiang ané tidong-tidong?”
“Timpal-timpallé sai ngorta, nuturin engkén sujatinné magaé di kapal.”
“Lantas beli percaya? Suba taén magaé di kapal timpal ané ngomong kéto?
Pang beli nawang, tusing ja aluh magaé ditu. Patuh maburuh. Sakewala nilai pisné ané maelénan. Buina tiang tusing taén engsap tekén subaya.”
Peningalanné putra nerawang sambilanga bengong tusing makijepan.
“Dingeh tiang ngeraos?”
“Suba sing percaya. Suba kadung sakit hati,” Putra masaut sambilanga ngalain Candra.
Abulan tengah Candra suba jumah libur sambilanga dadi tour guide. Sasai tepukina tekén Putra sakewala Candra tusing ja cara ané orahanga tekén
timpalné suba ngajak nak muani lénan. Putra nu masih curiga. Bulan oktober candra buin lakar ngelanturang kontrak magaé di kapal. Tusing ada pabesén apa buin masambatan ajak Putra. Candra suba med mamunyi. Jani ipun lakar magaé tusing buin ngitungan munyi anak di sisi. Ané penting ipun magaé beneh-beneh. Ipun tetep seleg magaé tur suba ngidang meli umah, anggona tongos maémbon yén kebusan utawi ujanan. Nyén lakar glantingina yén tongos maémbon tusing ngelah. Umahné pidan suba réot, lamun ujan suba pasti yéhé patréstés ngebekin umah. Mulih bin cepokan Candra suba ngidang meli umah. Lega pesan kenehné. Makejang anaké ngajumang Candra sawiréh ipun seleg magaé, buina ipun demen nulungin nyama braya.
Putra ané curiga ngawag jani tusing dadi apa. Ipun tuah nyaksiang Candra ané suba suksés. Ada rasa lek ajak Candra, nanging Putra suba kadung merasa tusing pantes maekin nak bajang ané satya tur polos cara Candra. Putra tusing bani buin ngédéngang mua diarepan Candra. Putra majalan ngeléwain warung mbok Wina. Mbok Wina kauk-kauk uling warungné ngesyabin Putra.
“Putra, weh mai malu! Lakar mamunyah dija to?” Patakonné mbok Wina dagang kopi ané agak mencéng. Patakonné misi nebek kanti ka ulu ati. Suba kadung macolék pamor. Putra suba mecap jelék.
“Ada apa mbok?”
“Néh jemak ada titipan amplop, lamun isiné pis inget mayah utang sik warung mboké!”
Putra lek pesan ngenehang padéwékanné, nguda bakat kénéang idupé. Apa pelihné Candra? Kondén ja mabukti apa ané orahanga ajak timpalné. Keto ipun makeneh sambil mitbit amplop. Tusing misi adan amplopé ento. Putra mukak isin amplopé. Nika tuah subaya ané pidan tulisa ajak Candra. Subaya lakar satya, subaya lakar munduhang pagaé, tur subaya sehidup semati. Yéh peningalanné ngetélin surat punika. Subayanné tusing nu ada. Minab suba ulianga tekén Candra. Putra merasa bes keliwat ngaba belog, nganti anaké di sisi ngidang ngomporin padéwékanné, idupné suba kerasa mati, idepné suba tusing maarti.
Buin tingalina ada kertas maelénan. Lantas bacana teken Putra. Putra kenyem-kenyem padidiana, sambil ngecup suraté punika.
Oktober 2020
:pakeling rahina kasih sayang valentine’s day
ngiring magilih namtamin welas asih
sareng kalih mamrih nglintangin pasih
masumpang tembang suaran tadahasih
nyupat patisliwah sangsiah sangsih
nyepat seh singsal kumaslisih
ngamaranin rasmining galang sasih
ngiring girang saling kamasutresna
nganggit wulan wintang ring luhuring gegana
mangaroncé kusuma nirwana
sama ta samanta jana
mitet langgana raja pisuna
apan jati tan paguna
nirguna
ring buana
ngiring saling sayang-manyayangin
suka duka sareng garangin
mucuang panes kalawan dingin
mucukang lampah ampeh sumiliri angin
matemu tangan nyujur kalér kangin
doning kéngin
maurip wantah saling dagingin
tan jua saling nglintangin
-0-140207
damuh tumpang ai nrangdang
kasih tan ilang sayang tan nyungsang
gunung runtuh segara mancuh
kasih tan lepuh sayang tan embuh
toya didih geni ngendih
kasih tan kampih sayang tan jerih
kerug ngamuk gulem gumuk
kasih tan kliuk sayang tan entuk
angin nglinus linuh nglanus
kasih tan nglingus sayang tan angus
gering ngebug mrana jebug
kasih tan mugpug sayang tan grubug
mapan kasih salinggah pasih
mapan sayang sategeh kahyang
mapan kasih ngawi santih
mapan sayang ngawé galang
-0- 010221
sayang sayang daha bajang
upamayang
payung don daun pisang
sabeh wengi sapanjang siang
ring sirah kasungsung kasangsang
kadi déwa hyang
sampun terang nrangdang
uék bukabidang
lanyah tan tutupang
laju kakutang
truna bajang élingang
sayang tan apapakan canang
sabeh endang tan kalepotang
sayang anggén kayang-kayang
kantos niang kakiang
dados déwa hyang
-0- 070221
sayang-sayang ketimun
ininum lamun samun
tan pampun lebur pun rumuhun
sayang-sayang pagehan
pangemban sapisanan pabaksan
sirnan apan tan tinutan
-0- 240123
Rahina kerasa ngangsan ngalemahang kruyukan siapé sampun saling sautin, i kedis makeber saling palimpadin, pada pacruét, nangah
di sebuné mangantosang tatedan, cayané saking bucu kangin, sampun makenyir masunar galang nyalang masawang barak
kekuningan, motoré sampun pada ramé masliweran jagi ngarereh
tumpangan. Nanging masiosan karasa ring pakubon mémé Sariné wau
bangun paningalané kijap-kijap manggihin pianakné tatelu,
kanengneng tan nyang léb-léb sada ngrimik ring tengahing ati.
Ni Madé Gawati
Tangkahné karasa segsegan, “ngujang beli malunan ngalain déwék tiangé, né panaké jani suba ngangsan bajang teruna, yén beli nu idup ada ajak tiang matimbang wirasa, jani tiang kakené padidian
makeneh. Yadiapin beli suba tusing ada, tulung tulungin anaké tiang apang ngidang tiang ngedénang cerik-ceriké. Jani I Luh suba kelas roras SMA, I
Madé suba SMP, I Komang suba kelas 6 SD.” Sambilanga nglantur makeengan, nyambil limané ngisi gelas madaging kopi.
“Beli…. kakéné gaginan tiangé tuah ngalih-ngalihin rongsokan di jalanjalané apang ngidang tiang méyanin cerik-ceriké masekolah,” Yéééé… nto nguda déwéké ngumik ngrenggeng padidi, I Luh suba tengai dadi kondén bangun apa leleh, mapan dibi bakat ajak makasanja di lapangan mapan tujuh belasan suba kar énggal, aget san liu maan ngumpulang botol minuman lan rongsokan ané lénan, I Luh anak mula tusing nawang lek yadiapin pepes san ia matemu ngajak timpal-timpal sekolahné tusing nyang merasa lek minab tau tekén paundukan déwék dadi anak ubuh.
“Luh… Luh… Luuuuuh…, bangun naké tusing kar masuk? Suba tengai nénénan,” sagét Luh Santini ngadébras sakadi anak kapupungan, langsung ka kamar mandi mabersih, masikat napi luiré, adin-adinné mendepina kantun masaré, magelis-gelisan ipun meséh baju, yadiapin akidik lecek mawinan ten madué panerikan, wantah ketampih kagenahang ring betén galengé kémanten.
Ipun yukti-yukti nelikes pisan dados jatma lacur nanging indik paplajahan
yukti-yukti karesepang pisan yéning polih tugas sekolah ipun nyelang laptop sareng timpalné wénten kéwanten sinalih tunggil sané olas, nulungin ngicén nyelang.
Tan karasa sampun ngantos ring sekolah irika tepukina pintu gerbang sampun matutup, mih ngetél ngantos yéh paningalané marasa jejeh kasép, mapan ipun masekolah ring sekolah sané sampun kaloktah ring Karangasem.
Yéning kasép pastika keni skor, yéning kaseringan kasép, kelapurang majeng wali lan bé-ka mangda bénjangan nénten kawawanin malih. Kaderopon ipun
ngojog ka kelas nanging kecandak majeng satpam lan guru waliné napi
mawinan kasép, napi malih ipun berpréstasi ring sekolah
Sakadi kepung musuh pejalané, ngantos angkihané nelung dasa lima, ipun
noktok pintu ruang kelasné. Aget, jam kapertama wénten jam pelajaran basa Bali, pas pisan polih guru polos ten naenin gedegan ring kelasé. Bu guru
nyanggra sapetekan I Luh Santini, raris kasambat sara olih bu guru, “Ngujang dadi I Luh mara masuk?”
Raris Luh Santini jeg malu-malu sampun nunas ampura indik kakasépan
sané nibénin. Bu guru mituduhin negak, kanikain ngebitin buku lan rerehin halaman pitulas. Liang pisan karasa atiné Luh Santini mapan pelajahan punika
sampun naenin kapelajahin, wénten wacana sané kasurat nganggén aksara Bali.
Wantah pelajahan sané tan kasenengin majeng sisia sané siosan. Derika bu guru raris nunjuk sapasira midep mamaca wacana sané nganggén aksara Bali.
Kapertama Luh Santini menékang lima. Mih… yukti-yukti lancar lan patut ring sajeroning uger-uger mamaca, taler ngulangunin indik basa sané
kakemélang nganutin tanda wewacénan ring dija genah mejadengan taler tanda
parérén. Irika raris bu guru yukti angob ngatonang antuk kejemetan Luh
Santini malajah déwék.
Tan karasa sagét bél masandekan sampun mamunyi. Irika para sisiané pada magerudugan jagi mabelanja pada makéh akéhan nganutin bekel soang-soang. Masiosan pisan majeng Luh Santini setata meneng ring kelas. Ajakina sareng
timpalné wantah pesautné nggih lan sampun kawiaktiané pasawitrané sami merasa kapiwelasan pisan, nanging ipun satata meneng nénten pisan naenin
mareraosan indik kalaran ipun. Ri sampun napiné ngantos tumbasanga jaja
majeng timpal ané ajaka negak nanging jeg kawales antuk rasa suksma.
Galahé gelis mamargi, di tengah kelasé karasa kebus beeng, kesiran anginé
karasa kelampet murid-muridé pada mailih-ilihan nganggo buku, minab karasa
kebus bara manut program sané sampun kamargiang ring OSIS pinujuning asasih apisan. Kawéntenan pemeriksaan indik kahanan sané kebakta olih
soang-soang sisia lan ngenénin tata titi pakaian mangda nganutin manut
seragam. Duk punika janten ring rahina Soma para Pé-Ka-És ring sekolah
nuréksain sakancan piranti sané kabakta ring sekolah. Sami sakancan tas tilik
pisan katuréksain. Ritepengan galahé punika Luh Santini ngejer tan kadi-kadi.
Muané kembang lémlém mamutih, gisianga kéwanten tas gandongné. Tan
pisan naenin kagenahang. Pas pisan polih giliran ipun Luh Santini katureksain,
malih tasné katekekang pisan kagamel, ngantos kémengan Pé-Ka-És sami
nuréksain tasné. Indiké punika kauningin olih guru Bé-Ka lan guru Waliné. Raris kelaporang buin kejepné paakina Luh Santini, nanging pateh naler tas gandongné kagisiang, sambilanga mangeling. Tekek pisan lan ten pisan presida ngambil, alon-alon guru Bé-Kané nyagjagin.
“Luh, nto ngujang dadi I Luh masengulngulan buka kéto? Ripét misi apa minab tas I I Luhé, minab misi nyang ha-pé android, softék, gegaman anak luh, nto tuah sing kénkén Luh. Nah indayangin jani, baang malu bapak ningalin tas I Luhé.” Nadak ngangsan nyangetang kaik-kaik sakadi anak kerauhan. Duaning asapunika kawéntenané, raris kepaakin olih ibu Waliné, “Luh, yening unduké ené kelidang I Luh, sinah lakar ngedénang paundukané. Nah jani kéné Luh, yadiapin misi apa tas I Luhé Ibuk tetep lakar tusing nyambatang tekén anak lén isin tasné.”
Wau sakadi asapunika baos bu Guru Sarini, pinaka Wali Kelasné metu raris rasa Luh Santini, ngelébang tasné, wau kabukakin tasné, ibu Guru Sarini kagét pisan antuk isiné tuah sisan sisan roti sané sampun kakutang ring sampahé, lan sisan nasi bungkus ngantos keni minyak maréngés tasné. Wau nyingak kawéntenan asapunika bu guru nadak sara mangeling nréstés yéh paningalané tur metu rasa angen lan kapiolasan tan kadi-kadi nyingak kawéntenan Luh Santini.
“Luh, ngujang dadi I Luh nyepel paundukan buka kéné, yan ipidan I Luh nyambat, sinah bakal alihang ibu béasiswa. Jani di subané I Luh kelas roras mara tatas ban ibu ngeninin kawéntenan Luhé buka kené. Nah… nah…. nah, paundukan buka kéné ibu lakar nyambatang ajak kepala sekolah apang I Luh masekolah tusing mesuang biaya, dumadak I Luh dados anak mawiguna ring masyarakat, wangsa lan negara.”
Raris masaur Luh Santini teken bu guruné, “Ampurayang titiang, kawiaktiané geginan puniki sampun makelo nibénin tiang, duaning sewai-wai
tiang nénten mabekel ka sekolah, buina pepes anggén ngapgapin adin tiangé jumah. Tiang sawai makelidan ajak timpal mapan tiang ten juari pisan.”
Sambilanga ngeling sengal-sengal, nadaksara saking duriné rauh bapak kepala sekolah. Kapirengang wénten karéwangan sisia sakadi asapunika. Bu Guru
Sarini sareng guru Bé-Ka-né mituduhin Luh Santini mawali ka kelasnanyé.
Iriki raris para guru lan bapak kepala sekolah marasa makesiab mangenang indik sisiané katibénin paindikan sakadi asapunika. Sami aparat kependidikan merasa kirang tilik minayang ngecék kawéntenan para sisiané. Sané encén patut polih wantuan miwah sané encén nénten patut. Napi malih unduké punika sinarengan ring kawéntenan sekolah gratis. Ring sajeroning pendidikan, napi mangda nénten iwang sasaran ring sajeroning ngamargiang béasiswa.
Unduké punika raris bapak kepala sekolah majanji pacang ngarerehang perguruan tinggi sané nénten nelasang prabéya masekolah, mangda Luh
Santini prasida dados sarjana sané sujana nganutin pengaptin reraman ipun.
Karangasem, Sukra Umanis, wuku Merakih, 10 April 2020.
Ni Made Gawati, S.Pd.,M.Si, embas ring Sengkidu, 19 September 1966. Dados guru Bahasa Bali ring
SMAN 2 Amlapura
Shrī Blambyangan Sangkatha I: Ratu Mas Shakti Manik Lingga
Shrī Narārya Mas Danuningrat
Asitkala, duk palungguh I Ratu nyeneng agung, magentosin sang Aji kaprabon.
Irika Ratu kasandingin ariné Sang Ksatria Mahottama. Balambangan pura
janah. Irika ring jagat wilisé I Ratu nyeneng agung. Sané sampun karaksa olih
lelangit I Ratu ilu, luih anut sajeroning idep ngranayang jagaté landuh. Ajurajér panjak I Ratu tan mabina-bina pada adung.
Prabhawan I Ratu luih tan bina sekadi Ida Mas Tawang Alun, buyut palungguh
I Ratu. Satinggar mas surya saking lawang wetan, satinggar palungguh I Ratu
malingga ring singasana. Nanging suryan I Ratu nyurupang masalin rupa
sungsut, kuciwa. Pasah Ratu, pasah ring ariné sané sayangang. Pasah Ratu, pasah I Ratu ring rena, putra miwah sang rajapatni. Sungsut ngetut I Ratu
selantang margi, Wit ulu ati kantos pangaksian I Ratu wantah toya aksi nrébés
membah melusin wastran I Ratu. Salantang pamargi baya ngencanin I Ratu, raja pisuna ngetut I Ratu. Palasang Ratu! Palasang…! Ento I gagak ponal
bonglak mencanin I Ratu, mapi-mapi tresna sujatiné ngurug I Ratu. Ngranyang
lali ring arin I Ratu, Mas Putra, pangabih sané dahat satia. Kingking panjaké
makasami kadi panak pitiké tan pa ina.
Késah I Ratu nuju tanah kuluan marek ring wang putih, layahné silap-silap dot
makpak, munyah. Waduan I ratu ngarad-ngarad mangda rahayu. Kelem sayan
kelem ring selem réjéngé, petengé ngrungsek padan I Ratu. Ring dija minab
sunaré sané sida nujuang ambah, tan papegatan piwalé mencanin. Mamargi, mamargi I Ratu ngetut melahé. Kosek, kasatan, luwén rasanin I Ratu nénten
mialangin pamargin I Ratu. Tasik, gunung, bukit, wana raya sluksuk I Ratu, panoné sané tan papegatan labuh nuju perthiwiné gering mairingan sareng
arad-arad panjak I Ratu. Tan sida baan perthiwiné pacang nampedan toyan
aksi palungguh I Ratu, baat rumasa rahat pinungkané.
Ring kayun I Ratu marawat rahi Sang Aji Sang Ibu sané nguripin I Ratu.
Satonden panegarané nuju sanghara, santiné ngaliput. Nuju sanghara baya mapagin, pamuputné kantos anom daha tanpa Aji. Sekadi guminé tan pa matanai. Pageh I Ratu ngamargiang sasana dados Pangraksa Jagat duk I Ratu
kantun yowana kantos alaki rabi. Jiwan I Ratu mulisah, tan surud-surud nunas rahayu. Tan dumadé gagak putih matinggah ring carang taru waringin.
Gendingné nyihnayang sungsut sinarengan tekén ampehan anginé ngogah dondon waringiné. Cihna sampun kapatutan Ida Hyang Widhi.
Nanging I Ratu sampun éling ring mayapada puniki tan wénten sané langgeng. Sami sampun lina, panegara sampun lebur, para panjaké tan luput saking sengsara. Sangkan wang mléccha dekdek jagaté mapalas-palasan panjaké, tan uning iwang miwah patut. Rajeg samayan I Ratu pacang mademang momo ring anggan I Ratu yapitui pamarginé doh para tan luput sangkéng baya. Kun Fayakun. Napi sané sampun marupa titah saking Gusti Allah mamargi sekadi icchan Ida. Puguh I Ratu nglanturang yasa kadharman, salantang pamargi grindemé puceh baan sunaran suryané. Sampun rauh I Ratu ring kréta kancana irika aksi I Ratu ariné sané dahat satya. Medal toyan aksiné nyihnayang rasa rindu tur asihé tan kadi-kadi. “Kakanda sampunang I Déwa lali ring titiang, ngiring Kanda nuju ring linggih I Aji ring tanah Wali.”
Shrī Maniklingga, Tilem Kalima Novémber 2022
Shrī Blambyangan Sangkatha II: Ratu Mas Taman Ayu
Shrī Narārya Mas Danuningrat
Ring Tanah Wali I Ratu irika jagat Mangwi Rajya, sinambi nyantos sapatitah
Sang Prabhu Kawyapura. Yasa kadharmané setata margiang I Ratu irika, yapitui abot pisan yan rumasayang, duka lara miwah pati sekadi ngintipngintip ring selagan lawangané. Nanging boya ja asapunika sané pacang
mademang satya bratan I Ratu mawinan I Ratu kasengguh Sang Dhira. Ksama
dama hita prajah. I Ratu asih ring sakancan anak tios ala wiadin ayu parisolahnyané, nénten mendem rasa angkara murka.
Mapan I Ratu surya miwah chandra sidda nglebur peteng ring ati. Dadhan I
Ratu kukuh kadi Mahaméru, saageng blabar pacang nglurug tan sida pacang
nyirnayang kapuguhané. Saksad Isa Masiha bhagawan. I Ratu rumasat
Bhagawan Isa nyekala ring jagaté setata ngamargiang ahimsa welas ring para jana tiosan. Sané tiwas lédangin I Ratu kawéhin antuk sarwa pala boga miwah
ratna. Sami asih ring I Ratu sapunika taler ring Ida Gusti Kamasan sameton
Mangwi Rajya setata ngraksa kahanan I Ratu mapan olas, lascarya.
Nanging suka mawalik ring dukané, akijapan bagiané puput antuk kala. Kala I
Ratu pacang ngungsi ka genah madurgama. Sarasa muncuk keris sampun
nyantol ring ulu hati. Nuli nyrékcék toya saking gagana nyihnayang pedih.
Para panjaké seksek kantos tangis malintang-lintang. “Duh Gusti saya nampek
déwék titiang ring I Ratu. Paripurna kadi pamargin galahé ”
Shrī Maniklingga, Tilem Kalima Novémber 2022
Shrī Blambyangan Sangkatha III: Dang Hyang Paripurna
Shrī Narārya Mas Danuningrat
Kancit I Ratu ngungsi ring jagat Munggu ring pasisi, busana sarwa petak abra tur nyalang tat kala kasunarin suryané ring langit. Raras I Ratu setata alep, adem tur kenyungé tan goyah antuk pangoreg baya panyengkala. Para pangiring, istri miwah putran sami nangis segi-segi. Ring tanah pasisi akéh sané urati, pateh ngrasayang laran I Ratu. Sami mawéh pala miwah boga mangda prasida nglanturang urip. I Karsi sané welas asih bakti ring I Ratu, rasa baktiné tan kawates antuk wangsa miwah kula.
I Ratu mawéh pusaka prabhawa ring I Karsi, nyihnayang I Ratu sampun lémpas ring ratna maya. Irika raris I Ratu yarkat nuju parhyangan Hyang Api. Kukuh paras I Ratu tan goyah, para wadua panjaké sayan sumingkin ngadpada sayaga nakul patitah I Ratu, aat pisan pacang mabéla pati bukti satya sutindih.
Tan abot I Ratu ngwedarang panuntun prasida nuntun panjak I Ratu. “Eda
nyen I Dewa salah tingkah, margiang setata dharma kamanusané, nirdon
yéning mamati-mati, mapan I Déwa ksatria.” Raris sami medal toyan aksiné, sekadi ngentungang tanahé etuh, jelé wiadin melah pacang katrima yéning
sampun makadi patitah Hyang Widhi. Pinaka waranugraha punia makasami.
Lémpas I Ratu ring panes tis, nénten wénten malih binané
Gni murub ring kalih kara talan I Ratu, sinambi amuja ring Hyang Parama
Agni, ngérab apiné nyihnayang kasujatian I Ratu. Panes bara nénten sida
morbor yasané kukuh. Kala punika tangis panjak I ratu nyerit nyadia
ngetohang urip madsar satya bakti tan uning baya akéh. “Ksatria sujati tan
mamati yapitui ring keneh, munyi tuah parilaksana, rasa iri miwah kroda
wantah meseh sané tampek, buka apuy ring tanganku ngeseng sarwa gelehé ento.
Shrī Maniklingga, Tilem Kalima Novémber 2022
Shrī Blambyangan Sangkatha IV: Ratu Kramat Mas Séséh
Shrī Narārya Mas Danuningrat
Segara Séséh toyané mawarni gadang ring pasisi, ring tengah mawarni pelung.
Toyané maogahan ampehang desiran anginé saking kulon. Sekadi nyihnayang
rasa pedih, rasa takut tekén panumaya galahé. Galahé duk suryané sekadi tan purun engseb ka tanggu kulon. Sekar-sekar jepun sumpyar sambeh ring duur tanahé.
Para prajurit kajangkepin sanjata nyapnyap mamanah gela maparas jenget.
“Duh Déwa maraga ksatria sampunang. Sampunang Idéwa mamancana
kulawargan titiang nirdosa. Pantes ja titiang dadosang aled tongos nigtigang sanjatan Idéwa.” Nadaksara dadané mapadu sareng rain kerisé lungid. Rah
nyucur mawarni dumilah mambo arum, ngawokin tur sekadi nyekek sang sané lumihat. Sang amandung sinungsuta mijilang yéh panon, tan sida ngediang
rasa kasihané. Rahé niba perthiwi, tumuli toyan panoné, suryané surup nyihnyang sungsut maduluran riris.
Toyan sagara wilisé sayan maogahan riantukan penuh antuk layon sang
maraga ksatria paripurna. Rahé sané rumrum tan sida nirna saking ampehan
toyan segara miwah anginé, santukan kasucian miwah kapuguhan sang maraga
dhira ring urip. Layon I Ratu mawastu paripurna mapadu sinareng kanirmalan
toyan segara linggih Ida Sang Hyang Baruna, kategepin sumilir angina tur téja
Ida Sang Hyang Surya sekadi nyambrama I Ratu ngungsi ring genah
Suniāntara.
Shrī Maniklingga, Tilem Kalima Novémber 2022
Shrī Blambyangan Sangkatha V: Shrī Narārya Mas Wilya Putra
Anuam Mahāpatih
Yén saihang sareng sarwa sekaré Ida wantah kembang pudak wangi, wanginé maideran nglikub ring sakancan jagat. Sida ngawinang sang sané ngambunin kalengeran, lulut katresnan. Nutdut, para kumbangé lanang wadon mapan
kaluihané. Jaya kusuma purih. Arum buka raras taler peséngané maka kusuma ring kedaton./
Lanang istri, anom utawi odah sami pada-pada nyumbungang, mangastuti kanirmalan parilampah Ida. Raksaka dharma prajah. Ida wantah pangraksa para jana taler sujana, tan padosa sané tiwas tur sané kalara-laran. Mawastu jagat Swéta Sardula Puriné ngamangguhang kerta, tentrem, tur dirgahayu.
Masanding sareng rakan Ida manados Ratu, sekadi naga ruang sanak, surya kalawaning chandra mapaica galang ring sang sané mapinunas./
Bagus apekik sida ngranayang para jero istriné kalenglengan, sekadi paragayan
Hyang Manmatha Mamurthi. Tios waged ri sajeroning danda niti, gurit wesi ri sajeroning tutur, tan mabina-binayan. Adnyana sajeroning niwakang sastra
taler astra, mucehang sekancan meseh sané ngusak-asik. Pangraksa kuta nagara, manggala ksatria putusing yuddha taler yasa ring rananggana./
Ring jagat maka genah Ida Sang Hyang Sri Déwi malingga, pantun maka wit kauripan mautama, genah sakancan tirta mautama, samaliha ring Giri Rawang maka pamucuk soroh agengé. Kapuji maka linggih Sang Hyang Giripati. Ida putran Sang Pangeran Pati sané dahating susila./
Shrī Maniklingga, Tilem Kanem Novémber 2022
Artikel
IDG Trinandita
Imanusa di marcapada ngamargiang kahuripan mastikayang tan prasida
jangkep yéning tan wénten baburon lan tetaneman utawi sarwa tumuwuh.
I manusa nguasa nguasi sedaging jagat. I manusa midabdabin sahananing
sané wénten ring jagaté. Sami paican Ida Sang Hyang Widhi.
Amongan dados manusa boya ingan wantah abot pisan. Iwang midabdabin
sadaging jagat pastika nemu panca-baya ring kahuripan. Pidabdab utama
wantah madasar ajah-ajah agama. Ngamargiang dharma agama lan dharma nagara.
Ring pidabdab ngamargiang dharma agama i mausa sampun katragiang
watesan utawi tata-titi kahuripan. Madasar Panca Yadnya. Panca Srada, Panca
Maha Bhuta, Trikaya Parisuda, Tri Hita Karana lan sané tiosan. Kadabdabin
olih soang-soang angga inggih punika ngamargiang titah saking Guru
Swadyaya utawi titah Ida Sang Hyang Widhi malarapan ajah agama.
Taler ring ngamargiang dharma nagara. I manusa kabanda antuk ngalaksanayang titah lan uger-uger saking Guru Wisésa utawi pamerintah. Pamerintah pastika mapangapti becik mangda sida jagaté tentrem kertaraharja
gemah ripah loh jinawi tan kirang punapi-punapi. Sami trepti parikrama
kahuripan becik mamargi nyujur kerahajengan krama sami.
Ring parikrama kahuripan jatmané makéh pisan ngamargiang swagina.
Ring parikrama kahuripan rikala magendu wirasa utawi mapiteket sering pisan ngawigunayang baburon pinaka pretiwimba. Makadi majeng jatma sané tan uning kangin-kauh sering kanikayang kadi siap sambehin injin
Tan uning ngaturang suksma utawi ngawales kapitresna jatma tiosan kasengguh kadi cicing singal. Jatma sané sampun wikan kémaon tetep
katuturin makadi ngajahin bébék ngelangi. Yéning wénten jatma sané malaksana sangkaning ketara raris nyengkalen kasengguh kadi cicing kabelet.
Wantah baburon sané tan protés kaanggé pretiwimba. Niki sangkaning baburon wantah kapaica dwi pramana. Wénten bayu lan sabda. Tan maidep.
Napi malih i taru wantah maderbe bayu kémanten. Jatma utawi i manusa
kapaica jangkep bayu, sabda lan idep. Sangkanin sampun kapaica Tri Pramana
awinan patut malaksana kadi manusa jati prasida maparilaksana kadi manusa
boya kadi baburon. Asapunika naenin kapiragi.
Jatma tan sida orahin utawi tuturin kasengguh bedug pangoréngan. Yan
wénten jatma sampun wikan kémawon katuturin kasengguh ngentungan uyah ka pasih utawi nasikn segara. Pinih untat yéning wénten nak muani liunan
munyi, ngobral janji-janji tan mabukti wénten sané ngendingang cara bébék kwak-kwak kwék-kwék. Kémaon patut élingan wénten sané patut katulad cara
bébék inggian budaya antré.
Tuara sida antuk nandingin kajegégan gumi Baliné, mirib tuara konyangan lakar anaké ngeraosang jegég, minabang ganteng. Odahodahé né kedék pawah, nyolahang lemuh égolanné, sisa-sisan bayuné buka ngentenin génerasi mudané jani yan ipidan dugasé enu bajang Ia tuah penari né kasub masesolahan. Né mangkin, jiwané masolah ngalintangin wates ragané, lemuh galak.
Agus Sutrarama
Raré-raréné melaib-laiban di natahé maabu, ngepungin pitiké né crarat cririt kiak-kiak kemu lan mai, masa maganti, raré-raré puniki tuah Bali né riwekas. Tiang driki nyaksiang sami, jeprat-jeprét antuk kaméra tiang. Foto niki sané ngarekam galahné riwekas lakaran dadi sejarah.
“Bli Tu, niki téhé alih dumun...” Kénten anak istri nika ngabaang tiang téh anget lan jaja pisang rai saking paon, ipun tuah Kadék Ratri, adin timpal tiang Wayan Nata, sané tumpangin tiang nginep i peteng.
“Suksma Dék, Dék sing magaé jani?”
“Tiang magaé jam sia, Bli Tu lakar pesu jani?”
“Ao Dék, bli lakar ka pura puseh, lakar ngarereh gambar drika.”
Seneng tiang jeprat-jeprét, ngawinang tiang demen kema mai, aget masi tiang akéh madué timpal sané ngadukung demen tiangé niki.
“Dék, Bli Tu lakar ka pura puseh jani, odahé tondén bangun?” tiang metakén ring Kadék indik odahné.
“Déréng Bli Tu, kari sirep. Nah, nyanan Dék ja ngorahang.”
Odahné Kadék epeh sajan ring timpal-timpal cucuné, rumasuk déwék tiang. Wayan Nata taén nyaritayang kén tiang yén odahné ento tuah pregina dugasé
kari bajang. Ipun kasub sareng sekaa arja bon-bonan, dados Galuh nyané. Yén sampun ipun kauningin masolah, cerik kelih tua bajang rauh mabalih. Sané pinih kaingetan tuah rikala ipun naenin kaundang masolah ring Istana Tampak Siring antuk Présidén Sukarno kala ento. Sawai tiang ngenehang kénkén ya ipun ipidan rikala masolah, sabilang tiang ningalin panyingakan ipun lan kedék ipuné.
Tiang sampun neked ring jaban pura Puseh, duh Hyang Widhi, asri pakardin Ida antuk para jatma sané anteng ngaturang ayah, setata makenyem manis, makedékan. Andusé ngepul putih di sisi jaba kelod. Sisan-sisan pekaryan sampun katunjel, resik. Cahyan surya nelusuk, ibu-ibu makebaya makta aturan, sépanan tiang ngambil kaméra. Ring jeroan para pemangku
nguncarang japa mantra, asep dupané mangepul miik, kidung sembah ngulangunin manah. Ring pewaregan, lanang-lanangé teleb makarya adonan, jukut arés, saté lilit, makilit makedékan nanging sumeken ngayah. Raris irika
wénten anak lanang nyapatin tiang,
“Tu, nyanan buin ka pura nah, ada arja!” Kénten Bapa Dangin, adin bapanné Wayan Nata ngingetin tiang.
“Nggih Pa, tiang pastika teka.”
Irika naler tiang kacapatin olih Gedé Raka, lan Tut Robin, timpal-timpalné
Wayan Nata, saha kakenalang sareng timpal-timpal lianan drika. Tiang polih nyarengin makarya saté ajebos, wus punika sareng-sareng nunas ring pewaregan. Sadéréng mapamit tiang sareng-sareng para wargané ngaturang pangubakti.
Gedé Raka lan Tut Robin ngorahang lakaran majalan makarya tur ngingetin tiang apanga nyanan singgah melali mulihné.
Sakabesik lanang-lanangé mapamit, tiang kari ring jaba tengah ring genah sasolahan arjané rahina nyanan jaga kapéntasang. Sampun kapayasin, langsé pradané sampun kapasang. Keneh tiang ngulayang. Inget tiang ring carita indiké odah Ratna, Sang Pragina Galuh. Sajan né jani solah-solahan tradisional Baliné sampun kalah mesaing sareng walih-walihan ring TV-né. Sajan né jani para praginané tusing mataksu, nanging miribang tiang né salah, boya ja pragina-pragina iragané tusing mataksu, nanging miribang samian tuah sampun madué masan nyané.
Ipidan driki Galuh Ratna ngayah masolah, katonton olih ketog sémprong para warga désané, turmaning saking désa lianan né naler ningeh indiké ipun sané naenin masolah ring Istana, né tuara ja liu praginané sida masolah irika. Sané tuara sida nonton riantukan bas kaliuné anaké majeljel, baan ningeh jangih suaran ipunné rikala magending, sampun ngerasayang lega tan kadikadi. Bulun kalong tiang majujuk.
Peteng Purnama, buin kejep gén sasolahan arjané jaga kakawitin, para penabuh sampun sayaga. Irika naler wénten Bapa Dangin, sané ngisiang kendang. Asiki pamangku ngaturang canang ring natah paméntasan, mapinunas ring Ida Batara sami dumogi ja walih-walihané mamarga antar. Kaméra tiang sampun uli tunian jeprat-jeprét. Dék Ratri sareng timpaltimpalné sané negak irika tan luput antuk jeprétan kaméra tiangé. Rikala tabuhé ngawit, sakabesik wargané nekanin, déréng ja akéh pisan. Suara tabuhé ngurub langit saking pangeras suara.
Kapertama pesu Désak Rai lan Liku, tingkah lan banyolanné ngaé sami anaké briag briug kedék, alit-alité sané mabalih di malu kakencanin olih
Likuné, kénten naler Jro Mangkuné kacandain olih Désak Rai. Tiang masih tan sida naenang kedék, boya ja sanget ulian daging banyolanné sané rasayang tiang biasa-biasa dogén, nanging ulian dueg baan ipun masemu, pangus. Ningalin muanné dogén kadirasa tan sida baan tiang yén tan kedék.
Irika laut pesu pragina lianan, tiang matakén ring bapak di sampingné ngorahin tiang yéning nika tuah panyeroanné Galuh.
“Nah, né jani aturin malu Ratun awaké medal.”
“Inggih, ratun titiang Galuh durus medal, Ratu…” kéto abetné I Panyeroan. Nadaksara tabuhé marérén, sami panontonné naler siep, makesieng bayun tiang. Saking tengahing langsé dingeh tiang suara punika, Galuh sané magending. Saka besik wargané teka malih, né mangkin lingsir-lingsiré né liunan teka, pekak lan odah-odah, kaicén margi olih para wargané mangda nyidaang manonton saking arep, di jalanné kantun akéh anaké rauh.
“Galuh Ratna… Galuh Ratna buin ngigel…” kénten dingeh tiang saking asiki odah-odah.
Yakti, rikala langséné makebat, tabuhé ngebyar. Suara nika tuah gelah
Galuh Ratna, tepuk tangan para wargané sami, ngembeng-ngembeng yéh matan tiang tan sida naenang rasa suka cita antuk napi sané kesaksiang tiang
mangkin iriki. Yadiastun tan sakadi duk dumun, nanging sledét ipun, kenyung
ipun, kantun idup, asri maurip. Galuh Ratna tan wénten né sida ngentosin. Tan ja makelo odah Ratna masolah, yadiapi tiang sida ningalin yéning di keneh ipunné déréng ja makeneh suud masolah, nanging tuah kulit lingsir ipun né ngawatesin.
Rahina mangkin sampun tigang rahina saking paméntasan nika. Tiang polih kabar duka saking timpal tiang Wayan Nata indik odah sané i peteng sampun ngalahin. Wayan nyaritayang kénkén kendel odahné rikala nyingakin fotoné dugasé masolah ring Pura Puseh nika. Foto nika setata kabakta sirep, tur nimpalin ipun luas ka tanah wayah.
Ring dina pengabénan nyané, semangat para wargané ngarauhin sakadi
nyihnayang semangat odah Ratna dumun ngayah rikala idup, turin asih ipun ring nyama braya. Iriki wénten Wayan Nata lan Kadék Ratri ring samping tiang pinaka génerasi muda né jaga ngelanturang semangat ipunné.
Odah, lanturang pamargi nuju swarga loka, Galuh Ratna tuah abadi.
ritatkala sang surya suba nyujuh tanggun kauh
tiang...
kéto masih para kramané pada tuhun betén kauh
pada ngaba kencik anduk
pada nyakil menyangkil
lanang istri, tua bajang, cenik kelih
nyangkil galon,
nyangkil émbér,
di bangkyangné pada tuhun betén kauh
tragtagé liu mapangked-pangked
cara akngiané sada ngangsur
kéwala enu satya anginé etis ngempuang
antuk asri kayuné mentik gedé ulian tanahé satata belus
candi bentaré ngenah uling beduwuran
pura manik tirtane asri kadayuh baan punyan rijasané gedé
munyin yehé ngecor mageroh madingehan
paningalané ulap sangakning ening yéhé maganya
selong, kinem ngilangang kenjel bedak pajalané
duh ratu....
ratu manik tirta ...
i ratu wantah manik kauripan
miyik ngalub, ambun iasep menyan
canang sari, burat wangi lenga wangi
ninggil pinih duwur ring banten suci sorohan pejati
jangkep makasami, kadi sarwaning isin gumi mesikian
suaran genta pinara pitu
ngiringin mantra sardula wikriditha Dané Pemangku
kadi sidha nembus pretiwi kalawaning akasa
ritatkala ngarga toyané ening,
ngrangsuk kang puja sastra mantra
nguriping toyané sané ening, mangda sayan ening meklening
“Om Gangga sindhu saraswati, suyamuna godawari narmada, kaweri sarayu
mahendra tanayem, carmawati wenukem “
Om gangga amuncar saking purwa, panugrahaning bhatara Iswara
Om Gangga Amuncar saking daksina, panugrahan bhatra Bhrahma
Om Gangga Amuncar Saking pascima, panugrahan bhatara Maha Dewa
Om Gangga Amuncar Saking Utara, Panugrahan Bhatara Wisnu
Om Gangga amuncar saking madya, panugrahan Bhatara Siwa
Ang Ah, Ang Ah, Ang Ah ......
Ong Ong I A Ka Sa Ma ra La Wa ya Ung
Sa Ba Ta A I Na Ma Si Wa Ya
Ong Ang Brahma amerta ya namah
Ong Ung Wisnu amertha ya namah
Ong Mang Iswara Amertha ya namah Ong
Para Pemaculé pada nguntul dungkul
ngredana pasajinia, tipat kélanan taluh bungkul
megantung di asagané maglalayung-glayung
kampehang angin sané ngarad mangda manahé melalung
uduh sang Déwi maka uluning hulu
antuk saji mapag toya, titiang mendak pralingga tirta ulun danu
mangda sida napak irki ring Temukuan Yéh Aya
maka wimbaning ulun danu pradésa titiang
maka ulu huluning pradésa titiang
mogi éning toya ulun danu titiang
nglanduhang carik, bangket, tegal, kamel, titiang
sasih kapitu kulu manuju
samian sampun pada ngrungu
mis, lulu pada sangkep ring ulu
uluning pradésa wibuhing lulu
krana huluning hulu, ana hulu ngardinin lulu
Jalan uling jani pada ingetang
apang tusing saling engsapang
ingetang suntindih leluhuré makejang
ngorbanang sahananing né kagelahang
bukti suba katami, tusing sandang buin sangsi
bendera mérah putihé nyandang gisi
gisi tekekang pejang di hati
da kanti ané ada buin kisi-kisi
lakar nandruhin ngaénang sangsi
ngaénang iraga lémpas kén janji
janji suci né suba katulis dini di Tanah NKRI
tegarang tingalin dasar pemersatuné, sang paksi raja né stata kokoh, katong, tan obah
stata satya ngisiang saluiring né mabinayan
apang sidha memesik dadi besik
baan wibuhing sabuku-buku bulu pemersatu
baan mangan, landep kukuné satya mangisiang
Binéka tunggal Ika.......
kaembasang dini di tanah pertiwi, olih sang proklamator.....
enu ké.. iraga pantes ragu?
Kidunung, wastan sujatiné wantah Gedé Wiratana
Kementerian Pendidikan, Kebudayaan, Riset dan Teknologi ngicén
penghargaan majeng ring Pemerintah Provinsi Bali mapaiketan indik Révitalisasi Bahasa Daérah ri kala parikrama Féstival Tunas
Bahasa Ibu (FTBI) Tingkat Nasional sané kalaksanayang ring pinanggal 12 -
16 Fébruari 2023 ring Hotél Sultan, Jakarta. Ring parikrama punika,
penghargaan katerima antuk Gubernur Bali sané kawakilin antuk Gedé Indra
Dewa Putra (Asistén Pemerintahan dan Késra) Provinsi Bali. Ipun ngaturang parama suksma majeng ring Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, utaminipun ring Balai Bahasa Provinsi Bali sané sampun ngalaksanayang kerja
sama sareng pemerintah provinsi Bali. Indiké puniki kaaptiang mangda satata kalanturang sumangdané basa Baliné prasida ajeg.
Ngenénin indik régulasi pelindungan bahasa miwah sastra daérah, pemerintah Provinsi Bali taler sampun ngamedalang Pérda bahasa daerah, punika taler sampun wénten Penyuluh Bahasa Daérah, miwah sampun
kalaksanayang bulan bahasa Bali sané kamargiang nyabran awarsa suénipun asasih ring bulan Fébruari sané kadagingin antuk pacentokan miwah parikrama
sané mabuat ring basa Baliné
Ipun mapengapti majeng ring aném-anémé mangda nénten kimud nganggén basa daérah. “Iraga sareng sami patut bangga madué basa daérah, punika ciri khas iragané. Nika wantah tanggung jawab iraga sareng sami,” baos ipun.
bri.ag n bunyi orang tertawa serempak;
bri.ag.an n suara orang tertawa serempak;
bri.ag-bri.ag v tertawa serempak berulang-ulang;
bri.ag-bri.ug a 1 sempoyongan: pajalanné ~ jalannya sempoyongan; 2 bekerja bersama-sama; saling menolong;
ma.bri.ag v tertawa serempak;
pa.bri.ag v tertawa serempak di sanasini
1bri.ak → briag
2bri.ak,abri.ak.an a sebentar
3bri.ak n bunyi ranting patah
bri.cek a rusak; kurang jelas (tt tulisan);
ma.bricek.an a rusak: tulisanné – tulisannya rusak; bentuk tulisannya
tidak jelas
bri.dug a tidak rata (tt tanah, tembok);
ma.bri.dug.an a tidak rata (tt tanah)
bri.gu v ikat dg kuat;
bri.gu.na v diikatnya dg kuat;
ka.bri.gu v diikat dg kuat (oleh);
ma.bri.gu v terikat dg kuat;
mri.gu v mengikat dg kuat
bri.kat n ikat
brin.dug.an a tidak rata (tt tanah)
bring.keng → bringket
bring.ket a tidak licin; berkerut-kerut; berkeluk-keluk; tidak lurus: kayuné
kayu itu tidak lurus;
ma.bring.ket.an a bengkak-bengkok; berkeluk-keluk; tidak lurus; berkerutkerut;
pa.bring.ket n (banyak kayu) berkelukkeluk; bengkak-bengkok; tidak lurus; berkerut; kerut
brin.tik n bintil-bintil; bintik-bintik;
pa.brin.tik n banyak bintik; berbintilbintil
brin.tug, ma.brin.tug.an a tidak rata (tt permukaan)
bri.nyit → brenyit
bri.og → bréog
bri.ok → bréok
bri.ot n bunyi balai-balai yg longgar
bri.ug n bunyi sst rebah; roboh; jatuh;
bri.ug.ang v rebahkan; robohkan; jatuhkan;
bri.ug.anga v direbahkannya; dirobohkannya; dijatuhkannya;
bri.ug.in v jatuhi; rebahi; robohi;
bri.ug.ina v dijatuhinya; direbahinya; dirobohinya;
ma.bri.ug v rebah; jatuh; roboh: temboké tembok roboh;
mri.ug.ang v merebahkan; merobohkan; menjatuhkan;
mri.ug.in v merebahi; merobohi; menjatuhi
bri.uk, -- panggul n ki kompak serempak; siu serempak tanpa berpikir;
a.bri.uk.an a sebentar; hanya sekali serempak; sekali habis: mémé nyakan
anggon ~ ibu menanak nasi untuk sekali makan (sekali habis);
bri.ak-bri.uk v seia sekata dl segala kegiatan/pekerjaan;
bri.uk.in v (sertai) dg serempak;
bri.uk.ina v (disertainya) dg serempak;
ka.bri.uk.in v (disertai) dg serempak; didatangi serempak;
ma.bri.uk v serempak;
ma.bri.uk.an v serempak
bri.us, ma.bri.us v longsor;
bri.as-bri.us v longsor berulang-ulang
brok.bok, mrok.bok v keluarnya zat cair dr pembuluh/tabung;
brok.bok.ang v keluarkan zat cair;
brok.bok.anga v dikeluarkannya zat cair;
brok.bok-brok.bok v keadaan zat cair keluar berulang-ulang tidak lancar dr pembuluh/tabung;
ka.brok.bok.ang v dikeluarkan zat cair (oleh)
bro.kong v bawa di dada dg kedua belah tangan;
bro.konga v dibawanya;
bro.kong.ang v bawakan;
ka.bro.kong v dibawa (oleh);
ka.bro.kong.ang v dibawakan (oleh);
ma.bro.kong v terbawa;
ma.bro.kong.an v cara sso membawa sst di dada dg kedua belah tangan;
mro.kong v membawa di dada dg kedua belah tangan
bro.nyot n bintil-bintil;
pa.bro.nyot n banyak bintil besar; berbintil-bintil besar dan banyak (msl pd muka)
bro.rot v tarik dg paksa;
bro.rota v ditariknya dg paksa;
bro.rot.ang v tarikkan dg paksa;
bro.rot.anga v ditarikkannya dg paksa;
ka.bro.rot v ditarik dg paksa (oleh);
ka.bro.rot.ang v ditarikkan dg paksa (oleh);
ma.bro.rot v tertarik dg paksa;
mro.rot v menarik dg paksa;
mro.rot.ang v menarikkan dg paksa
bru.ag, bru.ag.an n kata-kata yg dikeluarkan besar dan kasar; besar mulut:
anaké totonan ~ dogén orang itu besar mulut saja;
bru.ag-bru.ag v mengeluarkan katakata dg suara besar dan kasar;
ma.bru.ag.an v mengeluarkan kata-kata dg suara besar dan kasar
bru.ak, ma.bru.ak v mengeluarkan bunyi spt bambu dipecah; rebah;
bru.ak.an n bunyi bambu dipecah;
bru.ak-bru.ak 1n suara pecahan banyak kayu atau bambu; 2v mengeluarkan katakata dg suara besar dan kasar
bru.ang n beruang
bru.it a kikir, pelit
bruk.buk, mruk.buk v mengeluarkan bunyi spt bunyi air menggelembung;
brak.bak-bruk.buk v berkata-kata tidak jelas (spt bunyi air menggelembung)
brum.bun n kombinasi dari empat warna, yaitu merah, putih, kuning, dan
hitam: mémé meli siap – anggon caru ibu membeli ayam yg berbulu brumbun
untuk sesajen
bru.na.ha v menggugurkan kandungan
brun.bun → brumbun
bru.suk, ma.mru.suk v menyerunduk; mendesak
bru.sut a kusut
bru.tus, pa.bru.tus n tumbuh dg tidak teratur dan banyak (tt kudis, bisul)
bua a 1 rabun: matané uli cenik matanya rabun sejak kecil; 2 redup: endihan
lampuné nyala lampu itu redup
1bu.ah n pinang: angga pinang yg buahnya sangat besar, tp tidak boleh
dimakan; jebug buah pinang yg sudah tua; sari pinang yg buahnya enak
dimakan dg sirih; lengeh , ki dungu
2bu.ah n buah: basang, ki anak kandung;
bu.ah-bu.ah.an n buah-buahan;
ma.bu.ah v berbuah;
ka.bu.ah.in v dibuahi
3bu.ah, ma.bu.ah-bu.ah v berbintik-bintik pd kulit krn ketakutan atau
kedinginan
bu.a.ka, ma.bu.a.ka v 1 dg sengaja: ~ ia teka mai dg sengaja ia datang kemari; 2 memulai: uli buin mani krama desané ~ nyemak gaédi balé banjar mulai besok warga desa memulai mengambil pekerjaan di balai banjar;
bu.a.ka.ang v sengajakan: ~ nelokin adiné di rumah sakit sengajakan
menjeguk adikmu di rumah sakit;
bu.a.kanga v disengajakannya;
ka.bu.a.kang v disengajakan (oleh);
mu.a.ka.nin v memulai
bu.a.kan → bulakan
bu.al, ma.bu.al.an v berlimpah-limpah
bu.a.na n bumi; dunia: agung alam semesta; jagat raya; alit alam kecil; badan manusia
bu.ang n berahi: bangkungé suba – induk babi itu sudah berahi;
ma.bu.ang-bu.ang.an v saling melakukan gerak-gerik yg menyatakan berahi
bu.a.ngit n sj tumbuhan kumis kucing yg dapat dipakai sayur
bu.as, ma.mu.as a sifat anak yg sangat keras dan merusak
1bu.at n boreh dada dan payudara untuk ibu yg sedang menyusui;
bu.at.in v beri berboreh: ~ nyonyoné, Luh beri boreh payudaramu, Luh;
bu.at.ina v diberinya berboreh;
ka.bu.at.in v diberi berboreh (oleh);
ma.bu.at v memakai boreh
2bu.at 1 adv perlu: tiang pesan tekén gegaén ento saya perlu sekali dg
pekerjaan itu; 2 n hal; tentang: yén ento tuah saja melah kalau tt itu memang
sungguh baik;
bu.at.ang v perlukan;
bu.at.anga v diperlukannya;
ka.bu.at.ang v diperlukan (oleh);
ma.bu.at adv sangat perlu;
mu.at.ang v memerlukan
3bu.at Asi v bawa; angkut;
bu.ata v dibawanya; diangkutnya;
bu.at.an n muatan;
bu.at.ang v bawakan; angkutkan;
bu.at.anga v dibawakannya; diangkutkannya;
bu.at.in v beri beban; muati;
bu.at.ina v dimuatinya;
ka.bu.at v dibawa (oleh); diangkut (oleh);
ka.bu.at.ang v dibawakan (oleh); diangkutkan (oleh);
ka.bu.at.in v dimuati (oleh);
ma.bu.at v terbawa; terangkut;
mu.at v membawa; mengangkut: montor ané sengkala ento liu ~ padi
kendaraan yg kecelakaan itu banyak mengangkut padi;
mu.at.ang v membawakan; mengangkutkan;
mu.at.in v memuati; mengangkuti
4bu.at Ami, ma.bu.at v bertaruh;
bu.at.ang v pertaruhkan;
bu.at.anga v dipertaruhkannya;
bu.at.in v pertaruhkan;
bu.at.ina v dipertaruhkannya;
ka.bu.at.in v diberi taruhan (oleh)
bu.a.ti n cacing tanah
bu.a.ya n buaya
bu.bar v bubar;
bu.bar.ang v bubarkan: ~ tajénné bubarkan sabung ayam itu;
bu.bar.anga v dibubarkannya;
ka.bu.bar.ang v dibubarkan (oleh);
mu.bar.ang v membubarkan
bu.bu n bubu; lukah;
mu.bu v memasang lukah
1bu.bud, bu.bud.in v 1 isi; beri (pd lubang benih); 2 berkahi;
bu.bud.ina v 1 diisinya; diberinya (pd lubang benih); 2 diberkahinya;
ka.bud.bud.in v 1 diisi (oleh); diberi (pd lubang benih) (oleh); 2 diberkahi (oleh);
mud.bud.in v 1 mengisi; memberi (pd lubang benih); 2 memberkahi
bu.bug n dataran tinggi
bu.buh n bubur; ketanné jaen pesan bubur pulut itu sangat enak; pirata
sajen yg terdiri atas bubur nasi dsb dipersembahkan kpd arwah leluhur;
bu.buha v dipakainya bubur; dijadikannya bubur;
bu.buh.ang v buatkan bubur;
bu.buh.anga v dibuatkannya bubur;
ka.bu.buh v dipakai bubur (oleh);
ka.bu.buh.ang v dibuatkan bubur (oleh);
mu.buh v membuat bubur;
mu.buh.ang v membuatkan bubur
1bu.buk n bubuk: cara , ki tidak henti hentinya makan
2bu.buk n serbuk
bu.buk.sah n pendeta Budha
bu.bul n bubul; kulit menebal (pd tapak tangan, kaki, tumit, bahu): limanné
kerana sesai numbeg kulit pd tapak tangannya menebal (bubul) krn setiap hari mencangkul;
bu.bul.an v ada bubulnya; mempunyai bubul (berbubul);
bu.bul.in v menyebabkan bubul
bu.cé.cér a tidak bisa menyimpan rahasia
bu.cek → 1brecek
bu.ci.ca → becica
bu.cu n sudut: ia negak di ia duduk di sudut;
bu.cu.ang v sudutkan; bawa ke sudut;
bu.cu.anga v disudutkannya; dibawanya ke sudut;
bu.cu.nin v beri bersudut;
bu.cu.nina v diberinya bersudut;
ka.bu.cu.ang v disudutkan (oleh); dibawa ke sudut (oleh);
ka.bu.cu.nin v diberi bersudut (oleh);
ma.bu.cu v bersudut: tusing ~ baana ngorahang, ki tidak jelas caranya
mengatakan (perkataannya kacau);
ma.mu.cu v menyudut; tinggal di sudut
mu.cu.ang v menyudutkan; membawa
ke sudut;
mu.cu.nin v memberi bersudut
1Bu.da n Rabu: Cemeng Klau hari yg jatuh pd Rabu, Wagé, Klau saat orang
Bali membuat upacara untuk menghormati kekayaan (uang)
2Bu.da → Budha
bu.dag a rakus: lahap; loba (tt makan): kimud, ki berpura-pura malu
bu.dal Aso v pulang; kembali: titiang pacang saya akan pulang; tan
papamit pulang tanpa memberi tahu;
bu.dal.ang v pulangkan; kembalikan;
bu.dal.anga v dipulangkannya; dikembalikannya;
ka.bu.dal.ang v dikembalikan (oleh); dipulangkan (oleh);
mu.dal.ang v mengembalikan; memulangkan; membawa pulang;
mengirimkan pulang
bud.bud → bubud
bu.deg a kacau; keruh: tusing dadi ngaé surat tidak boleh membuat surat untuk mengacau (surat kaleng)
bu.deng v mabuk; kecanduan
bu.di n hasrat; keingintahuan; niat;
bu.di.ang v inginkan: ia ané ~ tiang dia yg saya inginkan;
bu.di.anga v diiginkannya;
ka.bu.diang v diinginkan (oleh);
ma.bu.di v berhasrat; berkeinginan; berniat: sejatiné ia tusing ~ kema
sebenarnya ia tidak berniat ke sana;
mu.di.ang v menginginkan
bu.dri a berat mulut; enggan menyapa
bu.duh a gila: paling tergila-gila;
be.bu.duh.an n tunangan;
bu.duh.ang v inginkan dg keras; gila akan: sepatu modél kéto suba ané ~ tiang model sepatu spt itulah yg sangat saya inginkan (saya gila akan model sepatu spt itu);
bu.duh.anga v diinginkannya dg keras; digilainya;
bu.duh.in v ingini; gilai;
bu.duh.ina v diinginkannya dg keras; digilainya;
bu.duh-bu.duh.an a gila-gilaan;
ka.bu.duh.ang v diinginkan dg keras (oleh);
ka.bu.duh.in v diingini dg keras; digilai (oleh);
ma.mu.duh v berbuat spt orang gila;
mu.duh.ang v menginginkan dg keras; tergila-gila (akan);
mu.duh.in v menyebabkan kecanduan; membuat gila
bu.el a kecil, tp kekar (tt badan): awakné badannya kecil, tp kekar
bu.és → boés
bug n bunyi spt buah kelapa jatuh
bug.bug n 1 bumbun; timbunan (tt padi, tanah, dsb); 2 bubungan;
bug.buga v dibumbunnya; ditimbunnya;
ma.bug.bug v terbumbun; tertimbun;
mug.bug v membumbun; menimbun: ~ jagung membumbun/menimbun
jagung;
pa.mug.bug n penutup bubungan rumah
pa.mug.bug.an n tempat menimbun sampah atau bekas keperluan orang
meninggal. (masambung...)
Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang
antuk Balai Bahasa Bali