


Komik Strip
Komik strip 4
Pamahbah
togtog sirah (Madé Taro) 5
Lawat-lawat
kisi-kisi di dori (IGA Darma Putra) 7
Satua Cutet
galah ngagah buah melah, maliah ring tangkah begah linggah, ngolah selah lidah dirah, ngragah sukserah sipah lekah uyah, nyregah alas samah, masolah mungkah luah tlaga wayah somah gelah (I Madé Suarsa) 16 sandal jepit (I Nyoman Sutarjana) 36
putu wédari (IBW Widiasa Kenitén) 48
mapag dedari (I Wayan Kerti) 85
Satua Bali
i gringsing tekén ni ranjani 27
Puisi Bali
puisi-puisi tatukung 23
puisi-puisi ketut sugiartha 42
puisi-puisi komang sujana 54
puisi-puisi désak gedé setyaningsih 73
Artikel
ngortang seni #5: 2023, Apa Seni Ané Baru? (Déwa Gedé Purwita – Sukahet)
33
Satua Masambung
mlancaran ka sasak (20) Gdé Srawana 58
babad ayu ginanti (7) I Putu Supartika 77
Geguritan
geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 13
Isin Gumi
tued (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 10
Kamus kamus 85
Togtog sirah
ketogang sakadang sirah
ulah apang kesah
togtog uli pengkeban
I Kempul I Kembar
buin I Celomang
sing ja lén ané ngrekang kuku
sing ja lén ané ngrukang siku
tikeh pandan anggon belat
keneh beneh anggon nakeh
I Pengalih I Pengeléb
tebag katebag
edeng kaedeng soang-soang
depang galang kalah-menang
Togtog sirah
ketogang sakadang sirah
krék i barak ngobar
krék i pandan buyar
sing ja lén ané ngrékang korék
sing ja lén ané mretang berek
di pengkeban mabudi ngeléb
di peléban ngoyong magandong
IGA Darma
PutraAjah-ajahan agama ane suba dapet uli cenik, tusing cukup yen lakar anggon nujuin pajalan ane luung. Iraga ajak makejang suba nawang, ajahan agama ento tusing cukup anggon nyumpel bibih pisaga. Apa buin pisaga ane tusing bisa ningalin iraga bagia. Pastika suba bibihne lantangan teken jan.
Kupinge pragat panes yen ningehang munyi-munyiane ane tusing mamuncuk mabongkol. Ane anggona dasar tuah iri hati. Konden karoan masih iya lakar nawang apa-apa amun sekene. Makejang panawangne madasar tuah baan ningehang laut buin tuturang teken anak elen. Yen ento bakat kenehang munyi-munyiane, bisa-bisa iraga berig gidid sing karoan entek. Awinan, anak ane keto-keto mulan sing mangkuh runguang.
Enu luungan magae paselegin apang ada bekelang mani puan. Yen iraga dadi anak sugih, dong ditu ia lakar makeneh padidiana teken omongane padidi.
Mulan saja raos shastrane, jaman jani kabaos jaman kali. Ane ngidang nyumpel bibih pisagane, tuah pipis dogen. Shastrane suba puntul tusing ada
anak ngarunguang. Tan bin acara arca kuno ane maurug di tanahe. Ipidan jaja, jani sumping!
Len buin yen iraga dadi pamimpin. Suba pasti liu ane lakar ngetarang parisolah iragane benjang pungkur. Lacurne, solah ane luung-luung tanema, solah ane jele-jele dadianga konten apang viral. Buka keto mulan suka dukan iragane yen dadi pamimpin. Yen tusing siap dadi tukang tegen bebek, eda nyemak gae buka keto.
Apa buin yen iraga dadi actor intelektual di pusat. Apang bisa masih iraga anggut-anggut, kenyem-kenyem, yadiastu tusing ngerti. Apang bisa iraga maanggutan yadian iraga tusing cumpu. Kadharman di tongos ane keto, tusing lakar maan tongos. Liunan iraga tusing juari yen lakar matungkas. Bilih-bilih suba tawang pusate ane iringang mulan tusing dadi orahin.
Yen iraga malajahin shastra, ada masih bacakan wiku ane dadi juru pawisik para ratune imaluan. Wiku-wiku buka keto madan Wiku Rajya. Mulan swadharmane dadi badan pertimbangan para ratune. Luungne, ane keto-keto maan masih kadudukan ane tusing langsung. Nu ngenah cara wiku, sakewala buin ngenah cara raja. Wireh Wikune ento masih ngelah hak suara tur ngelah kekuasaan. Yen unduk sasanane, patut Rsi Sasana takonang unduk Wiku Rajya ento. Apake enu Wiku buka keto dadi ngaloka pala sraya?
Saja yen raga malajahin sejarah perwikuan, ditu sing kuangan wiku-wiku sakti ane dadi badan pertimbangan raja. Sakewala iraga tusing nawang apa pikolih wikune ane ngamargiang pajalan buka keto. Apa buin wiku-wiku ane pragat nyatuang kasorohan. Iraga ane nguda-nguda kene bisa bingung baana, teken ane madah beneh. Ida Sang maraga Wiku tusing uning paragayan idane satuanga mailehan, teked di warung-warung kopi. Makejang anake ento kisikisi di dori. Jejeh yen saget dingeha, lakar kena sapatha. Lakar kena kutuk.
Ada buin anak ane malajahin spiritual. Sing kuangan gaya yen tolih uli
duur teked beten. Yadiastun tusing makejang, liunan ane granang greneng keto tusing misi apa. Cara pongpongan tuh ulun uli punyane. Grudugane gede,
sakewala tusing misi lengis. Tusing ada ada sandang anggon karana, nguda anak ane keto bakat ajumang.
Ngenyit dupa bisa aduang kranjang sabilang Purnama kalawan Tilem. Kenehne madukan ajak ngenehang mitrane ane patuh-patuh ngayah. Dikenkene nyelap mapanganggo sarwa soleh, apanga ngenah eksis. Sambilanga live di Instagram ngedengang kaspiritualane. Ngidem ia prajani ngorahang ngulengang pikayun. Nak mulan keto ane patujuanga teken shastra google. Sing bedik jani shastra ane suba ringkese di google. Shastrane ento ane picayanga teken para pangikutne.
Pengikutne anggut-anggut menehang makejang ane pesu uli bibih gurune. Uli dija Kaden ia nawang ento beneh apa pelih. Intine ingetang dogen ngorahang rahayu. Misi nyakupang lima, sarwi kenyem alus. Yen suba keto baan ngetangang paukudan, sing mungkin ada anak ane tusing percaya iraga suba madan putus. Sakewala kapah-kapah perlu masih dingehang pakrimik
pisagane ane ngetarang iraga nyalanang spiritual. Ane sai dingeh di patuakan, pisagane ngorahang:
“Eda uyut! Kanggoang di dori kisi-kisi, ia anak lakar dadi Pedanda Baka!”
IGA Darma Putra
embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan
“Bulan Sisi Kauh”
Dugas enu raré....
Luh Stevy wélanga tekén bapané, ulian meplalianan di bet-beté, alas gelagah di durin umahné.
“Eda ditu meplalianan! Bahaya!”
“Bahaya kénkén Pa?”
“Tusuk tued nyen!”
“Kénkén yén tusuk tued?”
“Metatu. Yén inféksi, beseh bana!”
“Yén suba beseh kénkén?”
“Badah! Nyai nyényé megenyé! Yén beseh, kembung, bisa makeplag. Bani?” kéto bapané nakut nakutin.
Suba molas tiban....
Luh Stevy menék bajang. Masekolah ia di kota, kost di durin kantor lurahé dajan marga. Suba ada telu bulan ia tusing mulih. Nak nu tréning koné. Saget ia nélpun bapané, mirib kangen.
“Swastyastu, bapa né?”
“Swastyastu. Ae. Kénkén Luh? Dadi sing mulih?”
“Aduh, tiang sengkala, Pa.”
Bapané tengkejut. Awakné prajani ngetor.
“Sengkala kénkén?”
“Tusuk tued!”
“Ipidan?”
“Suba telu bulan. Kéwala bakat saru-saru. Jani mara sakit.”
“Pantes tusing maan mulih. Dadi sing ngorahang?”
“Aduh, pedalem bapa tuyuh nelokin.”
“Sanget?”
“Sanget.”
“Suba dokterang?”
“Suba.”
“Kénkén oranga?”
“Cek lab oranga inféksi. Suba beseh makotogan, Pa!”
“Mimih... meranen tuedé. Baah tatuné. Dong sing nyai nyidang masuk?”
“Nyidang, Pa. Lawan lawanin.”
“Kénkén bisa tusuk tued, nyai?”
“
Bakat meplalianan di beté durin kos. É”
Bapané bangras.
“Suba orain, eda meplalianan di beté. Nyai sing ningeh munyi!”
“Kujang laut. Kadung demen meplalianan. Kadung kelangen.”
“Uli cenik nyai kual. Suba kelih nyansan! Maplalianan apa? Jak nyén maplalianan?”
“Meplalianan mengkeb-engkeban ajak I Madé timpal kosé.”
“Baaah.... nyai buka raré dogén. Kija aba matané, dadi bisa sing tepuk tuedé?”
“Nak suba sandikala. Suba telebteb mua. Tepuk tuedé, kéwala kadung nanceb sing nyidang ngabut.”
“Amun kén tuede nusuk?”
“Lumayan. Mirib ada telung langkat nyauh. Gedéné ada amun pati sekopé!”
“Mimih.... ambat dalem tatuné. Rokrak suba tatun nyaine! Tong... nyai jeg sing ngorta.”
Bapané maserieg ngenehang tatu panakné. Laut buin ia sesed matakon,
“Nyén nulungin nyai ngabut tuedé?”
“I Madé ya. Nak ia dogén ajak ditu.”
“
Nyén I Madé ento. Pang maan masé bapa matur suksma?”
“Tunangané!”
Teg........
Makleteg keneh bapané. Mara ia ngeh tekén unduk. Awakné ngetor, peluhné pakritis. Télpuné tutupa. Kurenané metakon.
“Kenapa I Luh, Bli?”
“Tusuk tued.”
“Mimih.... kujang laut jani?”
“Anténang!”
Kurenané bengong.
Bengong....
Bengong....
Bah ia tiwang! ***********
Pitutur mémén tiangé: yén suba bajang, eda mengkeb-engkeban. Apa buin di beté padaduanan. Bisa tusuk tued.
Corokiiiiinnnnnnn........
Cuuuubbbb......
Cuuuuubbbb.....
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.
IBW Widiasa Kenitén
/28/
Dundun malu, sirep lupa ring pitutur, atma patut jagra, uning maring sang sujati, kéto Bagus, tundén bangun Bangbang Wétan.
/29/ Bikas ngagu, masok gedénan di malu, ngéndah ngodag-ngodag, munyi bangras nyuleg ati, cening Bagus,
ṡila ayuné uripang.
/30/
Kliad-kliud,
buka ula ngintip bikul, kedatang déwéké, awak lengit ngerok ngengkis, mimbuh mauk, mabet nawang swaran keneh.
/31/ Ipit pesu, suginin baan yéh tutur, usapin bikasé, sina ngedat uli ngipi, jemak suluh, lantas sundihin kenehé.
/32/ Singgih Ratu, tityang tambet keni tegul, Hyang Danu ṡagara, Gangga Soma nyuwécchain, jaga ruruh, anggén tirtha jroning idhep.
/33/ Uli malu, Hyang Gangga mili di dulu, tetep astawayang, matingkah inget maresik, ening danu, tanu éling kalinggayang.
/34/ Cening Bagus, gama tirtha patut tuut, lekad urip lampus wekas, twah tirtha gangga muputin patut rungu, gama tirtha kauripan.
/35/ Yukti Ratu, gama tirtha luwih agung, tirthané manglukat, nyudhamala daging ati, nyurud ayu, mawali kajati mula.
/36/ Cening Pucung, ajakin mai makumpul, sinambi ngigetang, kertha bhaṣa ṡastra Bali, sina mupuh, Gadagada tundén ngrambang. (pacang kalanturang....)
galah ngagah buah
melah, maliah ring
tangkah begah linggah, ngolah selah lidah
dirah, ngragah
sukserah sipah lekah
uyah, nyregah alas
samah, masolah
mungkah luah tlaga
wayah somah gelah
Langit lumbang galang tan paselang. Siang. Angang kapas kapuk kambang rangrang. Riang ngumbang kuntul anglayang tapaking ilang ring gaganang. Paksa paksi dara parapata magarang nangtang embang. Kupu-kupu alit putih kuning asimbang-simbang, ngrisak srining-srining asing-asing sari-sarining kemuning kembang. Ring taru dagdag macarang canggah wang mabancangbancang, kété-kété tmarérétan ngacuér dengang mangkur ding dang. Kampid kakeberang, kobér kakebérang, wang sang lanang kakabarang.
Wengiang, ikang tawang ébeking bintang-gumintang. Tan pakirang kunang-kunang kumarayang amurang-murang kumalanglang ikang padang ilalang. Arepniang anarung kunang
candrasasi hyang. Tan hanang kapihalang jua sabenang. Sami terang, sami galang, sami gampang, suami menang. Tan panantarang sapanginang canang...
Surya bebel, bulan ucel, bintang taranggana mapepel mapesel masepel. Angin nglinus macedem tan kahalem, tumpel tampel gulem tebel magibel, maubel-ubel sat tan pasibeh ngemu sabeh. Sayan katah toya mapupul ring tangkah Gdé Lila angeseh. Munggah-munggah ngébekin sirah, nyusup ring selagan paningalan gerah. Sabeh maliah labuh ring lebah tangkah.
Mepes yéh paningalan ngahngah ring kursi roda nandang jengah. Sakepah tan wénten manahnyané nunas asepah. Tan sah ngajiang somah, paksa ipun ngelekang bubuh bélék-bélék tambis ngutah ngluah.
“Suba tombaang tiang, Beli sing perlu sai-sai sebet buka kéné, apa buin misi ngeling!”
“Jengah Beli tekén awak padidi, nepukin Luh puntag-pantig lemah peteng ngalih gaé. Kéné san ja lacuré dadi jlema.”
“Kemiskinan bukan untuk ditangisi. Kadén Beli sai ngorin tiang kéto.”
“Beli tulén sampi lung, medem kin ngamah dogén.”
“Da ngraos kéto Beli. Tanggung jawab adané. Ipidan Beli lepah-lepuh magaé, jani tiang ngelah tugasé.”
“Sing pantes benya awak luh, kema-mai lemah peteng maburuh ngalih gaé.”
“Yan sing tiang magaé, dija ngalih pis anggon meli ubad? Da Beli sebet! Tiang bisa kok ngaba awak. Jani Beli suba madaar, tiang kal pesu malu kejep. Soré tiang teka.”
Semu semi pajalan idup Gdé Lila ring bumi. Semu, keni baya marga sengkala, matemahan tan pakala ring kursi roda maplangka. Semi, sangkan susatia somah nyinahang manah mucah rajah tamah mapatibrata ring laki lalu larah jroning umah. Rumasa bangga ngawé tusta, sayan suasta.
Déwa ratu utama sekala niskala ring jaba ring jero daging manah ring
tangkah Gdé Lila madrebé somah. Ring jaba sekala, tangkah somah mabuah begah, ngawé rena glayah-glayah ngemu sepah ngemu sepah antuk layah. Ring jero niskala taler banget melah, sayang tan telah-telah.
Yadiastun ngraga malangkah ngrereh rupiah, ngayah somah wantah ring kursi roda masadah, amatra tan wénten manah somah ngéndah. Tangkah melah ring sisi ring tengah, nyegerang malih salangkah-salangkah. Mangen-mangen
Gdé Lila pacang gelis ngagah buah melah ring tangkah begah somah gelah.
Sirep raré, Luh Laksmi sampun lelep masaré. Gdé Lila nyréré, ring betekan batis ipuné anaké istri makalé nylepetég mélé, saking kenyelnyané maburuh manting ngumbah ring saumah-umah tan pariwangdé. Kapeluk sipah somahnyané, kaseluk kantos gépé grapa-grépé. Nguyak, nanging tan kantos ngrusak bulun rasé, tan kantos ngrisak jénggot wré.
Alon-alon katingtingang mangda sida masaré ngandang. Gdé Lila manreng mandang sipah somah kembang mapadang lantang. Arep kagurayang nanging kawandéang, antuk ring somah lintang sayang, yadiastun déréng janten Luh Laksmi tan arsa kagurayang. Gineng gining karasayang, mapi-mapi tan ngendus ngedusang. Luh Laksmi jangkep tan makutang, nyelap amurang manah ning kang ayam panggang, mangda somah sida ngrasayang senang grayang-grayang.
“Luh Luh. Apa ya kadén lacur benyané ngelah somah Beli. Beli patutné ngalih gaé ngamertanin Luh, né malah Luh pontag-pantig ngalih gaé apang ada amah Beli. Manian yan suba beli seger, Luh sing dadi kéné bin.”
Gdé Lila lila asesambat asawang-sawang, sué tan pabantang. Sareng kalih nylempang, kantos jagaté mawali galang, napetang somah sampun ilang. Grayang-grayang ngrépé kursi roda samping ranjang, ring natahé nunas téja terang.
Saking kamar mandi ngawé kadaut, nyelap wantah mabalut cerik anduk gantut. Nepu nyrangcang nyaruang barang sané kakaput. Kedeng menék kedeng tuun pada ngalah, bongkol bokong sinah, gémbol nyonyah ngenah. Luh Laksmi nampekin somah sedek nginyah, ngrereh ai ring kursi roda ring natah. Ngelap somah saking suku kantos sirah, tunggang-tungging nguntul nungadah, busan-busan ragané mabungkah.
Kabusbusang kamben baju clana sané kantun neket. Somah anget, nyapuhang toya anget ring raga anget, sané nguni-nguni mawali inget. Ngelap ngurutin somah bincuh, busan-busan Luh Laksmi menahin anduk tambis runtuh. Tambis nungkruk mangda tan labuh, tan pajamuga Gdé Lila nyregem paa somah ébuh kukuh. Gdé Lila rikah-rikuh, Luh Laksmi tan singkuh paané peluh-peluh kasentuh, nyihnayang raras waras sayan tumbuh. Gdé Lila lila nyantos somah rauh saking maburuh.
“Beli, tiang kenyel sajan. Tiang ngebah malu akejep dogén nah. Binjep tiang ngurut Beli, suba beliang tiang lengis urut.”
Masaré ja Luh Laksmi sat nelasang leleh nyal rinasa awaknyané. Tan kapialang nylempang ngandang sakadi matangtang perang. Luh Laksmi tenang, Gdé Lila tegang. Luh Laksmi uyeng, Gdé Lila uyang. Bukit tangkah somah nangtang, bibih akidik enggang, katon lidah marangsang. Gdé Lila nyungsang mangurayang bukit tan mayang-mayang. Ngusap-usap sirah somah kasayangsayang, lédang ongkara ngadeg murang ongkara sungsang, matemahan ongkara temu muka kembang kambang.
Luh Laksmi bimbang rumasa iwang. Jagat sampun nrangdang, ipun kari nylempang, somah tan karambang yén dija malanglang. É é é malah di paon ngaé yéh anget ring dandang, dingin-dingin manjus toya anget mangda tan gesang. Ngracik kopi gula nyeduh kolongan paningalan cedang galang. Tan kamanah antuk Luh Laksmi, somahnyané grayang-grayang, sida sada gancang. Punapi antuka tedun saking plangkan kursi roda kasayangang. Nékat. Saragsorog ring kursi roda, makarya toya anget nyeduh wédang, sapisanan anggén manjus pasemengan nyandang.
“Aduh Beli nékat sajan. Ngoyong Beli ngoyong, tiang ja nyeduhang Bali kopi. Beli ngoyong dogén!”
“Mabalik won atié ngoyong.”
“Dija Beli maan taluh né?”
“Pangina mataluh telu, juang Beli sik.”
“Nyidang Beli nunggah-nunggah lenggatan.”
“Ba Luh. Beli ba nyidang nunggah.”
Karasa wénten tingkah nunggah-nunggah munggah tangkah, mlekur saking ungkur, ngudir saking gigir. Kesueng-kasieng bayun Luh Laksmi, jering-jering bulun kalongnyané. Alon-alon mungkah paningalan, mapi-mapi leplep, malih kakidemang. Kabanggéang galah somah ngagah buah melah maliah ring
tangkah begah linggah. Tangan-tangan pongah somah mapindah ngrundah
sipah lekah pakeh uyah. Manah Luh Laksmi ngawit goyah, nragtug ring
tangkah, rikala kaogah kabadinggulingang somah mapadu tangkah.
Durung polih masadah, bibih kejem kajamah, selah lidah ngolah lidah. Tan sah Luh Laksmi sayan gelisah. Lahru kangkang tinibanin udan sawengi basah pasah, sué tan polih upah, nadak keni sepuh sepah. Luh Laksmi sayan gerah, uh ah uh ah, ritatkala somah nyregah alas samah. Punyah masolah mungkah
luah samudra onyah, nyékah telaga wayah. Luh Laksmi nyerah kalah katimpah
katumpah katimpuh katampah somah gelah.
091122
saking wates gumi siki puniki
wantah jengah masisa
sabilang éling ring ratu
nyapnyap yukti
sakadi bikul ubuh
tedun mangkin wenginé puniki
ring jerih sané ngepung sabilang bucu
ring wates karang anyar lan sétra
Chekoslovakia, 1913
niki lengkara ping ungkur gegendingan buung
‘kampid-kampid tukung sané ulung tan patulung
di arep kukun-kukun batis ngaplug témbok peteng’
pacang kagendingang setata
nganggé engkagan tatu
némblés uli tanggun pasih
sané urung kasilemin
kedis selem makeber
ka dalem petengé
niki lengkara pamuput gendingan
sané nénten naenin kagendingang
Leiden, 1916
jalan majalan terus majalan nganti lung entudé
sing dadi nolih kuri ka samping apa buin
kidemang matané sabilang nepukin pateluan
majalan terus majalan nugtug keneh i batis
di muncuk apin sétrané ditu marérén kejep
utawi pules terus pules setata leplep
sing dadi geleh nguyang ngipi apa buin
kidemang matané sabilang makita kedat pules terus pules nganti tipis galengé
di dasar galengé ditu ngalih galang
Leiden, 1917
Kacerita ané malu ada anak ngubu ditu di tegalé linggah ajaka dadua. Ia, maadan Ni Ranjani tekén méméné. Ia tusing nu ngelah bapa, tur tusing ngelah nyama lénan. Geginané sesai-sai tuah matanduran di tegalé
Ri tatkala semeng dina purnama, kacerita koné méméné Ni Ranjani nyakitang basang. Ni Ranjani orahiné ngalih dadong balian ditu di duwur bukité kangin apang teka mai ngubadin. Umah dadong balian koné maraab ambengan.
Gelisang satua, apang tusing makelo méméné nyakit, ngénggalang Ni Ranjani luas ka umah dadong balian. Nganteg di umahné ento dapetanga suwung gamblang. Gelar-gelur ia majeritan, tusing ada anak masaut. Disubané kéto, majalan buin Ni Ranjani nuju umah ané buin besikan ané maraab duk. Ni Ranjani majeritan ditu. Lantas ada anak masaut uli tengah umahé. Jeg suba demen atiné Ni Ranjani sawiréh katemu ngajak dadong balian.
Tusing ada buin akijepan, jeg pesu suba anak tua maawak gedé, bok magambahan gémpél, paningalanné nelik, munyiné gedé gora, nyonyoné lambih, basing gedé, batis mabulu, tur kuku lantang. Makasiab ia Ni Ranjani.
Masaut anaké aéng totonan, “Yéh nyai Ni Ranjani, kénkén tumbén nyai teka ka pondok dadongé?”
Masaut Ni Ranjani, “Kéné dadong, dadong apang mulih ka umah icangé, wiréh mémén icangé sakit basang. Dadong jani tundéna ngubadin.”
Dadong basang gedé nyautin, “Nah lamun kéto, nyanan dadong kemu ngubadin mémén nyainé. Satondén nyai mulih, aliang malu iban nyainé tebu. Tebuné totonan daar, tur ampasné sepahang di jalan. Nyanan ampas tebuné totonan lakar tuwut dadong apang neked di umah nyainé.”
Kacerita suba Ni Ranjani nuwutin pamunyin dadong totonan. Satwa di gelis, neked lantas Ni Ranjani di kubuné sambilang makpak tebu. Matakon méméné, “Kénkén Ranjani, tepukin nyai dadong balian?”
Masaaut lantas Ranjani, “Tepuk, Mé, né cang ngidih tebu orahiné makpak, tur ampasné lakar tuwuta tekéning dadong balian apang nganteg mai.”
Mara madingehang kéto makesiab méméné, “Dadong balian anak tusing ngelah tebu. Umah ané cén ojog nyai?”
Masaut Ni Ranjani, “Paling malu icang ngojog umah maraab ambengan, kéwalé suwung mangmung. Lantas kema cang ka umah ané maraab duk. Tepukin ia I Dadong balian ané aeng ditu.”
Mara kéto, nyangetang ngetor bayuné mémén Ranjani, “Tusing ja dadong balian, ento tuwah Dadong Raksasa ané demen ngamah jelema. Kénkén baan iraga mengkeb jani, sinah suba nyanan iraga lakar tadaha ajak Dadong Raksasa.”
“Nah, kéné dogén Ranjani, nyai menék ka punyan nyuhé di samping séméré, ditu mengkeb apang tusing tepuka tekén Dadong Raksasa. Mémé mengkeb di betén palungané. Apang tusing tepukina tekén Dadong Raksasa.”
Disubané nyaluk sanja, Dadong Raksasa teka kema ka umahné Ni Ranjani nuwut sepahan tebu tuni. Pejalané keteb-keteb, nyonyoné kaplik-kaplik, tur giginé kretek-kretek. Kacerita anteg suba Dadong Raksasa ditu. Dapetanga suwung.
Majeritan ia I Dadong Raksasa, kéwala tusing ada ané masaut, krana ia ajaka dadua suba mengkeb. Ni Ranjani nepukin Dadong Raksasa uli duwur punyan nyuhé. Bayuné ngetor. Kéto masih méméné ningeh gelurané Dadong Raksasa, kéwala ia tusing nepukin, sawiréh ia matekep palungan.
Disubané sing ada anak masaut, negak lantas ia Dadong Raksasa ditu duwur plangkané sambil mangantosang. Sambilanga nyiksik kutu. Suba makelo ngalih kutu, jeg saget ada kutuné maleketik tur macelep ka betén palungané. Dadong Raksasa ngalih tur badinganga palungané. Mara kéto dapatanga mémén Ni Ranjani ditu mengkeb.
“Nah, né ia, bakat jani ané alih kai, jeg lakar pakpak tulangné, ambis isiné, tur cérét getihné,” kéto ia I Dadong Raksasa.
Méméné ngénggalang lakar malaib, kéwala lacur, énggalan jangkuaka
tekén I Dadong Raksasa. Ditu mémén Ranjani katadah tekén I Dadong
Raksasa. Liang buka otonan kenehné Dadong Raksasa.
Jani ia lakar ngalihin pianakné buin besik ia Ni Ranjani. Yéning bakat, sinah suba jaen bana sawiréh jadma muda. Kéto kenehné Dadong Raksasa sambilanga ngantosang, ia ka sémér ngalih yéh, ngilangang bedak. Ditu ia negak di tuwed nyuh, tongosné Ni Ranjani mengkeb. Di samping séméré
tongosné I Dadong Raksasa negak, ada pané misi yéh tur kesinarin tekén bulan. Lantas tepukiné lawat Ni Ranjani ada di muncuk punyan nyuhé. Ditu lantas I Dadong Raksasa ngelunin Ni Ranjani apang tuwun. Kéwala ia tusing nyak tuwun.
Dadong Raksasa lantas mamunyi, “Nah lamun nyai tusing nyak tuwun, lakar jeritang ia I Klabangapit, céléng dadong ané gedé galak tur demen ngelumbih punyan nyuh.”
Bah lantas punyan nyuhé totonan. Kajagjagin baan I Dadong Raksasa. Kéwala sing bakatanga Ni Ranjani. Tusing tawanga wireh Ni Ranjani makecos, ka carang punyan sandat di sampingné.
Dugasé ento, mara lantas makleteg ia Ni Ranjani, ia ngelah cicing gedé, gémbrong maadan I Gringsing Wayang. Uling punyan sandaté Ni Ranjani ngelunin cicingné I Gringsing Wayang apang teka ngutgut céléngné Dadong
Raksasa. Mara majeritan acepok, suba saget nengok, tur jeg suba dapetanga nyarag céléng gedé totonan, lantas mati. Disubané kéto, Ni Ranjani ngorahin
tur ngandupang apang ia I Gringsing ngutgut I Dadong Raksasa. Lantas Dadong Raksasa dengel-dengela, gutguta kanti telah awakné matatu, tur getihné mabrarakan, laut Dadong Raksasa mati.
Disubané kéto, mara Ni Ranjani bani tuwun, tur maekang I Gringsing Wayang tekén méméné ané suba mati. Ditu Ni Ranjani sedih katinggalin méméné. Nunas ica ia dumadak méméné apang buin matunggalan awakné tur buin idup. Maré ia mamunyi kéto, dapatanga méméné jeg buin idup. Demen pesan atiné ia Ni Ranjani.
Suba jani gelisang satua, bangkén Raksasané kapaid ka bangbangé tur katanem.
Ngawit uling totonan sayan-sayan sayang I Ranjani tekén cicingné I Gringsing Wayang, kéto masih méméné.
Nah, kasuwén-suwén mapitutur méméné tekén I Ranjani kéné, “Nyai ngancan kelih, luwungang ningehang tur ngeresepang pabesen anak lén.
Apang tusing pelih nampi pabesen lakar nepukin baya buka jani.”
Artikel
Déwa Gedé Purwita – Sukahet
Jedar-jeder, kebyah-kebyah langité dugasé peteng di tanggal 31
Désémber 2022 nuju pergantian tahun. Aké nyodog di jineng, metimpal wine a botol kéwala inum ping telung gelas. Tolih asbaké kudang roko kadén suba bakat enjitin, morbor bunguté, klepus-klepus. Dipetengé to, metimpal gerimis laut mekeneh, apa ye lakar ada di seni rupa ané lakar teka?
Yén keneh-kenehang buin, asané seni di Bali nak monto-monto gén. Ada komunitas seniman ané ngaé pameran, ada ané gradag-grudug ngalih koalisi, ada ané ngaé penelitian ngasilang buku, kampus-kampus seni tetep masih montoan, mahasiswa teka ke kampus, doséné ngajahin, ngemaang tugas, laut mulih. Dinas-dinas ané menaungi seni masih momtoan gén, rasayang sing ada
inisiatif baru, laut begbeg ngortang budaya adiluhung kéwala laksana sing ada melénan ajak ané suba-suba liwat.
Yén ngortang seni, sejarah seni rupa Bali masih tusing pegat-pegat satuané yén sing ngortang I Gusti Madé Deblog pasti ngortang Pitamaha, asané kapah je ngortang seni rupa Jembrana, Karangasem, Buléléng, Bangli. Lantas apa ané baru di seni rupa Bali? Né ané perlu kenehang, ngidupang atmosfir kesenian
Baliné tusing je nyidang uling di kebijakan doén kéwala sing ada action ané saja, kéto masih senimané ané tusing nyidang uling megaé dogén di studio atau
gradag-grudug pameran kelompok kéwala sing taén mikir ngerumusang
sesuatu uling prosés megaéné, penulis ajak kurator masih harus mesuang
karyané ané tusing je nulis dogén di paméran seni kéwala sing taén ngerumusang pikirané kanti nyidang nyujukang téori-téori. Apa karanané
kekéto? Tegarang metolihan ke Gumi Kauh, apang johan bedik, sepalanan ke Eropa ke Amerika, lekad karya-karya seniné ditu sibarengan ajak lekad
pemikiran, teori, wacana baru ané gaéne uling rumusan-rumusan pemikiran ané suba liwat uling di leluhurné. Ento nyandang san contoh, seniman tusing wanén di ngasilang karya, kéwala wanén masih mesuang satua, mesuang pernyataan.
Misalné di Jepang anggon wakil Asia, ipidan ada gerakan seni madan Gutai ané menganalisis proses megaéné Jackson Pollock sampai ngerumusang politik kebudayaané pasca 1945 ané dadi penanda kebangkitan seni rupa Jepang disubané kalah di perang Pasifik. Ada masih biin uling Rusia, madan Ilya ajak Emilia Kabakov karyané mejudul “The Man Who Flew Into Space
From His Apartement”, pemikirané futuristik kéto masih karyané ulian negarané di tahun 1960an demen ajak pengetahuan luar angkasa. Tuah je dini mula tantangané raga di Bali, Indonésia, ané sesai ngorahang ngelah ajak ngewarisin budaya adi luhung asané sing bergerak maju, mungkin ulian bes seleg megaé, atau pelih baan ngartiang “depang anaké ngadanin”.
Koné jani Era Bali Baru? Saja, uling telung tiban asané slogan to dingeh, sesai anak gedé-gedé ngorahang kekéto, kéwala majuné sebatas di infrastruktur masih pocol yan tusing sandingan ajak SDM jelemané, di seni rupa Bali asané SDM né kéweh maju apalagi infrastrukturné, cara tusing ada proyéksi jelas politik kebudayaan ané di bidang seni lakar kéngkén bin mani puan. Nak nu dogén pemikirané maan ngaba karya seni atau péntas ke luar negeri jeg lantas gedé angkabané, cara dugas tahun 1930 péntas di Perancis banggaine padahal ento proyék paméran kolonial. Yén cara dugasé Documenta
15 né di Jerman mare je lén kesyabé ané Ruang Rupa Jakarta terpilih dadi
Direktur Artistik né, diastu pro-kontra kéwala tusing buin wacana kolonial ané ngenén kéwala kéngkén wacana Indonésia ajak dunia to besikange di betén wacana “lumbung”.
Jani iraga ajak makejang, berharap ajak ané muda-muda pastiné, soalné ané suba tua pemikriané suba mentok, kéto-kéto doén uling di karya/kréasi. Asané tusing bani nyemak résiko. Apa buin jani ané muda-muda suba manjaange tekén ebekné conto-conto karya seni ané masliweran di smartphone, catatané paliunin memaca paliunin ada ngorta-ngorta ané membangun daya nalar. Pang sing pocol masih ada slogan “Bali Pusat Seni Kontemporer Dunia”, kéwala ajak megaé jeg pules.
Nah né suba balin galahé suba léwat jam 12 peteng di tanggal 31 Désémber 2022, pasti suba jani adané taun baru, telahang malu oyot wine né, suud dusdus bunguté, lan nyongsong matan ai 2023, dumogi je lekad pemikirpemikir ané baru gréss.
Pohmanis, 7 Januari 2023
Makejang suba ngelah paduman nasib. Kéto masi buka tiang. Dadi sandal jepit. Manyama ajaka dua. Uli pabrikan tiang pesu buka
kéné. Tusing patuh tekén timpal tiangé. Sirah tiangé bénjo.
Ukuran tiangé délapansetengah ukuran ané anggona tekén anak cerik. Tiang oranga kesalahanproduksi. Liu ané suba nyemak
tiang lakar belina mara nepukin sirah tiangé, ejanga tiang malih. Makelo-kelo tiang nongos paling sibetén. Katumpuk, katandés, kajepit buka adan tiangé. Sandal jepit.
Timpal-timpal tiangé suba liu ané kabeli. Tiang dadi kakedékan wiréh ukudan tiang tusing normal. Yén istilah manusané tiang kena body shaming. Lénan tekén ukudan, warnan tiang masih soléh. Warna tangi, ané kasambat warna janda. Mirib anak luhé tusing enyak meli ulian takut oranga janda. Anak muani masih tusing ada meli sawiréh takut oranga cara anak luh. Plastik ané mungkus tiang suba lecek bolong-bolong. Warnané beru ulian pepes sentér matan ai.
Tiang setata kabully kasambat produk gagal, sandal lapuk, tusing laku. Rak kacané buka nyinahang undag-undagan tiangé. Ané tegehan undagané madan sandal selop. Ia nongos barengan ngajak barang-barang ané penting luiré sabun lan obat-obatan. Sandal selop pepes ngwalék tiang. Ia ané mawarna bungah tur awakné malakar aji bahan kelas satu. Kéto masi ané ngidang meli ia sinah anak sugih. Sandal selop pepes saluka nuju mabakti ka pura. Yén sandal buka tiang pepes anggona ka carik madaki-daki. Dikénkéné tiang sampara anggo ngulah kuluk. Jelékan buin, tiang anggona ganjel méja ané batisné génjong.
Rak kacané nongos marep badangin ané ngadakang tiang élah mabalih solah manusané. Di mukak tokoné ada sekolah, sabilang semeng tiang mabalih
murid-muridé majalan masuk. Manusané karasa patuh buka tiang. Ngelah undag-undagané, sugih kalawan tiwas. Ané sugih ngidang masekolah tur mapanganggo kedas. Ané tiwas buka anak cerik ané tepukin tiang. Panganggoné daki, muané ocem, awakné berag, pajalané téjlok-téjlok, masapatu uék. Ia ngandong tas ané misi botol plastik. Ia majalan masuk sambil munduhin luu plastik.
Klangen tiang nepukin anak cerik punika. Setata dadi korban body shaming lan bullying. Ia kasambat panak pemulung setata katundung ulian pajalané. Pageh anak ceriké punika nudukin luu plastik sekadi mayasa. Cara jani jumlah luu plastiké liunan tekén manusané. Makejang barang manusané malakar aji plastik. Yén sing urati mani puan guminé bisa ebekin luu plastik. Iraga mapiutang yasa sareng anak ceriké punika.
Mulih uli sekolah tiang nepukin anak cerik punika nulungin mémé bapané nyorog grobak. Grobaké liu misi rongsokan sekadi besi lan plastik. Ia nyorog grobagé kasarengain sandal jepit ané tipis tur ngeling-ngeling tamis-tamis pegat. Luu plastiké tepuka buka nepukin merta, di samping tiangé ada bak misi luu. Anak cerik ento saat nyliksikin luu. Idupné buka magantung sareng luu plastik.
Nasib tiang dadi sandal jepit tusing melénan sareng anak ceriké punika. Setata katanDés, milu ngasanin pamanes idupé. Tuuhné enu muda tusing antes rasané ngasanin pait idupé. Seleg ia nyalanang pakaryané, tusing sanget ia rungu tekén munyin timpalné. Widhiné setata ngicénin merta buat sané seleg mautsaha.
Sanjané anak ceriké ento ka warungé ené lakar mablanja. Peluhné enu nyrétcét, bin akesep ia marérén ngitungin pipisné buka takut kuangan. Munyiné banban, tumbén dingeh tiang. Anggek-anggek ia ngelunin dagangé.
“Mé, tiang meli baas limang kilo.”
“Mara suud megaé, Dé? Ada biin ané lakar beli?”
“Mara Mé, astungkara tiang maan pamelin baas. Lengis ajak uyah, Mé.”
“Tusing meli bé, Dé?”
“Méméne suba ngalih jukut paku di tukadé anggona darang nasi.”
“Ené aba taluhé, Dé. Pedalem mémé nepukin Madé. Bapané enu gelem?”
“Nu Mé. Yén dingin asmané pepes kumat.”
“Ba beliang obat, Dé?”
“Tondén, Me. Tiang tusing ngelah pipis.”
“Dé, jemak ditu lengis urut di rak kacané! To malu anggo bang bapané!”
“Suksma banget, Mé. Suba olas tekén tiang.”
Lega kenehé mireng munyin dagangé. Tiang ngacepin apang sida kacundukin sareng anak ceriké ento. Rikala rak kacané kabukak, mabriuk sandalé ulung. Tiang milu ngulungang raga. Mogi-mogi dagangé ngingetin tiang. Apabuin pacang baanga ka anak ceriké ento.
Saja buka ané acepang tiang. Dagangé tau tur nyemak tiang. Pedasanga nolih awak tiangé. Ia mapineh-pineh nanging lacuré tusing sida kelidin tiang buung matemu sareng anak ceriké ento. Ejanga tiang di keranjang ané matulisan diskon 70%. Anak ceriké ento ngejohin tiang. Sebet ané karasayang.
Di keranjangé tiang tusing padidi, ada baju, celana, sepatu, lan topi. Ento ané ngaénang tiang tusing sanget sebet wiréh ada ané nasibné patuh buka tiang. Barang-barange masih bisa nerima tiang, tusing ngabully lan body shaming Bareng-bareng tiang ngrestiti apang ada ané meli tiang. Sinah tiang dadi barang maguna. Swéca Widhi ada tangan ané ngambil tiang.
“Nguda meli sandal jepit ukuran anak-anak luh?” kéto dagangé matakon sareng murid ané suba bajang miriban suba masekolah SMA.
“Tiang meli duang pasang, Mé. Lakar anggo kerajinan tangan. Tiang lakar ngaé vas bunga.”
Anak luh ento raris ngaba tiang mulihné. Lega kenehé wiréh ada ané nerima tiang. Nanging jelék bayune wiréh tiang lakar anggona vas bunga. Sinah lakar getepa awak tiangé. Lacur mula nasib tiangé tusing taén nepukin aget.
Di kursi sofané tiang ejanga. Anak luh ento menékang ka lantai dua mirib
lakar maganti baju. Ia ngelunin pembantuné apang nyemakang gunting lan tiuk.
Kénkén kadén uli betén sofané teka kuluk gémbrong makecos tiang dangala
malaib mauber-uberan ajak timpalné. Awak tiang telah matatu.
Pembantuné milu nguberin lantas nyemak tiang. Kedasina awak tiangé laut
baanga anak luhé ento. Tiang sebengina wiréh awak tiangé telah matatu.
Sampara lantas awak tiangé ka kuluk gembrongé. Wiréh tusing maguna tiang entunganga ka tukadé. Dadi ati pembantuné ngentungang luu ka tukadé.
Sera panggang, sera tunu. Nasib tiang tusing malénan. Jani tiang kaluntalunta di tukadé sareng luu plastiké. Ada ané nyangkét di akah kayuné. Ada ané nyangklek di batuné. Buin akesep ujan sinah tiang ngempetin pajalan yéhé.
Tusing buungan tiang lakar ngaénang tukadé blabar.
Abing tukadé misi entik-entikan, ada masih ané suba kawangunin villa. Buin akesep sinah telah abingé misi villa. Torisé Démen maumah di abingabingé. Di tebénan ibu-ibuné seDék itehé manting baju lan prabot-prabotan. Cerik-ceriké manjus maumbang-umbangan. Sayan karasa liu kagunan tukadé.
Miribang ené madan pajalan nasib tusing ada sané narka. Ulian pageh tiang nyalanang kasengsaran. Tiang sida matemu sareng ibu sané iteh ngalih jukut paku. Ibuné ento nudukin tiang, awak tiang kasayang-sayang. Neked jumah tiang serahanga ka anak ceriké ané pepes acepin tiang. KenDél atin tiangé kanti ngetelang yéh mata.
Januari 2022
I Nyoman Sutarjana
embas ring Gianyar, Bali tanggal 21 September 1986 makarya dados guru ring SMA Negeri Bali Mandara. Meled nulis sastra Bali modern sangkanin piteket Ajik Weda Sanjaya lan Bapak Raka Kusuma
Ring Pura Rambut Siwi
ring utama mandala tiang masila
ngentegang manah
ngulati santi
iriki Danghyang Nirartha
nguni ngenahang rambut akatih
sadurung matulak
nglanturang pamargi
nyujur Swécapura
nyakupang tangan tiang
ring selaning lelata
masaa nempuh suara segara
nunas waranugraha
Ring Pura Jagatnatha Yogyakarta
kaiter sipeng madyaning wengi
ring arep padmasana tiang masila tiding
tan pasekar tan paasep
pawana masayuban ri kala
lintangé nyunarin akasa
wusan Mantra Gayatri kauncar tan pasuara
kadulurin tresna saking telenging manah
purnamaké sané nyiratang amerta
saking ambara?
Mantra Gayatri
Ida uning napi sané wénten
ring sajeroning ati
sering wilangin tiang
aran Ida sané luwih
ri kala osah maplisahan
nénten naen tiang maselselan
yadiastu tangkahé karasa sesek
ri kala wénten kabrebehan
dwaning mantra sané kauncar
prasida ngardi manah sumringah
mantra suci Gayatri
yukti utaming mantra utama
makudang purnama sampun tiang
nguncar mantra nyabran rahina
ring linggih Ida ngunggah cawan
nadah waranugraha
sané ngetél satmaka getah
saking carang taru buwana
makudang purnama sampun tiang
ngrastiti bakti ring Hyang Embang
mapangapti mangda Ida ledang
mapaica galang apadang
nyupat kabrebehan sané ngandang
nénten éling tiang
yéning naen ngréka lampah
duk kari doh irika
masikian ring karana sarira
nénten éling tiang
napi naen ngragrag jagi malajahin napi
iriki ring mercapada
sampun biaparaké manah tiang
kapanggang antuk panes uripé
déréng amongkén nabdab pamargi
tan kawilang pariselsel sampun nangkeb
Ketut Sugiartha
meneng ring Belayu, Tabanan. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi: Bali Post, Pos Bali, Media Bali, Nusa Bali, Suara
Saking Bali miwah sané lian.
“Nyampat-nyampat maceniga, mabanten sumping keladi, (2x)
yén ané nyampat dadi déwa, né mabanten dadi dedari” (2x)
IBW Widiasa Kenitén
Bapa Sunia demen pesan ningehang cecangkriman anaké ané mabanten dugasé ené. Ia ngrasaang ada ané luung macelep di bumbung getihné. Mirib baan tumbénné dingeha ngranayang. Ia nulis apa ané munyianga tekén anaké ento. Buka ada déwa tedun, buka ada dédari tedun nyaksiang aturané. Tepukina pada liang anaké mabanten. Ada ngélogang awakné buka anak ngigel. Ané nyampat, misi ngigel masi. Kramané ané ada ditu mrasa bagia nepukin anaké magending buka kéto. Ulian gendingan ané saderana ento ngranayang liang. Lelehé magenti baan rasa bagia.
Kanti peteng Bapa Sunia ngenehang gendinganné ento, “Dadi ané nyampat dadi déwa. Apa ya ento?” Bapa Sunia makeneh-keneh, “Mirib kenehé apang
bersih, kenehé ané tusing anut patut ilangang, apang tinglas ening apang sida makeneh déwa. Keneh ané nguripang rasa melah. Rasa ané matéja buka déwa. Téjan kenehé lakar ngenah uli paripolah ané nganutin sesana. Ané mabanten apang dadi dedari. Dedari ané jegég, apa ya ento? Sinah sing Dedari Nilotama ané dueg ngoda sakancan tapa. Sinah tusing dedari Supraba ané sambatanga lek-lekan di kakawin Arjuna Wiwahané ané karipta olih Mpu Kanwa. Idepé apang jegég ayu, ento aptiang murip sabilang dina di kenehé.” Bapa Sunia matakon padidina nyautin masi padidina.
Prajani Bapa Sunia ngaukin somahné. “Luh, manian yén di subané lekad panaké, jalan ja Putu Wédari adanin,” kéto Bapa Sunia mamunyi tekén somahné.
“Dadi kéto, Bli? Sing dadi adanin ané lénan. Baet rasaang tiang adanné ené. Adan anak bisa masi ngraranin.”
“Sing, bli meled nglah sentana makeneh melah buka dedari.”
“Sasukat inget widyadariné mula dueg ngoda, Bli. Tiang tusing nyak sentanan tiangé dadi anak ngoda keneh anak lén. Apabuin di subané ia bajang lantas geginané pragat ngoda dogén. Ento ané sing demenin tiang, Bli. Aptiang tiang, apang dadi sentana ané bisa maparipolah ané madan beneh.”
Kenyem Bapa Sunia mara ningeh munyin somahné buka kéto. Geluta somahné buka dugasé mademenan ipidan. “Madak apang misi apti-aptian iragané.”
Lekad belingan somahné, Bapa Sunia ngadanin sentanané Putu Wédari. Aptianga apang keneh sentanané buka widyadari ngleganin isin Indralokané. Kenehné dong gumanti melah pesan. Sayan-sayan nrisdis pajalan sentanané ngelihang. “Sentana mula ngleganin keneh,” kéto Bapa Sunia ngrimik sambilanga magending. Ia masi mrasa lega maan ngrasaang dadi anak tua apabuin makelo gati mara nyidaang nglah sentana. Ada limang tiban mara nyidaang beling somahné. Akudang balian, akudang dokter suba jagjgagina apang nglah sentana masi tusing nyidaang beling. Kanti taén ia nglah keneh
lakar meras sentana, kéwala jejeh. Mirib suba panemaya, swéca Suungé nyidaang somahné beling gigis kendelné. Béh dugasné tondén beling somahné liu pesan pakrimiké di sisi, ada ngorahang bekung, ada ngorahang jubeng.
Sakéwala pangrastitiné di kemulan tetep gati jalanina apang nyak numitis kawitanné di somahné. Misi ngrieng kéné Bapa Sunia, “Yén nénten kayun tedun, sira pacang ngaturang canang ring singgih Bhathara?” Apa krana pangrastiti, apa krana mula suba patemonné ngranayang? Ané jani, suba kaswécanan.
Lanus pajalan idupné Putu Wédari kanti kelih buka jani. Reramané
ngaénang semayut menék kelih apang anut pajalanné dadi anak bajang. Apang bisa ngaba kabajangan, apang bisa ngisi kasmaranné. Di bajangé mula
Sanghyang Smara-Ratih ané nglingganin. Yén suba kalingganan ento, patut tyaga tekén awak apang tetep melah kabajanganné. Di bajangé galah melah anggon malajahang awak. Uli mlajah nawang pangajah-ajah. Nawang rasan sastra.
“Bli kija I Putu?”
“Ituni ngorahang sig timpalné. Koné mlajah ditu.”
“Dadi pepes gati I Putu mlajah sig timpalné? Dadi jumah sing demen mlajah? Mirib melahan mlajah di umah timpalné?”
“Timpalné. Ituni ngalih mai.”
“Nyén timpalné ento?”
“Nyén kadén Bli. Sing bakat takonang. Anak muani.”
“Badah. Ené suba ané jejehin bli. Dadi timpalné sing tawang adané?”
Kanti sanja Putu Wédari mara teka. Reramané suba ngantiang di arep umahné.” Kija dogén mlali? Nyén kajak ento?”
“Timpal tiangé Pa. Timpal ajak mlajah.”
“Dadi anak muani ngandéng?”
“Timpal Putuné ento Pa.”
“Melah-melah Tu ngaba awak.”
Bapa Sunia makeneh-keneh, “Dadi mrasa lén sentana jani? Tusing misi apti-aptianné dugasé ipidan. Kéto baan ngamelahang apang nyak melah dadi sentana. Ngujang dadi tusing nyak ngresepang munyi? Apa idéwék ané pelih bes gedé pinunasé? Apa aab guminé suba magenti? Apa ulian timpalné ngranayang?”
“Méméné, mai malu. Dadi bli mrasa soléh nepukin I Putu jani?”
“Suba orahin, eda bes tegeh ngaénang adan apang cara widyadari. Jani, ngindeng dogén widyadariné. Bli bes kaliwat ajum dadi anak muani.
Kanggoang biasaang dogén maangin adan. Jani, sinah suba parikrama dedari dadin panaké. Ngoda anak lén. Ia masi godana tekén kenehné. Pada-pada saling goda.”
“Ngujang sing tungkasin ipidan dugasé ngaénang adan?”
“Kalingké bani nungkasin Bli. Yén sing misi munyin bliné, lakar miyegan dadiné. Melahan mendep dogén.”
“Jani, masi tusing jumah. Pragat sig timpalné dogén.”
Makréngkang kulukné mamunyi. Bapa Sunia makesiab, liu anaké makamben nekain. Timpalné ane pepes ngandéng panakné masi bareng.
“Ngujang-ngujangin adana ené?”
Panakne nguntul. Ngetel yéh paninghalané.
Suksma Guru
Sangkaning tuhu manah guru
Ngicénin sesuluh ri kala kapetengan
Ngajahin titiang sakancan pangweruh
Panuntun nyujuh kasujatian urip
Sangkaning tuhu manah guru
Mawastu titiang uning ring indik
Anggén ngruruh pangupa jiwa
Sida maguna ring jagat pada
Sangkaning tuhu manah titiang
Éling ring sakancan pituduh guru
Ten sida ngwales antuk arta brana
Sangkaning tuhu manah titiang
Ngaturang suksma pangacep pangastiti
Dumogi rahayu, Guru
(Ki Jugul, Hardiknas 2021)
Malané sakti ten sida kaaksi
Sakancan jagat nglimbak ten kadi-kadi
Kantos ngawinang kabrebehan gumi
Ten sida nambakin pinungkan gumi
Wénten sané ten papakéring
Campah ten ngétang grubug gering
Ri sampuné metu manah paling
Ten pariwangdé katibénin ling
Pinungkan gumi kalintang sakti
Tan ambat-ambat gumanti ngawé pati
Jadmané akéh mati ten patepi
Pinungkan gumi cihna jagat kali
Gering pakéling Sang Hyang Uning
Trikayané mangda nirmala ning
Sangkaning éling ning ngastiti
Subakti ring Ida Hyang Widi
Uripé lantang landuh sané kaapti
Dumogi gelis ical ten mawali
(Ki Jugul)
Guminé jani suba wayah
Koronané ngaé makejang benyah
Pamerintahé ngaptiang apang ngoyong jumah
Tusing dadi makumpulan malali ganjah
Murid-muridé masi tusing dadi ka sekolah
Makejang malajah uli jumah
Malajah jumah tusing dadi kapah-kapah
Apa buin misi matabuh piwal ngéndah
Tetujoné apang maan nilai melah
Ngoyong jumah selegang malajah
(Ki Jugul)Raris I Madé ngrereh supiré, janma Sasak; ipun nyuksukin, turah
mangkiné 'maltuin' I Wayan Pasek, sané ngriksain motor Mekel
Ketuté Gdé Srawana
ira adan supiré niki, Embok?”
“I Wayan, makelo sampun ka Beléléng?”
“Makelo suba, Dé. Bapa Ketut reramanné masangih gegedén koné, ada suba dasa dina jumah kauh! Ento teka Lu' Gani!”
“Uli dija Gani?” asapunika Mekel Istri matakén.
“Tiang wau usan nunas ring pasar, Mekel Istri!”
Raris I Madé midartaang ring Lu’ Gani, indik Mekel Istri ngiring I Dayu pacang ka Cakra. Sampun para istriné munggah ring motoré di pungkur, raris I Madé ring samping supiré macegleh; motoré magerung, malih ajepné sampun ngudiding manganginang. I Dayu angeb ring linggah margané, imbangang ring Bali; Ida nyingak purané alit ring delod marga. I Madé ngaturang indiké né sampun, daweg yuda kumpeniné marep ring anaké Agung Bali ring Sasak; ipun midartaang indik suradaduné kéh makelid ring pura punika. Nanging taler irika akéh kanin, keni mimis.
Ring Cakra dangin pasaré, jag nyelag kacingak antuk I Dayu pura méruné; kasuter antuk tembok bata barak, mapinti-pinti turah riin, kéngin atep pisan mapinti, tan kaseletan antuk luluh wiadin semén; aken tur asri pakatonannya, méruné nyeleg, kadi manyaksiang agung kabakten karatuan Baliné riin ring Ida Batara. Dajan marga, inang kanten saking margané, wénten balé kambang, kangin-kauh pagenahannya. I Dayu éling ring satuané ring kamandakané, duk dané Sang Patih osek ring pakayunan ‘aguling’ ring balé kambang dané,
doaning tambis telas arumjagaté ring panagara Patali sampun katur ring Sang
Prabu. Nangken raina mangda katur sarin dahané asiki-asiki.
Motoré mrarian, raris gelis I Madé tedun ngampakin para istriné jalanan motor punika.
Kenyem sawitrannya istri-istri makekalih; I Dayu miwah Mekel Putu
Sawitri rupa kadi ‘mapinta kasih’ antuk rungun I Madéné ngulanin sawitra istri.
“Anti dini, Gani!” asapunika Mekel Putu ring supiré. I Madé sareng ngranjing; wit manggisé majajar daunnya babar angin, sakadi mangulapin sang wau rauh.
Toyané ring telaga, maombakan tempuh angin; nanging doh alit ombaknya imbangang ring sagara.
Sampun I Madé kalugrain antuk sang Yogia, pacang napak ka balé kambang punika.
“Tis dini, oo, Dé? Sangkal ada kursi, dini Dé?”
“Iriki genah kerta, Tu!; genah kertané mutus wicara.”
“Ngiring, Tu; iriki mlinggih!”
“Aruh, Embok, sampunang ja, Embok! Ring motor sampun titiang med negak... Sering Mekel Putu meriki?”
“Aruh, sampunang ja ‘Mekel Putu’ Tu! ‘Embok’ cik sampun. Titiang tan wénten mambuatang asapunika... Dé, Dé, Madé ngaturin Ida ngentosin ‘Emboké’ aji ‘Mekel Putu’; nakal I Madé, sing kajak ban ngiring Ida nyanan....”
I Madé kenyem, nanging tan purun masaur.
“Enggih Embok,” asapunika I Dayu mawacana. “Usanang sampun. I Madé ten ngurukang tiang...; oo sing oo?”
“Kadong ngrawesang Kerta, Dé! Ipidan Madé nuturin I Luh Sari unduk I Ketut Rijasané di Sekartaji kénkén pamuputné, Dé?”
Mekel Putu matakén, “Napi, Tu? Sira punika Ketut Rijasa?”
I Madé raris midartaang indik punika, sakadi sampun kasatuaang antuk Nia
Luh Sari ring Suranadi dibi wenginé. Wau usan ipun masatua, raris istri-istri makekalih sinarengan matakén ring I Madé.
“Men kénkén pamuptné, Dé?”
“Tan katur antuk titiang, durung titiang polih matakén ring I Arka; yakti, Embok, yan tatasang nyandang ngrumun Ida dané anaké istri, anaké luh Bali. Rasa tan nyeneng tengah kramané marep ring anaké istri iriki ring Bali.
Punuki sampun sakadi parindikan Ni Ketut Rijasané, yan asapunika pamutus rawesé, durung titiang polih nakénang ring timpal titiangé. Sukil sayewakti punika.”
“Saja, oo Dé, agamané, nah, yan turah janiné weté totona, yan talektek bantas nambakin i janma, apang sing malaksana corah, jelé! Sing kéto, Dén?”
Raris Mekel Putu masaur, “Sayewakti Tu! Yan kamanah antuk titiang tambet, i janma kekalih patut nggamel agama. Pamucuk: agama (krama) sané tuwi medal saking kayun, manah, sané ngupadi ngawéntenang, wiadin nggihang laksanané becik. Kéngin saking pakardin i janma padéwékan saking
‘tengahing angen’ i janma ngupadi becik. Inggih upaminnya: I Tampul ubuh ipun ludin ten madué nyama. Engkak-engkak ipun gelem, makudang-kudang rahina. Pisagannya, I Sendi madalem ipun, kandugi iju ipun mreténin I Tampul, nyimbuh ipun, wiadin ngrerehang balian jantos ipun I Tampul seger sakadi waluya jati.
Manahang titiang durung wénten munggah ring agama, parindikan punika.
“Yan I Tampul sakit, wenang I Sendi mreténin pisagannya; yan tan asapunika danda pati ipun. Manahang titiang, durung wénten munggah kayogiané asapunika ring tulis. Nanging kayogiané punika janten sampun wénten, nanging manut ‘agama kamanusan’. Inggih Tu, wet punika artiang titiang agama dumun. Agama kamanusan punika sakadi kalaksanang antuk I
Sendi marep ring I Tampul i wau, punika kamanah antuk titiang kéngin kawastanin, agama makadi becik.
Nanging agamané sané ketah sampun matulis ring lontar wiadin ring buku, boya ké wantah anggén mialangin, mangda i janma tan malaksana corah.
Upamipun Ratu! Yéning ring pempatané wénten I Tampul, katambakin mangda tan tulus ipun memargi nganginang, boya ké durung janten ipun pacang mawali ngauhang? Manawi ipun mlaib kelod, manawi kalér, yan asapunapi, ngempi ipun, mambelogang ring tengah!
Kéngin yan i janma tan malaksana corah, punika durung janten mateges malaksana becik.
Beneh kéto, Dé? Nang ja Dé, i janma soang-soang ngraksa Raksasa tekén
Déwa. Yan upama I Sendi ngulurin I Raksasa, manuukin tetagihan I Raksasané dogén, pedas ia kasambat jelé di gumin manuukin tetagihan, pedas ia murug
agama. Nah agamané né matulis di lontaré wiadin di bukuné, sing té jani ento anggon nambakin I Raksasa apang sing ia ndén nguragada.
Nanging yan jani iraga nambakin I Raksasa, kondén dadi mateges nglébin déwané di raga, kondén ento mateges bisa ngadakang melah.
Saja, Dé, oo Dé! Mapucuk melah pesan ada agama. Yan sing ada agama, mimi, pasliwer Raksasané, apa ia dadin jagaté? Nanging api sing pesu Raksasané upama, yan déwané di raga masih sing medal, apa ia isin jagaté? Sing Sunia?
“Yan dadi baan, I Raksasa apang sida baan nambakin, Déwané apang medal masih, mara ja melah, oo Dé?”
“Bik, Embok Putu; yan sida baan nambakin Raksasané dogén suba melah adanné. Ten kaliwat sukil Embok, yén nambakin Raksasa, lén ngaturin Déwané medal.”
“To, ba, ané sukil nyandang plajahin, yan sida baan napak ambat ia luungne?”
“Yakti Tu,” I Madé matur ring I Dayu. Aling aling Raksasané dados lengkungan dados cangkit, dados Pan Balangtambakin, yéning Déwané tan wénten ngraksa aling-aling punika, taler rug jagaté.’
I Dayu kenyem, “Sangkal buat dados rawesé, Embok? Ngiring sané tenggelan!”
“Yakti Tu,” asapunika masaur I Madé.
“Di pidan wénten murid titiangé dapet titiang ngeling ring kamaré padidiinipun. Titiang nakénin ipun.”
Raris I Madé nyatua, “Kenapa Gedé; kenapa adi ngeling?” raris i murid midartaang, “ Guru, mémén titiangé sané ipuan mrangkat nika! Aturanga tekén bapan titiangé nika!”
Titiang megat tutur ipun, “Yén beneh, sing aturanga méméné, kalihina né kurenané mrangkat!”
“Guru! Mémén titiangé sampung duang dasa bulan ten runguanga kén bapan titiangé; kalihina mamondok ring Benyah, mondokin...”
“Nah, nah, Gedé! Guru ngerti suba; mondokin dagang kul? Nah, lautang Gedé!”
“Nggih, ten taén titipina jinah; I Mémé ping kuda-kuda sampun mabesen, mangda nitipang jinah, anggén naur sakolahan taler ten wénten patitip!”
“Men nyén mayahin Gedé?”
“Yan ten polih i mémé madolan, kamen sandaanga nika. Ipuan mrangkat mémén titiangé, raris aturang nika!”
“Mimi, Déé! Kéto kéweh anaké makurenan, oo Dé? Ah, Dé yang buung! Kéto nyen yang. yang buung nah, Dé! Nah, Dé?”
I Made kabilbil ipun ring ati, “Pedas Embok Putu nyegguhang iraga matunangan suba!”
Ipun raris kenyem matur, “Buung ja Ida, Lamun joari!”
Sapuniki kaayonida joari matungkalikan tanggal, ngelong janji...?”
I Dayu sareng Mekel Putu sinarengan ica, “Éééé, liu bladbadan I Madéné, nemin I Madé...!”
Raris Mekel Putu nutungang, “Sangkal matungkalikan tanggal Dé?
Makresnapaksa cara Bali, keto naké!” (puput)
Dinané ento, sawatara jam 7 peteng, Pan Basur nongosin pianakné malajah di kamarné. Roko pilitanné ngalebus, sambila nusdus nyinyik. Nyinyik ento awakné cenik, sakéwala ngenitin pesan yén sengeta. Apa buin, Pan Basur tuara demen mabaju. Kulitné selem malengis, sujatiné suba tama tusuk dui, kosod medang, wiadin ancuk tuwed. Sangkana liu marawat tampak berung wiadin kelét.
I Wayan Kerti
Ia mula sayang pesan, tur jemet nongosin pianak malajah. Yadiastun, déwékné padidi tuara tamat sekolahan. Mén Basur nu marépotan di paoné
ngumbah perabot, ngimpesang sisan dadaran. Biasané, Mén Basur masi seleg nongosin pianakné malajah, sambilanga nyait canang. Gaginané Mén
Basur tuah dagang canang di peken Désa Kuncara Giri.
”Ning, idup di duur guminé sujatiné nak makejang palsu. Guminé suba wayah, ebekin sotaning i duratmaka. Bisaang ngaba raga, duaning tatujon hidupé ngalih suargan,” Pan Basur stata mapiteket tekén pianakné, Luh Manggali ané mara masekolah kelas dua SD di désané.
”Nggih, Bapa,” Luh Manggali masaut adéng, sambila iteh malajah. Ia mula anak cerik jemet tur nuut munyi. Tusing taén piwal tekén rerama, tur stata nuut panikan guruné di sekolah.
Kulawargané ené tuah ngelah pianak adiri, Luh Manggali doén. Kulawarga ené idup sadarana di désa, di wates kelod kangin Désa Kuncara Giri. Bapané tuara seken gegaéné. Sabilang wai ia pragat ngalas. Apa kadén aliha di tengah alasé. Asalan mapagang rahinan, ia mabekel canang ka tengah alasé. Dikénkénné, ia ngaba banten. Bisa telung wai ia mara malipetan mulihné. Apa kadén
gaéna, apa kadén pelajahina. Nyén kadén guruné? Krama désané tuara ada tatas nawang. Ané nawang gigis-gigis, tauh kurenanné, Mén Basur. Tuah ajak kurenanné ia nyak nuturang paundukanné. Paling aget ia mulih ngaba saang, sagét nyuh tuh, buah juet, di kén-kénné ngaba lakar jajukutan.
Pan Basur tuara pati magola di lingkunganné. Liu kramané ngarimikang. Di banjar malah ia suba kasepékang ulian taura nganutin dresta, tuara taén sangkep, tuara taen nedunin banjar, tuara taén masi ngopin di banjarané. Cutetné, ia mamongol dadi krama. Ento mawinan pangelingsir banjar kasungkemin baan kramané, ngulihang pipilné Pan Basur uli banjar adat.
”Ning, idup iragané lakar nepukin damé yening iraga sida menyahang i duratmaka. Matiang ia pang kanti tuara enu ada di duur guminé,” keto Pan Basur buin mapiteket tekén pianakné sedek dina lénan. Sebengné cara betara, miteketin pianakné apang nyak percaya.
”Sira sujatiné ané madan i duratmaka nika, Bapa?” Luh Manggali matakon polos tekén bapané, ulian saja-saja tuara nawang.
Pan Basur lantas nyekenang nyautin petakon pianakné, “I duratmaka ento sing ada lén tekén anaké ané sing nganutin cara papelajahan i raga, Ning. Anaké ané demen mamaling, ané demen nyuang pagelahan anak lacur cara i raga, ané demen medagang narkoba. Pokokné, anak ané tuara nganutin piputur anak lingsir. Anaké ané kakéto liu ada di kantor polisi. Ditu i duratmaka biasa urusa.”
Sebengné Pan Basur mamanes pesan, nyambatang raos polisi. Apa kadén ngeranaang ia gedeg mati tekén polisi? Koné, ipidan Pan Basur makabar taén maukum telung bulan ulian nuduk ulungan nyuh pisagané. Ia katara tur laporanga ka kantor polisi orahanga ngamaling. Ulian masalahé ento, ia kaukum. Ritatkala metaan di kantor polisi, ia koné pepes siksana apang nyak ngaku ngamaling. Minab, ento ngeranaang ia dukita pesan tekén polisi, tur stata nuturang polisi ento jelé ajak pianakné.
Minab ulian takut, apa ulian bakti tekén i rerama, Luh Manggali matakon cara anak setuju. ”Kén-kén carané, Pa? Polisiné nika nak makejang koné ngelah bedil.” Anaké cerik ané nu polos ento inguh ngenehang pitutur mémé bapané sabilang wai. Sing lemah, sing peteng, tuah ento ané tugesanga tekén mémé bapané. Tuah suarga lan neraka ané sai tuturanga.
Nanging, ia bingung. Sawiréh, di sekolah ia masi sabilang wai maan pitutur ané masingsalan ajak ané pirenga jumahné. Pitutur guruné di sekolah melah pesan, “Ning, i raga ten dadi ngelah keneh gedeg, iri ati, wiadin nyeléknyelékang anak lén. Napi ja papelajahané, uli dija ya asalné, kakén-kén ja warna kulitné, ia patuh ajak i raga. Patuh dadi jatma pakardin Widhi. Mawinan, ten dadi nyakitin sotaning maurip di duur guminé, napi buin amati-mati. Piteket guruné ento nu tingglis kainget baan Luh Manggali. Ento ngranaang ia nyansan bingung tur ragu.”
”Ning, nguda bengong?” Munyiné ento ngesyabang Luh Manggali. Ia lantas ngingetang déwék, tur nalektekang muan mémé bapané, ané negak di sampingné nguratiang dewekné. Nyambi menangin tegak, ia ngusap-usapang lima ka muanné padidi.
Buin bapané mamunyi, cara titah raja, ”Ning, i raga musti bani ngelawan i duratmaka! I raga ngelah senjata ané lebihan tekén ia.”
”Napi senjatané ané cagerang, Bapa?” polos pesan patakon anaké cerik ento, sakéwala masemu pang tatas nawang.
Bapané lantas masaut cemped, ”Bom. Bapa ngelah bom, Ning.”
Méméné ané uli tuni negak glayah-glayah, milu matutang munyin kurenanné, sambila ngusap-usap sirah pianakné.
”De sumandangsaya, Ning!” Méméné mapangidih tekén Luh Manggali. ”Nu inget pabesen anaké lingsir? Koné, yéning sida ngamatiang i duratmaka, ento ngeranaang i raga lakar nepukin suargan. Ditu lantas iraga lakar papagina ajak dedariné. Cening uli cenik ngedot pesan nagih nepukin
dedari,” kéto buin pitutur méméné. Ia nu masi iteh nyambil ngusap-usap sirah pianakné. Minab ento makecihna pitresnan i rerama ngajak i pianak.
”Mé, dija I Bapa maan bom? Gegaéné tuah ka tengah alasé, sagét ngaku ngelah bom.” Luh Manggali ngarengkeng ajak méméné.
Mén Basur lantas nyautin patakon pianakné, ”Ento I Bapa ngelah urusané. Minabang, anaké lingsir di padepokan tongosné malajah ané ngicénin.”
Mirengang raos méméné buka kéto, ia lantas inget tekén panikan anaké lingsir, ané stata magapgapan manisan ritatkala rauh ka umahné. Ida stata mapaica piteket, ”Yéning sida ben nelahang I duratmaka uli duur guminé, ento parilaksana ané luih. Nyén ja sida ngalaksananag, lakar nepukin suargan. Ditu ia lakar matemu ngajak dedari-dedari.” Piteket ida nak lingsir ento nyusup pesan, sangkan ia stata ngedotang matepuk ajak dedari.
Luh Manggali lantas teges masaut, ”Mémé, Bapa, tiang tatas mangkin. Tiang cumpu tekén piteket Mémé lan Bapa.” Uli cerik ia dot pesan matemu ngajak dedari, kanti maumur kutus tiban kondén mabukti. Minab, jani né galah ané melah lakar jalanina. Ia tuara buin percaya tekén piteket guruné di sekolah. Ia suba sayaga lakar mapagin dedari uli suargan.
Kedisé suba ngawit manyunyi, nguci matinggah di carang kayuné. Munyin siap kurungan masih makruyuk saling timbalin, makecihna dinané suba semeng. Sakéwala, angsengan guminé di Desa Kuncara Giri enu dingin pesan.
Damuhé paketéltél uli raab umahé. Keto masi don-don kayuné enu belusang damuh semeng. Luh Manggali suba tuara nyidaang ngidemang paningalan.
Sawatara jam 4 semeng, ia suba bangun. Ulian demen pesan kenehné lakar matemu ajak dedari, uli neruput gadang ia suba sayaga. Magenepan pesan bekel ané abana, duaning ia lakar luas joh.
Ritatkala suba pada sregep lan sayaga, ditu lantas ia luas ajak telu menek motor bébék lawas. Ia suba sayaga lakar ngepungin i duratmaka, apang sida nemu suarga, genah dedariné. Luh Manggali negak di tengah, kaapit mémé lan bapané. Pan Basur anteg sebeng ngilut gas motor apang énggal neked.
Sawatara jam 9.50, ia ajaka tatelu macelep ka kantor polisiné. Ia percaya kantor polisi ento tongosné i duratmaka makumpul. Ditu biasané i duratmaka kapertama kaurus.
Swagina di tongosé ento majalan kadi patuté. Liu kramané ané maurusan lan kaurus. Makejang pada iju baan urusan soang-soang. Ada ané ngenah ngurus SIM, ada ané ngaé surat tusing cacad ukum (SKCK), muah urusan ané lénan.
Sagét, nadak mamunyi, ”Dooooarrrr!” keras pesan jedaranné. Makejang sambeh, cara siap alih lubak. Pada malaib, nyelametang déwékné soang-soang. Ada ané nyerit. Ada mamunyi anak ngeling ulian takut. Ada masi ané nu wanén.
Anak cerik ané mabaju kuning, sirahné makrudung putih kateteh baan mémé bapané. Awakné telah maura getih, sakéwala ia selamat ulian katumpuk baan awak mémé bapané, ané suba benyah. Minab, ia selametang Widhi.
”Bangun, Dik. Bangun …!!!” Bapak Polisi ané wanén ento nyerit nyagjagin. Anaké cerik ento mautsaha bangun, tur majalan magaang nyambi ngeling sig-sigan. Ia lantas nylempoh ngalimuh. Pak Polisi gagéson pesan nyagjagin. Ia tuara ngitungin keselamatan dewekné, tuara ngenehang buin uger-uger ngurusin bom. Di SOP koné kasurat, polisi tuara kadadiang maakin tongos bom bunuh diri, duaning bisa nu ada sisan bom ané lakar makeplag ulian teteh bangkén terorisé. Maekin anak ané enu idup masi tuara kadadiang, duaning bisa masisa ada bom di awakné. Sakéwala, ia suba tuara rengu. Ia tuara ngitungang. Anaké cerik ento lantas kaplaibang ngejohin tongos bomé majedar.
”Nyén ya anaké cerik né? Ngudiang ia dadi nyak milu nyemak gaé kakéné?”
Pak Polisi érang pesan tekén unduké. Pak Polisi buin nyagjag, maekin bangkén terorisé. Selukina kantong celana ané muani, tas ané abana tekén anak luh ané suba mati. Tuara ada tepukina KTP-né. Pak Polisi bingung. Ia mautsaha apang bakatanga, nyén sujatiné kulawarga ané las kenehné bunuh ngulah pati. Ditu
lantas ia mabalik nyéksék aba-abaan anak cerik luh ento. Anaké cerik ento mara tawanga tekén Pak Polisi madan, Luh Manggali. Adané ento bakatanga, ulian nepuk tulisan di cawetné. Pak Polisi nebagin, ia sawatara mayusa kutus tiban.
Awakné tusing buin urab getih. Ia ajaka maubad tur ka opnama di rumah sakit. Aminggu suba ia kaopnama, Luh Manggali nyansan seger. Pak Polisi ento jemet, tur uratian pesan nongosin Luh Manggali di tongosné maubad. Sirahné Luh Manggali sai usu-usuina baan Pak Polisi. Makecihna, ia sayang tur uratian. Mara kéto, inget ia tekén parilaksana mémé bapané ritatkala mapitutur.
Sambila makeneh, Pak Polisi ngacep mapanglungsur ngamik-mik, ”Yéning buin pidan Luh Manggali kelih, dumadak sida dadi dokter, pilot, polisi, utawi guru. Ratu Betara, nawegang icén Luh Manggali pamargi becik mangda ipun nénten sekadi reraman ipunné. Reraman ipun, mameteng pikenohné, antuk iwang papelajahan. Ipun nénten ja manusa mautama, sakéwanten manusa mapikenoh sakadi baburon.”
Pak Polisi iteh ngamikmik, ”Akéh pisan kramané sané iwang maajah-ajah ring anak alitnyané, sané kapelajahin sampun masiosan ring kasujatian manutin agama. Dumogi Luh Manggali sida dados jatma istri sané suputri, tur mawiguna ring jagate,” Pak Polisi ngacep mapangelungsur.
embas ring Sibetan, 29 Juni 1967. Swaginané dados guru bahasa Indonésia, ngawit warsa 1995 tugas ring SMP Negeri 1 Kubu, kantos mangkin kasudi dados guru ring SMP Negeri 1 Bebandem. Midep marariptan puisi, miwah satua cutet riantukan katuntut swaginan ipun dados guru. Rariptané akéhan mabasa Indonésia, sané kawedar ring média cetak lan média online.
I Ubuh
Marginé ring banjar bayuh
Matilar suara aduh-aduh
Embas anaké alit ubuh
Kapiara antuk asah asih asuh
I Ubuh anak ubuh
Teka mara uling kauh
Makena bubu pipisné mapunduh
Nekaang pikolih I Ubuh tuyuh
Manis kenyemné I Ubuh
Demenané jukut pusuh
Sabilang semeng ngajeng kutuh
Makinyukan bibihné lemuh
I Ubuh nénten rusuh
I Ubuh nénten runyuh
I Ubuh nénten pangkuh
I Ubuh nénten kéwuh
I Ubuh setata kukuh
I Ubuh tusing taén ngiah -ngiuh
I Ubuh tusing ngelah musuh
I Ubuh ngalih sawitra aluh
Dina Saniscara rahina purnama kapat
Sang Hyang Ratih mekenyem manis
Guminé galang ngelimurang manah
Jangkrik megending krik krik krik krik
Bapa negak di balé sakepat
Kedampingin kopi selem metimpal jaja
Mémé maekin bareng negak metimpuh
Pedaduanan ngortaang isin guminé jani
Ada bocok ada masi ané jegég
Ané kedas akéh kéto masi ané daki liu
Nyamané liang ada masi demen ental magulung
Madamar di langit parisolah maputer
Petengé ramé baan tutur reramané
Ring pasar akéh sampun anak mablanja
Ring sekolahan wénten ngawit anak malajah
Ring pasihé majéjér sampun turis majemuh
Mémé lan bapa bagia ngaraosang
Unduké ané jani di marcepada
Damuh panjak Ida sami polih paica
Kicén keselamatan miwah kerahayuan
Bias pasih ngedékin semuné jani
Ombaké ngigelin uling tuni
Negak pedidi sepi dini
Ngetél yéh peningalané sebet hati
Dugas jukungé katengahing segara Bali
Semeton kuluwarga nyingakin sami
Biang merika sampun mamargi
Makejang majejer ngelapin ring pesisi
Mangkin kerasayang tan pabiang ring sisi
Nénten wénten ngalem tiang driki
Tiang sedih tan pabiang ring gumi
Ampura biang antuk kaiwangan tiang sami
Désak Gedé Setyaningsih, embas ring Batununggul, 3 Fébruari 1983. Mangkin dados kepala sekolah ring
SD Negeri 2 Pesinggahan. Magenah ring Jalan Kresna, Dusun Kanginan, Désa Pesinggahan.
Suba telu wai kurenané I Ripeg kehkeh di balén kubuné. Suba mabo kepeh-kepeh pengit. Awakné sayan gedé, basangné gedé, cara anak beteg. Dikénkéné ada buyung nemplok di awakné. Sakéwala I
Ripeg ondén masih ngelah keneh lakar nanem mayat kurenané totonan. Ibi poané, awak kurenané enu masih bawangina di ulun
atiné. Dikénkéné oyaga orahina bangun.
Sisan getihé suba tuh di duur kebaté. Yén peteng, I Ripeg enu pules di betén magaleng janyuh. Panakné pulesanga di samping mayat méméné.
Kanti petang dina, buyungé nyansan liu ngeriung di kubuné I Ripeg.
Némpok di awakné Luh Ruti ané suba sayan kembung tur mebo pengit. Taluh buyung némplok di samping bibihné, di samping matané.
Disubané petang dina, I Ripeg mara makeneh yéning kurenané patuh cara dadongné ipidan: suba mati! Ri kala ainé ngawit séndéh kauh, ia nyemak tambah tur abana ka tegalé. Panakné pulesanga di samping mayat kurenané magulung aji kamben soklat.
Di samping taneman méméné ipidan I Ripeg ngaé bangbang. Ané jani tusing ada punyan ubi prau ngrembun ditu sawiréh umbin ubiné suba mabét. Ia nyikutang awakné ri kala ngaé bangbangé totonan.
Suud ngaé bangbang, ia malipetan ka kubuné. Kurenané gulunga aji kamben. Kenehné lakar nikul mayat kurenané ka tegalé, nanging ia tusing mampuh. Bayuné suba tuna. Mayat kurenané orosa uli baléné, makeblék di natah kubuné. Tanggun kambené ané di sirah mayat kurenané bungselanga. Tanggun kamben ané dibatisné lantas kedenga. Mayat kurenané orosa abana ka tegalé cara ngoros bangkén cicing. Di salantang marga nuju ka bangbangé, ngenah tampak mapaid lantang.
Neked di bangbangé, kamben ané anggona mungkus kurenané kelésanga satondéné clempunganga ka bangbangé. Dugasé mayaté totonan clempunganga, bangbangé cenikan. Awak kurenané suba ngembetin ané makada nyansan gedé.
I Ripeg tusing makeneh ngedénang bangbangé, sakéwala mayat kurenané totonan teltelanga apang nyidaang makejang macelep ka tengah bangbangé. Di subané awak kurenané makejang macelempung di tengah bangbangé, rurubina kamben, lantas mayaté totonan urugina aji tanah. Di duur tanemané totonan isinina batu pinaka panginget. Satondéné magedi uli tegalé, I Ripeg nlektekang taneman kurenané. Tusing asanina yéh matané ngembeng tur ngetél. Ia malipetan ka kubuné sambilanga ngusapin yéh paningalané.
Di balén kubuné, I Ripeg nepukin panakné enu pules leplep. Uli petang dina, kanti jani panakné ané adanina Luh Ayu Ginanti totonan tuah naar yéh titisan dogén. Sabilang semengan ia ngaé titisan anggona kanti maka sanja. Kéto masih buin mani semengané ia ngaé titisan lan yéhné baanga panakné.
Sing ada yéh nyonyo. Sing ada ané nyidaang ngenyonyoin. Dikénkéné, dugasné panakné sangkila, liman panakné totonan ngabag nyonyoné I Ripeg.
Tuah nyonyo cenik matuktuk selem denges kadirasa tusing malenting tur tusing lakar taén pesu yéh.
Yadiastun mawak muani, padidiana, I Ripeg seleg meting-meting panakné. Ia tusing bani ngalahin makelo yén ka tegalé. Dikénkéné yén ngalih maman sampi, panakné ajaka ka tegalé. Tatakina aji don biu, panakné ané mabungkus kamben pulesanga di pagedogan sampiné.
Dikénkéné panakné ngeling, dikénkéné degeng pules. Yén dinujuné ngarit, panaké masi ajaka ngarit, patuh masih cara biasané kebatina don biu lan I Ripeg ngarit di samping panakné.
Ulian sing nyidaang kija, sing nyidaang ka peken, sisan baasné nyansan medikang, gerangé masih suba nagih telah. Panakné masih kapah kayehanga. Di nujuné kayeh, panakné lakar ajaka, bedbeda aji kamben lan singala, tur ia mabekel beruk duang besik. Yéning lakar kayeh, ia majalan ngauhang, nuunin bukit tur nepukin paluh cenik. Yéhné masih cenik, dikénkéné yén masan terak, tuah magumblengan dogén duang gumblengan, ento buin tuah yéh ané miis uli parangané.
Yén masan janiné yéhné nu membah yadiastun cenik, ning, lan rikala ngencebang batis marasa makesyeng. Muan panakné sapsapina aji yéh, kéto masih lima lan batisné. I Ripeg tuah nyuginin muané, ngumbahin batis.
Dimulihné, beruké suba misi yéh, lan sisan-sisan yéhé lakar néltél di salantang marga ané liwatina. Di kubuné yéhé totonan biokanga di gentong paoné.
Nyansan wai, baasné I Ripeg nyansan medikang. Rikala baasné telah, tusing kakeneh baana lakar kénkénang ngayahin panakné jani. Tusing nyidaang ngaé titisan lan tusing nyidaang masih maang nyonyo.
Di kubuné tuah ada ubi prau, lan ubiné totonan ané jani ngawaregang basangné. Apang panakné tusing seduk, ubiné totonan pakpakanga tekén I Ripeg lantas sopina. Dikénkéné ubiné totonan lepéhanga tekén panakné ulian asané ngood.
Makelo-kelo panakné suba biasa naar ubi. Tuuhné nyansan ngedénang, lan panakné jani demen maplisahan di natahé. Taén masih panakné kalahina
ngalih maman sampi. Apang tusing kija-kija, panakné tekepina kranjang di tengah natahé tur di duurné tetehina aji batu. Ia lantas ngalih maman sampi kanti ka dauh bukité
Teka uli ngarit, dapetanga panakné suba bengul ulian ngeling tusing dingeha. Awakné masi telah urab buk. Sasukat ento ia tusing bani ngalain panakné magedi joh.
Kanti jani panakné suba bisa magaang, suba bisa naar ubi matambus padidiana, lan kanti suba bisa majalan. Disubané bisa majalan, panakné pepes ajaka ka tegalé. Di tegalé, bapané ngarit, panakné maplisahan di padangé.
Ulian demen maplisahan di gatelé, telah awak panakné berung. Awakné masih selem denges, bokné masawang barak lan gémpél. Bek misi kutu wiadin taluh kutu.
Pajalan idupné Luh Ayu Ginanti majalan cara biasané. Kadirasa sabilang wai tuah kéto-kéto dogén. Uli dedaran tuah naar ubi, yén sing kéto biu matambus ulian I Ripeg tusing taén ka peken, maplisahan di tegalé, milu najuk turus ubi prau, kayeh ka paluhé masangkil tur bapané ngandong beruk.
Nanging ada pajalan idupné ané paling pait ané asanina tekén Luh Ayu Ginanti lan I Ripeg. Dugasé mara muruk majalan, Luh Ayu Ginanti taén gelem sanget. Ibi sanjané ia enu biasa maképu di natahé, tur milu ngarit padang ka tegalé. Petengné, awakné Ayu Ginanti ngergerang, dingin. Tengah lemeng ia ané pules di baléné di samping bapané ipit. Unduké ento ngaénang I Ripeg bangun kapupungan. Baliina awak panakné kebus ngarepet.
Awak panakné kocokanga, tur disubané bangun ngeling jengker-jengker. Tengah lemengé ané sepi tan mua dadi ramé ulian lingné Ayu Ginanti. I Ripeg nyemakang panakné bawang tur uapanga di basang lan tangkahné. Gidatné masih uapina bawang.
Ling panakné masih tusing ilang. Panakné singala, ajaka ka natahné tengah lemengé totonan. Guminé peteng diet, di langité tusing ada bulan, tuah bintang pakenyinyit. Panakné anduh-anduha apang nyak mendep. Uli bibihné
kadingehan cara anak magending. Sakéwala gendingané totonan tusing nyidaang nyaingin munyin ling panakné.
Semengan, ri kala siapé samar-samar kadingehan pakaruyuk, mara lingné Ayu Ginanti ilang. Panesné enu keras, saka bedik Luh Ayu Ginanti ngidemang paningalan lan pules. Bangun rikala ainé mara endag, awakné enu masih panes.
I Ripeg buin nyemak bawang tur nguapin awak panakné. Tengainé panakné pakpakanga ubi, nanging lepéhanga. Baanga yéh, masih lepéhanga. Kanti guminé ngaremeng, kebus panakné masih tusing tuun-tuun. Uli semengan, ia ondén maan ka tegalé ngalih mamahan sampi. Sampiné masih suba ngembo ulian layah.
Guminé nyansan peteng sakadi karurubin kain selem, Luh Ayu Ginanti bangun babang ngeling jengker-jengker. Panakné depina di duur baléné ngeling. I Ripeg ngalih plosor biu di tegalé magabag-gabagan. Plosor biune totonan pejanga di basang panakné.
Mani semengané, I Ripeg ngetogang sisan baas. Ento krodokanga pejangina yéh. Yéhné totonan baanga panakné. Nanging tusing nyak gelekanga tekén panakné. Kanti telu wai, panes panakné masih tusing tuun-tuun.
Yadiapin panakné sakit, I Ripeg ngalawanin ka tegalé ngalih mamahan sampi. Panakné singala tur bedbeda aji kamben. I Ripeg nganggét don kayu, tastasanga tur baanga sampi.
Yéhé di gentongé masih suba telah. Panakné masih ajaka ka paluhé yadiastun kebusné tusing ilang-ilang. Sanjané, paksana panakné apang nyak naar yéh titisané. Nanging lepehanga.
Kanti limang dina panakné enu gelem, muané kembang tur suba layu. Dikénkéné nelép ané makada I Ripeg paling. Ia tusing nawang apa, tusing nawang kénkén carané ngubadin panakné totonan, sajabaning tuah ngurut aji bawang tur nganggon plosor biu.
Aminggu panakné enu gelem, I Ripeg suba pasrah. Yén di slameté seger, panakné lakar ajaka idup di duur guminé. Sakéwala yén jelék nasibé, panakné
lakar mati, ia masih tusing lakar maselselan. Ia masih makpakang panakné ubi
sabilang wai lan sopina yadiastun pamuputné lakar lepéhanga.
Dasa dina gelem, tepukina langit-langit bibih panaké suba putih. Cara ada didih di kolongané. Kolongan panakné seluka, ané makada ngutah. Isin utah panakné gadang. Bin maniné gelem panakné nyansan ilang, panesné nyansan nuunang. Tusing matuwuh telu wai, panakné jani suba seger.
Sekat ento, panakné tusing buin taén gelem. Sakéwala, uli cerik kanti jani suba bisa malaib, Luh Ayu Ginanti ondén nawang madan gumi lén sajabaning
I Ripeg, tegal, kubu, ubi, biu, paluh tur sampi. Ia sing taén makeneh yén ada
jelema lén di guminé, lénan tekén I Ripeg.
Uli bisa makukan Pa, kanti bisa memisuh ngorahang dakin teli nuutang munyiné I Ripeg rikala nepukin sampiné malincer di pagedogané, Luh Ayu Ginanti tuah nawang amontoan dogén. Tusing lebih! (masambung...)
bo.yong.an n curian: malingé liu ngadep barang pencuri itu banyak menjual
barang curian
bra- n awalan yg menyatakan makna ‘suka’
bra.a.mah.an a suka makan;
bra.ge.deg.an a suka marah;
bra.ka.pa.kan a suka bicara besar;
bra.o.mong.an a suka berbicara
bra.cuk a banyak bicara dan tidak berujung pangkal;
ma.bra.cuk.an v berkata-kata tidak berujung pangkal
Brah.ma n Dewa Brahma
brah.ma.ca.ri n tidak melakukan hubungan kelamin selama menuntut ilmu pengetahuan/ ketuhanan; masa menuntut ilmu pengetahuan
Brah.man n Tuhan
brah.ma.na n salah satu golongan dl masyarakat Bali
brah.man.da n alam semesta ciptaan Tuhan
brah.man.ti.an a marah; bertabiat pemarah
bra.jag Jbr n ranjau panjang;
bra.jag.in v pasangi ranjau panjang;
bra.jag.ina v dipasanginya ranjau panjang;
ka.bra.jag.in v dipasangi ranjau panjang (oleh);
ma.bra.jag v terpasangi ranjau panjang;
mra.jag.in v memasangi ranjau panjang
brak.bak-bruk.buk a suara gelembunggelembung air ketika botol dicelupkan
ke dl air; ki suara yg tidak jelas
bra.kus v ringkus;
bra.kusa v diringkusnya;
ka.bra.kus v diringkus (oleh);
ma.bra.kus v teringkus;
mra.kus v meringkus
bra.ma.ra n kumbang
bra.ma.ra.wi.la.si.ta n seloka atau kakawin dg metrum - - - - U U U U U= 9
suku kata
bra.na n harta: arta harta kekayaan;
ma.bra.na v berharta
bra.nang v dg cara mendadak;
bra.nanga v dipaksa dg cara mendadak;
bra.nang.an n aduan ayam; sabung ayam (burung dara dsb) yg diadakan secara mendadak;
bra.nang.anga v diadu secara mendadak;
ma.bra.nang.an v mengadu ayam secara mendadak
bran.dal n 1 berandal; orang yg tidak menuruti peraturan yg berlaku; 2 pengacau; 3 a nakal;
bran.dal.an a bersifat berandalan
bra.ngas, bra.ngas.an n pemberang; pemarah; kasar (tt sikap);
ma.bra.ngas.an v melakukan sst dg sikap kasar atau marah
bra.nge.ngeng.an v berwibawa
brang.song n batu asah yg kasar
brang.song.an a bersifat kasar dan pemarah
brang.ti a marah;
brang.ti.ang v buat menjadi marah;
brang.ti.anga v dibuatnya marah;
brang.ti.nin v marahi;
brang.ti.nina v dimarahinya;
ka.brang.ti.ang v dibuat marah (oleh);
ka.brang.ti.nin v dimarahi (oleh);
mrang.ti.ang v membuat jadi marah; menyebabkan marah;
mrang.ti.nin v memarahi
bra.rak, ma.brak.rak.an v berhamburan; berserakan;
a.bra.rak num jumlahnya banyak;
bra.rak.ang v hamburkan; serakkan;
bra.rak.anga v dihamburkannya;
bra.rak.in v hamburi; seraki;
bra.rak.ina v dihamburinya; diserakinya;
ka.bra.rak.ang v dihamburkan (oleh); diserakkan (oleh);
ka.bra.rak.in v dihamburi (oleh); diseraki (oleh);
mra.rak.ang v menghamburkan; menyerakkan;
mra.rak.in v menghamburi; menyeraki;
pa.bra.rak v terhambur; terserak
bra.rut v angkut semua;
bra.ruta v diangkutnya semua;
ka.bra.rut v diangkut semua (oleh);
ma.bra.rut v terangkut semua;
mra.rut v mengangkut semua
bras.ta Ami v habis; ludes: sami – semua habis
bra.ta n 1 pantang; 2 puasa;
ma.bra.ta v berpantang; berpuasa: ia ~ naar béulian tusing ngelah pipis ia
berpantang makan daging krn tidak mempunyai uang;
be.bra.tan n pantangan; hal berpantang: jani suba tutug é sekarang sudah
selesai masa berpantangannya
Bra.ta.yud.ha n 1 kakawin yg dikarang oleh Mpu Sedah dan Mpu Panuluh; 2
peperangan antarkeluarga Barata
bra.wah n rawa-rawa
bra.ya n kerabat;
ma.bra.ya v berkerabat;
pa.bra.ya.an n hal kekerabatan; hubungan kerabat;
pa.bra.ya.ang v gunakan; berikan; dermakan untuk kepentingan hubungan kekerabatan
Bra.yut n tokoh dl cerita rakyat yg mempunyai banyak anak
bre.bed, ma.bre.bed.an a situasi yg sumpek, kacau, dan sibuk
bre.beh, ka.bre.beh.an 1 n kesusahan; 2v ditimpa wabah
bré.cé n suara-suara yg tidak menentu;
ma.bré.cé.an n suara (banyak) yg tidak menentu
1bre.cek a 1 rusak; buruk; jelek; tidak jelas (tt tulisan); 2 lecek; lusuh; kumal; berkerut-kerut (tt kertas);
bra.cek.ang v rusakkan; lecekkan;
bra.cek.anga v dirusakkannya; dilecekkannya;
ka.bra.cek v dirusak (oleh); dilecekkan (oleh);
ka.bra.cek.ang v dirusakkan (oleh); dilecekkan (oleh);
mra.cek.ang v merusakkan; melecekkan;
2bre.cek n bopeng: muané kena cacar mukanya bopeng kena penyakit cacar;
pa.bre.cek a banyak bopeng
bré.cét, ma.bré.cét.an v berceceran: baasé ~ beras itu berceceran;
bré.cét.ang v cecerkan;
bré.cét.anga v dicecerkannya;
bré.cét.in v ceceri; taburi (dg tidak teratur);
bré.cét.ina v dicecerinya; ditaburinya (dg tidak teratur);
ka.bré.cét.ang v dicecerkan (oleh);
ka.bré.cét.in v diceceri (oleh);
ma.bré.cét.an v tercecer;
mré.cét.ang v mencecerkan;
mré.cét.in v menceceri; manaburi (dg tidak teratur);
pa.bré.cét v berceceran: apa né ~ apa ini berceceran
bre.cet, pa.bre.cet a kecil-kecil
bre.cit → brenyit
bré.co a kacau;
ma.bré.co.an a kacau; buruk (tt suara, bunyi);
bré.ga n hantu
bre.gah a durhaka
bre.ga.la n buta kala; roh-roh halus sbg pengiring dewa
bré.gan → bréga
1bre.gas n salah satu alat pemotong rambut
2bre.gas n jukung bermesin
bre.ge.dél n bergedel
bre.ge.ja v direbut secara paksa;
bre.ge.ja.na v direbutnya secara paksa;
ka.bre.ge.ja v direbut secara paksa (oleh);
ma.bre.ge.ja v terebut secara paksa;
mre.ge.ja v merebut secara paksa
bre.gi.ding n tumbuhan yg buahnya merah bersayap;
mre.gi.ding v bersifat menyerupai bregiding (jauh dr sanak keluarga)
bre.gu n tumbuhan sj rotan
bre.gud n sikap yg kaku
bre.ja → bréco
bre.jog n kucing liar
bré.kat a sikap yg janggal; tidak serasi;
ma.bré.kat.an a sikap yg tidak serasi
brek.bek → bekbek
bre.kék n sj burung rawa
bre.kek → brekekek
bre.ke.kek v peluk dg kuat;
bre.ke.keka v dipeluknya dg kuat;
ka.bre.ke.kek v dipeluk dg kuat (oleh);
ma.bre.ke.kek v terpeluk dg kuat;
mre.ke.kek v memeluk dg kuat;
bre.kes v ikat dg kuat;
bre.kesa v diikatnya dg kuat;
bre.kes.ang v ikatkan dg kuat;
bre.kes.anga v diikatkannya dg kuat;
ka.bre.kes v diikat dg kuat (oleh);
ka.bre.kes.ang v diikatkan dg kuat (oleh);
ma.bre.kes v terikat dg kuat;
mre.kes v mengikat dg kuat;
mre.kes.ang v mengikatkan dg kuat
bre.kis n sj semut kecil-kecil di pohon kayu
bre.kut → bekut
bréng.béng a compang-camping: panganggoné pakaiannya compangcamping;
bréng.béng.ang v buat jadi compangcamping; compang-campingkan;
bréng.béng.anga v dibuatnya jadi compang-camping; dicompangcampingkannya;
ka.bréng.béng.ang v dibuat jadi compang-camping (oleh);
mréng.béng.ang v membuat jadi compang-camping
breng.beng a panas;
mreng.beng a panas: awaknébeng ~ badannya panas sekali
bre.ngés → brengos
breng.ga a sulit dibawa krn keadaannya kurang rapi
bre.ngik → brenyit
bréng.kat n selalu ada rintangan/hambatan
bre.ngos n cambang, janggut, dan kumis yg lebat;
bre.ngos.an a bercambang, berjanggut, dan berkumis lebat
bre.nya → bréco
bre.nyet, ma.bre.nyet.an a rusak; tidak rapi; kecil-kecil; kacau; jelek (tt
jahitan): jaitanné ~ jahitannya rusak, tidak rapi
bre.nyit, pa.bre.nyit a kelihatan kecil-kecil
bré.og → bréok
bré.ok, ma.bré.ok v tertumpah;
bré.ok.ang v tumpahkan; tuangkan;
bré.ok.anga v dituangkannya; ditumpahkannya;
bré.ok.in v tuangi; tumpahi;
bré.ok.ina v dituanginya; ditumpahinya;
ka.bré.ok.ang v dituangkan (oleh); ditumpahkan (oleh);
ka.bré.ok.in v dituangi (oleh); ditumpahi (oleh);
mré.ok.ang v menumpahkan; menuangkan;
mré.ok.in v menuangi; menumpahi;
pa.bré.ok v banyak tertumpah
bré.rét, ma.bré.rét.an v berceceran (tt air kencing, kotoran manusia, atau binatang);
bré.rét.ang v cecerkan;
bré.rét.anga v dicecerkannya;
bré.rét.in v ceceri;
bré.rét.ina v dicecerinya;
ka.bré.rét.ang v dicecerkan (oleh);
ka.bré.rét.in v diceceri (oleh);
mré.rét.ang v mencecerkan;
mré.rét.in v menceceri;
pa.bré.rét v tercecer
bré.rong n hantu menyerupai kucing, tikus, dsb yg suka mencuri uang
1brés.bés, pa.brés.bés a banyak robek di sana-sini: capilé ~ topi itu banyak robek di sana-sini
2brés.bés, ma.brés.bés.an v berceceran; berhamburan; bertaburan; brés.bés.ang v cecerkan; hamburkan; taburkan; brés.bés.anga v dicecerkannya; dihamburkannya; ditaburkannya; brés.bés.in v ceceri; hamburi;
brés.bés.ina v dicecerinya; dihamburinya; ditaburinya;
ka.brés.bés.ang v dicecerkan (oleh); dihamburkan (oleh);
ka.brés.bés.in v dicecerinya (oleh); dihamburi (oleh); ditaburi (oleh);
ma.brés.bés.an v tercecer; terhambur; tertabur; mrés.bés v mencecer (benda yg berbutirbutir, spt beras, nasi, kacang);
terhambur;
mrés.bés.ang v mencecerkan; menghamburkan; menaburkan;
mrés.bés.in v menceceri; menghamburi; menaburi;
pa.brés.bés v tercecer di sana-sini; terhambur di sana-sini
bré.sé,a bré.sé num banyak sekali: panakné ~ anaknya banyak sekali
bre.sek v desak; paksa;
bre.seka v didesaknya; dipaksanya: I Madé ~ apang nyak ngantén I Made dipaksanya/ didesaknya agar mau menikah;
bre.sek.ang v paksakan; desakkan;
bre.sek.anga v dipaksakannya; didesakkannya;
bre.sek.in v desak;
bre.sek.ina v didesaknya;
ka.bre.sek v didesak (oleh);
ka.bre.sek.ang v dipaksakan (oleh); didesakkan (oleh);
ka.bre.sek.in v didesak (oleh);
ma.bre.sek v didesak; dipaksa;
mre.sek v mendesak; memaksa;
mre.sek.ang v mendesakkan; memaksakan;
mre.sek.in v mendesak
bre.set n sj burung sawah
bre.sih a bersih; suci;
bre.sih.ang v bersihkan;
bre.sih.anga v dibersihkannya;
bre.sih.in v bersihkan: ~ malu pasirepanné mara sirep bersihkan dulu
tempat tidur itu baru tidur;
bre.sih.ina v dibersihkannya;
ka.bre.sih.ang v dibersihkan (oleh);
ka.bre.sih.in v dibersihkan (oleh);
ma.bre.sih v 1 menyucikan diri; 2 menyapu dsb agar bersih;
ma.bre.sih-bre.sih v berbenah; memberes-bereskan; merapikan;
membersihkan (tt rumah, pekarangan, perabotan);
mre.sih.ang v membersihkan;
mre.sih.in v membersihkan;
pa.bre.sih.an n penyucian
bré.wok n cambang; cambang bauk
(masambung...)
Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang
antuk Balai Bahasa Bali