Vinograd the art of wine by Public Art & Public Space

NASLOV / TITLE

VinoGrad / The Art of Wine Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet / University of Belgrade, Faculty of Architecture izborni predmet, Umetnost u javnim gradskim prostorima / Public Art & Public Space Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet / University of Belgrade, Faculty of Forestry izborni predmet, Kulturni predeo / Cultural landscape UREDNICI / EDITORS Zoran Đukanović, Jelena Živković AUTORI / AUTHORS VinoGrad / The Art of Wine Zoran Đukanović, Aleksandar Bobić, Goran Radulović, Miodrag Cilić Kulturni pejzaž kompleksa vinskih podruma na području opštine Negotin / Cultural landscape of wine cellars complexes in the area of Negotin municipality Jasminka Cvejić, Andreja Tutundžić IZDAVAČ / PUBLISHER Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet / University of Belgrade, Faculty of Architecture Bulevar kralja Aleksandra 73/II ZA IZDAVAČA / FOR PUBLISHER Prof. Dr Vladan Đokić RECEZENTI / REVIEWERS Velimir Ćurguz Kazimir Prof. Dr Uroš Radosavljević DIZAJN / DESIGN Ana Zorić, Katarina Keti Zaharijev, Jovana Bugarski, Nina Žepinić, Aleksandra Đorđević, Dušan Milošev Predrag Jovanović ŠTAMPA / PRINT Štamparija “Simbol” Koste Nađa 11, Novi Sad TIRAŽ / PRINTING 500 primeraka / 500 copies MESTO I GODINA IZDANJA / PLACE AND YEAR EDITION Beograd, 2015 / Belgrade, 2015 ISBN 978-86-7924-147-4

VinoGrad - The Art of Wine Public Art & Public Space program

VinoGrad is a play-word in Serbian language and it exists as a compound - combination of the words of the wine and the city, creating the term vineyard.

Preface Zoran Đukanović, Jelena Živković, Marijana Đorđević

The history of the case This book is a result of collaboration between the Municipality of Negotin and Faculty of Architecture, University of Belgrade that has started in 2011. Through several “Public Art and Public Space” elective courses, more than 100 students, from both levels of study, bachelor level, as well as master level, were able to work, through the wide participatory process, on areas of the Negotin Municipality, especially on the famous wine cellars called: “Negotinske Pivnice”. The aim of the student projects was to research the architecture, urbanism, landscape architecture, aquatorial (Danube) potential, heritage and art synergy in the function of rural economy development of the area. The team consisted of students, professors and experts, from Serbia and from abroad, visited the Municipality of Negotin firstly in September 2011. Strong bond and cooperation between the Faculty of Architecture and the Municipality of Negotin, was provided a fruitful working environment. In July 2012, students presented their final projects considering revitalization of wine cellars and rural areas. Presentations, with exhibitions “VinoGrad - The Art of Wine” was realized at the Faculty of Architecture, University of Belgrade and in the city of Negotin, as well. The whole project was supported by GIZ (Die Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit), local Municipality of City of Negotin and local communities of wine producer’s villages. According to the wishes of citizens of Negotin and wine producers, the exhibitions “VinoGrad - The Art of Wine” was repeated in March 2013 in Negotin. After all, some of these student projects were implemented. During the winter 2015 GIZ decided to publish the book.

The case The bigger frame of the “VinoGrad - The Art of Wine” project was the wider project “Authentic ethno from Eastern Serbia”, which had been implemented in Negotin municipality, during the period 20102012, financially and technically supported by GIZ, with the aim of enhancing and strengthening rural tourism development. One of the main activities of that project was the creation of a scientifically based study about integral approach to the sustainable development of the rural tourism in Negotin municipality and surrounding areas. Thanks to the fact that the unique architectural and cultural heritage, wine cellars complexes in Rajac and Rogljevo, are the basic points of the very specific and diversified rural tourism potentials in Negotin municipality, the Faculty of Architecture – University of Belgrade, was chosen, as the most competent institution, to be the creator of the mentioned Study. Together with the other project activities, the Study was done within the project implementation period, being now one of the important analytic documents of Negotin municipality, used, beside other documents, for further municipal strategic and action planning in the sector of rural development. Thorough analyse of the scientific documentation about Negotin municipality and neighbouring municipalities, as well as practical “on – site” researches done by the experts of Faculty of Architecture, gained material needed not only for the Study about Integral approach to the sustainable development of the rural tourism, but also created a basis for the further development of diversified ideas in the area of public space architectural researches with the special focus on wine production area and wine cellars complexses. The richness of developed ideas, including the new, fresh approach of students included, led to the conclusion that they all, should be gathered, classified and presented in one book - The book “VinoGrad - The Art of Wine“.

Thanks to the developed cooperation of the Faculty of Architecture with other scientific and educational institutions, the content of the book is enriched with the study research results on the theme “Cultural landscape of wine cellars complexes in the area of Negotin municipality’’ which will be done by professors and students from the University od Belgrade - Faculty of Forestry – Department of landscape architecture and horticulture. The expected results of the book would be improved awarenes on te broad level about the richness, diversity and potentials of the rural area in Negotin municipality and neighbouring municipalities with the special focus on public space and cultural landscape in wine production area and wine cellars complexses as the base for the rural tourism development. The book is research result of public domain in public space, as well as the possibilities of its enhancements by developing various roles of architecture, urbanism and art, aimed to help the development of rural tourism based on the wine production and cultural heritage of the area. The book will be promoted and disseminated in Negotin municipality, among the people who directly participated in its creation (inhabitants of Negotin, tourism organization of Negotin, wine producers, rural tourism stakeholders, etc.) Promotion of the book, supported by GIZ, would give additional support to all efforts done by Negotin municipality in the area of rural tourism development, presenting at the same time a good practice for other municipalities and educational institutions and giving a cooperation model in which local stakeholders, high educational institutions and international organisations contribute to the mutual results. Moreover, the book ,,VinoGrad - The Art of Wine’’ would be additional scientific support to the actual activities of Negotin municipality, such as: creation of Detailed Regulation Plans for wine cellars complexes and realisation of GIZ/SDC supported project ,,Personal Attitudes - Mutual Decisions’’ designed to support tourism valorisation of Negotin winecellars complexes. This book would also be promoted and used in educational purposes in lecturing – among the students at the Faculty of Architecture in Belgrade, as well as in the faculties of related fields (Spatial planning, Tourism, Agriculture, Forestry, Management, Industrial and graphic design etc.).

Uvodna reč predsednika opštine Negotin dr Vlajka Đorđevića na otvaranju izložbe studentskih radova:

Dobar dan svima, dragim nam gostima i građanima U oktobru prošle godine imao sam fantastičnu priliku da kao predsednik opštine Negotin budem domaćin jedne specijalne naučno-umetničke ekspedicije - tima koji se sastojao od mladosti i iskustva, struke, nauke, umetnosti i entuzijazma. Bio je to tim satavljen od studenata i profesora sa Arhitektonskog fakulteta u Beogradu. • R azlog njihove posete bilo je studijsko putovanje organizovano u okviru programa Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu - ,,Umetnost javnih prostora’’ a • Cilj opštine Negotin i upoznavanje sa njenim kulturno-istorijskim blagom i prirodnim lepotama. Protokolarna poseta se već posle prvih nekoliko kontakata pretvorila u prijateljski susret i konstruktivno-produktivni razgovor sa jednim ciljem: da naše mogućnosti i želje znanjem i iskustvom profesora i studenata Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, pretvorimo u kreativne projekte kojima bi smo promenili i značajno poboljšali izgled i turističku ponudu naše opštine. Na taj način stvorena je šansa da se rodi jedna izuzetno kreativna naučna studija koja će svojim sadržajem biti izvor ideja za dalji razvoj naše opštine a poslužiće i budućim generacijama da iz nje crpe energiju za nove razvojne ideje koje ovom našem prelepom i pitomom kraju mogu da udahnu novi život. Nakon toga profesori i studenti su se latili posla i pripremili su čitav niz maštovitih idejnih rešenja za uređenje čuvenih pimnica i još uvek nedovoljno dostupnih i poznatih prirodnih lepota kanjona reke Jabuče, svima nama poznat kao kanjon reke Vratne ili Vratnjanske kapije. Studentski radovi dovoljno su kreativni, kvalitetni i inovativni da su zaslužili da se nađu u tematski specifičnoj knjizi a isto tako su zaslužili i današnju izložbu, ovde na trgu u Negotinu kako bi smo ideje ovih mladih ljudi približili svim našim sugrađanima. Uveren sam de ćemo posle faze idejnih rešenja svi zajedno uspeti da pređemo i u fazu realizacije nekih od predstavljenih ideja. Ali kako bi smo svi znali o kakvim idejama Vam govorim, proglašavam izložbu otvorenom!

Sadržaj:

O Negotinskoj Krajini

Kulturni predeo Negotinskih pivnica

VinoGrad

Predavanje Milorad Cilić. enolog

Predavanje mr Đorđe Alfirević dipl.ing.arh.

Obilazak Negotinske Krajine

Obilazak Šumadije

108

Studentski radovi

116

Izložba studentskih radova

186

Izvodi iz literature

198

autori: Ana Delipara, Jelena Mirkov, Aleksandra MihajloviÄ&#x2021;

Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet / University of Belgrade, Faculty of Forestry izborni predmet, Kulturni predeo / Cultural landscape

KULTURNI PREDEO NEGOTINSKIH PIVNICA - IDENTIFIKACIJA I PROCENA Prof. Dr Jasminka Cvejić, Mr Andreja Tutundžić, master studenti pejzažne arhitekture: Andrea Đukin, Mile Lončar, Jovana Radonić

ABSTRACT Cultural landscape are those where human interaction with natural systems has, over a long time, formed a distinctive landscape. International and European agreements (e.g., the World Heritage Convention and the European Landscape Convention, which Serbia ratified on May, 2011), as well as the Law of Nature Protection of Serbia, are documented with the same aim - maintaining valuable historical cultural landscape. The broad objectives of the study are: • To improve understanding of the ‘Negotinske Pivnice’ cultural landscape; • To provide a framework for informed landscape management strategies; • To make better interaction between spatial planning, development control, conservation issues and academic research; • To monitor future changes within the historic cultural landscape of the Negotin Pivnice; ’’Negotinske Pivnice’’ (Negotin wine cellars) have developed throughout the history, interacting with the surrounding landscape, which is today characterized as the historical cultural landscape. The loss of any natural or cultural component of this remarkable historical cultural landscape, could reduce the significance of the other components or of the area as a whole. Therefore, the goal is to present, beside all mentioned above, identification and characterisation results achieved in the study “Cultural landscape of wine cellars complexes in the area of the Negotin municipality”. Some of the study results that is presented in the book “VinoGrad – The art of wine” are : • data about the cultural landscape of the ‘Negotinske Pivnice’ and their values, with description of the landscape characteristics – both tangible and intangible; • documens about existing site conditions and management; • defininition of landscape boundaries and identification of linkages in the regional context; • identification of major themes and important historical periods associated with the landscape; • documenting the landscape and its features by map, survey or other record of location, description, condition, and threats based on a field assessment; • management objectives and assessing opportunities and challenges. Landscape characterisation methodology imply participation of the local community in defining, mapping and caring for what they consider important about their local cultural landscapes and what contributes to the perception of regional identity and a ,,sense of place’’. The chapter about the historical cultural landscape within the book “VinoGrad – The art of wine’’ is the contribution of the academic staff and students of the Faculty of Forestry (University of Belgrade) in the scope of the of cultural landscape characterisation. The chapter about the historical cultural landscape within the book “VinoGrad – The art of wine’’ is the contribution of the academic staff and students of the Faculty of Forestry (University of Belgrade) in the scope of the of cultural landscape characterisation . On this way, the Municipality of Negotin going to be the first municipality in Serbia, integrally promoting spatial planing ideas and the implementation of the European Landscape Convention.

UVOD Tipovi evropskih kulturnih predela se identifikuju na osnovu stepena interakcije čoveka sa prirodom. Opšta težnja ka globalizaciji i ka homogenizaciji namene zemljišta dovela je do gubitka identiteta mnogih predela širom sveta. Ovo se odražava na sve sfere života ljudske zajednice, kao i na procese promene strukture i dinamike predela. Promene se uočavaju i u tradicionalnoj arhitekturi, poljoprivredi, šumarstvu i opštem odnosu ljudi prema raspoloživim resursima. Svi navedeni, kao i mnogi drugi procesi, koji se mogu smatrati od važnosti za razvoj društva, direktno utiču na prostor, menjajući karakter predela i vrlo često oduzimajući mu lokalni identitet, koji zamenjuju globalnim. Tako se, na primer, prirodne šume zamenjuju plantažama, livade i pašnjaci monokulturama, mozaici njiva, pašnjaka i ostataka šuma oranicama ili plastenicima, lokalni arhitektonski stilovi savremenim stilovima, a tradicionalni materijali tipskim, prefabrikovanim elementima. Ovakvih primera ima dosta, stoga predeli sve više liče jedni na druge. Sa druge strane, predeo kao ekološka i funkcionalno homogena celina, može biti značajna, ako ne i ključna prostorna jedinica u planiranju, upravljanju, opštem razvoju svakodnevnog okruženja lokalne zajednice. Kako navodi Antrop (Antrop, 2005) predeli doprinose lokalnom i nacionalnom identitetu, i u isto vreme, oni mogu oblikovati ideologiju i politiku na oba navedena nivoa. Konvencija o svetskom nasleđu (World Heritage Convention, 1992) prvi je internacionalni pravni instrument koji je prepoznao i zaštitio kulturne predele. Odbor Konvencije je na svojoj 16-toj sednici usvojio smernice za uključivanje kulturnih predela u listu svetskog nasleđa. Kulturni predeo, saglasno Konvenciji, obuhvata tri glavne kategorije (Operational Guidelines 2008, Annex3): (1) Dizajnirani i od strane čoveka kreirani predeo; (2) Predeo koji se razvio na organski način, sa podkategorijama, (2a) Reliktni (ili fosilni) predeo i (2b) Kontinualni predeo i (3) Asocijativni predeo. Drugi značajni dokument je Evropska konvencija o predelu (European landscape convention, 2000). Konvencija je prvi dokument posvećen isključivo zaštiti, upravljanju i planiranju svih predela u Evropi. Glavni ciljevi Konvencije su: prepoznati predele na svojoj teritoriji; ustanoviti i implementirati politike koje se tiču zaštite, upravljanja i planiranja predela; ustanoviti procedure za učešće zainteresovane javnosti, lokalnih i regionalnih vlasti; integrisati predeo u regionalne i urbanističke planove, u kulturne, socijalne, ekonomske i poljoprivredne politike, zatim u planove zaštite životne sredine, kao i sve druge planove koji mogu imati direktan ili indirektan uticaj na predeo. Konvencijom je naglašena potreba održavanja, nege i revalorizacije do danas formiranih kulturnih predela „...kao kolevke evropskog kulturnog identiteta i kao zajedničkog nasleđa“. Republika Srbija se nalazi među 38. evropskih zemalja, članica Saveta Evrope, koje su potpisale ili ratifikovale Evropsku konvenciju o predelu. Stoga je i Srbija, kao zemlja koja je ratifikovala Konvenciju 2011. godine, prihvatila da implementira navedene ciljeve Konvencije na svoj teritotiji.

Pojam kulturnog predela Kulturni predeli predstavljaju zajedničko delo čoveka i prirode. Prema Konvenciji o svetskom nasleđu (World Heritage Convention, 1992), pojam “kulturni predeo” obuhvata raznovrsne manifestacije interakcije ljudske zajednice i njihovog prirodnog okruženja. Šmidt (Schmidt, 2004) navodi da kao suprotnost potpuno nepromenjenim, samo kroz prirodne procese nastalim “prirodnim predelima”, koji se danas u Evropi samo retko mogu naći, sva ostala područja pripadaju “kulturnim predelima”. Oni su produkt prirodnih faktora (geologije, hidrologije, reljefa, zemljišta, klime, i dr.) i njihove modifikacije od strane čoveka. U zavisnosti od oblikovanja (ekspresije) ovih faktora, razvili su se tokom vremena, različiti tradicionalni kulturni predeli, koji imaju specifične prirodne i kulturne uslovljene karakteristike. Prema ovom autoru, predele Evrope gotovo u celini treba rešavati kao kulturne predele. Istorija predela predstavlja pretežno istoriju korišćenja zemljišta. Šmidt (Schmidt, 2004) dalje navodi da je „kulturni predeo takođe trodimenzionalna struktura, koja je pod stalnim promenama.“. Kontinualni procesi promena, izazvani javnim interesima i čovekovim akcijama, generišu uvek nove funkcije. Pomenuti procesi izazivaju prirodno-genetske i kulturno-tehničke permanentne promene, menjajući neke elemente kulturnog predela, što kroz ponavljanje promena, menja njihov karakter. Dakle, jedina konstanta kulturnog predela je njegova stalna promena. Kulturni predeo je u Republici Srbiji prepoznat u okviru zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS”, br. 36/2009 i 88/2010) u članu 33., kao „kulturni predeo izuzetnih odlika”. U članu 33. između ostalog se navodi: „Kulturni predeo izuzetnih odlika je područje značajne predeone, estetske i kulturno-istorijske vrednosti koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva. U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se narušavaju primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela.” Pojam tradicionalnog (istorijskog) kulturnog predela Ogromne površine Srbije i cela Evropa je, kako je više puta naglašeno, pre svega, kulturni predeo. Stvarni prirodni predeli postoje danas samo u ostacima. Stoga je važno izdvojiti one kulturne predele, koje treba zaštititi, a to su, upravo vredni tradicionalni (istorijski) kulturni predeli. Pod pojmom tradicionalnih kulturnih predela podrazumevaju se delovi današnjeg kulturnog predela, gde istorijske strukture nisu uklonjene ili su u senci modernih načina korišćenja zemljišta, i gde mnogi relikti prošlosti (istorijski predeoni elementi) su do danas opstali. Takođe, moglo bi se reći, da je tradicionalni kulturni predeo, predeo koji je oblikovan u prošlosti od strane ljudi. Pojam kulturni predeo, odnosno tradicionalni (istorijski) kulturni predeo, se različito interpretira u disciplinama zaštite spomenika, zaštite prirode i planiranju predela. U zaštiti spomenika se pod tim pojmom, po pravilu, podrazumevaju građevinski ili arheološki spomenici i/ili njihova okolina. U zaštiti prirode se tema sužava na istoriju ili prirodno-ekološke načine korišćenja zemlje (tradicionalnu negu predela). Iz perspektive planiranja predela radi se o holističkom pristupu koji posmatra i vrednuje današnje stanje predela integralno, na osnovu prirodnih (prirodno prostornih - geografskih), istorijskoantropogenih (istorijskih i kulturnih) i biotičkih (ekoloških) faktora. Elementi tradicionalnog (istorijskog) kulturnog predela predstavljaju: u ukupnoj strukturi predela elemente koji su specifični, istorijski determinisani i u nestajanju; dokumente kulturnog i privrednog života bivših generacija, koji nisu nastali pod današnjim uslovima; elemente sačuvane zahvaljujući specijalnim propisima ili usled sporosti promene predela i svedoke istorijskih događaja.

Cilj studije Cilj studije „Kulturni predeo Negotinskih pivnica - identifikacija i procena“ je identifikacija tipova karaktera predela i izdvajanje vrednih tradicionalnih (istorijskih) kulturnih predela na obuhvaćenom području. Pojedinačni ciljevi su : • • • • •

Razumevanje i uvažavanje karaktera predela Negotinskih pivnica; Identifikacija i opis ključnih karakteristika različitih tipova karaktera predela; Identifikacija elemenata tradicionalnog (istorijskog) kulturnog predela; Vrednovanje elemenata tradicionalnog (istorijskog) kulturnog predela; Izdvajanje vrednih kulturnih predela.

Krajnji cilj identifikacije je da se na osnovu svojstvenog karaktera i aktuelnog stanja predela, utvrde opšte smernice za jačanje karaktera i identiteta, zaštitu i obnovu ključnih karakteristika ili ublažavanje pritisaka (uticaja) na predeo. Pored pomenutih, značajan cilj je i jačanje svesti lokalne zajednice o važnosti predela, njegovog kulturnog i prirodnog nasleđa kao temelja njenog identiteta.

Slika 1. Postupak identifikacije i procene kulturnog predela Negotinskih pivnica

METOD RADA Identifikacija karaktera predela Negotinskih pivnica bazirala se većim delom na metodi procene karaktera predela Engleske i Škotske (Landscape character assessment, Guidance for England and Scotland, The Countryside Agency and Scottish Natural Heritage, 2002). Postupak identifikacije i ocene predela je proces koji prepoznaje ulogu objektivnosti i subjektivnosti (percepcije predeonih elemenata) u proceni predela. Postupak odvaja proces karakterizacije od procesa procene i daje jednaku težinu prirodnim, kulturnim i vizuelnim dimenzijama predela. Primenjuje se na različitim nivoima detaljnosti, zavisno od prostornog obuhvata i obuhvata istorijsku karakterizaciju predela. Uvažava vrednosti koje zainteresovana javnost pripisuje predelu kroz proces participacije. Rezultat identifikacije predela su tipovi karaktera predela različitog prostornog obuhvata. Izrada rada obuhvatila je pregled relevantnih i dostupnih informacija i dokumentacione osnove. Značajan deo rada čine kartografske analize čiji su podaci obrađivani „overlej” metodom (metodom preklapanja karata). Sam pristup radu se može definisati kao descedentni (od šireg ka užem). Na osnovu studijskog i terenskog rada, koji su obuhvatali izučavanje istorijskog aspekta razvoja predela, sagledavanja stanja na terenu, participacije lokalnog stanovništva i predstavnika interesnih grupa i na kraju izdvajanja i opisa tipova i područja karaktera predela, formirana je neophodna baza podataka za procenu kulturnog predela. Identifikovani predeli sličnog karaktera klasifikovani su na: a) Tipove karaktera predela (TKP); b) Jedinice opisa predela (JOP) i c) Vredne kulturne predele (VKP). Svaki od koraka prikazanih u dijagramu (Slici 1.) produkovao je različit set informacija: izdvajanje tipova karaktera predela važno je zbog određivanja ambijenta, odnosno identiteta predela, što dalje utiče na razradu smernica budućeg razvoja; na osnovu istražene hronologije razvoja i promena predela, kao i prepoznatih kulturnih slojeva, došlo se do zaključka o značaju predela sa stanovišta očuvanja ključnih karakteristika njegovog identiteta; terensko istraživanje i analiza dali su uvid u sadašnje stanje predela i okvir za uspostavlje smernica daljeg razvoja.

Slika 2. Granice prostornog obuhvata

Prostorni obuhvat Područje identifikacije i procene karaktera predela se nalazi u Istočnoj Srbiji, Borskom okrugu, u Timočkoj Krajini. Manji deo je pogranično područje sa Bugarskom. Tačnije, obuhvaćeno je šire područje oko Rajačkih, Rogljevačkih, Smedovačkih i Štubičkih pivnica, odnosno granicu obuhvata čine administrativna granica atara sela Štubik, Šarkamen, Trnjane, Jasenica, Karbulovo, Čubra, Rečka, Mokrinje, Veljkovo, Rajac, Rogljevo, Smedovac i Tamnič (Slika2). Razlog izdvajanja šireg područja je uvid u povezanost pivnica sa karakterom predela, kao i uvid u prošle i aktuelne uticaje i procese modifikacije predela. Na severnom delu obuhvaćenog područja nalazi se Mali Miroč i Vlaško polje kroz koje protiče reka Zamna. Na celom istraživanom području uočava se razgranata hidrografska mreža sa velikim brojem rečica i potoka. Na zapadu, dominiraju oranice, ostaci šuma i pašnjaci, poput Nerezina, Kočišta, Priploda, Cerja i dr. Istočni i južni deo obuhvata Negotinsko vinogorje koje se sa južne strane graniči aluvijalnom ravni Timoka. Na obuhvaćenom području javljaju se interesantne geomorfološke forme kao Mokrinjske stene i rečne terase Timoka. Celo područje, sem aluvijalne ravni Timoka, je nastanjeno. U južnom delu istraživanog područja smeštene su pivnice, koje su i povod identifikacije i procene kulturnog predela Negotinskih pivnica obrađene u ovoj studiji.

IZDVOJENI TIPOVI KARAKTERA PREDELA (TKP) Na osnovu prikupljenih i kartiranih prirodnih karakteristika i kulturno-socijalnih karakteristika, kao i estetsko i perceptivno-iskustvenih karakteristika predela, i karakteristika stanja životne sredine, korišćenjem metode overleja u granicama prostornog obuhvata identifikovana su tri tipa karaktera predela (Slika3): 1) Aluvijalna ravan sa prirečnim šumama i oranicama; 2) Pobrđe i brežuljkasto zemljište vinogorja; 3) Brdski predeo pod oranicama, pašnjacima i šumom;

Slika 3: Tipovi karaktera predela

TKP 1. ALUVIJALNA RAVAN SA PRIREČNIM ŠUMAMA I ORANICAMA

Položaj i granice: Predeo obuhvata aluvijalnu ravan reke Timok, prostire se u pravcu sever-jug, u ritskom delu mokrinjskog, veljkovog i rajačkog atara, u podnožju rečne terase. Opis karaktera: Ravna, dobro definisana aluvijalna ravan reke Timok, uokvirena pobrđem. Na aluvijalnoj ravni desne obale Timoka zastupljene su izolovane plavne prirečne šume, ispresecane zamočvarenim depresijama. Poljoprivredne površine, oranice i njive, male do srednje veličine, pravolinijskih ivica, javljaju se na branjenim delovima aluvijalne ravni. Nepovezane živice se javljaju na poljoprivrednim površinama, sa retkom pojavom pojedinačnog drveća. Linijski predeoni elementi, kao što su uzani pojasevi drvenaste i žbunaste vegetacija duž pritoka leve obale Timoka, zatim odbrambeni nasip, lokalne saobraćajnice i železnička pruga, seoski putevi, delimično presecaju ravnicu aluvijalne ravni. Ključni vizuelni element ovog tipa predela čine prirodni tok i meandri reke Timok, prirečne šume i separatne enklave oranica i njiva. Naselja u ovom tipu predela nisu zastupljena.

Ključne karakteristike: • • • • • • • • • •

Ravnica aluvijalne ravni; Nenastanjeno područje sa vizuelno naglašenom saobraćajnom infrastrukturom i nasipom; Mestimično otvorene dugačke vizure; Prirodni, meandrirajući tok reke Timok; Visok nivo podzemnih vode, koja sezonski plavi enklave oranica; Smenjivanje plavnih prirečnih šuma sa prisustvom zamočvarenih depresija; Linearni karakter vegetacije duž desnih pritoka Timoka; Uz obalu Timoka trska i tipične vrste vlažnih područja; Smenjivanje enklava malih i oranica srednje veličin; Ornitološki značajno područje;

Determinante: Predeo aluvijalne ravni sa prirečnim šumama i oranicama je pod značajnim uticajem Timoka, koji ga periodično plavi formirajući aluvijalne nanose. Nadmorska visina aluvijalne ravni je od 40 -75 (m), teren je izgrađen pretežno od aluvijalne sugline. U prošlosti predeo je obezbeđivao jak osećaj vizuelne i ekološke jedinstvenosti. To je predeo koji je istorijski pod uticajem godišnjih plavljenja, faktora koji se ogleda u današnjem prostornom obrascu tradicionalnog korišćenja zemljišta, izostanku naselja, osim nekadašnjih vodenica, i vrstama tolerantnim na zamočvarivanje. Pokrivač šumske vegetacije je značajan elemenat ovog tipa predela, formiran u većim blokovima plavnih šuma. Tipične vrste drveća su topole i vrbe. Savremeni uticaj na karakter Korišćenje zemljišta: Depopulacija stanovništva predstavlja opasnost za pretvaranje plodnog poljoprivrednog zemljišta u šibljake, i dugoročno, sukcesijom u šume.

Smernice za očuvanje i unapređenje karaktera predela Listopadne prirečne šume su izvorni vegetacioni pokrivač ovog tipa predela. Stoga, u ovom tipu predela treba zaštititi postojeće obrasce ostataka autohtonih prirečnih šuma i močvarnih staništa. Predlažu se sledeće smernice za očuvanje i unapređenje karaktera predela: Zaštita prirode: • Zaštita i umrežavanje živica na poljima sa ostacima šuma sa ciljem zaštite rečnih obala, kvaliteta vode, integracije zaštite prirode, formiranja ekoloških koridora i unapređenje slika predela; • Merama gajenja šuma podsticati regeneraciju šume na levoj obali Timoka; • Konverzija njiva u nebranjenom delu reka i potoka u vlažne livade i šume; • Izbeći dalju drenažu u nebranjenom području uz održavanje prirodnih ciklusa plavljenja sa ciljem očuvanja vlažnog i zamočvarenog zemljišta; • Jačanje prirodne dinamike voda reke Timok i njenih pritoka kroz zadržavanje otvorenih odnosno, širenje plavnih područja i primena tehnoloških i bioloških mera zaštite od zagađivanja podzemnih i nadzemnih voda; • Preduzeti sadnju autohtonih drvenastih vrsta duž poljskih i drumskih puteva; • Korišćenjem bio-inženjerskih metoda izvršiti regulaciju bujičnih potoka; Turizam: • Preduzeti uređenje rečne obale Timoka na mestima gde je to povoljno u svrhu rekreativnog turizma; Poljoprivreda: • Zadržati poljoprivrednu namenu plodnog zemljišta; U okviru ovog tipa karaktera predela izdvojene su sledeće jedinice opisa predela (JOP): 1. Obradive površine sela Rogljevo i Rajac; 2. Prirečna vegetacija sa močvarnim depresijama priobalja Timoka u atarima sela Rajac, Rogljevo i Veljkovo; 3. Obradive površine duž Mokranjske reke.

TKP 2. POBRĐE I BREŽULJKASTO ZEMLJIŠTE VINOGORJA

Položaj i granice: Ovaj tip karaktera predela zauzima prostor severno od sela Štubik, južno do sela Rajac, istočno do granica opštine Negotin i zapadno do sela Trnjane, obuhvatajući delimično atare sela Štubik, Šarkamen, Trnjane i Čubra, deo atara sela Mokrinje i Veljkovo, zatim atare sela Korbulovo, Rečka, Tamnič, Smedovac, Rogljevo i Rajac. Opis karaktera: Prostrano pobrđe, blago zatalasanih uzvišenja, ispresecano vododerinama i uzanim dolinama bujičnih potoka. Pripada tipu „tradicionalnog (istorijskog) vinogradarskog kulturnog predela“. Vinogradi se u najvećoj meri nalaze na zaravnima pobrđa na nadmorskoj visini od 100 do 270 (m). Prostorni obrasci vinograda i oranica, malih i srednjih veličina, definišu razmeru predela i prate topografiju terena. Na padinama brežuljkastog zemljišta i duž dolina potoka zastupljene su izdanačke šume, šikare i ostaci autohtone vegetacije. Predeoni elementi koji danas određuju karakter velikog dela nekadašnjeg vinogorja su šume i zaparloženo zemljište u različitim sukcesionim stadijumima. U ovom tipu predela nalaze se brojna sela, okruglaste, ovalne i ponegde nepravilne forme, spontano nastala i zbijena. Upečatljiv i jedinstven karakter ovom tipu predela daju pivnice. Izuzetne po položaju, uspostavljenoj harmoniji između estetike predela, arhitekture i primene lokalnog građevinskog materijala.

Ključne karakteristike: • Brežuljkasta topografija i prostranstvo; • Dugačke vizure i panorame ka Dunavu, reci Timok i pobrđu; • Na zaravljenim i blago nagnutim vrhovima pobrđa mozaik gajenih i zaparloženih vinograda i oranica; • Pravolinijske parcele, prilagođene reljefu, definisane poljoprivrednim putevima, živicama i pojedinačnim drvećem; • Velike površine autohtonih izdanačkih šuma cera i sladuna i sađenih četinarskih sastojina crnog bora, smrče i duglazije; • Ostaci autohtone vegetacija duž vododerina i potoka; • Sela nastala spontano, zbijenog tipa; • U prošlosti dominantna upotreba lokalnog peščara za izgradnju objekata, ograda i dr.; • Delimično povezana mreža živice sa pojedinačnim drvećem.

Determinante: Ovaj tip karaktera predela se prostire na zatalasanom i brežuljkastom zemljištu, nadmorske visine od 90 do 300 (m) između Dunava i donjeg dela Velikog Timoka i planinskog podnožja Deli Jovana, sastavljen pretežno od neogenih šljunkova, peskova, krečnjaka i gline. Najveći deo čine blago zatalasana bila između kojih se nalaze rečne doline. Spajanjem vrhova brojnih uzvišenja dobila bi se jedna relativno ravna površina. Dugo vremena, tokom evolucije, veći deo ovog prostora nalazio se pod vodom Vlaškog mora. Danas o njemu govore sedimenti i fosilni ostaci. Svedočanstvo o postojanju ovog mora pružaju školjke kojih jedino ima u ovom kraju i peščar - kamen, koji se koristi u građevinarstvu. Povlačenjem Vlaškog mora prema istoku, počelo je sukcesivno usecanje rečnih dolina po njegovom nekadašnjem dnu. U brdskom delu teritorije, najčešće u podnožju odseka ili površi, voda često izbija u vidu jakih izvora. Prirodnu vrednost predstavlja vodopad na Mokranjskim stenama koji se formira na delu toka Mokranjske reke. Vodopad je visok desetak metara, a u podnožju je erozijom formirano jezero. Dominantne su šume sladuna i cera (Quercetum confertae – cerris) u dubokim jarugama javlja se bukova šuma u inverziji kao i zajednice sa orahom (Fagetum submontanum juglandetosum), kao i šume balkanskog kitnjaka (Quercus dalechampii).

Ovaj tip predela karakteriše vekovno prisustvo čoveka. Ovo je predeo, gde je seča šume verovatno započela u rimskom periodu u cilju kultivacije zemljišta. Prirodni uslovi (geomorfologija, geografski položaj, reljef, zemljište i (mikro)klimat pružaju idealne uslove za gajenje vinove loze, koja se ovde gaji još iz vremena starog Rima, od III veka. Od XVIII veka je Negotinska Krajina gušće naseljena i relativno dobro obrađivana. Ovde nije bilo spahija i neposredne turske vlasti jer je ovaj kraj imao autonoman status u XVIII veku. Sve privredne grane su bile zastupljene, ali je vinogradarstvo bilo najzastupljenije. U prvoj polovini XIX veka, vino se zamenjivalo kukuruzom. U periodu između 1859. i 1890. godine, gradi se najveći broj pivnica koje su i danas očuvane. Između dva svetska rata, vinogradarstvo je i dalje bilo glavna privredna grana, a meštani su celu jesen i deo zime provodili na pivnicama, spravljajući vino. Do drugog svetskog rata, vinogradi u ravničarskim predelima nisu postojali, a posle toga se pokušalo sa gajenjem i u tom delu ali se pokazalo da ti tereni nisu pogodni za vinovu lozu. Uspon u gajenju vinove loze nastavljen je sve do 1886. godine, kada je filoksera uništila domaću lozu. Krajem XIX veka, tačnije 1890. godine, osnovana je Krajinska vinogradarska zadruga. Sve do 50-tih godina ovog veka, preovlađivala je ekstenzivna poljoprivredna proizvodnja. Ljudi su obavljali poljoprivredne poslove na osnovu prirodne podele rada i nasleđene tradicije. U unapređenju tehnologije u vinogradarstvu, veliki uticaj je imala vinodeljsko-voćarska škola u Bukovu, posle 1890. godine. Od 1897. godine postepeno se obnavljaju vinogradi sa kalemovima na američkoj podlozi. Još jedan težak period pogodio je krajinsko vinogradarstvo, kada je 1960. godine zabranjena privatna proizvodnja vina, kako bi se zaštitilo društveno preduzeće. Predeo poseduje vidljivo nasleđe (morfologiju i položaj naselja, vinograde, pivnice, i dr.), kao i specifičnu kulturnu tradiciju, ritual berbe i praksu gajenja vinove loze. Korišćenje zemljišta, izgrađene strukture i socijalna organizacija svih faza procesa proizvodnje vina su izraz identiteta i kontinuiteta drevne prakse proizvodnje vina. Gajenje vinove loze u velikoj meri sačuvalo je tradicionalni način podizanja vinograda, rezidbe, obrade i pravljenja vina. Sela pripadaju zbijenom tipu. Ona su gotovo jedina sela zbijenog tipa, pored grčko-mediteranskog tipa, koja nisu postala veštačkim uticajem, bilo čitlučkog režima, bilo uticajem vlasti. Zbijene kuće su postavljene bez reda, jedne pored drugih, jer vijugavi i uzani sokaci ne unose pravilnost u raspored kuća. Obično u sredini sela, na ukrštanju vijugavih sokačića, ima malo veći prazan prostor, „sredselo“ ili „zborilo“, tu su crkve, česma, mehana. Tu je centar javnog seoskog života. Prerada grožđa obavljala se, kao i danas, u posebnim prostorijama - objektima koji se nazivaju pivnice. Građeni su u selima ili izvan njih. Postavljane su na takvom terenu gde nisu bila moguća nikakva zagađenja od atmosferskih padavina, poplava ili nanosa. Građene su od kamena, često tesanog, ili od brvana, debelih zidova. Podrumi namenjeni za čuvanje vina su delimično ukopani u zemlju da bi se održavala stalna temperatura vazduha. Oblik im je po pravilu pravougaoni. Odnos sela i predela bio je u prošlosti jasan i organizovan. U aluvijalnoj ravni Timoka sađene su ratarske i povrtarske kulture, na bilima pobrđa vinova loza. Sela su imala zajedničke pašnjačke livade „Alije“.

Savremeni uticaj na karakter Korišćenje zemljišta: Vinogradi su do pre 50. godina određivali karakter i bili ključni vizuelni elemenat ovog tipa predela. Procesi, koji su i danas prisutni, kao što su: napuštanje vinograda, zaparložavanje oranica, širenje bagrema, šikara i šume, delimično su promenili karakter predela. Površine pod vinogradima su u konstantnom opadanju i postoji opasnost nastavka ovog trenda (Slika 10 i 11). Predeo pripada tipu ugroženih predela Evrope, tradicionalnih vinogradarskih kulturnih predela, čiji se broj ubrzano smanjuje. Morfologija sela: Sela su zadržala svoju autohtonu matricu i karakter, ali usled odlaska i prirodnog odumiranja stanovništva, kuće su oronule, selo je zapušteno i veliki broj kuća je prazan. Postoji opasnost daljeg napuštanja i potpunog zamiranja sela. Pivnice se više ne grade i u mnogim selima su kompleksi pivnica nestali, ostale su sačuvane Rajačke, Rogljevske, Smedovačke, Štubičke i Bratujevačke pivnice od kojih je jedan broj u dobrom stanju i funkciji. Neke od njih su preuređene u savremeni funkcionalan prostor, zadržavajući specifičan ambijent, mada se to dosledno ne sprovodi. Zapaža se unošenje novih materijala, kao i odstupanja od izvorne arhitekture, građevinskih materijala i namene pivnica. Prostorni obrasci i tipovi ograđivanja zemljišta: Postoji pretnjom daljeg gubljenja mreže živica i pojedinačnog drveća usled njihovog stapanja sa zaraslim i napuštenim vinogradima i oranicama. Tipovi prostornih obrazaca drvenaste vegetacije: Šume nisu ključni vizuelni element „tradicionalnog vinogradarskog kulturnog predela“. Danas je pokrivač drvenaste vegetacije u ekspanziji. Poseban problem predstavlja ekspanzija invazivnih vrsta kao što je bagrem (Robinia pseudoacacia), koji se širi na račun napuštenih vinograda i oranica, čime se drastično menja karakter ovog tipa predela. Kao posledica ovih procesa gubi se idealna slika tradicionalnog vinogradarskog kulturnog predela.

Slika 10: Način korišćenja zemljišta 1964

Slika 11: Način korišćenja zemljišta 2013

Slika 10a: Način korišćenja zemljišta 1964

Slika 11a: Način korišćenja zemljišta 2013

Smernice za očuvanje i unapređenje karaktera predela Upravljanje ovim tipom predela treba da obuhvati obnovu, revitalizaciju i razvoj dosledan tradicionalnoj strukturi predela. Stoga se preporuke Svetske baštine odnose na: ...“dosledno definisanje ovih područja kao geografskih jedinica i istorijske teritorije. Preporuka se odnosi i na efikasnu strategiju konzervacije koja mora da obuhvati sve stejkholdere. Takođe, značajan je menadžment turizma kako bi se izbegla potencijalna degradacija kulturnih vrednosti ovih predela. Saglasno uputstvima Svetske baštine u vinogradarskim predelima bi trebalo obezbedi najviši nivo konzervacije, obnove i razvoja njegovih tradicionalnih vrednosti. Kao predeo koji se kontinualno razvija, vinogradarski kulturni predeo može da bude objekat promena korišćenja i uvođenja novih tehnologija, ali pod uslovom da te promene ne ugrožavaju bilo koju od ključnih karakteristika i vrednosti ovog tipa predela. Dugoročne mere unapređenja TKP 2. podrazumevaju regeneraciju, pre svega kroz obnovu gajenja vinove loze. Specifični karakter predela predstavlja istorijski uspostavljen bogati mozaik korišćenja zemljišta: vinogradi, voćnjaci, njive, pašnjaci i šume. Ovaj vekovima uspostavljen mozaik je danas ugrožen. To se dešava naročito tamo, gde su napuštene tradicionalne metode obrade zemljišta i gajenja vinove loze. Predlažu se sledeće smernice očuvanja i unapređenja: Poljoprivreda: • Podsticanje konverzije zaparloženog zemljišta u vinograde, što podrazumeva revitalizaciju starih vinograda i njihovu zaštitu; • Ustanovljavanje ekonomskih aktivnosti koje podržavaju obnovu vinogorja; • Obezbeđivanje ekonomske koristi od nege, održavanja vinogorja (npr. korišćenje biomase od orezivanja vinograda); • Razmena veština gajenja i proizvodnje vina među stejkholderima i prenos tih veština na buduće generacije; • Očuvanje tradicionalnih veličina, oblika, parcelacije i ograđivanja zemljišta, kako bi se zadržao postojeći predeoni obrazac. Zaštita prirode: • • • • •

Očuvati i unaprediti šumoviti karakter strana bujičnih vodotokova prirodnim podmlađivanjem; Sačuvati i obnoviti prirodne bukove sastojine i izdanačke sastojine cera i sladuna; Odustati od podizanja četinarskih sastojina; Zaštititi stare primerke pojedinačnog drveća hrasta i drveća „zapisa“; Očuvanje autentičnog izgleda korita Rogljevačkog potoka i flore i faune karakteristične za njegove obale; • Formirati živice na međama polja kao vid predeono - ekološke mere i obogaćivanja slike predela.

Turizam: • Proširenje sektora turizma; • Smanjenje deficita u ugostiteljstvu i smeštaju. Produžavanje trajanja zadržavanja posetilaca i ako je moguće povećanje potrošnje; • Promena ka kvalitetnom turizmu kroz modernizaciju i povećanje kvaliteta turističke ponude; • Formiranje nove, detaljne turističke ponude vinogorja; • Promovisanje postojećih i uvođenje novih manifestacija koje će slaviti identitet lokaliteta; • Promovisanje kulturno-istorijske varednosti kroz medije. Podići svest stanovništva o vrednostima predela. Sela: • Zadržavanje morfologije zbijenog tipa sela; • Aktiviranje napuštenih okućnica, međuprostora raščišćavanjem i uvođenjem turističkougostiteljskih sadržaja; • Regulisati oznake duž puteva i staza; • Saniranje istorijskog naselja sa tipičnim elementima (seoski trg, zelenilo..) koristeći regionalni građevinski materijal; • Konzervacija autentičnih objekata arhitekture stare preko 100 godina; • Zabrana gradnje stambenih, vikend, poljoprivrednih, industrijskih, privrednih, komunalnih, infrastrukturnih i drugih objekata koji bi narušili spomenička svojstva zaštićene okoline, odnosno bili neprimereni kompleksu sela; • Uvođenje i unapređenje vodovoda i kanalizacije;

U okviru ovog tipa karaktera predela izdvojene su sledeće jedinice opisa predela (JOP): 1. Lovno – šumsko gazdinstvo „Alija“; 2. Vinogorje Rajca sa pivnicama; 3. Vinogorje Rogljeva sa pivnicama; 4. Vinogorje Smedovca; 5. Oranice i ostaci šuma u atarima sela Tamnič i Rečka; 6. Obradive površine sela Tamnič i Rečka.

TKP 3. BRDSKI PREDEO POD ORANICAMA, PAŠNJACIMA I ŠUMOM

Položaj i granice: Položaj i granice: Ovaj tip predela obuhvata atar sela Štubik, istočne delove atara sela Šarkamen i Jasenica i severni deo atara sela Jasenica. Graniči se planinskim vencem Deli Jovana. Opis karaktera: Predeo sa blago talasastim brdima, na granici viših terena. Nadmorska visina ovog tipa predela je od 220 - 400 m.n.v. Izgrađen je pretežno na peščarima i glincima i delimično na neogenim šljunkovima, peskovima, krečnjaku i glini. Ovo je predeo pašnjaka i oranica, sa velikim učešćem ostataka šuma. Oranice i pašnjaci su pre organskog, nepravilnog i polupravilnog oblika, malih do srednjih dimenzija prilagođenih topografiji terena. Ključni vizuelni elemenat je veliko učešće ostataka šuma, koje sa živicama, pojedinačnim drvećem na livadama i oranicama i uzanim pojasevima vegetacije duž bujičnih vodotokova, čine srednje do visoko povezan prostorni obrazac drvenaste vegetacije. Povremeno se javljaju veće površine gajenih i sađenih šuma. Predeo je nastanjen. Ratarsko-stočarska seoska naselja su zbijenog tipa, sa savremenim širenjem duž saobraćajnica, često zrakastog tipa. Brojni rasuti salaši zastupljeni su na celoj površini ovog tipa karaktera predela. Hidrografska mreža je bogata. Brojni su izvori i bačure. Reka Zamna, koja se uliva u Crni Timok najveća je reka u ovom tipu predela. Ključni faktor koji definiše ovaj predeo su topografija, velika razmera i otvoreni karakter i pojasevi ostataka šuma oko enklava oranica i pašnjaka. Blago zatalasana brda naglašavaju otvorenost i dugačke vizure.

Ključne karakteristike • • • • •

Predeo blago talasastih brda, na granici viših terena; Ratarsko-stočarski predeo; Naselja zbijenog tipa sa brojnim rasutim salašima; Povremene šume planiranog i gajenog karaktera; Predeo bogate istorije, prirodnih vrednosti i arheoloških lokaliteta.

Determinante: Stanovništvo se između dva rata, i dve-tri decenije nakon II svetskog rata bavilo stočarstvom i poljoprivredom. Pokrivač drvenaste vegetacije danas je sveden na ostatke šuma, živice i veće blokove sađene i gajene šume. Ovo je područje ekstenzivne poljoprivrede i stočarstva, sa delimično napuštenim rasutim salašima. U ovom tipu predela treba zadržati postojeći karakter, kao i tradicionalni način korišćenja zemljišta. Suština ovog predela je prostranost, mali do srednji obrasci oranica i livada i dobra umreženost ostataka šume. Ovo je predeo bogate istorije. Selo Štubik zauzima značajno mesto u srpskoj istoriji, jer se ovde odigrala čuvena bitka tokom prvog srpskog ustanka kod Štubika i Malajnice 1807. godine. U ovom tipu predela nalaze se manastir Bukovo, zadužbina kralja Milutina, biser srpske srednjevekovne arhitekture, kao i kasnoantički lokalitet Šarkamen, podignut krajem III i početkom IV veka nove ere.

Savremeni uticaj na karakter Korišćenje zemljišta: Promene namena su pre svega vezane za depopulaciju stanovništva i napuštanje obrade zemljišta. Morfologija sela: Savremeni procesi širenja naselja duž saobraćajnica menjaju izvornu morfologiju sela. Prostorni obrasci i tipovi ograđivanja zemljišta: Bitnu karakteristiku ovog tipa predela čine živice i pojedinačno drveće na granicama oranica koje usled sukcesije šume na napuštenim pašnjacima i oranicama mogu biti ugroženi. Tipovi prostornih obrazaca drvenaste vegetacije: Šumski pokrivač je u porastu, na napuštenim poljoprivrednim površinama uočavaju se šibljaci. Dalja sadnja četinarskih šuma mogla bi drastično da ugrozi postojeći karakter predela. Smernice za očuvanje i unapređenje karaktera predela • Održavanje otvorenog karaktera enklava pašnjaka i oranica i njihovih obrazaca prilagođenih topografiji terena; • Zaštita tradicionalnog korišćenja zemljišta i postojeće strukture predela; • Pošumljavanje, ako se sprovodi, dominantnto treba da budu zastupljene listopadne autohtone vrste drveća; • Unapređenje umreženosti i povezanosti postojećih ostataka šuma sa živicama i pojedinačnim drvećem na poljima. U okviru ovog tipa karaktera predela izdvojene su sledeće jedinice opisa predela (JOP) : 1. Površine pod šumom oko sela Štubik; 2. Pašnjački predeo sa obradivim poljoprivrednim površinama; 3. Područje na severu atara sela Štubik sa dosta retke šume i malo poljoprivrednih površina; 4. Naselje Štubik.

IDENTIFIKACIJA I OPIS ELEMENATA KULTURNOG PREDELA Procena kulturnog predela zasniva se na identifikaciji, klasifikaciji i vrednovanju elemenata kulturnog predela, na osnovu čega se izdvajaju vredni kulturni predeli. Elementi kulturnog predela su razvrstani na površinske, linijske i tačkaste. Vrednovanjem su obuhvaćeni elementi od lokalnog, regionalnog ili republičkog značaja. S`obzirom da se u pivnicama nalazi mnoštvo tačkastih elemenata kulturnog predela, oni nisu pojedinačno vrednovani, već su pivnice posmatrane kao površinski element kulturnog predela. Identifikacija elemenata kulturnog predela vršena je u okviru izdvojenih jedinica opisa prtedela (Tabela koja sledi).

Element kulturnog predela

Opis elementa kulturnog predela Tip 1 Aluvijalna ravan sa prirečnim šumama i oranicama Površinski

Obradive površine

Poljoprivredne površine, oranice i njive, male do srednje veličine, pravolinijskih ivica, javljaju se na branjenim delovima aluvijalne ravni i na rečnoj terasi.

Prirečne šume

Pokrivač šumske vegetacije je značajan element ovog tipa predela, formiran u većim kompaktnim površinama plavnih šuma i uzanom linearnom obrascu duž pritoka. Tipične vrste drveća su topole i vrbe.

Mokranjske stene

Sikolska reka, krčeći put do Timoka kroz pitoma brda Negotinske krajine, stvorila je divan vodopad i ispod njega živopisno jezero. Iako skromnih dimenzija, ovo mesto koje nosi naziv Mokranjske stene, omiljeno je izletište i kupalište meštana okolnih sela i Negotinaca.

Element kulturnog predela

Crkva Sv. Trojice u Mokranju

Opis elementa kulturnog predela Tačkasti Gradnja crkve početa je 1869. godine, završena na Petrovdan 1872. godine. Izgradio ju je Petar Nikolić. Mokranjska crkva Svete Trojice koncipirana je kao jednobrodna, trikonhalna građevina, sa pripratomna zapadoj strani nad kojom se izdiže dvospratni zvonik završen lukovičastom kapom.

Linijski

Timok

Timok je reka u istočnoj Srbiji. Timok je širok 35 m, a dubok 0,5 - 1,5 m. On teče po aluvijalnoj ravni širokoj 300 - 1000 m, do sela Veljkova i na dužini od 18 km po aluvijalnoj ravni Dunava. Uvršten je u listu elemenata kulturnog predela zbog velikog uticaja na sliku predela i međusobnog uticaja sa drugim elementima kulturnog predela na ovom području.

Mokranjska reka

Ovo je jedna mala reka koja puni Divljansko jezero i ističe iz njega da bi se nizvodno spojila sa hladnom vodom iz izvora “Mokra” pa otud i ime reci. Reka je izuzetno bogata ribom. Kao i Timok i ova reka je uvrštena u elemente zbog uticaja na sliku predela, kao i zbog svoje upotrebne vrednosti, naročito ribolova koji se na njoj odvija decenijama unazad.

Tip 2 Pobrđe i brežuljkasto zemljište vinogorja Površinski

Rajačke pivnice

Rajačke pivnice su jedinstveni arhitektonski kompleks vinskih podruma, nastao od polovine 18. veka do tridesetih godina 20. veka. Formirane su kao zbijena grupacija 270 pivnica oko centralnog trga sa česmom i saborom. Od trga se prostiru krivudave ulice sa manjim trgovima. Kuće su ušorene i povezane ulicama, sokacima i trgovima. U tom jedinstvenom, kamenom gradu, oduvek je stanovalo vino.

Rogljevačke pivnice

Rogljevačke pivnice potiču iz 18. i 19. veka, mada se smatra da ih je, kao i drugim mestima, bilo i ranije. Kompleks obuhvata oko 150 pivnica. U centru vinskog sela je glavni trg, saborište, zapis, bunar i stari dud. Ulice su različite širine, ali takve da obezbeđuju komunikaciju sa pivnicama i sa prednje i sa zadnje strane.

Smedovačke pivnice

Smedovačke pivnice nalaze se na ulazu u selo Smedovac, na vinskom putu između sela Rogljeva i Rajca. Za razliku od ostalih kompleksa pivnica, one su gotovo spojene sa samim selom. I po arhitekturi i po materijalu gradnje vrlo su slične svojim susedima i sigurno čine jedinstvenu stilsku celinu pivnica: Rogljevo-Smedovac-Rajac.

Obradive površine

Poljoprivredne površine, oranice i njive, male do srednje veličine, pravolinijskih ivica, prate konfiguraciju terena.

Element kulturnog predela

Opis elementa kulturnog predela

Vinogradi Rajca

Vinogradi Rogljeva

Vinogradi se u najvećoj meri nalaze na zaravnima pobrđa na nadmoskoj visini od 100 do 270 m. Obrasci katastarskih parcela vinograda i oranica, malih i srednjih veličina, definišu razmeru predela i prate topografiju terena.

Vinogradi Smedovca

Šume

Javljaju se šumske zajednice Quercetum confertae – cerris, u dubokim jarugama javlja se bukova šuma u inverziji (refugijumi), zajednice sa orahom (Fagetum submontanum juglandetosum), kao i šume blakanskog kitnjaka (Quercus dalechampii).

Lovište “Alija”

Prostire se na nadmorskoj visini od 118 do 296 m , sa površinom od 2.000 hektara .U okviru lovišta postoji ograđen deo, sa površinom od 300 ha, gde se lovi jelen lopatar i muflon. Srneća divljač i divlja svinja se love u drugom delu lovnog zemljišta. Takođe, u ovom kompleksu se nalazi i Lovački dom

Groblje u Rajcu

Groblje u Rogljevu

Staro groblje na Belom bregu zaštićeno je zakonom kao spomenik kulture 1980. godine odlukom br. 633-15/80-III Skupštine opštine Negotin. Na njemu je oko 150 spomenika, postavljenih na blago nagnutom terenu. Na osnovu upisane godine, najstariji spomenici su iz druge polovine 19. veka, ali na osnovu oblika i načina ukrašavanja ima i starijih – iz druge polovine 18. veka, a možda i još starijih.

Staro groblje, koje se nalazilo u porti nekadašnje crkve – brvnare, kako neki istraživači navode, bilo je po kazivanju meštana staro 400 godina. Ono je premešteno na brdo južno od sela, na mesto zvano Poljana, kada je umesto drvene bogomolje izgrađena monumentalna kamena crkva. U porti sadašnje crkve postoji nekoliko nadgrobnih obeležja. Groblje na Poljani čini stari deo koji je zarastao u korov, a po kazivanju meštana bilo je slično rajačkom do pre šest godina kada je u požaru veoma oštećeno. Novi deo čine noviji ukopi sa spomenicima od tridesetih godina 20. veka do današnjih dana.

Element kulturnog predela

Crkva Vaznesenja Gospodnjeg

Opis elementa kulturnog predela Tačkasti Crkva Svetog vaznesenja Gospodnjeg, podignuta, oslikana i ukrašena tokom osme decenije XIX veka. Po predanju, izgradili su je i ukrasili neimari i zografi sa „juga“. Crkva je jednobrodna, zasvedena građevina sa pripratom sa dvospratnim zvonikom. Zidana je kamenom vađenim u Rogljevu, Tamniču i Laskovu, a prema predanju, i ugrađivanjem nadgrobnih spomenika sa starog groblja u Mišićevoj mahali.

Crkva Sv. Trojice u Rogljevu

Izgradnja ove crkve počela je 1871. uz pomoć novčanih dobrovoljnih priloga meštana sela Rogljeva, Smedovca i Veljkova. Crkvu je zidao Petar Nikolić iz Kičeva 1873, a oslikana je odmah nakon toga 1874. Jednobrodna crkva veoma velikih dimenzija, zidana je veoma dobro klesanim blokovima kamena i pokrivena biber crepom. U svemu je slična Rajačkoj, ali je bez zidanog zvonika.

Kladenci u Rogljevu

Do uvođenja tekuće vode u svaku kuću mesta okupljanja bila su i kladenci ili česme. Ovaj predeo ne obiluje izvorima i sam Rogljevački potok preko leta često presuši, ali i pored toga u selu su postojale četiri česme. Dve u centru, od kojih je jedna presušila, dok je druga – pomenuti kladenac, još u funkciji. Druge dve česme nalaze se na dva kraja sela: jedna u gornjem kraju, a druga na raskršću dva sokaka u Džibiš-mali, ali su one sada neodržavane i zapuštene.

Kapije i ograde

Nisu sačuvane u svom prvobitnom broju, s obzirom na to da je svako dvorište bilo ograđeno i imalo svoje kapije. Ograde su većinom bile od monolitnih kamenih blokova vertikalno pobodenih u tlo visine 0,70–1,00, širine oko 0,50–0,70, i debljine oko 0,20 m. Uz ove ograde retko su sačuvane kapije. Takvih ograda ima najviše oko starijih objekata, ali i u dvorištima u kojima se nalaze novije kuće građene između dva rata. Drugi način tradicionalnog ograđivanja je zidovima građenim pritesanim kamenom visine od 1,20 do 1,50 m i širine oko 50 cm. U ovakvim ogradama građene su dve vrste kapija: prve su bile u sastavu zida, male, pešačke, sa lučnim završetkom, dok su druge velike – kolske izrađene od drvenih masivnih greda – dovratnika sa drvenim nadvratnim gredama koje obično imaju, ukoliko nisu u sastavu ekonomskog objekta, svoj dvovodni ili četvorovodni krović, pokriven ćeramidom. Ove kapije čine drveni ram i dvokrilna masivna krila koja su veoma često pri vrhu dekorisana raznorodno obrađenim drvenim letvicama. Objekti su većinom stabilni, ali je na njima rađeno bez rešenja o merama tehničke zaštite koje izdaje nadležni zavod, što je umnogome doprinelo devastiranju autentičnosti objekata danas.

Česme i bunari u Rajcu

Zidane su od kamena, često sa natpisima, urezanom godinom izgradnje i ponekim ukrasnim elementom. Uz pojedine česme pravljeni su i valovi (korita) za napajanje stoke ili pranje veša. Česama ima devet, u svakoj mahali bar po jedna, te su uglavnom tako i nazivane: Popov kladenac, Mišićev, Gogin, Kladenac u Gornjoj mali, Dućani, Ornica, Evropa. U najnižim delovima sela zidani su bunari, često na mestima ukrštanja sokaka. Većina česmi i bunara danas nije u funkciji, ili je u funkciji ali se slabo koristi. Često su mesto sastajanja lokalnog stanovništva.

Element kulturnog predela Kuća Momčila Rankovića

Opis elementa kulturnog predela Momčilo Ranković je bio heroj u II svetskom ratu. Kuća je danas pretvorena u muzej. Očuvana je u velikoj meri i nezaobilazno mesto turističkog obilaska Rajca.

Linijski

Rimski put

Via militaris je rimski put koji je prolazio kroz mnoge veće gradove u Srbiji. Trasa puta kroz današnju Srbiju izgrađena je 33. godine. Rimski putevi su predstavljali važan deo razvoja rimske države i oni su Rimljanima omogućavali kretanje vojnih snaga i trgovaca.

Belgijska pruga

Belgijanci su krajem 19 veka sagradili prugu kako bi svoje proizvode lakše transportovali do Dunava a dalje brodom preko reke. Tako je izgrađena prva industrijska pruga u Srbiji. Železnica je na kraju napuštena jer je izgubila svoju svrhu. Belgijska pruga pored toga što je bila prva i jedina pruga u dolini Timoka, prva industrijska pruga u Srbiji, unela je niz značajnih novina u zivote i običaje ljudi koji su živeli duž pruge. Trgovina je doživela veliki uspon, jer se lako stizalo do Dunava, a samim tim i u druge krajeve Srbije pa i Evrope. Izvršila je uticaj i na odevanje ljudi u Timočkoj krajini. Upravo belgijskom prugom dovožen je materijal, oprema kao i vozna sredstva za izgradnju pruge Zaječar-Paraćin, kao i pruge Prahovo-Niš. Značaj ove pruge ogleda se i u uvođenju niz tehničko-tehnoloških dostignuća onog doba-telefon, kompresorsko bušenje, koje je u građevinarstvu Srbije prvi put upotrebljeno upravo na izgradnji belgijske pruge. Za vreme Prvog svetskog rata ono što su Bugari odneli, Nemci su obnovili na relaciji rudnik-Vražogrnac i Mokranje-Radujevac, koji su i iskorišćavali rudnik. Povlačeći se, Nemci su verovatno i oštetili prugu koji su belgijanci po povratku morali da poprave. Istekom koncesije 1936. godine koja je tada produžena, produžanje se odnosilo samo na eksploataciju rudnika i na prugu od rudnika do Vražogrnca, jer je iste godine prestala sa radom briketarnica na Dunavu. Godine 1943. Belgijanci su pod pritiskom Nemaca prodali rudnik koji su i vršili njegovu eksploataciju, oni su sve rudnike povezali žičarom i transportovali isti do Grljana (na pruzi normalnog koloseka Niš-Prahovo) gde je ili vršeno briketiranje ili utovar na državne vagone na normalnom koloseku. Tako je ukinuta i poslednja etapa belgijske železnice tako je i ugašena. Danas, na nekadašnjoj trasi belgijskog voza, nalazi se put.

Vrednovanje elemenata kulturnog predela Na osnovu identifikacije elemenata kulturnog predela može se zaključiti da je na istraživanom području zastupljen njihov značajan broj (Slika 16). Oni svedoče o događajima iz prošlosti i ilustruju tradicionalno korišćenje zemljišta. Stoga se istraživano područje može klasifikovati kao „vredan kulturni predeo“, odnosno „tradicionalni (istorijski) vinogradarski kulturni predeo“. Na toj osnovi se i pristupilo vrednovanju elemenata kulturnog predela, koje ima za cilj, na istraživanju i vrednovanju zasnovanu argumentaciju za donošenju odluka o daljem pravcu razvoja i merama koje bi bilo potrebno preduzeti. Primenjeni su sledeći kriterijumi vrednovanja: Starost - procenjuje se starost elementa i njihov značaj u vreme nastajanja; Stanje održavanja – procenjuje se stanje očuvanosti elementa (prvobitno, modifikovano i dr.) i funkcija elementa (gubitak ili promena funkcije); Retkost – procenjuje se nacionalna ili regionalna distribucija analiziranih elemenata; koncentrisana ili pojedinačna pojava; pojava različitih formi ili jednog tipa; česta pojava ili jedan jedini preostali izvor svedočanstva; Slika predela – ocenjuje se vizuelni efekat koji određeni predeoni element ima na sliku predela i autentičnost na regionalnom i lokalnom nivou. On može biti pozitivan ili negativan u okviru zadate skale vrednosti. Upotrebna vrednost – procenjuje se značaj analiziranog elementa za privredu, ekologiju, nauku, turizam i rekreaciju; Socijalna veza sa elementom – predstavlja značaj elementa za lokalno stanovništvo i njihova povezanost sa elementom; Status zaštite - odnosi se na dodeljeni status zaštite shodno zakonskoj regulativi.

Slika 16: Kartirani identifikovani elementi kulturnog predela

Mada primenjena metodologija podrazumeva primenu kriterijuma status zaštite, što se odnosi na status doznačen od strane stručnih službi (tj. zaštite spomenika, grupe spomenika, kao i zaštićene prirodne spomenike, područja zaštite prirode i predela, područja Natura 2000, FFH područja i sl.) on je izuzet iz razloga što na istraživanom području ima vrlo malo elementa koji su već u nekom statusu zaštite (Pivnice i Mokranjske stene). Uvrštavanje ovog kriterijuma napravilo bi veliku razliku u konačnim bodovima, jer bi se preostalim elementima, koji su u većini, morala dodeliti 0. Svaki od navedenih kriterijuma je dalje podeljen na indikatore koji su ocenjeni u trostepenoj skali. Najveća ocena je (3) i ona predstavlja najveću vrednost, dok je najniža ocena (1) i ona predstavlja najmanju vrednost. Ocena (2) predstavlja srednju vrednost indikatora kriterijuma, dok (0) označava odsustvo elementa. Sumiranjem vrednosti ocena izabranih kriterijuma i indikatara formirana je nova skala koja definiše režime zaštite elemenata kulturnog predela. Sistem bodovanja razvijen je tako da iz zbira ocena po svim pojedinačnim kriterijumima proizilaze preporuke režima upravljanja i zaštite. Utvrđena je skala između maksimalnih (33) i minimalnih (-3) boda, koji se dobijaju sabiranjem ocena datih za svaki kriterijum i indikatore vrednovanih elemenata kulturnog predela: • 3 – 5: ne predlažu se bilo kakve mere; • 6 – 11: predlažu se mere sanacije i očuvanja; • 12 - 21: predlažu se mere očuvanja; • 22 – 27: predlaže se unapređenje i/ili restauracije; • 28 – 33: predlažu se mere konzervacije. Na osnovu zbira bodova, saglasno prethodnoj skali, predložene su sledeće mere: Mere sanacije podrazumevaju se postupci za sprečavanje degradacije elemenata ili skupa elemenata u prostoru; Očuvanje - podrazumeva se skup mera koje je potrebno izvršiti kako bi se neki element ili skup elemenata očuvao u prostoru, uz onoliko intervencija koliko je potrebno da bude doveden u optimalno stanje; Unapređenje - podrazumeva se ekološko, funkcionalno i estetsko unapređenje postojećih elemenata ili uvođenje novih elemenata koji će doprineti da se potencijali prostora u kome se ove mere primenjuju budu do kraja iskorišćeni, ne ugrožavajući pri tome opstanak okolnih elemenata; Konzervacija podrazumeva se skup konzervatorskih mera koje se primenjuju u cilju očuvanja nekog autentičnog elementa ili skupa elemenata u prostoru, koji su od velikog kulturno istorijskog značaja. Vrednovanjem izdvojenih elemenata kulturnog predela u odnosu na niz definisanih kriterijuma, utvrđena je njihova sadašnja vrednost. Elementi koji su se pokazali kao najvredniji su upravo oni koji su predmet ovog rada, tj. pivnice, a pored njih i prirodni elemenat kulturnog predela Mokranjske stene. Na osnovu podataka u tabeli koja sledi, može se zaključiti da su najčešće predložene mere „očuvanje“ elemenata kulturnog predela, i to za 16 od 25 identifikovanih elemenata. Treba napomenuti i da prosek vrednosti svih identifikovanih elemenata nameće mere „unapređenja“ i/ili „restauracije“, što govori o znatnoj devastiranosti elemenata i potrebi za urgentnim akcijama koje bi sprečile njihovo dalje propadanje.

Autentičnost

Mere očuvanja

Prirečne šume

Mere očuvanja

Mokranjske stene

Konzervacija

Mere očuvanja

nauka

turizam

privreda

Lokalni nivo

Regionalni nivo

Obradive površine

>100 g.

Očuvano

Jedinstveno

Jak

Bez uticaja

Izrazita

Jaka

50-100 g.

Delimično

Retko

Značajan

Umeren uticaj

Postoji

Značajna

<50 g.

Zapušteno

Uobičajeno

Neznatan

Znatan uticaj

Neznatna

Uže istraživano područje

Kulturni element

Legenda

Predložene mere

Vizuelni efekat

Upotrebna vrednost

Ukupan broj bodova

Stanje

Starost

Kriterijum

Retkost

Socijalna veza sa elementom

Slika predela

Tip 1 Aluvijalna ravan sa prirečnim šumama i oranicama Površinski

Tačkasti Crkva Sv. Trojice u Mokranju

/ Linijski

Timok

unapređenje i/ili restauracije

Mokranjska reka

unapređenje i/ili restauracije

Autentičnost

Konzervacija

Rogljevačke pivnice

Konzervacija

Smedovačke pivnice

Konzervacija

Obradive površine

Mere očuvanja

Vinogradi Rajca

Mere očuvanja

Vinogradi Rogljeva

Mere očuvanja

Vinogradi Smedovca

Mere očuvanja

Šumski blokovi

Mere očuvanja

nauka

turizam

privreda

Lokalni nivo

Regionalni nivo

Rajačke pivnice

>100 g.

Očuvano

Jedinstveno

Jak

Bez uticaja

Izrazita

Jaka

50-100 g.

Delimično

Retko

Značajan

Umeren uticaj

Postoji

Značajna

<50 g.

Zapušteno

Uobičajeno

Neznatan

Znatan uticaj

Neznatna

Uže istraživano područje

Kulturni element

Legenda

Predložene mere

Vizuelni efekat

Upotrebna vrednost

Ukupan broj bodova

Stanje

Starost

Kriterijum

Retkost

Socijalna veza sa elementom

Slika predela

Tip 2 Pobrđe i brežuljkasto zemljište vinogorja Površinski

Autentičnost

unapređenje i/ili restauracije

Groblje u Rajcu

Mere očuvanja

Groblje u Rogljevu

Mere očuvanja

nauka

turizam

privreda

Lokalni nivo

Regionalni nivo

Lovište “Alija”

>100 g.

Očuvano

Jedinstveno

Jak

Bez uticaja

Izrazita

Jaka

50-100 g.

Delimično

Retko

Značajan

Umeren uticaj

Postoji

Značajna

<50 g.

Zapušteno

Uobičajeno

Neznatan

Znatan uticaj

Neznatna

Uže istraživano područje

Kulturni element

Legenda

Predložene mere

Vizuelni efekat

Upotrebna vrednost

Ukupan broj bodova

Stanje

Starost

Kriterijum

Retkost

Socijalna veza sa elementom

Slika predela

Tip 2 Pobrđe i brežuljkasto zemljište vinogorja Površinski

Tačkasti Crkva Vaznesenja Gospodnjeg

Mere očuvanja

Crkva Sv. Trojice u Rogljevu

Mere očuvanja

Kladenci u Rogljevu

Mere očuvanja

Kapije i ograde

Mere očuvanja

Autentičnost

Mere očuvanja

Kuća Momčila Rankovića

Mere očuvanja

nauka

turizam

privreda

Lokalni nivo

Regionalni nivo

Česme i bunari u Rajcu

>100 g.

Očuvano

Jedinstveno

Jak

Bez uticaja

Izrazita

Jaka

50-100 g.

Delimično

Retko

Značajan

Umeren uticaj

Postoji

Značajna

<50 g.

Zapušteno

Uobičajeno

Neznatan

Znatan uticaj

Neznatna

Uže istraživano područje

Kulturni element

Legenda

Predložene mere

Vizuelni efekat

Upotrebna vrednost

Ukupan broj bodova

Stanje

Starost

Kriterijum

Retkost

Socijalna veza sa elementom

Slika predela

Tip 2 Pobrđe i brežuljkasto zemljište vinogorja Tačkasti

Linijski Rimski put

unapređenje i/ili restauracije

Belgijska pruga

unapređenje i/ili restauracije

IZDVAJANJE VREDNOG KULTURNOG PREDELA Nakon identifikacije i vrednovanja elemnata kultrunog predela izvršeno je izdvajanje onih JOP-ova koji imaju vrednost da se obuhvate kao „vredni kulturni predeli“. Vrednovanje je vršeno na osnovu dva kriterijuma: zastupljenosti i značaja elemenata kulturnog predela. Zastupljenost: 1) mala (1-3 elementa) 2) srednja (3-10 elemenata) 3) velika (preko 10 elemenata) Značaj: 1) elementi od malog značaja za okolinu 2) elementi od umerenog značaja za okolinu 3) elementi od velikog značaja za okolinu Značaj je sagledan u kontekstu odnosa elementa kulturnog predela sa neposrednim okruženjem. Ukoliko je taj odnos sačuvan i jasan, utoliko je značaj tog elemnat kulturnog predela veći. Dve ocene se prikazuju zajedno, razdvojene tačkom (Slika 18). Prva označava zastupljenost, a druga značaj. Na osnovu vrednovanja izdvojili su se JOP-ovi koje su dobile najveće ocene (Slika 19) . Jedinica opisa predela (JOP)

Površina

Tačka

Linija

Kriterijum

Šume, obradive površine, groblja, pivnice, vinogradi

Religiozni i stambeni Reke, putevi, pruga objekti, kapije i ograde, česme i bunari

Tip 1 Aluvijalna ravan sa prirečnim šumama i oranicama JOP 1

3.3

1.1

2.2

JOP 2

3.3

1.1

3.3

JOP 3

3.1

1.1

3.1

Tip 2 Pobrđe i brežuljkasto zemljište vinogorja JOP 4

3.3

1.1.

1.1

JOP 5

3.3

2.2

JOP 6

3.3

2.2

JOP 7

3.3

1.1`

2.1

JOP 8

3.1

2.1

JOP 9

3.2

1.1

2.1

Zajedničke jedinice opisa predela (JOP) za tipove 1 i 2 JOP 10

3.3

JOP 11

3.2

1.1

3.2

Slika 18: Tabela vrednovanja JOP-ova

Potencijali izdvojenog kulturnog predela Izdvojeni vredni kulturni predeo poseduje značajne potencijale za razvoj privrednih delatnosti, a posebno turizma. Identifikovan je kao „vredan kulturni predeo“ ili „tradicionalni (istorijski) vinogradarski kulturni predeo“ unutar dva tipa karaktera predela „Aluvijalne ravni sa prirečnim šumama i oranicama“ i „Pobrđa i brežuljkastog zemljišta vinogorja“. Stoga bilo koji budući razvoj podrazumeva uvažavanje ključnih karakteristika i smernica već prikazanih u izdvojenim tipovima karaktera predela, kao i vrednovanih elemenata kulturnog predela. Identifikovani su sledeći potencijali: • Potencijali za gajenje vinove loze - ovo je jedno od najznačajnih vinogradarskih područja Srbije i šire sa dugom tradicijom gajenja vinove loze; • Potencijali za zaštitu prirode - bogatstvo ornitofaune, očuvane refugijalne šumske sastojine, zamočvarena staništa uz Timok, prirečne šume; • Potencijali za razvoj turizma - pivnice sa vinogorjem kao najatraktivnije turističke destinacije. • Potencijal za lov i ribolov - Mokranjska reka ima najveći ribolovni potencijal. • Područje poseduje jedno od najvećih lovišta („Alija“) u ovom delu Timočke krajine; • Potencijal za seoski (ruralni) turizam - sela Rajac , Rogljevo, Smedovac. • Potencijal pijaćih voda - brojni izvori, česme; • Potencijal građevinskog kamena peščara - tradicionalnog građevinskog materijala. Smernice za očuvanje i unapređenje karaktera vrednog kulturnog predela Predlažu se sledeće smernice razvoja izdvojenog tradicionalnog (istorijskog) vinogradarskog kulturnog predela: • Bolja koordinacija aktivnosti koje imaju uticaj na predeo; • Kreativna restauracija izdvojenog tradicionalnog kulturnog predela, koji je pretrpeo štetu usled intervencija, uključujući i mere revitalizacije; • Razviti kulturne staze koje će povezivati predeone elemente tradicionalnog (istorijskog) vinogradarskog kulturnog predela; • Promovisati aktivan odmor tj. boravak u prirodi, šetnja, povezivanje sa kulturno-istorijskim rutama, putevima vina, biciklizam (Eurovelo); • Označiti i postaviti informacione table na trasi rimskog puta; • Formiranje mreže „putevi vina“, koja povezuje pivnice na datom području. Putevi bi se povezali sa ostalim vinskim putevima formirajući širu mrežu na teritoriji Srbije; • Informisanje stanovništva o neophodnosti zaštite prirode, predela i spomenika kulture; Predlozi novih trajektorija Na osnovu prepoznatih potencijala dat je predlog trase biciklističke staze i staze saznanja (Slika 20) i puta vina (Slika 21).

Slika 19: Granice izdvojenog vrednog kulturnog predela Negotinskih pivnica

Slika 20 : Predlog trase biciklistiÄ?ke staze i staze saznanja

Slika 21: Predlog trase puta vina

Literatura: 1. Vasić Nadica, Tragovi u vremenu, Negotin, 2013. 2. Ilić R. Olivera, Poljoprivredna proizvodnja u rimskim provincijama na tlu Srbije od I do prve polovine V veka, (Doktorska disertacija u rukopisu), Beograd, 2012. 3. Organska proizvodnja i biodiverzitet (zbornik referata, ur. Vladan Ugrenović, Vladimir Filipović, Pančevo, 2013. 4. Paunović Miomir i saradnici, Procena stanja životne sredine i rizika na slivu reke Timok, b.m. 2008. 5. Studija graditeljskog nasleđa na prostoru sela Rogljeva, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd, Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, Beograd, 2011. 6. Studija – Zaštita kulturne baštine na teritoriji sela Rajca, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd, Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, Beograd, 2009. 7. Žikić Aleksandar D., Krajinska naselja Donjeg Timoka (Rogljevo, Smedovac i Veljkovo), Odbor Srpske akademije nauka i umetnosti za proučavanje sela, Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije, Beograd, 1997. 8. Žikić Aleksandar D., Đorđević Života, Rajac – vinogradarsko naselje donjeg Timoka, Kulturno prosvetna zajednica Srbije, Beograd, 2000. 9. Schmidt C., Kulturlandschaftsprojekt Ostthüringen, Historisch geprägte Kulturlandschaften und spezifische Landschaftsbilder in Ostthüringen, Erfurt, 2004. Internet stranice: 10. http://www.negotin-cafe.com/index.php/istorija-negotina 11. http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1 %80_%D0%91%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE 12. http://www.academia.edu/3455022/Crkva_Vaznesenja_Gospodnjeg_u_Rajcu_Church_of_the_ Ascension_of_Christ_in_Rajac 13. http://winestyle.rs/2012/negotinska-vinska-razglednica/ (posećeno maj 2015.) 14. http://www.putvinasrbije.rs/u-srbiji-je-vinovom-lozom-zasejano-oko-25-hiljada-hektara-a-oko 50-vinarija-proizvodi-120-vrsta-vina-sa-geografskim-poreklom/ 15. http://www.vreme.com/cms/view.php?id=592017 16. http://www.timockapruga.org.rs/left_side/timocke_pruge/belgijska_pruga.php 17. http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/reportaze/aktuelno.293.html:458567-Negotin---gradbrojnih-znamenitosti 18. http://bazapropisa.net/sr/33-zakonodavstvo/uredbe/8744-uredba-o-utvrdivanju-prostornogplana-podrucja-posebne-namene-prirodnog-dobra-beljanica-kucaj.html (posećeno maj 2015.) 19. http://www.negotin.rs/turizam.htm http://www.academia.edu/3454975/Crkva_Svete_Trojice_u_ Mokranju_Church_of_the_Holly_Trinity_in_Mokranje 20. http://www.stubik.info/html/istorija.html 21. http://www.raris.org/download/strategija/Profil%20Timocke%20krajne.pdf

Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet / University of Belgrade, Faculty of Architecture izborni predmet, Umetnost u javnim gradskim prostorima / Public Art & Public Space

VinoGrad - The Art of Wine Doc. Zoran Đukanović, asistent Aleksandar Bobić, konsultant: Milorad Cilić koordinator: Goran Radulović

INTRODUCTION Nađa Beretić, Zoran Đukanović

VinoGrad is a play-word in Serbian language and it exists as a compound - combination of the words of the wine and the city, creating the term vineyard. This book is not a handbook about vineyards, wine, city or wineries and wine production, and it is deeply about all of it together. The art of wine marks possible art & architectural acts glorifying the wine being. The goal of this book is to present a possible role of the architects in order to help the development of the wine industry in Serbia and to disseminate a gained knowledge from processed thematic fields, both, theoretical and practical knowledge. The book is one of the outcomes of collaboration between Faculty of Architecture - University of Belgrade, Municipality of Negotin and private wine producers, with support of Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH; it is result of elective subject in the Faculty of Architecture - University of Belgrade named Public art & Public space (PaPs).

Why should an architect take care about the wine industry in Serbia at all? The book „VinoGrad - The Art of Wine“ researching in broadest frame characteristics of public domain in public space, as in possibilities of its enhancements by developing various roles of architecture, urbanism and art, aimed to help the development of the wine industry in the Region of Negotin. First and foremost was familiarized with theoretical bases and practical experiences in this area; possibilities are being explored in which fields of architecture and urbanism would find their role in the enrichment of the winegrower and winery, wine regions in general as in the modern design of specialized “wine spaces” and specific “wine products”. Additionally, it is aimed to expand wine tourism in Serbia by its activation and (re)design using different architectural/urbanistic and artistic methods and forms of expression. The region of Negotin is chosen as one of the most ancient wine region in Serbia, specifically one from the architectural point of view, among other wine regions in Serbia because its architectural forms have been particularly planned and designed (from the ancient time) to serve the production of wine. This construction principles specifity of transmitted orally and reflected in the uniqueness of spatial units, certain irregularities of spontaneous structure, materials and method of construction and ornaments like the Romans did. From a theoretical point of the view the book belongs to group of theories of space production, based on local economy, and it explains the results of the students works borne during the participation process in practice.

Involved and guilty The project VinoGrad – The Art of Wine, was started on the initiative of Mr. Goran Radulović (young architect well introduced about “wine ways” in Serbia and abroad) with big support and actions in realization of Mr. Milorad Cilić (the best enologist in Serbia and known all around the world). The initiative was realized through the program Public art & Public space at Faculty of architecture, University of Belgrade with the participation of a group of 100 students from bachelor and a master course. Responsible experts and lecturers from architectural/urbanistic and wine-growing related fields are: assistant prof. Arch. Zoran Đukanović, the main consultant and lecturer, enologist Milorad Cilić, lecturer Arch. Đorđe Alfirević, with assistantship of Arch. Goran Radulović and Landscape Arch. Aleksandar Bobić and with great help of assistant Prof. Uroš Radosavljević and assistant Prof. Jelena Živković. Local authorities participated are the Municipality of Negotin (special thanks to Mr. Vlajko Đorđević – former president of the municipality), Office for Local Economic and Rural Development, the Municipality of Negotin (special thanks to Ms. Marijana Đorđević – coordinator), a Touristic organization of the Municipality of Negotin and other public institutions. Private winegrowers who participated: Mr. Milorad Cilić, Mr. Nikola Mladenović Matalj, Mr. Miodrag Radovanović, Mr. Živojin Petković, Mr. Zoran Pavlović, Mr. Dušan Bujuklić, Mr. Miladin Gavrilović, Mr. Željko Panić, Mr. Novak Sladić. Participants of all local people and institutions were active during the all phases of the project, then it was a total participation for a remake of the final exhibition.

About the project(s) VinoGrad – The Art of Wine The large spectrum of the scales, topics and types of interventions is considered during the project VinoGrad – The Art of Wine that are represented in the second part of the book. The projects, diversity: • Broader urban scale and connections (both, territorial and waterways): “To the wine by water” (p. 118-119) and “Wine-train” (p. 122-123); • Strategic management: “Cooperative wine makers in Štubik” (p. 130-131), “Štubičke pivnice – Negotin wine association” (p. 132-133); • Know-how and education related to the development of wine region: “From camp to campus” (p. 120-121), “School of wine in Rogljevo” (p. 176-177), “Wine workshop” (p. 160-161) and “Vinarica – dictionary of wine” (p. 128-129); • Tourism related - increasing the capacities: “Vinoćište” (p. 124-125) and “Sleeponica” (p. 142-143); • Program - event creation related: “Rogljevo wine and jazz festival” (p. 136-137) and “Actiwine” (p. 134-135); • Mobile services for promoting activities: “Enomobile” (p. 126-127) and “…to go” (p. 144-145) • Land art: “Wine Mark” (p. 158-159); • Urban design and public art: “Plug for a house” (p. 138-139) and “House for a house” (p. 140141), “The role of design in the promotion of wine art in Rajačke pivnice” (p. 148-149), “Wine connecting” (p. 150-151), “Combination - degustation” (p. 146-147), “Paths to truth” (p. 152-153), “Play of light and shadows” (p. 154-155), “Gaps” (p. 156-157) and “Relax and drink” (p. 174-175); • Interior design: “Preserving the authenticity of the interior in Rogljevo pivnice” (p. 162-163); • Wine equipment and gadgets: “Message in the bottle” (p. 166-167), “Bottle in the message” (p. 164-165), “Helth-wine of Negotin” (p. 168-169), and “Wine gadgets” (p. 182-183); • Media: “Music and wine” (p. 178-179), “Tamjanika” (p. 180-181) and “[Info] – info point – info magazine” (p. 172-173) and “Media team”; • Graphic design for wine: “Coat of arm and logos for a wine” (p. 170-171).

Finally, This book is created firstly in educational purposes, to become a possible tool in lecturing – as among the students of the faculties of architecture as same in the faculties of related fields (spatial planning, tourism, agriculture, forestry, management, industrial and graphic design etc.). The exceptional value of the book “VinoGrad – The Art of Wine” project and one of the aims of the program Public art & Public space is becoming alive – the realization of the projects. The semester works were finished in spring 2012. and after tree successfully exhibitions held the same year, the Municipality of Negotin decided to realize the project named: “Rogljevo wine and jazz festival” (in the same year). Young, but alive, the stamp of efforts maddens within this project and PaPs became tradition in creating. Moreover, Municipality of Negotin and Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit - GIZ have strong intention to examine the possibilities for realization of some projects represented in the book through wider and stronger participation of people in the Region of Negotin. Realization and dissemination of this book should be a strong tool for this kind of activities. Finally, there are no better words to introduce than the life has been given.

U najširem smislu, nastava na predmetu je usmerena na istraživanje karakteristika javnog domena u sferi javnih prostora kao i mogućnosti njihovog unapređenja realizacijom različitih arhitektonsko-urbanističkih, umetničkih programa. Šire, osnovno tematsko polje istraživanja je podeljeno u posebne, specifične problemske podceline. Svaki student/ grupa studenata bira za sopstveno, težišno, predmetno područje istraživanja jednu od ponuđenih podcelina za koju: • definiše opšte karakteristike šireg tematskog polja (radi se generalno na nivou ukupnog tematskog polja, anketno na nivou neposrednog problemskog okruženja, i detaljno na nivou jedne izabrane/zadate podceline) • definiše specifične karakteristike i kvalitete postojećeg stanja problemske podceline u domaćoj i inostranoj praksi; Identifikuje i analizira postojeće i utvrđuje nove razvojne programe za projekte unapređenja (radi se na nivou jedne izabrane programske podceline) • istražuje potencijale odabranih-predloženih razvojnih programa uz istovremeno sagledavanje potencijalnih efekata realizacije konkretnih projekata i istraživanje mogućnosti njihovog teritorijalnog i/ili tematskog povezivanja u mreže (radi se na nivou jedne izabrane podceline, a efekti i umrežavanje se analiziraju na nivou celog tematskog polja) Metod izvođenja nastave: Nastava (predavanja i vežbe) se obavezno odvijaju kroz kombinaciju više raznovrsnih oblika rada, kao što su predavanja ex-katedra, interaktivni oblici nastave, analiza slučajeva, individualni i grupni projekti, istraživački projekti, prezentacije, eseji, seminarski radovi itd.

Ana Zorić

101

103

105

107

109

111

113

115

117

119

121

123

125

127

129

131

133

135

137

139

141

143

145

147

149

151

153

155

157

159

preuzeto sa : http://www.archdaily.com/99970/kiosk-m-poli-brut-deluxe/

161

163

165

167

169

171

173

175

177

179

181

183

185

187

189

Public Art & Public Space

191

193

195

197

199

201

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 908(497.11 Неготинска Крајина) 640.443(497.11) 725.71(497.11) 392.86(497.11) VINOGRAD = The Art of Wine / [urednici, editors Zoran Đukanović, Jelena Živković]. - Beograd : Arhitektonski fakultet, 2015 (Beograd : Simbol). - 195 str. : fotogr. ; 21 x 21 cm Tekst na srp. i engl. jeziku. - Tiraž 500. ISBN 978-86-7924-147-4 1. Up. stv. nasl. a) Винарски подруми - Неготинска Крајина b) Пивнице Неготинска Крајина c) Неготинска Крајина COBISS.SR-ID 216905996