Conservation of the greater spotted eagle proceedings of the international workshop, goniądz, poland

CONSERVATION OF THE GREATER SPOTTED EAGLE

Proceedings of the International Workshop Goniądz, Poland 25-27th January 2012

ЗАЩИТА БОЛЬШОГО ПОДОРЛИКА Материалы Международного

Семинара, Польша 25-27 января 2012

OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO Materiały z Warsztatów Międzynarodowych Goniądz, Polska 25-27 stycznia 2012

CONSERVATION OF THE GREATER SPOTTED EAGLE/ OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO/ ЗАЩИТА БОЛЬШОГО ПОДОРЛИКА

CONSERVATION OF THE GREATER SPOTTED EAGLE

Proceedings of the International Workshop Goniądz, Poland 25–27th January 2012

CONTENTS

+ INTERVIEWS 81

Urmas Sellis The Eagle Club Estonia Jan Lontkowski Eagle Conservation Committee Poland

85

Valery Dombrovsky Institute of Zoology, National Academy of Sciences Minsk, Belarus Siergiej Domashevsky Ukrainian Birds of Prey Research Center Kiev, Ukraine

89

93

Aleksander Mischenko M.A Mienzbira Russian Society for Bird Conservation and Study Moscow, Russia Igor Karyakin Russian Raptor Research and Conservation Network Nizhny Novogród, Russia

7

Numbers, trends, reproductive success, hybrydization and monitoring of the Greater Spotted Eagle Aquila clanga in Poland Grzegorz Maciorowski

8

Tagging, autumn migration and wintering of the Biebrza Aquila clanga and Aquila pomarina population Grzegorz Maciorowski

9

Results of diet analysis basing on CCTV observation of the Aquila clanga nests Grzegorz Maciorowski

10

The Greater Spotted Eagle population in Estonia: actual numbers, degree of hybridization and monitoring conducted Urmas Sellis

11

Tracking of the Greater Spotted Eagles: preliminary results about migration and wintering of Estonian individuals Urmas Sellis

12

Breeding history of the Greater Spotted Eagle and hybrids with the Lesser Spotted Eagle in Latvia Uģis Bergmanis

13

Current status of the Greater Spotted Eagle in the Ukraine Sergey Domashevsky

14

The Greater Spotted Eagle in European part of Russia: main nesting areas, size dynamics and threats to the population Alexander L. Mischenko, Vladimir N. Melnikov

16

The Greater Spotted Eagle population in Belarus: actual numbers, trends, habitats and occurrence of hybridization with the Lesser Spotted Eagle Valery Dombrovski

18

Conservation of the Greater Spotted Eagle in Belarus Valery Dombrovski

19

Phenology and colour ringing of the Greater Spotted Eagle in Belarus Valery Dombrovski

20

The Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Lithuania: Past and present status Rimgaudas Treinys

21

Active conservation of the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley Paweł Mirski, Agata Choynowska

22

Habitat preferences, territory sizes and feeding habitats usage by the Greater Spotted Eagles in Biebrza Valley Paweł Mirski

23

European Greater Spotted Eagle Species Action Plan and the need for an update Paweł Mirski

24

The Greater Spotted Eagle Aquila clanga in the regions of Volga–Ural, Western Siberia and Altai–Sayan Karyakin I., Bachtin R., Biekmansurow R., Nikolenko E., Ważow S.

Numbers, trends, reproductive success, hybrydization and monitoring of the Greater Spotted Eagle Aquila clanga in Poland Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Eagle Conservation Committee, Poznań University of Life Sciences First references to the existence of a Greater Spotted Eagle (AQC) in Biebrza Valley date back to the years 1966– 1970. At that time A. Dyrcz along with a team have been observing the species in 1–3 territories. Since the year 1973 in the valley of Biebrza a German team lead by B.U. Meyburg had worked and confirmed the fact of the Greater Spotted Eagle nesting in southern basin of Biebrza (though further observation of that pair indicated the occurrence of Aquila pomarina male). In the year 1982 W. Łapiński localised the nest of AQC in the middle basin (in the territory existing to this day). Not until the year 1990 were the Polish ornithologists (E. Pugacewicz, G. Maciorowski) to start intensive inventory the population of AQC in Biebrza Valley. In that period no less than 12 nesting territories of this species have been found. Because of the size of Biebrza Valley, the first complete inventory of the Greater Spotted Eagle nesting territories was finished in the second half of that decade. Inventory was done with help of over 30 volunteers (most of them were students of Agricultural Academy in Poznań). Numbers of Greater Spotted Eagle territories in particular pentads changed slightly and estimated in years 1996–2000: 14 to 16, in years 2001–2006: 12 to 13, in years 2006–2010: 12–17. It should be noted that in Biebrza Valley, in these periods, there were also mixed pairs of the Lesser and the Greater Spotted Eagles or those in which at least one eagle was a mature interspecies hybrid. Their numbers in the same periods were as follows: 3 to 5, 5 to 6 and 8 to 13 pairs in the lest period, that is in the years 2006–2011.

Most of the Greater Spotted Eagle terrirories were stable for over 15 years. Most unstable terrirories are those on terrains heavily altered by humans (drained peat bogs and sedge wetlands changed into any type of grasslands).

Outside the Biebrza Valley a brood of a mixed pair were observed in 2008 on the borders of Bialowieza Forest (E. Pugacewicz, oral information) and in 2011 nearby Siemianowka reserve by the Narew River (P. Mirski oral information), also a breeding pair has been seen for several years in Lublin Province (S. Aftyka oral information). Lack of proper biotopes in the rest of the country rules out the possibility for the creation of a larger Greater Spotted Eagle population outside the Biebrza Valley.

Sadly, situation of Polish AQC population is very poor. In most territories breeding is very irregular ‒ theoretically in 16 years, during which all the nesting places have been monitored, there should be 304 attempts to breed, which occurred only in about 30% cases, in 70% cases birds have not even built nests. Only 5 pairs (26,3% of the total population) raised 56 nestlings (66,7 all nestlings from last 16 years).

Until now, the number of breeding pairs has remained stable, although deep habitat changes (draining, changes in plant life structure in the valley, intensified crop production, raising human impact on the wild parts of Biebrza Valley) can effect in slow decline of the species. In the future, raising number of White-tailed Eagles forcing out AQC from best nest terrirories can also have negative impact on the number of this species.

A phenomenon of raising hybridization level of the species on the whole territory of the valley is being observed. Hybridization between Aquila clanga and pomarina has taken place in the Biebrza Valley for a long time. The first brood of AQC found by the German team in 1979 was probably a mixed pair. Extent of this phenomenon is not entirely not entirely recognized ‒ in the Biebrza Valley mixed pair were noted on 10 different sites so far (in no less than 4 of them exist mature interspecies hybrids breeding regularly). Possibly, the extent of this phenomenon will grow in the near future (as a result of landscape changes in the valley, which are favourable to AQP. The exact extent of hybridization in the spotted eagles population will be soon discovered as a result of the current genetic research on about 180 birds conducted in cooperation with Ülo Väli.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

7

Tagging, autumn migration and wintering of the Biebrza Aquila clanga and Aquila pomarina population.

Results of diet analysis basing on CCTV observation of the Aquila clanga nests

Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Eagle Conservation Committee, Poznań University of Life Sciences

Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Eagle Conservation Committee, Poznań University of Life Sciences

Tagging of the Spotted Eagles population nesting in Bierza Valley has been started at the beginning of the 90's.

In years 1992–2011, a total number of 141 the Spotted Eagles have been tagged with steel rings.

Since the year 2000 two coloured rings have been in use: in 2004 only yellow, and since 2005 two coloured numerical or alphanumerical rings have been put on bird’s tarsus (yellow, red, white and blue). The Greater Spotted Eagles (AQC) and hybrids (AQX) are equipped with alphanumerical rings on their left tarsus, the Lesser Spotted Eagles (AQP) ‒ with numerical rings on their right tarsus. Since the system of combining two colours with individual codes has been implemented, a total number of 110 birds has been ringed, before yellow alphanumerical rings was put on 7 AQC. In the years 2005–2011 29 AQC, 24 AQX and 57 AQP were tagged with coloured rings.

The mentioned system was supposed to facilitate identification of individual birds in the field and enable getting return information from AQC migration routes. Until now, 8 return messages from abroad have been acquired: about AQC from Greece and France have been found dead, and alive AQC and AQX from Germany, juvenile AQC from Israel and Spain and of juvenile AQP from Egypt.

Moreover, thanks to the coloured rings, the presence of 12 earlier ringed Spotted Eagles has been observed (some of them regularly). In two cases an adult male of AQC and an adult AQX, both ringed as nestlings, have been observed on the breeding ground.

The second way of marking utilised in the Valley is using telemetry transmitters. Satellite telemetry was used by the Polish–German group of ornithologists under B.U. Meyburg’s leadership in years 1992–2006, equipping 15 Spotted Eagles with transmitters. In 2011 the team working within the confines of LIFE + ‒ Greater Spotted Eagle Aquila clanga conservation project in Poland returned to this method. Their aim is to equip at least 12 AQC with GPS transmitters. These were financed by LIFE and National Fund for Environmental Protection and Water and placed on 8 birds (4 adult males and 4 young AQC), acquiring a lot of data concerning the birds’ localisation on the breeding ground and during the migration. It has been confirmed that four adult males of AQC equipped in such transmitters, which started migration between 25th August and 4th October, travelled along the known route through Strait of Bosfor and Middle East heading to the north–eastern part of Africa. All the males marked in the Biebrza Valley chose the area between Sudan and South Sudan as their wintering quarters, flying the distance of 5620 to 6100 km during their autumn migration. One of the juvenile Greater Spotted Eagles flew to the vicinity of Aswan Dam. There, the signal from his transmitter faded. We cannot rule out the possibility of the bird’s death. Another juvenile flew out of the Valley around 20th October heading towards France and Spain but was found weakened, about 100 km southwest of Berlin. In the spring, as the bird will finish rehabilitation, he will be set loose around the Biebrza Valley. Third juvenile bird is a female from lower Biebrza river basin, who departed in August headed towards Balkans and then along Adriatic Sea, has arrived to the wintering quarters on Crete. Malfunction of fourth transmitter made tracking the last juvenile eagle impossible.

The only mature AQP marked with a data logger started travelling in the second half of August, flying through Bosfor, Middle East, Suez, and central Africa all the way through the Republic of South Africa, weaving his way the entire time and visiting different distant areas. He did not choose one exact place for wintering.

In 2010 and 2011 by the nests of Greater Spotted Eagles (AQC) two cameras have been placed in order to monitor the birds during their nesting season. The aim of this activity is to study breeding biology of the species emphasizing the composition of food brought to the nest. Monitored were as follows: in the year 2010, a nest of a mixed pair and AQC pair, in the year 2011, two ACQ nests. Solar powered cameras (bought from AQUILA company) allowed filming the nests from dawn to dusk. Gathered material is currently under analysis by the workers of the Eagle Conservation Committee engaged in the LIFE project.

Presentation shows initial, partial analysis results of nourishment brought for nestlings from June to their departure.

In the case of the Greater Spotted Eagle pair monitored in the year 2010, percentage weight of particular systematic group of animals was as follows (in brackets ‒ percentage of prey specimens): amphibians Amphibia ‒ 12% (37%), fish Pisces ‒ 9% (1%), mammals Mammalia ‒ 39% (36%) and birds Aves ‒ 40% (26%). Worth noting is a large percentage of birds among which most common were those affiliated to wetlands as spotted crake, corn crake, common snipe.

Another pair of Greater Spotted Eagles monitored in 2011 brought to the nest larger number of amphibians ‒ 34% total biomass (68% of prey specimens), 16% mammals (12% of prey specimens) and as much as 50% birds (20% of prey specimens).

In comparison ‒ in case of a mixed pair, where the male was AQP (who was delivering food in over 90% of cases) and AQC female (who was rarely delivering food to the nest), the percentage of prey animals was different: amphibians ‒ 24% (42%), mammals ‒ 64% (46%) and birds 12% (12%). Worth noting is a large number of mammals brought to the nest (mostly small species of vole).

The migration of the Greater Spotted Eagles is possible to follow on the website: www.orlikgrubodzioby.org.pl

Conservation of the Greater Spotted Eagle

9

The Greater Spotted Eagle population in Estonia: actual numbers, degree of hybridization and monitoring conducted

Tracking of the Greater Spotted Eagles: preliminary results about migration and wintering of Estonian individuals

Urmas Sellis urmas@kotkas.ee Eagle Club

Urmas Sellis urmas@kotkas.ee Eagle Club

There is no confirmed evidence, but we assume that the Greater Spotted Eagle (GSE) has inhabited Estonian landscapes from ancient times, probably even earlier than the Lesser Spotted Eagle (LSE). Though data about GSE population numbers before the 90’s are very difficult to use because of determination errors between GSE and LSE. Therefore we have more or less accurate numbers since 1997 (20–30 breeding pairs of GSE), when Ülo Väli and Asko Lõhmus prepared their first scientific analyses about population numbers in Estonia, based on a few years monitoring activity with GSE and LSE.

According to the survey conducted by the state, in 2010 only less than 10 pairs breed in Estonia.

In the years 1991–2010, 26 different breeding territories have been confirmed, with at least a possibility of breeding.

In 2011 only one pure pair of GSE and four mixed pairs were found. Whereas the other birds were LSE. At the same time, the LSE population was stable with 500–600 breeding pairs (Väli 2011).

Hybridisation between GSE and LSE has been estimated as one of the major threats of GSE population in Estonia (there are certainly other issues, like drainage, degradation of foraging areas, etc.). It is probable that hybridisation took place previously, but during 1988–1997 there were only three confirmed cases (maybe because of little knowledge of this topic initially). In 2003, 10 mixed pairs were found to breed in Estonia, and in 2011 just four.

Successively, the mixed pairs usually are replaced with LSE pairs. Into „mixed pairs” we include cases when at least one of the adults is a hybrid or the other Spotted Eagle species. Large–area overlapping of the Spotted Eagle breeding area has resulted in different grade hybrids between GSE and LSE in Estonia and Eastern Europe (Väli et al. 2010).

Monitoring has been implemented by Eagle Club since 1994 when the state monitoring scheme was started in Estonia. Monitoring of the breeding population was carried out after nearly every five years (together with LSE) but during the intervening years the monitoring was performed by Eagle Club using a project based approach. So almost every year we have data about the monitored population. Since 2011 the state monitoring scheme has changed to an annual survey of the full population in Estonia.

The Greater Spotted Eagle (GSE) inhabits Estonian landscapes as a very rare breeding bird, whose numbers are diminishing. So we probably have no time to wait for a supply of sufficient amounts of ordinary data (ringing, observations, etc.) to decide the following appropriate conservation measures.

We do not know the hierarchy of reasons for diminishment, therefore GPS tagging as a tool to observe individual's life cycles and possible threats throughout different periods in life, was chosen. For sure, that approach appeared to be slightly idealistic ‒ not all aspects of tagging work perfectly. There are several opinions that tags could be an additional threat to the individual bird. In general, it is correct. We have very little evidence that the transmitter has improved the survival of the individual but logically there could appear problems with turbulences on flight, disturbed thermoregulation, parasites between tag and body, the misinterpretation of a tagged bird as a spy in some countries, etc. Some problems are possible to diminish. Within production and especially within the process of tagging (more ergonomic shapes of the tags, a non–visible antenna, better materials used and the correct placing of the tag on a bird).

There are several technical problems with practical usage of transmitters on GSEs. Trapping requires a careful approach (plus luck) to diminish the stress levels to the trapped bird. Tags should be placed in correct position and with a moderately tight harness. No feathers should shade over the solar panel ( the shortage of energy is a frequent problem with tags, even a long incubation period in the shade stops the transmitter). Solar powered tags do not work well after some years, the rechargeable batteries inside wear in time. Furthermore, problems appear with radio interferences in some regions of Europe (Mediterranean) and high costs of Argos service lead researchers to make more economic programmes (with less data) and finally data flow suffers. The possibility of recovery depends on the exposition of the tag's solar panel to light.

In Estonia we started the tagging of GSE in 2005. Up to 2011 we tagged 9 Spotted Eagles (5 GSE, 2 LSE, 2 hybrids). Of those 7 adults (2 still working) and 2 juveniles (both working). There are used 45gram and 30gram transmitters of Microwave production and Ground Track (GT) option is used to easily find birds on the landscape or after death. The life span of those nine transmitters varies from 2 to 44 months. The probable main failing case is death of the bird.

GSEs from Estonia are wintering in different areas compared to data from Poland (other nearby populations are not studied for wintering and migration) ‒ Estonian GSEs prefer to stay for winter in Europe or Turkey, but Polish GSEs prefer the Sub–Saharan region. Maybe, there are new and safer wintering areas for GSEs developing in Spain and South France but also in the Balkan region there needs to be more attention to save suitable wintering sites (e.g. Sava river region). One of the most important wintering sites is situated in the southern coastal area of Turkey, Göksü delta and surroundings. GSEs from Estonia could stay for winter even in Poland. Italy (and especially Sicily) are dangerous sites for wintering. There is urgently needed education of local hunters about the avoidance of illegal shooting.

We conclude that the small population in Estonia is very vulnerable and could easily suffer as a result of random events. Also, we do not see realistic sources from neighbouring countries to replace the lost individuals. The most remarkable natural problem (may be indirectly caused also by human activity) seems to be hybridisation between GSE and LSE. The much less numerous GSE will dissolve into the numerous LSE population in the not so distant future (Väli et al. 2010).

The migration and wintering of Estonian GSEs is possible to follow at online bird migration map: http://birdmap.5dvision.ee/en

»»

Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daróczi S., Dravecky M., Ivanovsky V., Lontkowski J., Maciorowski G., Meyburg B.U., Mizera T., Zeitz R., Ellegren H. 2010. „Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe”. Biol J Linnean Soc 100: 725–736.

»»

Väli Ü. 2011. „Numbers and hybridization of Spotted Eagles in Estonia as revealed by country–wide field observations and genetic analysis”. Est J Eco 60: 143–154.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

11

Breeding history of the Greater Spotted Eagle and hybrids with the Lesser Spotted Eagle in Latvia

Current status of the Greater Spotted Eagle in the Ukraine

Uģis Bergmanis u.bergmanis@lvm.lv Joint Stock Company, Latvia’s State Forests

Sergey Domashevsky domashevsky@gmail.com Ukrainian Birds of Prey Research Center

It is at the beginning of the 19th century already, ornithologists found the discrimination between both Spotted Eagle species difficult and the possibility of hybridization was mentioned. In 1881 two adult birds were shot at their nesting site, the female being GSE and the male LSE (Löwis 1898). Towards the end of the 19th century, at a different place in Livland, again, both adults were shot at their nesting site, one of them was a typical LSE, the other one was undoubtedly GSE (Transehe 1942).

A paper on the geographical distribution of sites with supposed breeding of GSE in the 2nd half of the 20th century was published (Petriņš et al. 1997). The area with the latest established proof of GSE breeding in Latvia is positioned in Lubana Wetland. In 1983 a pair of GSE was noted in the Pededze region, one of the historic breeding areas. In 1986 a forester found a big GSE aerie in this Pededze area. Inspections of this aerie provided evidence of the successful breeding of GSE in 1987, 1989 and in 1990. Adult birds were still noticed in the nesting area in 1991, 1992 and 1995 but breeding activities were not observed. Since 1996 adult GSEs haven’t been noticed in that nesting area. Although the nest had fallen down towards the end of 1990 the annual monitoring of the breeding area was kept on until 2001 with particular regard to (breeding) activities of GSE but no such birds were seen.

However, in 1999, at a distance of 6 km from that former aerie, a GSE was observed sitting on a tree trunk, which had fallen across the River Pededze.

Since 1994 research activities on LSE have been carried out in Eastern Latvia in the vicinity of Madona. The inspection of the aeries showed only LSE and mixed pairs LSE/GSE, some of the results of these inspections have been published (Bergmanis et al. 2001, Bergmanis, & Strazds 2001). From 2003–2007 blood samples of juvenile LSE (n = 34) in Eastern Latvia were analysed. In two cases (6%) we found that one of the parents was a hybrid, F1 × A.pom. and A.pom./F1 × A.pom (Väli et al. 2010). The results of other authors were similar (Helbig et al. 2005) ‒ five of the 61 phenotypically pure Lesser Spotted Eagles (5%) originating from NE–Germany, E–Poland (Biebrza) and E–Latvia (Murmastiene) carried the clanga–type cluster.

Phenotypical examinations of 237 juvenile LSE from Eastern Latvia between 1984–2011 resulted in 6 juvenile eagles showing (different) attributes of GSE: ferruginous head instead of the compact nape patch atypical of LSE: rather big and numerous spots on medium coverts. Phenotypical examinations of 37 captive adult LSE from Eastern Latvia between 1994–2009 resulted in 9 birds (24%) showing attributes of GSE: a dark brown iris.

The Greater Spotted Eagle is classified to the 3rd category „rare” in the third edition of the „Ukrainian Red List” (Domashevsky 2009). In the year 2010 a National Programme for Protection of The Greater Spotted Eagle has been developed (Domashevsky 2000). Historically in Ukraine the Greater Spotted Eagle was a common, though small in number, species in the eastern part of the country, while on the western part its numbers were decreasing. Nesting of the Greater Spotted Eagle has been documented in mid–19th century In the Lviv oblast (Gorban 1996). In the southern part of the country nesting places of the Greater Spotted Eagle were known at the beginning of the 20th century in the northern part of the Odessa Oblast (Dombrovski i Panchenko 2009). The eagle existed also in the flood forests of Transnistria.

Currently, the Greater Spotted Eagle has commonly become a rare and regionally extinct species.

Breeding population of the Greater Spotted Eagle is estimated to be 30–45 pairs but this data is possibly exaggerated. The current number of the nesting Greater Spotted Eagles is most probably 10–20 pairs (Domashevsky 2009).

Currently, the nesting of the Greater Spotted Eagle has been also confirmed on the western part of Ukraine. All the 4 pairs found were remaining on the regions bordering with Belorussia (Dombrovski 2007). This part of the Ukrainian territory is the most promising for the identification of new nesting pairs of the Greater Spotted Eagle.

In the year 2007, in the north of the Ukraine, a mixed pair of Spotted Eagles, were being observed, where the female was a Greater Spotted Eagle. During the following research, in the year 2009 in the northern part of the Chernihiv Oblast (river valleys, peat workings, large drainage systems) this species have not been observed.

In 2010 it has not been observed also in the area of the Chernobyl nuclear power plant. Most probably, the Greater Spotted Eagle does not occur or is very rare on the central and left–bank part of the forests.

During the migration season, the Greater Spotted Eagle is being encountered on the whole territory of Ukraine but in small numbers. During that time, most of the birds are registered in the north of the country, where a well–known migratory route of predatory birds is (Domashevsky 2005), also on the Crimean peninsula. For example, during late August and early October 2002 on the Baydar Gate pass, 20 individuals of this species have been observed.

In some years, usually on the south of the country, it was possible to observe a small number of birds wintering. Individuals were encountered in winter 1928/29 in the Poltava Oblast, where on the 30th December 1928 a female was caught (collection of N.I. Gawrilenko). According to the data of L.F. Nazarenko, on bogs of Belyayevo and Liman in Transnistria a number of birds have been wintering every year. This species is very rarely wintering on the Crimean peninsula. One individual was observed in December 1998.

Conclusions ‒ GSE is a very rare species in Latvia. You can’t speak about a stable GSE population, only a few pairs may be breeding in Latvia.

»»

Bergmanis U., Petrins A., Strazds M., Krams I. 2001. „Probable case of hybridization of Spotted Eagle Aquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. pomarina in eastern Latvia.”

Acta ornithoecol. 4: 297–304

»»

Bergmanis U., Strazds M. 2001. „Another possible hybridization case of lesser and Greater Spotted Eagle in Latvia (in Latvian, summary in English).” Putni daba 11: 6–7

»»

Helbig A. J., Seibold I., Kocum A., Liebers D., Irvin J., Bergmanis U., Meyburg B. U., Scheller W., Stubbe M., Bensch S. 2005. „Genetic differentation and hybridization

»»

Löwis O. 1898. Diebe und räuber in der baltischen vögelwelt. Riga, 158

»»

Petrins A., Strazds M., Bergmanis U. 1997. „The Greater Spotted Eagle in Latvia ‒ a historical reviev (in latvian, summary in english).” Putni Daba 6: 7–14

»»

Transehe N. 1942. Das vögelleben des angernschen sees. Koresp. Bl. Naturf. Riga. Bd. 64: 101–124

»»

Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daroczi S.J., Dravecky M., Ivanovski V., Lontkowski J., Maciorowski G., Meyburg B.U., Mizera T., Zeitz R. and Ellegren

between greater and Lesser Spotted Eagles (Accipitriformes: Aquila clanga, A. pomarina).” J ornithol 146: 226–234

H. 2010. „Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe.”

Biol J Linn Soc 100: 725–736

Means to be taken to protect the Greater Spotted Eagle in Ukraine: »» Appoint a protected status for territories on which the species is breeding. Preventing transformations and devastation of habitats. Protect the refuges of the species from disturbance during the breeding season. »» Prepare and execute of recommendations concerning balanced agriculture, taking into consideration the protection of the Greater Spotted Eagle. »» Improve the legislation concerning protection of the Greater Spotted Eagle and its habitats. »» Indicate and protect of intensive passage areas of Greater Spotted Eagle, on the territory of the Autonomous Republic of Crimea (passes), where the birds are migrating at low altitudes and can be subject to poaching. »» Broadening knowledge about the species by the use of telemetry research of Ukrainian breeding population. »»

Domashevsky С.В. 2000. „Національний план дій зі збереження підорлика великого (Aquila clanga) та підорлика малого (A. pomarina) в Україні. – Національні плани дій зі збереження глобально вразливих видів птахів.” О. Микитюк. Київ: СофтАРТ: 122–132.

»»

Domashevsky С.В. 2005. „К экологии большого и малого подорликов на севере Украины.” Berkut 14: 180–188.

»»

Domashevsky С.В. 2009. „Большой подорлик. – Червона книга України.” Тваринний світ / за ред. І.А. Акімова – К.: Глобалконсалтинг pp. 428.

»»

Dombrovski V.C. 2007. „About breeding of Greater Spotted Eagle in Western and Southern Ukraine.” Berkut 16: 205–212.

»»

Dombrovski V.C., Panchenko P.S. 2009. „К вопросу о гнездовании большого подорлика на юго–западе Украины.” Berkut 18: 41–44.

»»

Gorban I. 1996. „Lesser and Greater Spotted Eagle Aquila pomarina and A. clanga in Ukraine. – Eagle Studies.” Berlin – London – Paris, pp. 301–302.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

13

The Greater Spotted Eagle in European part of Russia: main nesting areas, size dynamics and threats to the population Alexander L. Mischenko ‒ almovs@mail.ru Vladimir N.Melnikov ‒ ivanovobirds@mail.ru M.A Mienzbira Russian Society for Bird Conservation and Study In Russia, nesting range of Greater Spotted Eagle extends in a wide belt from country’s western border eastwards to north–eastern China. Main breeding populations in the European part of the country are placed in central and southern part of the forest zone: from the central taiga subzone to the forest steppe.

The structure of Greater Spotted Eagle breeding habitats, revealed by I.V. Karyakin’s research in Volga–Ural region (Karyakin 2008) entirely corresponds with the one from forest zones in the rest of the European part of Russia. Main habitats of the species in this region are swamp forests (98%), above all dominated by black alder Alnus gluttinosa (71%). Only a little over 5% of the pairs nests in dry forests on the slopes of river valleys. Moreover, even if the eagles are nesting in dry biotopes, their hunting grounds are open and swampy terrains, mainly fens or floodplain meadows.

It seems that in the last decade, northern border of the area moved slightly southwards. In 1990s the species were not observed in Komi Republic. In Arkhangelsk Oblast, during the first decade of 21st century, the eagle was observed only once. The decrease in the occupied area can also be noticed on its southern border. Around the end of 20th and at the beginning of 21st century, the Greater Spotted Eagle completely resigned from nesting east of Saratov’s Volga.

Greater Spotted Eagle’s positioning within the borders of breeding area is dispersed: a few pairs limit themselves to a rather small territory of flooded forests, of course separated one from another with the large areas of watershed. Such restructuring of the territory, which previously was mostly regular, took place in the second half of 20th century. Currently, there are separate nesting groups, restricting themselves to large swamp forest complexes of (pic. 1): Dnieper–Desna (1), Meshchera (2), Klyazma–Lukh (3), Dubna (4), Zavidovo (5) and others. Besides these, Greater Spotted Eagle is rarely encountered. The largest of currently known groups are these of: Dubna and Dnieper–Desna, having 12–13 and 6–16 nesting pairs. The Greater Spotted Eagle population density in Moscow and Novgorod Oblast estimates about 0,07 pairs per 100 km2 (Mischenko 2008; Mischenko in press).

One of the main factors having negative impact upon the species in last 20 years has been cessation of traditional agriculture on flooded areas, which resulted in them being grown over with trees and bushes.

Observed falling number of eagles in Darwin Nature Reserve, in Rybinsk Reservoir from 1949 to 2006 was caused by this phenomenon (Babushkin, Kuznetsov 2008). An important negative factor is also the hybridation with Lesser Spotted Eagle (Melnikov et al. 2008).

The Greater Spotted Eagle remains a poorly known species in Russia. The lack of financing from governmental finances does not allow implementing regular control and establishing effective conservation means.

This is why, an international cooperation, above all ‒ joint projects for identification and protection of key nesting groups and researching the size of the species’ populations and their dynamics.

»»

Figure 1. Distribution of Greater Spotted Eagle within the borders of the nesting territory: Nesting territory borders in the first half of 20th century (Dementjev 1951) Nesting territory borders in the first half of 20th century Nesting groups Population of Volga-Ural (Karyakin 2008)

5 4

1

3 2

Бабушкин М.В., Кузнецов А.В. 2008. „Тенденции изменения численности и некоторые особенности экологии большого и малого подорлика в Дарвинском заповеднике.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 37–46.

»»

Дементьев Г.П., 1951. „Отряд хищные птицы ‒ Accipitres или Falconiformes.” В: Дементьев Г.П., Гладков Н.А. (ред.), Птицы Советского Союза. М.: Сов. Наука. Т. 1. С. 70–341.

»»

Карякин И.В. 2008. „Особенности экологии большого подорлика в Волго–Уральском регионе.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 119–137.

»»

Мельников В.Н., Дмитренок М.А., Иванов М.Н., Киселев Р.Ю., Киселева С. В., Домбровский В. Ч. 2008. „Результаты экспедиции 2005 г. по изучению подорликов Европейского центра России.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 190–194.

»»

Мищенко А.Л. 2008. „Большой подорлик.” В: Зубакин В.А., Варлыгина Т.И., Соболев Н.А. (отв. ред.), Красная книга Московской области. Издание второе. Москва, КМК: 61.

»»

Мищенко А.Л. „Большой подорлик. Красная книга Новгородской области. В печати.”

Conservation of the Greater Spotted Eagle

15

The Greater Spotted Eagle population in Belarus: actual numbers, trends, habitats and occurrence of hybridization with the Lesser Spotted Eagle Valery Dombrovski valera@biobel.bas–net.by Institute of Zoology, National Academy of Sciences The Greater Spotted Eagle’s presence on the territory of the republic is irregular. At the beginning of the first decade of 20th century total number of Greater Spotted Eagles in Belarus was estimated to be 150–200 pairs (15% of European population), among which 100–150 pairs settled Polesia, while remaining 50 ‒ the rest of the territory.

Outside Polesia the only larger Greater Spotted Eagle population (8–12 pairs) has been found in the southern part of Berezinsky Biosphere Reserve and in Berezina river flood plains on the terrains adjacent to the reserve.

The highest density of nesting Greater Spotted Eagles (4,4 ± 0,95 pairs/100 km2) has been observed on areas characterised by large number of flooded terrains. On territories dominated by terrains altered by human activity (mainly drained agricultural grounds adjacent to flooded forests), average the Greater Spotted Eagle nesting density has been almost three times lower (1,6 ± 0,38 pairs/100 km2). Nevertheless, almost half of the Spotted Eagle pairs have been registered on these areas, due to large size of these habitats on Belarusian Polesia. On highly reshaped areas Greater Spotted Eagles have been observed only sporadically, usually as mixed pairs with the Lesser Spotted Eagles, due to lack of flooded deciduous forests. Similarly in cases of dry natural habitats lacking low peat bogs or other flooded terrains, the presence has been sporadic. Nesting density in a group of researched areas with such biotopes were 0,1 ± 0,23 pairs/100 km2. Analysis of received results leads to a conclusion that the Greater Spotted Eagle nesting density is dependent on two factors: size of open flooded areas (hunting grounds) and level of anthropogenic alterations of eagles’ habitats.

For the Greater Spotted Eagle the most important are: presence of open feeding terrains and lack of factors disturbing birds on their breeding grounds. Minimal hunting grounds surface for a the Greater Spotted Eagle in the conditions of Belarusian Prypiat is 15 km2. Most suitable hunting grounds for the Greater Spotted Eagles are low and intermediate peat bogs, heavily flooded (open associations of sedges and those covered with reed and willows) and with stable water level. The Spotted Eagle can also exist on drained low peat bogs used for haymaking and pasturage, on vast flooded clearcuts, and on reflooded areas (bog harvest areas, abandoned drained constructions etc.) The bird is nesting on trees in inaccessible swamp areas. In case of large swamps lacking any disturbing factors, all those eagles need to start breeding on small forest islands or even single trees. On the opposite, a presence of vast flooded forest complex is a necessary factor for breeding in case of habitats changed significantly by humans.

Flooded forests seem to be a mean of protection, restricting human access to the nest. For nesting, the birds chose deciduous forests, mainly black alder.

Monitoring the actual numbers of the Greater Spotted Eagles in regular intervals in four fixed locations started in 2006. 19 pairs of the Greater Spotted Eagle have been inspected, a number insufficient for picturing the population dynamics of this species in the whole country. Nevertheless, in 5 years (2006–2010) on two areas covering altered by human activity territory of the Greater Spotted Eagle, the population almost halved (a drop from 7 to 4 pairs). In the year 2009, a project has been launched in order to create conservation areas around the Greater Spotted Eagles breeding grounds threatened with logging. Within the confines of this project, in the years 2009–2012, 75 endangered breeding grounds known from years 2000–2003 were inspected. The eagles were found only on 50 of those grounds, while the remaining 25 turned out to be abandoned. Thus, on altered areas in the last ten years a 33% drop in species actual numbers can be confirmed. This concerns chiefly individual pairs living in isolation from the main Polesian Greater Spotted Eagle population. Actual numbers of the Greater Spotted Eagles in natural habitats according to the data of NPC NAN bioresources of Belarus (National Academy of Sciences of Belarus, Scientific and Practical Centre) are stable so far. Nevertheless, to acquire complete information, it is necessary to inspect all the Greater Spotted Eagle breeding grounds observed in the year 2000 in this type of habitats (around 40 couples).

The Greater Spotted Eagle nesting success changes every year, more or less synchronically, in different types of habitats. On average, the long–term breeding success in Belarus approximates 57%. During this long term and considering this parameter of the Belarusian Greater Spotted Eagle breeding, a distinct negative tendency can be observed. Basing on research from years 2005–2010, one can conclude that fluctuation of the Greater Spotted

Eagle breeding success is directly dependent on the number of Microtus and Arvicola voles available. Particularly disturbing is the fact of frequent loss of nestlings due to malnutrition, indicating generally unfavourable ecological conditions on Polesia, connected with noted by a number of specialist decline in the region’s biodiversity, present for the last 10 years.

In Belarus, 96 cases of mixed Spotted Eagle pairs nesting have been noted. These were 37% of the total number of pairs with at least one Greater Spotted Eagle. In biotopes heavily altered by human, up to 100% couples were mixed. Further reduction of low peat bogs may result in hybridisation of the remaining rest Greater Spotted Eagles. In such case we will be forced to note the disappearance of the Greater Spotted Eagle as a species on the Belarusian territory. On large and slightly altered forest and marshy complexes, presence of mixed couples is minimal. In example, in Olmansk Bogs Nature Reserve among 18–20 pairs of the Greater Spotted Eagle not one mixed pair has been noted. Lesser Spotted Eagles also do not exist there. These examples clearly point out that in appropriate conditions it is possible to entirely prevent establishing of mixed Spotted Eagle couples. The question of which parameters contributes for such effect should be the subject of thorough investigation in the nearest future.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

17

Conservation of the Greater Spotted Eagle in Belarus Valery Dombrovski valera@biobel.bas–net.by Institute of Zoology, National Academy of Sciences The condition of the species population nesting in the western part of the nesting area depends on the core of the regional population that reside in Belarusian Polesia, The Greater Spotted Eagle was added to „The Red Book of the Republic of Belarus” in 1981 and belongs to the 1st category species that is to those on the brink of extinction.

The protection of these species is one of the priorities of National strategy and action plan on conservation and sustainable use of biodiversity passed by the Belarusian government in the year 1997. In the latest edition of the „Belarusian Red Book” (2004), the species was ascribed to the 1st conservation category. 10 out of 18 main habitats of the Greater Spotted Eagle on the Belarusian territory has already had a conservation status. Another area was included to the Programme for Rational Distribution of Specially Protected Areas on 1st January 2015. However, remaining 7 areas were not included as protected and can be subject to drainage. Moreover, often the marshes are under protection but not the adjacent forests. For example, in the Sporowski reserve low peat bogs are protected but there is not a single breeding pair of the Greater Spotted Eagle. Next to the reserve lays a territory important to the birds ‒ (Khovanshchina), which was not included into the Programme, though two pairs of Greater Spotted Eagle nests there (in the past it were 4–5 pairs). One of the largest clusters of nesting Greater Spotted Eagles in the vicinity of the Red Lake (9–10 pairs) that has been included into IBA (Important Bird Area) with international mark „red” in 2005, has also not been included in the Programme. Thus today, about 1/3 of Belarusian population of Greater Spotted Eagle is nesting on areas not under legal protection. Within the confines of АПБ Project (Protection of Native Birds) ‒ Implementation of globally endangered Greater Spotted Eagles conservation in years 2009–2010, 42 Greater Spotted Eagle nesting places have been found (mainly on Prypiat’s Polesia), 40 evidences for protection breeding places of the eagle have been prepared and presented for local natural resources inspections. Every third year the data should be updated.

The Larges Belarusian Greater Spotted Eagle breeding population (18–20 pairs) breeds in Olman Bog Reserve. It is unique and the largest in Europe model forested swamp complex, remaining almost intact thanks to the local military training area existing here for a long time. Land development is practically unfeasible there, due to problems with access to proper technology on almost entire reserve territory. Most acceptable protection means of this model forested swamp complex and creating conditions for conservation of natural processes and protection of breeding groups is to designate this area a biosphere reserve status.

Factors having negative impact on population condition: »» Direct destruction of natural habitats through drainage. »» Habitats destruction through altering the hydrological regime. »» Decline in numbers of nesting places through excessive forest exploitation. »» Business activity inconsistent with requirements of environment. »» Poaching. »» Disturbing birds during breeding season. »» Decline of „pure” Greater Spotted Eagle genotype as a result of hybridation with Lesser Spotted Eagle. »» Lack of conservation status for Greater Spotted Eagle habitats. »» Lack of awareness among locals about the importance of low peat bogs for preservation of internationally important biodiversity.

Actions to be taken towards species preservation: »» Controlling habitats condition »» Preparing information materials, carrying out information campaigns to explain locals and hunters the value of Greater Spotted Eagle and the necessity of its conservation.

Actions to be taken towards preserving key habitats: »» Awarding proper national conservation status for breeding places of the species. »» Active protection.

»» »» »» »» »» »» »» »» »»

Optimising the forest economy for key bird breeding places.

Optimising the agriculture for key species nesting places.

Operate technical works to reflood the drained terrains.

Implementing actions aimed at hydrological regime optimisation of key breeding places.

Preparing and implementation of management plans for key breeding places.

Actions towards learning about the state of the population.

Monitoring the state of the population.

Continuing studies on ecology and spread of Greater Spotted Eagle in Belarus.

Studying the frequency of hybridisation between greater and smaller Spotted Eagles.

Phenology and colour ringing of the Greater Spotted Eagle in Belarus Valery Dombrovski valera@biobel.bas–net.by Institute of Zoology, National Academy of Sciences The arrival of Greater Spotted Eagles to Prypiat on Polesia takes place between 20th and 30th March (depending on weather conditions). According to the data from years 2000–2005, the first specimen of the Greater Spotted Eagle appeared on the territory soon after snow retention disappears and averagely after 4 days (0–7 days) after first spring raises of average daily air temperatures to + 6°С (middle of February ‒ March). The positive dynamics of air temperature in the period before the half of February has no impact on time of the birds arrival. In comparison to other regions, similar to Belarus in terms of climate (Poland, Baltic states, central Russia) the arrival of the Greater Spotted Eagles to the Belarusian Polesia takes place almost a month earlier. One characteristic of Polesian group of eagles connected to this phenomenon is a long period (often over a month) between the arrival of the birds and the beginning of the breeding. Whereby the breeding period of the Greater Spotted Eagle on the Belarusian Polesia does not differ from those described in other parts of the world. Average date for the beginning of breeding by the Greater Spotted Eagle in Belarus is 22.04 (5.04–12.05; n = 49). Correlations between the date for start of clutching and weather conditions during spring season or dates of arrival have not been established. Average date of nestling flight is 6.08 (20.07–26.08; n = 52). Migrations towards wintering quarters are observed on Belarus from 20.09 to 10.10. The largest number or registered birds migrate between 22nd and 26th of September.

Over a hundred pairs of Greater Spotted Eagles are nesting in Belarus. This is the largest breeding population in the western part of the range, whose condition has impact on the status of this species in the whole region. Most poorly investigated aspect of this species’ biology in Belarus is migration routes and their wintering quarters. In the year 2007 Belarus joined the programme for colour ringing of eagles (SECR). This programme has been initiated after a number of international meetings of the 3B + B group (three Baltic states and Belarus). Financial help for buying the rings has been granted by the Eagle Life project ran by the Estonian Ornitological Society. In Belarus, dark blue rings are used. Research and ringing of young eagles is being conducted mainly on Polesia (Southern Belarus). In years 2007–2011 53 Greater Spotted Eagles and 10 interspecies hybrids were tagged. The first return message came on 23rd November 2007 from Northern Israel (north of Haifa). The bird was probably poisoned and had to undergo treatment in the Israeli Wildlife Hospital. It was ringed on 28th July on the age of 50 days in a nest near Bialooziersk (Brest Oblast, South–western Belarus). Next read eagle has been observed in the Bzura Valley (Central Poland) on 4th–16th August 2010. That bird was ringed on 10th July in a nest in the Zvanets bird refuge (Drohiczyn commune, Brest Oblast). Since the year 2010, in cooperation with Iberian Bird Research Centre (Spain) another project for tagging eagles has started. Green wing tags with two white signs on upper and lower part of the mark (one letter and digit each) have been used. In years 2010–2011 19 young eagles were not tagged this way.

The first tagged eagle was observed on 1st October 2010 in the northern Israel near Tel–Aviv. The bird had been ringed on 27th July in a nest in Prypiat National Park (Zhytkavichy commune, Gomel region, southern Belarus) as a 50–days–old nestling.

As of yet return messages has been received about 3% of birds with coloured rings and about 5% of birds with wing tags. During the autumn migration 2 birds from Belarus were observed in Israel.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

19

Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Lithuania: Past and present status

Active conservation of Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley

Rimgaudas Treinys rimga.t@gmail.com Nature Research Centre

Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Eagle Conservation Committee, University of Białystok

Suspicions about the overlooking of the Greater Spotted Eagle (GSE) pairs in Lithuania are supported by several factors. The country is within the distribution range of the species and there is an ecological similarity with the abundant Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina). The identification of these species under field conditions is difficult and the fact that there were similar cases of underestimation of the GSE populations in the neighbouring countries, I aimed to review the status of the GSE in Lithuania during 1901–2011. Concerning species identification and the complexity induced by the widespread hybridization, overlapping in measurements and plumage characters and sexual dimorphism ‒ two assumptions were made: »» GSE ‒ an eagle superficially resembling Aquila clanga based on the contemporary species ‒ specific characteristics. »» Aquila clanga were correctly identified by observers during the target period.

I selected three periods for which different methods were used to review the status of the species: 1901–1987, analysis of previously published sources. 1988–2007, analysis of published sources combined with the target field works. And finally 2008–2011, analysis of records approved by the Lithuanian Ornithofaunistic Committee.

In the past (1901–1987) Greater Spotted Eagle was very rare but possibly a breeding species. Recently (1988–2011) in the country only solitary birds were observed and few mixed pairs raising hybrids were found. The present status of the GSE in the Lithuania is: migrant, vagrant and occasionally mixed pairs with the Lesser Spotted Eagle forming species.

Agata Choynowska anowogrodzka@biebrza.org.pl Biebrza National Park Population monitoring and active conservation of the Greater Spotted Eagles have been underway in the Biebrza Valley since the year 2010 within the confines of LIFE project ‒ Securing the population of Aquila clanga in Poland: preparation of the National Action Plan and primary site conservation. Primary actions for conservation are conducted on two fields: direct protection of nests and broods, improvement of feeding habitats.

Territories and nests of the Greater Spotted Eagles are inspected at least twice a year. Under observation are the primarily Biebrza Valley territories but also existing and potential territories outside this area.

Terrains surrounding the Greater Spotted Eagles’ nests are secured with protection zones; with the exception of private forests, as in their case introducing protection zones is practically impossible. To enable the Greater Spotted Eagles nesting in young stands surrounded by favourable biotopes, artificial platforms are being constructed. These are also build interventionally, when old nests are in bad condition. In the years 2010–2011 a total number of 30 such platforms were constructed. Others were assembled before that within the confines of other conservation initiatives.

4 pairs of Greater Spotted Eagles (or mixed) used these constructions, which is 30% of current species population in the Biebrza Valley. In order to secure nests against attacks on broods by European pine marten, a repellents like balsamic turpentine are used. Trunk of nest tree and surrounding trees are covered with turpentine twice a season.

First time in early spring, before arrival of the birds, second time at the turn of July, when the nestling starts to be very active and can bring predator’s attention. In the years 2010–2011 only one loss of nestlings have been noted, caused most probably by pine marten. Moreover, nest stands endangered with human presence have been marked with plates with Warning! Wildlife refuge. No entry. Area monitored on them.

Feeding habitats conservation is realised mainly through improving water hydrographic conditions and mowing down and removing excessive shrubs from overgrown reeds and meadows. Within the confines of the AQC project, a number of small dams will be erected in the drainage of a feeding habitat used by 3 pairs of Greater Spotted Eagles. Moreover, up to date 275 ha of lost Greater Spotted Eagle feeding habitats have been cleared of excessive shrubs. In the following years these territories will be mowed to prevent renewed overgrowth. Planned earlier mowing of meadow bogs is currently conducted by socman farming on open areas of Biebrza National Park.

This is a reason for resigning from mechanical mowing of large areas in favour of scything small parts of feeding habitats close to nesting grounds. A completely new task is to buy out nest stands located in private forests, outside of National Park border. So far we have been able to buy 6,59 ha of forest, including the area with a Greater Spotted Eagle nest currently occupied by a white–tailed eagle. Surrounding forests are extremely important refuge for the species, with two pure Greater Spotted Eagle pairs nesting within. Almost all the forests in this are private property, what makes introducing zone protection impossible here.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

21

Habitat preferences, territory sizes and feeding habitats usage by Greater Spotted Eagles in Biebrza Valley

European Greater Spotted Eagle Species Action Plan and the need for an update

Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Eagle Conservation Committee, University of Białystok

Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Eagle Conservation Committee, University of Białystok

Effective conservation of the Greater Spotted Eagles (GSE) requires good understanding of the species' biology, including its habitat preferences and special ecology. The key issue concerning these is recognising types of natural habitats most often used by GSE, optimal ways of their utilisation and estimating hunting grounds sizes. Analogical research should focus on lesser spotted eagle (LSE) in the Biebrza Valley. Comparing special ecology of these species can help in understanding the differences in their requirements. Such knowledge will help shaping the habitats in a manner favourable mainly to the GSE and counteracting against mixing of these two species.

GSE habitat preferences research was carried out in GIS environment basing on GSE, LSE and mixed pairs nests localisation registered in years 1990–2010 (Maciorowski, not published). Nest stand age and distance between nests and scenery objects like the edge of the forest, closest river, human settlements and types of land cover in the range of 2 km from the territory centre basing on Corine Land Cover programme maps. Then, the detailed habitat analyses were made on 40 squares, 25 ha of surface each, in the habitats of GSE and LSE. Hunting grounds size was initially estimated basing on the telemetric data gathered on 4 GSE males and 1 LSE male equipped with transmitters in July 2011.

A number of factors have made habitats of GSE and LSE in the Biebrza Valley different. GSE were nesting farther away from human settlements and closer to the rivers than it would result from a random placing of the nests. On GSE territories there were noticeably less built–up areas than in the rest of Biebrza Valley, while the other types of land on these territories were common to the region. The LSE territories have in turn included more areas altered by humans, as meadows, pastures, agricultural mosaics and less natural ones like bogs and shrub–covered terrains. Mixed pairs were nesting in habitats intermediate to those of GSE and LSE, especially considering factors like distance from settlements, participation of shrub covered terrains, bogs, meadows, arable fields and agricultural mosaics.

Detailed analysis of eagle habitats confirmed GSE favour for wetlands and terrains rarely used by men, also a strong connection between LSE and extensively utilised agricultural landscape.

Hunting grounds sizes, measured using „minimum convex polygon” method were considerably larger in case of GSE males (average size 1760 ha) than in case of LSE males (887 ha). Territory sizes differed largely depending on the method used and estimated from 550 to 2660 ha. The data are incomplete, as it bases on half of the breeding season. Most probably the actual sizes of hunting grounds are larger.

European Species Action Plans are tools used to estimate the endangerment level and needs for protection of rare bird species. They have been prepared in order to be the confines within which National Species Action Plans should be established. The Greater Spotted Eagle Species Action Plan (GSE SAP) was created in 1997 and published in 2001.

According to guidelines written in this document, it should be evaluated and updated every 4 years. Unfortunately, to this day GSE SAP has not been validated. Since that time knowledge about placement, actual numbers and biology of this species have significantly risen. Much more is known about the most important populations in Russia and Belarus, whereas not much is known about the GSE existence in Asian part of his range (apart from Russia). An increased interest in the GSE conservation resulted in creation of a few National GSE Action Plans that may help in updating the current dangers to the species and suggestions on conservation means, which are included into the annex to the GSE SAP. Such plans were created in Estonia, Belarus and Ukraine. Polish GSE Action Plan is in preparation.

Conservation of the Greater Spotted Eagle

23

The Greater Spotted Eagle Aquila clanga in the regions of Volga–Ural, Western Siberia and Altai–Sayan Karyakin I. ‒ ikar_research@mail.ru Bachtin R., Biekmansurow R., Nikolenko E., Ważow S. Russian Raptor Research and Conservation Network Since 2011 Russian Raptor Research and Conservation Network database has contained information about 496 identified Greater Spotted Eagle breeding quarters on the area from Oka river–basin in Volga region to the Yenisei river–basin in central Siberia. The investigated area includes three largest regions ‒ Volga–Ural, Western Siberia and Altai–Sayan. In the Volga–Ural region there are currently 166 known Greater Spotted Eagle breeding quarters, in Western Siberia ‒ 285 and in Altai–Sayan region ‒ 45.

The largest Greater Spotted Eagle breeding group in the European part of Russia (over 100 pairs) concentrates in Volga–Ural region in the Belaya river–basin (on the territory of Bashkortostan Republic). In the whole Volga and Kama river–basins, within the border of forest–steppe zone, mixed forests zone, also the zone of southern and central taiga, the Greater Spotted Eagle inhabits all of the large river–basin wetlands. The population, though, is not large in number due to too small areas and isolated nesting quarters, which are mainly alders.

In the western Syberia large groups of nesting the Greater Spotted Eagles (over 100 pairs) live in Tobol river–basin, Ishim river–basin, Baraba steppe and forests of Altai.

In the Altai–Sayan region the only largest group of nesting Greater Spotted Eagles can be found in Chulym on the border of Krasnoyarsk Krai, Republic of Khakassia and Kemerovo Oblast. Greater Spotted Eagle nests on flooded forested bog territories in all steppe valleys of Altai–Sayan region, but otherwise never forms populations larger than 10 pairs. In the mountains, apart from steppe valleys, he does not breed at all.

Numbers of Greater Spotted Eagles in the forest–steppe zone, mixed forests zone and taiga on the area from Oka river–basin on Volga Region to Yenisei river–basin in Central Siberia (in the regions of Volga–Ural, Western Siberia and Altai–Sayan) is estimated at 1607–1960 couples on the area of 22,5 thousand km2. These estimations were made only for those habitats in which nesting of the species has been confirmed and which were on the area encompassed by research. Outside the researched territories there are at least 897,4 thousand km2 of habitats suitable for nesting of the Greater Spotted Eagles. (Vasyugan swamps, central Ob river–basin, Irtysh river–basin and others). These places are similar to those on researched areas, yet they have not been checked by ornithologists, thus, there is no data about their population. Similar size of habitats, which could be classified as potentially suitable for Greater Spotted Eagle nesting can be also found in unexplored areas, mainly in western Siberia. Because of this the population of Greater Spotted Eagle on considered territories can be treated as a minimal value and with intensified research it can raise at least 3–5 times.

1. Rimgaudas Treinys, Institute of Ecology, Nature Research Center, Lithuania Uģis Bergmanis, Latvia’s State Forests, Joint Stock Company Grzegorz Maciorowski, Eagle Conservation Committee, Poland

Conservation of the Greater Spotted Eagle

25

2

3

ЗАЩИТА БОЛЬШОГО ПОДОРЛИКА

4

Материалы Международного

Семинара, Польша 25–27 января 2012

5 2, 4, 6. Participants of the International Workshop 3. Michał Jankowski, Michał Białek, Eagle Conservation Committee, Poland 5. Michał Jankowski, Eagle Conservation Committee, Poland

6

СПИСОК 31

Численность, успех гнездования, динамика численности, гибридизация и мониторинг большого подорлика Aquila clanga в Польше Grzegorz Maciorowski

32

Маркировка, осенняя миграция и зимовки бебжанской популяции Aquila clanga и Aquila pomarina Grzegorz Maciorowski

33

Результаты видеомониторинга гнезд Aquila clanga Grzegorz Maciorowski

34

Популяция большого подорлика в Эстонии: актуальная численность, степень гибридизации и мониторинг Urmas Sellis

35

Телеметрия большого подорлика: предварительные результаты миграции и зимовки птиц из Эстонии Urmas Sellis

36

История гнездования большого подорлика и смешанных пар с малым подорликом в Латвии Uģis Bergmanis

37

Современный статус большого подорлика в Украине Sergey Domashevsky

38

Большой подорлик в европейской части России: ключевые гнездовые территории, динамика численности и угрозы для популяции Alexander L. Mischenko, Vladimir N. Melnikov

40

Большой подорлик в Беларуси: современное состояние, динамика численности и гибридизация с малым подорликом Валерий Домбровский

42

Сохранение большого подорлика в Беларуси Валерий Домбровский

43

Фенология гнездования и цветное мечение большого подорлика в Беларуси Валерий Домбровский

45

Большой подорлик в Литве: актуальный и прежний статусы вида Rimgaudas Treinys

46

Активная защита большого подорлика в долине р.Бебжи Paweł Mirski, Agata Choynowska

Siergiej Domashevsky Ukrainian Birds of Prey Research Center Kiev, Ukraine

47

Предпочитаемые места обитания, размер территорий и использование охотничьих угодий большими подорликами в долине Бебжи Paweł Mirski

89

Aleksander Mischenko M.A Mienzbira Russian Society for Bird Conservation and Study Moscow, Russia

48

Европейский план действий по сохранению большого подорлика и необходимость его актуализации Paweł Mirski

93

Igor Karyakin Russian Raptor Research and Conservation Network Nizhny Novogród, Russia

+ ИНТЕРВЬИ 81

Urmas Sellis The Eagle Club Estonia Jan Lontkowski Eagle Conservation Committee Poland

85

Valery Dombrovsky Institute of Zoology, National Academy of Sciences Minsk, Belarus

49

Большой подорлик Aquila clanga в Волго–Уральском регионе, Западной Сибири и Алтае– Саянском регионе Карякин И., Бахтин Р., Бекмансуров Р., Николенко Э., Важов С.

Численность, успех гнездования, динамика численности, гибридизация и мониторинг большого подорлика Aquila clanga в Польше Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Eagle Conservation Committee, Poznań University of Life Sciences Первые сообщения о появлении большого подорлика (AQC) в бассейне Бебжи были получены в период с 1966 по 1970 гг ‒ в это время А.Дрыч и его группа наблюдали этот вид в 1–3 районах. С 1974 года в долине Бебжи работала немецкая группа орнитологов под руководством Б.У.Мейбурга, который в 1979 году подтвердил факт гнездования большого подорлика в Нижнем Бассейне Бебжи (дальнейшие наблюдения этой пары однако указывали на присудствие самца Aquila pomarina). В 1982 году В.Лапиньски нашёл гнездо AQC в центральном бассейне Бебжи ( ареал до сих пор существует). И только с начала 90–х годов польские орнитологи (Е.Пугацевич, Г.Мацёровски) начали интенсивную инвентаризацию популяции AQC в бассейне Бебжи. В течение этого периода, найдено не менее 12 гнездовых участков этого вида. В связи с обширностью бассейна Бебжи первую полную инвентаризацию гнездовых участков подорликов завершено в конце 90–х годов. В этих работах, в разные периоды, прининало участие более 30 добровольцев (главным образом студенты Познаньского Аграрного Университета).

Количество гнездовых участков больших подорликов в отдельных пентадах незначительно менялось и было соответственно с 1996 по 2000: 14 до 16, с 2001 по 2006: 12 до 13, с 2006 по 2010: 12 до 17. Необходимо отметить, что в бассейне Бебжи в этот период гнездились также смешанные пары подорликов малых с большими или такие, в которых один из взрослых являлся межвидовым гибридом. Их числительность в перечисленных периодах соответственно составляла: от 3 до 5 пар,от 5 до 6 и от 8 до 13 пар в последний период, то есть с 2006 по 2011 г.

Большинство гнездовых участков больших подорликов остаются стабильными в течение последних 15 лет. Самыми неустойчивыми участками являются те, которые были наиболее трансформированы человеческой деятельностью (осушение торфяных болот, преобразование болотистый территорий в луга и пастбища).

За пределами бассейна Бебжи была найдена в 2008 году гнездящаяся смешанная пара на окраине Беловежской пущи (Е.Пугацевич устная инф.), в 2011 году возле водоема Семяновка (бассейн р. Нарев) (П.Мирски устная инф.) и гнездящаяся на протяжении нескольких лет пара в районе Люблина (С.Афтика устная инф.). Отсутствие пригодных для обитания мест в остальной части страны исключает возможность возникновения значительной популяции большого подорлика кроме как в бассейне Бебжи. К сожалению, ситуация польской популяции AQC является очень неблагополучной. Большинство пар нерегулярно приступают к размножению. Теоретически в течении 16 лет, при контроле всех гнездовых участков, должно было бы произойти 304 попытки размножения ‒ а было их только 30%. 70% пар даже не достроили своих гнезд. Только 5 пар (то есть 26,3% от общей численности популяции) вывело 56 птенцев (66,7% всех молодых за последние 16 лет).

До сих пор, число гнездящихся пар оставалось стабильным, но происходящие сейчас значительные изменения среды обитания (мелиорация, изменение структуры растительности в долине, интенсификация сельскохозяйственного производства, увеличение вмешательства человека в дикие районы Бебжи) может вскоре повлиять на постепенное исчезновение видa. На численность подорлика может также, в будущем, негативно повлиять резкое повышение численности орлана–белохвоста, вытесняющего AQC из лучших гнездопригодных биотопов.

Наблюдается заметное увеличение уровня гибридизации вида на территории всего бассейна. Явление гибридизации между Aquila clanga и pomarina отмечается в бассейне Бебжи уже длительное время. Уже первая, обнаруженная немецкой группой в 1979 году, кладка AQC, вероятно, принадлежала смешанной паре. Масштаб этого явления до конца неизвестен. В бассейне Бебжи существует более 10 смешанных пар (минимум в 4 из них находятся взрослые межвидовые гибриды регулярно приступающие к гнездованию). Надо полагать, что распространенность этого явления в ближайшие годы будет увеличиваться (в связи с изменением ландшафта в бассейне, который более благоприятен для AQP). Точный уровень гибридизации в популяции подорликов скоро будет определен в результате продолжающихся в настоящее время, в сотрудничестве с Уло Вали (Ülo Väli), генетических обсследованиях около 180 особей. Защита Большого Подорлика

31

Маркировка, осенняя миграция и зимовки бебжанской популяции Aquila clanga и Aquila pomarina Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Eagle Conservation Committee, Poznań University of Life Sciences Маркировка популяции подорликов, гнездящихся в бассейне Бебжи началась с 90–х годов. С 1992 по 2011 гг стальными кольцами Орнитологической станции в Гданьске окольцовано 141 подорликов.

С 2000 года начато применять цветные кольца: с 2004 года жёлтые, а с 2005 года на плюсны подорликов помещают уже два цветных кольца с цифровым илибуквенно–цифровым кодом (жёлтые, красные, белые и синие). Большим подорликам (AQC) и гибридам (AQX) надевают буквенно–цифровые кольца на левую плюсну, малым подорликам (AQP) ‒ цифровые кольца на правую плюсну. Всего с 1992 по 2011 гг окольцовано 141 подорликов, в том числе: 56 AQС, 26 AQХ и 59 AQP. С начала использования комбинации двух цветов с индивидуальным кодом, окольцовано 110 птиц, ранее помечено жёлтыми буквенно–цифровыми кольцами 7 AQС. С 2005 по 2011 гг помечено цветными кольцами 29 AQС, 24 AQХ и 57 AQР.

Система эта была разработана для облегчения идентификации птиц в полевых условиях, а также для получения возвратных сообщений с миграционных путей AQС в долине Бебжи. До настоящего времени получено 8 возвратных сообщений из–за рубежа: о найденных мертвых AQС из Греции и Франции, а также о живых AQС и AQХ из Германии, о молодой особи AQС из Израиля и Испании и еще одной молодой особи AQР из Египта.

Кроме того, благодаря цветным кольцам, вновь обнаружено в бассейне Бебжи 12 ранее окольцованных подорликов (некоторые из них были замечены несколько раз). В двух случаях обнаружено на гнездовании взрослого самца AQС и взрослого AQХ, которые были окольцованы еще птенцами.

Вторым способом маркировки птиц в бассейне Бебжи является использование телеметрических датчиков. С 1992 по 2006 год под руководством проф. Б.У. Мейбурга, спутниковую телеметрию использовала польско–немецкая группа орнитологов, которые прикрепили радиопередатчики15 подорликам. В 2011 году к применению этого метода вернулась команда, работающая над проектом LIFE+ ‒ Защита большого подорлика Aquila сlanga в Польше. Целью проекта является помещение на особей AQC как минимум 12 датчиков GPS. Финансированными из средств LIFE и Государственного Фонда Защиты Окружующей Среды датчиками помечено в 2010 году 8 птиц (4 взрослых самца и 4 молодые AQC). Благодаря датчикам получено большое количество данных о расположении птиц на гнездовании и во время миграции. Было установлено, что четыре взрослых самца AQC с датчиками, начавшие миграцию с 25 сентября по 4 октября, отправились известным миграционным путём через Босфор и Ближний Восток к северо–восточной части Африки. Все самцы, помеченные в бассейне Бебжи, выбрали для зимовки район, расположенный на границе Судана с Южным Суданом, пролетев во время осенней миграции расстояние от 5620 до 6100 км. Среди молодых больших подорликов 1 птица долетела до Асуанской плотины. На данном этапе сигнал его датчика исчез. Не исключено, что птица была убита. Вторая птица вылетела из бассейна Бебжи около 20 октября и отправилась во Францию, за тем Испанию, но через несколько дней была обнаружена в ослабленном состоянии около 100 км на юго–запад от Берлина. Весной, после реабилитации, эту птицу выпустят на свободу в долине Бебжи. Третья молодая птица, это самка из нижнего бассейна Бебжи, которая вылетела в сентябре в сторону Балканского полуострова и, пролетая вдоль Адриатического моря, остановилась на зимовку на острове Крит. Авария четвёртого датчика надетого на молодую птицу не позволила отслеживать ее судьбу.

Единственный помеченный до сих пор датчиком типа data loger взрослый AQP, совершил путешествие во второй половине сентября, пролетев через Босфор, Ближний Восток, Суэцкий канал, центральную Африку до Южно–Африканской Республики, всё время кружил, посещая различные отдалённые районы. Нигде не выбрал конкретного места на зимовку.

Результаты видеомониторинга гнезд Aquila clanga Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Eagle Conservation Committee, Poznań University of Life Sciences В 2010 и 2011 гг. около гнезд больших подорликов (AQC) размещено 2 камеры, которые были использованы для мониторинга птиц в период гнездования. Целью этого мероприятия было изучение гнездовой биологии вида, с особым акцентом на состав пищи, приносимой в гнездо. Под наблюдением находились в 2010 году гнездо смешанной пары и пары AQC, в 2011 году 2 гнезда AQC. Камеры, питающиеся от солнечных батарей (приобретённые в фирме AQUILA), позволили снимать гнезда от рассвета до заката. Собранные на дисках материалы в настоящее время изучают участвующие в проекте LIFE сотрудники Комитета По Охране Орлов. Презентация показывает предварительные частичные результаты анализов состава пищи, приносимой птенцам с июня до вылета их из гнезда.

У пар больших подорликов, наблюдаемых в 2010 году, процент по весу отдельных систематических групп животных в составе пищи, был следующий (в скобках % от общего числа жертв): земноводные Amphibia ‒ 12 % (37 %), рыбы Pisces ‒ 9 % (1 %), млекопитающие Mammalia ‒ 39% (36%) и птицы Aves ‒ 40% (26%). Внимания заслуживает высокий процент птиц, среди которых преобладали виды, связанные с водно– болотными угодьями, такие как погоныш, коростель, бекас.

Вторая пара больших подорликов, находящихся под наблюдением в 2011 году, приносила в гнездо большое количество земноводных ‒ 34 % общей биомассы (68 % от количества добычи), 16 % млекопитающих (12 % от общего количества добычи) и 50 % птиц (20 % от количества добычи).

Для сравнения, у смешанной пары подорликов, где самцом был AQP ( в более 90% случаев он приносил еду), а самкой ‒ AQC (очень редко приносящая пищу в гнездо), процентное соотношение различалось: земноводные ‒ 24 % (42 %), млекопитающие ‒ 64 % (46 %) и птицы ‒ 12 % (12 %). Стоит обратить внимание на большое количество млекопитающих, приношенных в гнездо (в основном мелкие виды полевок).

Защита Большого Подорлика

33

Популяция большого подорлика в Эстонии: актуальная численность, степень гибридизации и мониторинг Urmas Sellis urmas@kotkas.ee Eagle Club Несмотря на отсутствие подтверждённых свидетельств, мы считаем, что большой подорлик (AQC) обитает в ландшафте Эстонии с древних времён, вероятно, даже раньше чем малый подорлик (AQP). Из–за ошибок в идентификации AQC и AQP данными, собранными до 90–х годов, невозможно пользоваться. По этой причине, мы имеем более или менее точные данные с 1997 года (20–30 пар AQC), когда Уло Вали и Аско Лохмус подготовили первый научный анализ численности популяции подорликов в Эстонии, основанный на нескольких годах наблюдений за этими птицами.

Согласно анкете, проведенной государством, в 2010 году в Эстонии гнездилось менее 10 пар. В период с1991 по 2010 гг подтверждено было 26 различных районов с вероятными местами гнездования. В 2011 году только одна чистая пара AQC и четыре смешанные пары гнездилось в стране. В то же время популяция AQP была стабильной (500–600 гнездящихся пар) (Väli 2011).

Гибридизация между AQC и AQP была признана одной из главных угроз для эстонской популяции AQC, хотя, конечно, существуют и другие опасности (мелиорация, уничтожение охотничьих угодий и т.п.). Вероятно, проблема гибридизации уже ранее существовала, но в 1988–1997 гг. было всего 3 подтверждённых случая этого явления (возможно, из–за плохого знания проблемы в начале исследований). В 2003 году в Эстонии было отмечено10 смешанных пар, а в 2011 уже только 4. Постепенно пары AQP заменяют смешанные пары. В „смешанные пары” включаем те случаи, в которых одна из птиц является гибридом или другим видом подорлика. Большая количество накладывающихся на себя территорий гнездования обоих видов вызвала появление в Эстонии и восточной Европе гибридов разной степени (Väli et al. 2010).

Мониторинг подорликов был введен Eagle Club с 1994 года, когда были внедрены национальные программы мониторинга в Эстонии. Мониторинг гнездящейся популяции проводится каждые 5 лет (вместе с AQP), но в период между этими пятью годами Eagle Club ведёт свой мониторинг по тем же принципам, поэтому наблюдение ведется ежегодно. С 2011 года национальный мониторинг проводится каждый год для всей популяции вида в Эстонии. Подводя итог, следует сказать, что небольшая популяция AQC в Эстонии находится под большой угрозой и может не пережить даже случайных ситуаций. Мы не имеем также возможостей, чтобы подкрепить популяцию птицами из соседних стран. Наиболее заметной проблемой (которая может быть вызвана деятельностью человека) является гибридизация AQC и AQP, так как гораздо реже встречаемый AQC вскоре станет генетически растворяться в популяции AQP (Väli et al. 2010).

Телеметрия большого подорлика: предварительные результаты миграции и зимовки птиц из Эстонии Urmas Sellis urmas@kotkas.ee Eagle Club В Эстонии большой подорлик (AQC) является очень редко гнездящейся птицей, численность которой постоянно уменьшается. Вероятно, у нас не остается уже больше времени, чтобы расширить наши знания с целью сохранения вида традиционными методами, такими как наблюдение и кольцевание птиц.

Будучи не в состоянии определить иерархию факторов, отвечающих за сокращение численности популяции, мы выбрали датчики GPS в качестве инструмента для наблюдения за жизненными циклами птиц и отслеживания потенциальных угроз в этот период. Конечно, стратегия эта несколько идеалистична, так как не все аспекты телеметрии работают отлично. Существует мнение, что датчики могут быть дополнительной угрозой для птиц. Возможно, это правда. У нас очень мало свидетельств о том, что датчик увеличил шансы на выживание птицы. С другой стороны у птицы с датчиком во время полета могут возникнуть проблемы с турбулентностью, нарушением терморегуляции, паразитами на теле или в некоторых странах птицу с датчиком могут принять за шпиона и т.д. Некоторые проблемы можно преодолеть в процессе производства или при использовании датчиков (повышение эргономичности, маскировка антенн, улучшение материалов и крепления устройств).

Возникают некоторые проблемы с практическим применением датчиков на AQC. Чтобы уменьшить стресс у пойманных птиц, ловля их требует особой осторожности (и удачи). Датчики должны быть закреплены на правильном месте,на умеренно жёстких подтяжках, а оперение не должно затенять солнечные панели (дефицит энергии является частой проблемой датчиков; в течение длительных периодов затенения, во время инкубации, устройства могут перестать передавать сигнал). Даже устройства с солярным питанием могут не работать достаточно хорошо спустя несколько лет, так как батарея со временем изнашивается. В некоторых странах существуют дополнительные радиопомехи (страны Средиземноморья), а расходы на техническое обслуживание Argos заставляют исследователей использовать более экономные программые для устройств (меньшее количество данных), что затрудняет обмен данными.

Телеметрия AQC была введена в Эстонии в 2005 году. К 2011 году датчики надето на 9 подорликов (5 AQC, 2 AQP и 2 гибрида). Среди них 7 это взрослые птицы ( 2 всё ещё работают) и 2 ‒ молодые особи (оба работают). Использовались 45 и 50–граммовые датчики производства фирмы Microwave с возможностью отслеживания (Ground Track), для удобного поиска птиц в природе или после смерти. Длительность работы датчиков колебалась от 2 до 44 месяцев. Причиной потери сигнала была, вероятно, смерть птицы.

По сравнению с данными из Польши, AQC из Эстонии зимуют в разных районах (другие соседние популяции не были проверены в этом отношении). Эстонские птицы предпочитают зимовки в Европе или в Турции, в то время как польские выбирают суб–сахарский регион Африки. Возможно, появился новый, более безопасный район для зимовки AQC в Испании и Южной Франции, также Балканский полуостров является областью, которая требует большого внимания, чтобы сохранить пригодные для AQC места зимовки (напр. долина реки Савы). Одним из самых важных районов зимовок является, расположена в южной части побережья Турции, дельта реки Гёксу и ее окрестности. AQC из Эстонии могут зимовать, однако, даже в Польше. Опасным районом является Италия, особенно Сицилия, где для того чтобы остановить незаконное отстреливание хищных птиц, необходимыми являются просветительские мероприятия среди местных охотников. Миграцию и зимовки эстонских подорликов можно отслеживать на карте миграции онлайн: http://birdmap.5dvision.ee/en

»»

Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daróczi S., Dravecky M., Ivanovsky V., Lontkowski J., Maciorowski G., Meyburg B.U., Mizera T., Zeitz R., Ellegren H. 2010. „Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe”. Biol J Linnean Soc 100: 725–736.

»»

Väli Ü. 2011. „Numbers and hybridization of Spotted Eagles in Estonia as revealed by country–wide field observations and genetic analysis”. Est J Eco 60: 143–154.

Защита Большого Подорлика

35

История гнездования большого подорлика и смешанных пар с малым подорликом в Латвии Угис Бергманис u.bergmanis@lvm.lv Joint Stock Company, Latvia’s State Forests Уже в начале XX века орнитологи обнаружили, что оба вида подорликов весьма похожи и гибридизация между ними не исключена. В 1881 году пара подорликов была застрелена, а затем идентифицирована. Оказалось, что самка была большим подорликом (AQC), а самец ‒ малым подорликом (AQP) (Löwis 1898). В конце XIX века вновь пара птиц была застрелена в другом районе Лифляндии. В результате идентификации самец был обозначен как AQP, а самка была, несомненно, AQC (Transehe 1942).

Во второй половине XX века было опубликовано распределение территорий пригодных для гнездования AQC (Petrinš и др. 1997). Область, где последний раз подтверждено гнездование AQC ‒ Лубанские топи. В 1983 году была отмечена пара в долине реки Педедзе–в последнем районе гнездования в стране. В 1986 году один из лесников нашёл в этом районе большое гнездо. Проверки этого участка подтвердили успешное гнездование AQC в 1987, 1989 и 1990 годах. Взрослых птиц постоянно наблюдали в этом ареале в 1991, 1992 и 1995 годах, но гнездования не отмечено. С 1996 года в этом районе взрослых птиц AQC не регистрировалось. Несмотря на то, что гнездо разрушилось в конце 90–х годов, мониторинг ареала продолжался до 2001 года, но безрезультатно. Однако в 1999 году на расстоянии 6 км от старого гнезда, замечено AQC на стволе дерева, поваленного через реку Педедзе.

С 1994 года в восточной части Латвии, недалеко от города Мадоны, ведутся исследования популяции AQP. Проверка гнезд выявила только особей AQP и смешанные пары AQC и AQP (Bergmanis и др.

2001, Bergmanis и Strazds 2001). В период с 2003 по 2007 гг. проводились генетические исследования образцов крови птенцев AQP (n=34). В двух случаях (6%) одним из родителей был гибрид: F1 × LSE и LSE × F1/LSE (Väli и др. 2010). Результаты анализов других авторов оказались похожими (Helbig и др. 2005) ‒ 5 из 61 ‒ были фенотипически чистые LSE (5%), происходящие из северо–восточной Германии, восточной Польши (долина Бебжи) и восточной Латвии (Murmastiene) имело примесь признаков AQC.

Морфологические исследования 237 молодых особей AQP из восточной Латвии в 1984–2011 гг. обнаружили 6 птенцев с различными признаками AQC: рыжая голова вместо пятна на затылке, нетипичные для AQP большие и многочисленные пятна на средних кроющих. Кроме того, анализ фенотипа 37 пойманных взрослых птиц AQP из восточной Латвии в 1994–2009 гг. доказал, что 9 птиц (24%) имеет черты AQC (нпр. тёмный глаз).

Подводя итог, следует подчеркнуть, что AQC является очень редким видом в Латвии. Нельзя говорить об устойчивой популяции этого вида. В Латвии может гнездиться только несколько пар.

»»

Bergmanis U., Petrins A., Strazds M., Krams I. 2001. „Probable case of hybridization of Spotted Eagle Aquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. pomarina in eastern Latvia.”

Современный статус большого подорлика в Украине Sergey Domashevsky domashevsky@gmail.com Украинский центр исследований хищных птиц Вид относится к категории III „Редкий” в третьем издании „Красной Книги Украины” (Домашевський 2009). В 2000 г. Был Разработан Национальный План Действий По Сохранению Большого Подорлика (Домашевський 2000). Исторически в Украине большой подорлик (БП) был вполне обычным, но не многочисленным на востоке страны. На запад численность БП уменьшалась. Было доказано гнездование БП в середине XIX века в Львовской области (Gorban, 1996). Южные точка гнездования были известны в начале ХХ века на севере Одесской области (Домбровский & Панченко 2009). Обитал БП и в пойменных лесах Приднестровья.

В настоящее время повсюду стал редким, в некоторых районах исчез полностью. Гнездовая популяция БП оценивается в 30–45 пар. Такая численность, вероятно, является завышенной. Настоящее же количество гнездящихся БП, скорее всего, составляет 10–20 пар (Домашевский 2009).

В настоящее время гнездование БП доказано для северо–запада Украины. Все 4 найденные пары придерживались приграничных с Беларусью районов (Домбровский 2007). Данная часть территории Украины является наиболее перспективной для выявления новых гнездовых пар БП.

В 2007 г. наблюдалась гибридная пара подорликов на севере Украины, где самка относилась к БП. Исследуя в 2009 г. север Черниговской области (долины рек, заброшенные торфяные карьеры, большие мелиорированные системы), этот вид не отмечался. Не отмечен он и в 2010 г. в зоне отчуждения Чернобыльской атомной станции. Вероятно, левобережная и центральная часть лесной зоны БП не населяет, или здесь он очень редок.

Во время миграций БП встречается на всей территории Украины, но повсюду он редок. Наибольшее число птиц в этот период регистрируется на севере Украины, где известен миграционный путь хищных птиц (Домашевский 2005), а также на Крымском полуострове. Здесь, к примеру, в конце сентября начале октября 2002 г. на горном перевале Байдарские ворота было учтено 20 птиц.

В некоторые годы, обычно в южных областях, небольшое количество птиц остается на зимовку. Одиночные экземпляры встречались зимой 1928/29 г. в Полтавской области, где 30.12.1928 г. была добыта самка. (коллекция Н.И. Гавриленко). По данным Л.Ф. Назаренко, в Беляевских и Прилиманских плавнях Приднестровья часть птиц зимовала ежегодно: 20–28.01.1951 г. там ежедневно наблюдали несколько птиц. На Крымском полуострове это редкий зимующий вид, где одна особь нами наблюдалась в декабре 1998 г. Меры, которые необходимо принять для сохранения вида »» Присвоить природоохранный статус территориям, где вид гнездиться, предотвратить трансформацию и разрушение биотопов. Предотвратить причины распугивания птиц людьми во время гнездования. »» Содействовать подготовке и внедрению рекомендаций относительно сбалансированного ведения сельского хозяйства с учетом вопросов сохранения БП. »» Усовершенствование законодательной базы относительно сохранения Greater Spotted Eagle и мест его обитания. »» Выявить новые места интенсивного пролета БП, которые были найдены на территории АР Крым (горные перевалы), где птицы мигрируют на малой высоте и могут служить объектами незаконного отстрела охотниками. »» Для прослеживания миграции птиц украинской гнездовой популяции провести мечение птиц спутниковыми передатчиками.

Acta ornithoecol. 4: 297–304 »»

Bergmanis U., Strazds M. 2001. „Another possible hybridization case of lesser and Greater Spotted Eagle in Latvia (in Latvian, summary in English).” Putni daba 11: 6–7

»»

Helbig A. J., Seibold I., Kocum A., Liebers D., Irvin J., Bergmanis U., Meyburg B. U., Scheller W., Stubbe M., Bensch S. 2005. „Genetic differentation and hybridization

»»

Löwis O. 1898. Diebe und räuber in der baltischen vögelwelt. Riga, 158

between greater and Lesser Spotted Eagles (Accipitriformes: Aquila clanga, A. pomarina).” J ornithol 146: 226–234

»»

Domashevsky С.В. 2000. „Національний план дій зі збереження підорлика великого (Aquila clanga) та підорлика малого (A. pomarina) в Україні. – Національні плани дій зі збереження глобально вразливих видів птахів.” О. Микитюк. Київ: СофтАРТ: 122–132.

»»

Petrins A., Strazds M., Bergmanis U. 1997. „The Greater Spotted Eagle in Latvia ‒ a historical reviev (in latvian, summary in english).” Putni Daba 6: 7–14

»»

Domashevsky С.В. 2005. „К экологии большого и малого подорликов на севере Украины.” Berkut 14: 180–188.

»»

Transehe N. 1942. Das vögelleben des angernschen sees. Koresp. Bl. Naturf. Riga. Bd. 64: 101–124

»»

Domashevsky С.В. 2009. „Большой подорлик. – Червона книга України.” Тваринний світ / за ред. І.А. Акімова – К.: Глобалконсалтинг pp. 428.

»»

Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daroczi S.J., Dravecky M., Ivanovski V., Lontkowski J., Maciorowski G., Meyburg B.U., Mizera T., Zeitz R. and Ellegren

»»

Dombrovski V.C. 2007. „About breeding of Greater Spotted Eagle in Western and Southern Ukraine.” Berkut 16: 205–212.

H. 2010. „Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe.”

»»

Dombrovski V.C., Panchenko P.S. 2009. „К вопросу о гнездовании большого подорлика на юго–западе Украины.” Berkut 18: 41–44.

Biol J Linn Soc 100: 725–736

»»

Gorban I. 1996. „Lesser and Greater Spotted Eagle Aquila pomarina and A. clanga in Ukraine. – Eagle Studies.” Berlin – London – Paris, pp. 301–302.

Защита Большого Подорлика

37

Большой подорлик в европейской части России: ключевые гнездовые территории, динамика численности и угрозы для популяции А.Л.Мищенко ‒ almovs@mail.ru В.Н.Мельников ‒ ivanovobirds@mail.ru Русское общество сохранения и изучения птиц им. М.А.Мензбира Гнездовой ареал большого подорлика в России простирается широким поясом от западной границы государства к востоку до Северо–Восточного Китая. Основные гнездовые популяции в европейской части страны расположены в средней и южной частях лесной зоны: от подзоны средней тайги до лесостепи.

Структура гнездовых биотопов большого подорлика, показанная исследованиями И.В. Карякина в Волго–Уральском регионе (Карякин, 2008), в целом соответствует таковой для лесной зоны Европейской России в целом. Основными гнездовыми биотопами вида в регионе являются переувлажненные леса (95%), преимущественно с доминированием черной ольхи Alnus gluttinosa (71%). Лишь немногим более 5% пар гнездятся в сухих лесах по склонам речных долин. Но даже если подорлики гнездятся в сухом биотопе, их кормовыми биотопами являются влажные открытые пространства, преимущественно низинные болота или заливные луга.

По–видимому, за последние десятилетия северная граница ареала немного сместилась к югу, что отмечено в нескольких публикациях. Так, в 1990–х гг. вид не отмечался в республике Коми. В Архангельской области за всё первое десятилетие текущего столетия подорлик был отмечен лишь один раз. Сокращение ареала прослеживается и близ его южных границ. На рубеже XX и XXI столетий подорлик полностью перестал гнездиться в Саратовском Заволжье.

Распространение большого подорлика в пределах гнездового ареала является дисперсным: несколько гнездящихся пар, приуроченные в основном к относительно небольшим по площади заболоченным пойменным лесам, как правило, изолированы друг от друга значительными по площади водораздельными пространствами. Такая деструктуризация ареала, ранее бывшего значительно более равномерным, произошла во второй половине XX века. В настоящее время выделяются отдельные гнездовые группировки, приуроченные к крупным пойменным лесным комплексам (рис. 1): Днепро–Деснянская (1), Мещерская (2), Клязьминско–Лухская (3) Дубненская (4), Завидовская (5) и некоторые другие. Вне этих группировок большой подорлик очень редок. Дубненская и Днепро–Деснянская группировки являются наиболее крупными из известных в настоящее время и насчитывают, соответственно, 11–13 и 6–16 гнездящихся пар. Плотность населения большого подорлика в Московской и Новгородской областях составляют примерно 0,07 пар на 100 км2 (Мищенко, 2008; Мищенко, в печати).

Одним из главных негативных факторов для вида за последние 20 лет стало полное прекращение традиционной сельскохозяйственной деятельности на заливных пойменных лугах и, как следствие, потеря кормовых биотопов большого подорлика в результате их зарастания древесно–кустарниковой растительностью. Снижение численности вида по этой причине прослежено на территории Дарвинского заповедника на Рыбинском водохранилище за период с 1949 по 2006 годы (Бабушкин, Кузнецов, 2008). Серьезным негативным фактором является также гибридизация с малым подорликом (Мельников и др., 2008).

Большой подорлик в России до сих пор остается малоизученным видом. Отсутствие государственного финансирования не позволяет наладить планомерный мониторинг и разработать действенные меры охраны. Поэтому крайне важно международное сотрудничество, в первую очередь совместные проекты по выявлению и охране ключевых гнездовых группировок, определению численности вида и ее динамики.

Рисунок 1. Распределение большого подорлика в пределах гнездового ареала: Граница ареала в первой половине XX в. (Дементьев 1951) Граница ареала в первой декаде XXI в. Гнездовые группировки Волжско-Уральская популяция (Карякин 2008)

5 4

1

»»

3 2

Бабушкин М.В., Кузнецов А.В. 2008. „Тенденции изменения численности и некоторые особенности экологии большого и малого подорлика в Дарвинском заповеднике.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 37–46.

»»

Дементьев Г.П., 1951. „Отряд хищные птицы ‒ Accipitres или Falconiformes.” В: Дементьев Г.П., Гладков Н.А. (ред.), Птицы Советского Союза. М.: Сов. Наука. Т. 1. С. 70–341.

»»

Карякин И.В. 2008. „Особенности экологии большого подорлика в Волго–Уральском регионе.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 119–137.

»»

Мельников В.Н., Дмитренок М.А., Иванов М.Н., Киселев Р.Ю., Киселева С. В., Домбровский В. Ч. 2008. „Результаты экспедиции 2005 г. по изучению подорликов Европейского центра России.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 190–194.

»»

Мищенко А.Л. 2008. „Большой подорлик.” В: Зубакин В.А., Варлыгина Т.И., Соболев Н.А. (отв. ред.), Красная книга Московской области. Издание второе. Москва, КМК: 61.

»»

Мищенко А.Л. „Большой подорлик. Красная книга Новгородской области. В печати.”

Защита Большого Подорлика

39

Большой подорлик в Беларуси: современное состояние, динамика численности и гибридизация с малым подорликом Валерий Домбровский valera@biobel.bas–net.by Институт зоологии НАН Беларуси Большой подорлик распространен по территории республики очень неравномерно. В начале первой декады ХХI столетия общая численность большого подорлика в Беларуси оценивалась в 150–200 пар (15% европейской популяции), из которых 100–150 пар обитало в Полесье и около 50 пар ‒ на остальной территории реcпублики. Вне Полесья единственная достаточно крупная группировка большого подорлика (8–12 пар) была обнаружена в южной части Березинского Биосферного Заповедника и в пойме Березины на прилегающих к заповеднику территориях.

Наиболее высокие показатели плотности гнездования большого подорлика (4,4 ± 0,95 пар/100 км2) были отмечены на территориях, характеризующихся высокой долей естественных заболоченных биотопов. На территориях с относительно большой долей биотопов, трансформированных хозяйственной деятельностью человека (в основном, мелиорированные сельскохозяйственные угодья, соседствующие с заболоченными лесными массивами), средняя плотность гнездования большого подорлика была почти в 3 раза ниже (1,6 ± 0,38 пар/100 км2). Однако на таких территориях было отмечено более половины всех учтенных пар вида, что связано с большой площадью таких местообитаний в Белорусском Полесье. В сильно трансформированных биотопах при отсутствии заболоченных мелколиственных лесов, а также в сухих естественных биотопах при отсутствии низинных болот или других открытых заболоченных угодий, большие подорлики встречались единично, как правило, в составе смешанных пар с малым подорликом. Плотность гнездования в группе учетных площадок с таким соотношением биотопов составила 0,1 ± 0,23 пар/100 км2. Анализ полученных результатов приводит к выводу, что плотность гнездования большого подорлика зависит от двух основных факторов: доли открытых заболоченных биотопов (охотничьи угодья вида) и степени антропогенной трансформации местообитания вида.

Для большого подорлика очень важно наличие обширных открытых охотничьих угодий и отсутствие фактора беспокойства в районе гнезда. Минимальная площадь охотничьего частка в условиях Припятского Полесья составляет 15 км2. Оптимальными охотничьими биотопами большого подорлика являются низинные и переходные сильно обводненные болота (как открытые осоковые, так и поросшие тростником и ивняками) с относительно стабильным уровнем воды. Может обитать на мелиорированных низинных болотах, использующихся под сенокос или выпас, на обширных заболоченных вырубках, а также на вторично заболоченных территориях (торфоразработки, заброшенные мелиора тивные объекты и т.п.). Гнездится на деревьях в труднодоступных для человека заболоченных биотопах. На крупных болотах при отсутствии фактора беспокойства для гнездования большого подорлика достаточно наличия небольших островных лесов или даже одиночных деревьев. Напротив, наличие крупных массивов заболоченного леса является необходимым условием гнездования большого подорлика в трансформированных местообитаниях с высоким антропогенным прессом. Заболоченный лес, очевидно, выполняет защитную функцию, ограничивая доступ человека к гнезду. Предпочтение при гнездовании отдается мелколиственным лесам, преимущественно черноольшанникам.

Регулярный мониторинг численности большого подорлика на 4–х стационарных площадках стал проводиться начиная с 2006 г. Под контролем находилось 19 пар большого подорлика, что недостаточно для отражения динамики численности вида в масштабах страны. Тем не менее, за 5 лет (с 2006 по 2010 гг.) на 2–х площадках, охватывающих трансформированные деятельностью человека участки большого подорлика, произошло почти двукратное снижение численности вида (с 7 до 4 пар). В 2009 г. стартовал проект, направленный на создание охранных зон вокруг тех мест обитания большого подорлика, которым может угрожать вырубка. В рамках этого проекта в 2009–2010 гг. Было проверено 75 угрожаемых гнездовых участков большого подорлика, известных с 2000–2003 гг. Подорлики были обнаружены только на 50 участках, а 25 территорий оказались брошенными птицами. Таким образом, можно констатировать снижение численности вида на 33% в течение 10 последних лет на трансформированных местообитаниях. В первую очередь это

коснулось одиночных пар, живших изолированно от основной полесской группировки вида. Численность большого подорлика в естественных местообитаниях, по нашим данным пока стабильна. Тем не менее, для получения более полной информации необходимо провести проверку всех известных с 2000 года гнездовых участков большого подорлика в данном типе местообитаний (около 40 пар).

Успех гнездования большого подорлика в Беларуси значительно флуктуирует по годам, более или менее синхронно в разных типах местообитаний. В среднем по Беларуси за многолетний период успех гнездования большого подорлика составил 57%. За многолетний период намечается явная отрицательная тенденция успеха гнездования белорусской гнездовой группировки больших подорликов. На основании данных 2005–2010 гг. можно сделать вывод, что колебания успеха гнездования подорликов напрямую зависят от обилия полевок рода Microtus и Arvicol. Особое беспокойство вызывает факт частой гибели птенцов подорлика от недоедания, что указывает на общую неблагоприятную экологическую ситуацию в Полесье, связанную с отмечаемым многими специалистами уменьшением биологического разнообразия региона в последнее десятилетие.

В Беларуси выявлено 96 случаев гнездования смешанных пар малого и большого подорликов. Частота встречаемости смешанных пар в среднем составляет 37% от общего количества пар с участием большого подорлика. Этот показатель достигает максимальных значений ‒ до 100% в сильно трансформированных хозяйственной деятельностью биотопах. При дальнейшем сокращении площади низинных болот, гибридизация может полностью охватить сохранившихся больших подорликов. В этом случае речь будет идти об исчезновении большого подорлика как вида с территории Беларуси. На территории крупных слабо трансформированных лесоболотных комплексов частота встречаемости смешанных пар минимальна. Например, в ландшафтном заказнике Ольманские Болота среди 18–20 пар большого подорлика не обнаружено ни одной смешанной пары. Отсутствуют там также и малые подорлики. Такие примеры показывают, что при определенных условиях возможно полное прекращение образования смешанных пар подорликов. Какие именно параметры среды приводят к такому эффекту ‒ должно стать предметом специальных исследований в ближайшее время.

Защита Большого Подорлика

41

Сохранение большого подорлика в Беларуси Валерий Домбровский valera@biobel.bas–net.by Институт зоологии НАН Беларуси В Белорусском Полесье находится ядро региональной популяции вида, определяющее состояние вида в целом в западной части гнездового ареала. Большой подорлик включен в „Красную Книгу Республики Беларусь” в 1981 г. и относится к видам I категории, т.е. видам, находящимся на грани исчезновения. Охрана этого вида является одним из приоритетов Национальной Стратегии и Плана Действий По Сохранению и Устойчивому Использованию Биологического Разнообразия Республики Беларусь, утвержденного правительством Беларуси в 1997 г. В последнем издании „Красной книги РБ” (2004 г.), вид отнесен к I категории охраны. 10 из 18 основных местообитаний большого подорлика на территории Беларуси уже имеют охранный статус. Еще одна территория включена в Схему рационального размещения ОО ПТ до 1 января 2015 г. Однако 7 оставшихся территорий до сих пор не охраняется, и на них существует угроза мелиорации. Кроме того, характерна ситуация, когда охраняется болотный массив, но не охраняются прилегающие леса. Например, в заказнике Споровский охраняются низинные болота, но нет ни одной гнездящейся пары больших подорликов. К заказнику вплотную примыкает территория, важная для птиц ‒ Хованщина, которая не вошла в Схему, но на которой в настоящее время обитает 2 пары больших подорликов (ранее обитало 4–5 пар). Одна из самых крупных гнездовых группировок большого подорлика в окрестностях оз. Червоного (9–10 пар), которая вошла в состав ТВП международной значимости „Червоное” в 2005 г., также не была включена в Схему. Таким образом, на настоящий момент около 1/3 белорусской популяции большого подорлика обитает на неохраняемых территориях. В рамках выполнения проекта АПБ ‒ Осуществление охраны глобально угрожаемого большого подорлика в 2009–2010 гг. было выявлено 42 места гнездования большого подорлика (преимущественно в Припятском Полесье), подготовлено и передано в местные инспекции природных ресурсов и охраны окружающей среды 40 паспортов для охраны мест гнездования вида. Раз в три года необходимо актуализировать эти данные. Наиболее крупная белорусская гнездовая группировка вида (18–20 пар) обитает в заказнике Ольманские Болота. Он представляют собой уникальный и самый крупный в Европе эталонный природный лесоболотный комплекс, сохранившийся в малонарушенном состоянии благодаря длительному существованию военного полигона. Хозяйственное его использование нецелесообразно из–за труднодоступности практически всей территории заказника для техники. Наиболее приемлемой формой сохранения этого эталонного лесоболотного массива, создания условий для обеспечения естественного течения природных процессов и сохранения крупнейшей гнездовой группировки большого подорлика является придание ему статуса биосферного заповедника.

Мероприятия по организации охраны основных мест обитания: »» Придание надлежащего национального статуса охраны местам »» гнездования вида. »» Меры активной охраны »» Оптимизация лесопользования для ключевых мест гнездования вида. »» Оптимизация ведения сельскохозяйственных работ для ключевых мест гнездования вида. »» Проведение работ по вторичному заболачиванию осушенных болот. »» Разработка мероприятий по оптимизации гидрологического режима для ключевых мест гнездования вида. »» Разработка и реализация планов управления для ключевых мест »» гнездования вида. »» Мероприятия по изучению состояния популяции »» Осуществление мониторинга за состоянием популяций. »» Продолжение исследований экологии и распространения большого подорлика в Беларуси. »» Изучение частоты гибридизации большого и малого подорликов.

Факторы, оказывающие негативное влияние на состояние популяции: »» Прямое уничтожение естественных биотопов в результате осушительной мелиорации. »» Деградация биотопов в результате нарушения гидрологического режима. »» Исчезновение мест гнездования в результате чрезмерной эксплуатации лесных массивов. »» Хозяйственная деятельность, не согласованная с требованиями окружающей среды. »» Браконьерский отстрел. »» Беспокойство в гнездовой период. »» Утрата „чистоты” генофонда популяции большого подорлика вследствие гибридизации с малым подорликом. »» О тсутствие охранного статуса местообитаний. »» Недостаточное осознание местным населением значимости низинных болот для сохранения международно–значимого биологического разнообразия. Мероприятия по сохранению вида: »» Проведение проверок состояния местообитаний. »» Подготовка информационных материалов, проведение просветительских кампаний с целью разъяснения местному населению и охотникам ценности большого подорлика и необходимости его сохранения.

Защита Большого Подорлика

43

Фенология гнездования и цветное мечение большого подорлика в Беларуси

Большой подорлик в Литве: актуальный и прежний статусы вида

Валерий Домбровский valera@biobel.bas–net.by Институт зоологии НАН Беларуси

Rimgaudas Treinys rimga.t@gmail.com Nature Research Centre

Прилет больших подорликов в Припятское Полесье происходит во 2–3 декадах марта (в зависимости от погодных условий). По данным 2000–2005 гг., первые особи большого подорлика появлялись на местах гнездования после исчезновения сплошного снежного покрова и в среднем через 4 дня (0–7 дней) после первого повышения весенних (середина февраля ‒ март) среднесуточных температур воздуха до +6°С. Положительная динамика температуры воздуха в период до середины февраля не влияла на сроки прилета. В сравнении с другими регионами, схожими с Беларусью в климатическом отношении (Польша, Прибалтика, средняя полоса России), прилет больших подорликов в Белорусское Полесье происходит почти на месяц раньше. Одной из особенностей полесской группировки вида, связанной с этим феноменом, является длительный интервал (часто более месяца) между прилетом птиц и началом гнездования. Сроки гнездования большого подорлика в Белорусском Полесье при этом не отличается от описанных для других регионов. Средняя дата начала насиживания кладки большого подорлика в Беларуси приходится на 22.04 (5.04–12.05; n = 49). Корреляционной связи между датой начала насиживания и погодными условиями в течение весеннего сезона или сроками прилета не установлено. Средняя дата вылета птенцов из гнезд приходится на 6.08 (20.07–26.08; n = 52). Отлет больших подорликов к местам зимовок наблюдался в Беларуси с 20.09 по 10.10. Наибольшее число регистраций мигрирующих птиц пришлось на 22–26.09.

В Беларуси гнездится более 100 пар больших подорликов. Это самая большая гнездовая популяция в западной части ареала, состояние которой влияет на статус вида во всем регионе. Наименее рассмотрены аспекты этого вида в Беларуси это миграционные пути и зимовки. В 2007 году Беларусь присоединилась к программе цветной маркировки подорликов (SECR). Эта программа была инициирована после нескольких международных встреч группы 3В + B (трех странах Балтии и Беларуси). Финансовую помощь на покупку цветных колец предоставило Эстонское Орнитологическое Общество в рамках проекта Eagle Life. В Беларуси используются тёмно–синие кольца с белыми символами. Исследования и кольцевание молодых подорликов происходит в основном в Полесье (южная Беларусь). В 2007–2012 гг помечено 58 больших подорликов и 10 межвидовых гибридов. Первое возвратное сообщение получено 23 ноября 2007 года с северной части Израиля (к северу от Хайфы). Птица была, вероятно, отравлена и проходила лечение в Израильском Центре Медицины Диких Животных. Птица была окольцована 28 июля 2007 года в возрасте 50 дней в гнезде около Белоозерска (Брестская область, Юго–Западной Беларуси). Следуюший прочитанный подорлик наблюдался в Долине Бзуры (Центральная Польша) 4–16 августа 2010 года. Птица эта была помечена 10 июля в гнезде на Территории важной для птиц (ТВП) Званец (Дрогичинский район, Брестская область). Еще один большой подорлик наблюдался в течение 5.02.2012 и 23.03.2012 в Хорватии (Новиград, Истрия). Он был окольцован 26.06.2010 в возрасте 30 дней в Ивацевичском районе Брестской области. Последний на настоящий момент возврат получен из Израиля, где молодой большой подорлик, окольцованный в возрасте 55 дней 17.07.2012 года в Столинском районе Брестсткой области, был отловлена в ловушку для ворон 18.10.2012 в долине Хеффер (Heffer valley), а затем наблюдался там же 12.02.2013.

С 2010 года в сотрудничестве с Иберийским Центром Исследований Птиц (Испания) начался следующий проект мечения подорликов. Использованы были зелёные крылометки с двумя белыми знаками на верхней и нижней части метки (одна буква и одна цифра). В 2010–2011 годах помечено таким образом 19 молодых подорликов. Первый и единственный пока прочитанный подорлик наблюдался 1 октября 2010 года в северной части Израиля около Тель–Авива. Птица была помечена 27.07.2010 в Национальном Парке Припятский (Житковичский район, Гомельская область, южная Беларусь) в возрасте 50 дней.

Таким образом, на сегодняшний день получено 7 обратных сообщений, из них 6 от помеченных цветными кольцами птиц и 1 ‒ от птиц, помеченных крылометками. Более половины всех сообщений пришли из Израиля.

Подозрения об отсутствии точной информации на тему гнездования большого подорлика Aquila clanga (AQC) в Литве вызваны несколькими причинами: территория страны находится в пределах ареала вида, характерным для неё является экологическое сходство с более численным в стране малым подорликом Aquila pomarina, идентифицировать подорликов в полевых условиях очень тяжело, кроме того в соседних странах в аналогичных ситуациях случалось занижать уровень численности AQC. Моей целью был пересмотр статуса AQC в Литве в период с1901 по 2011. Учитывая сложность идентификации вида, вызванную распространенной гибридизацией и схожестью размеров и особенностей оперения птиц, принято два правила: »» особью AQC считать орла, напоминающего Aquila clanga на основании современных диагностических черт и »» если наблюдатели смогли правильно определить вид подорлика в рассматриваемый период.

Я выбрал три периода, в которых использовал различные методы сбора данных. Для периода с 1901по 1987 гг. были использованы материалы из печатных источников, для периода с1988 по 2007 ‒ анализ печатных источников в сочетании с данными, собранными во время полевых исследований, для периода с 2008 по 2011 гг. были использованы материалы, поддержанные Литовской Орнито–фаунистической Комиссией. В прошлом столетии (1901–1987) AQC в Литве был очень редким, но, вероятно, гнездящимся видом. В последние годы (1988–2011) в стране наблюдали только единичные особи и несколько смешанных пар, воспитывающих гибриды. Современный статус AQC в Литве это мигрант либо вид, встречаемый очень редко и нерегулярно, либо вид, гнездящийся в смешанных парах с малым подорликом.

Защита Большого Подорлика

45

Активная защита большого подорлика в долине р.Бебжи Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Eagle Conservation Committee, University of Białystok Agata Choynowska anowogrodzka@biebrza.org.pl Biebrza National Park Мониторинг популяции и активная защита большого подорлика в долине Бебжи проводятся с 2010 года в рамках проекта LIFE ‒ Защита популяции большого подорлика Aquila clanga в Польше: разработка Национального плана сохранения и основных действий по защите. Защитные мероприятия проводятся на двух уровнях: непосредственной защиты гнезд и выводка, а также улучшения качества охотничьих территорий.

Территории и гнезда больших подорликов проверяются не менее двух раз в год. Контролируются прежде всего ареалы в долине Бебжи, но также и те, уже существующие и потенциальные вне этого района. Окружение гнезд больших подорликов находится под зоновой охраной. Исключением являются частные леса, где использование такой охраны практически не возможно. Чтобы сделать возможным гнездование больших подорликов в молодых древостоях, в гнездопригодных биотопах строятся искусственные гнездовые платформы. Такие конструкции используются также в чрезвычайных случаях, когда старые гнезда находятся в плохом состоянии. В 2010–2011 гг. построено 30 таких платформ. Другие были построены ещё раньше в рамках других природоохранных инициатив. В общей сложности 4 разные пары больших подорликов (или смешанные пары) использовали эти конструкции. Это составляет около 30 % нынешней популяции вида в долине Бебжи. Для того, чтобы защитить кладки от уничтожения их лесной куницей, используются репелленты, такие как скипидарный бальзам. Ствол дерева с гнездом и соседние деревья смазывают скипидаром дважды в течение гнездового сезона. Первый раз деревья обрабатывают ранней весной до прилета птиц, а второй раз ‒ в конце июня и начале июля, когда птенцы становятся более активными и могут привлечь внимание хищников. В 2010–2011 годах была замеченна только одна потеря кладки, вероятно, из–за лесной куницы. Кроме этого, в некоторых лесных участках с гнездамиподорликов, которые наиболее подвержены деятельности человека, была установлены таблицы с надписью: Осторожно! Зона обитания диких животных. Вход воспрещен. Территория под наблюдением.

Защита охотничьих угодий большого подорлика осуществляется, главным образом, путём улучшения водных отношений, вырубки кустарников и скашивания заросших лугов. В рамках проекта AQC План будет построен ряд клапанов на дренажной канаве, осушающей охотничьи угодья, которые используют 3 пары больших подорликов. Кроме этого, на сегодняшний день выкорчевано 275 га, потерянных охотничьих угодий большого подорлика. В ближайшие годы эта территория будет выкашиваться, чтобы не допустить щчередного зарастания области кустарником. Ранее запланированное кошение болотистых лугов в настоящее время осуществляется арендаторами, ведущими хозяйство на открытых территориях Бебжанского Национального Парка. По этой причине мы отказались от механического выкашивания больших площадей в пользу скашивания вручную небольших охотничьих участков, расположенных рядом с местами гнездования. Совершенно новой задачей был выкуп гнездовых участков, находящихся в анклаве частных лесов, невходящих в территорию национального парка. Выкупить получилось 6,59 га леса, в том числе территорию, где находится гнездо большого подорлика (в настоящее время занимает его орлан– белохвост). Окрестные леса являются важным убежищем для этого вида. В них гнездятся две чистые пары больших подорликов. Почти все леса в этом районе находятся в частных руках, что делает невозможным распространить на них защитную зону.

Предпочитаемые места обитания, размер территорий и использование охотничьих угодий большими подорликами в долине Бебжи Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Eagle Conservation Committee, University of Białystok Эффективная защита больших подорликов (GSE) требует хорошего знания биологии этого вида, в том числе предпочитаемых ими мест обитаний и пространственной экологии. Ключевым в этом контексте является определение типов местообитаний, которые наиболее часто используют GSE, самое лучшее использование этих мест обитания и размеры охотничьих территорий. Аналогичные исследования должны касаться и малого подорлика (LSE) в долине Бебжи. Сравнение пространственной экологии этих двух видов может помочь понять различия между потребностями GSE и LSE. Эти знания позволят формировать благоприятным образом среду обитания (в основном для GSE) и противодействовать гибридизации этих видов.

Исследования предпочитаемых мест обитания GSE проведено с помощью программы GIS, используя данные о размещении гнезд GSE, LSE и смешанных пар, зарегистрированных с 1990 по 2010 гг (Мацёровски, неопубл.). Исследованы были возраст древостоев на гнездовых участках и расстояние между гнездом и такими элементами ландшафта как край леса, ближайшая река, населенный пункт, а также процентное соотношение видов почвенного покрова в радиусе 2 км от центра участка на основании карт программы Corine Land Cover. Затем детальные исследования мест обитания были проведены на 40 квадратах площадью в 25 га, случайно выбранных территориях GSE i LSE. Площадь охотничьих территорий была первоначально определена на основе телеметрических данных, собранных 4 самцами GSE и 1 самцом LSE, которым надето датчики в июне–июле 2011 года.

Несколько факторов значительно отличало места обитания GSE и LSE в долине Бебжи.

GSE гнездился дальше от населенных пунктов и ближе к реке. На его территориях было гораздо меньше застроенных районов, чем в целой долине Бебжи, а виды почвенного покрова на территории GSE не отличались значительно от характера данной местности. Территории LSE содержали значительно больше мест трансформированных человеком, как луга и пастбища, сельскохазяйственные земли и меньше естественных территорий, таких как водно–болотные угодья и кустарники. Смешанные пары занимали места обитания промежуточные между требованиями GSE и LSE, особенно в случае таких факторов, как расстояние гнезд от заселения, наличие кустарников, болот, лугов, полей и сельскохозяйственных угодий. Детальные анализы среды обитания подорликов в полевых условиях подтвердили, что GSE предпочитают мало используемые человеком водно–болотные угодья, в то время как LSE прочно связан с экстенсивно используемым сельскохозяйственным ландшафтом.

Размер охотничьих территорий, измеренный методом „minimum convex poligon”, был значительно больше у самцов GSE (приблизительно 1760 га), чем у самца LSE (887 га). Размер различался также в зависимости от метода исследования и составлял от 550 до 2660 гектаров. Тем не менее, данные являются неполными, так как основаны они на половине материалов, собранных за весь сезон гнездования. Следует поэтому предполагать, что фактические размеры охотничьих территорий значительно больше.

Защита Большого Подорлика

47

Европейский план действий по сохранению большого подорлика и необходимость его актуализации

Большой подорлик Aquila clanga в Волго–Уральском регионе, Западной Сибири и Алтае–Саянском регионе

Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Eagle Conservation Committee, University of Białystok

Карякин И. ‒ ikar_research@mail.ru Бахтин Р., Бекмансуров Р., Николенко Э., Важов С. Российская сеть изучения и охраны пернатых хищников

Европейские Планы Действий По Сохранению Видов являются инструментами, позволяющими оценить угрозы и потребности в области сохранения редких видов птиц. По своему замыслу они представляют собой рамки, в которых должны быть разработаны Национальные Планы Действий По Сохранению Видов. Европейский план Действий По Сохранению Большого Подорлика (GSE SAP) возник в 1997 году и был опубликован в 2001. Согласноположениями, заключёнными в этом документе, он должен быть оценен и актуализирован каждые 4 года. К сожалению, до сих пор GSE SAP не прошёл валидацию. С тех пор знания о распределении, численности и биологии вида возросли, что позволяет актуализировать этот документ. Гораздо лучше изучены наиболее важные популяции этого вида в России и Беларуси. В то же время до сих пор мало известно о присутствии GSE в азиатской части ареала (за исключением России). Повышение интереса к охране GSE привело к образованию нескольких Национальных Планов Действий По Сохранению GSE, которые могут помочь в актуализации опасностей, с которыми в настоящее время встречается этот вид и определении методов охраны. Такие планы были созданы в Эстонии, Беларуси и Украине. В Польше Национальный план действий по сохранению GSE находится в разработке.

По состоянию на 2011 г. в базе данных Российской Сети Изучения и Охраны Пернатых Хищников (Russian Raptor Research and Conservation Network) содержится информация о 496 выявленных гнездовых участков большого подорлика на пространстве от бассейна р. Ока в Поволжье до бассейна Енисея в Средней Сибири. Рассматриваемая территория включает три крупнейших региона ‒ Волго–Уральский, Западносибирский и Алтае–Саянский. В Волго–Уральском регионе в настоящее время известно 166 гнездовых участков большого подорлика, в Западной Сибири ‒ 285, в Алтае–Саянском регионе ‒ 45.

Наиболее крупная гнездовая группировка большого подорлика (численностью более 100 пар) в Европейской части России сосредоточена в Волго–Уральском регионе в бассейне р. Белая (на территории Республики Башкортостан). По всему бассейну Волги и Камы в пределах лесостепной зоны, зоны хвойно–широколиственных лесов, а также зон южной и средней тайги большой подорлик населяет все крупные водно–болотные комплексы в поймах рек, однако крупных гнездовых группировок не формирует из–за малой площади и изолированности гнездопригодных местообитаний, которыми здесь являются в основном ольшаники.

В Западной Сибири крупные гнездовые группировки большого подорлика (численностью более 100 пар) имеются в бассейне Тобола, бассейне Ишима, Барабе и Алтайских борах.

В Алтае–Саняском регионе единственная крупная гнездовая группировка большого подорлика сосредоточена в бассейне Чулыма на стыке Красноярского края, Республики Хакасия и Кемеровской области. Большой подорлик гнездится в пойменных лесо–болотных массивах во всех степных котловинах Алтае–Саянского региона, но больше нигде не формирует гнездовых группировок численностью более 10 пар. В горах вне степных котловин на гнездовании отсутствует.

Численность большого подорлика в зоне лесостепи, хвойно–широколиственных лесов и подтайги на пространстве от бассейна р. Ока в Поволжье до бассейна Енисея в Средней Сибири (в Волго– Уральском, Западносибирском и Алтае–Саянском регионах) предварительно оценивается в 1607–1960 пар для площади местообитаний 22,5 тыс. км2. Эти оценки численности сделаны только для местообитаний, в которых достоверно установлено гнездование вида и которые лежат в пределах обследованных территорий. За пределами обследованных территорий известно как минимум ещё 897,4 тыс. км2 местообитаний, пригодных для гнездования большого подорлика (Васюганские болота, бассейн Средней Оби, бассейн Иртыша и др.), которые близки к тем, что находятся на обследованных территориях, но по ним нет учетных данных так как эти территории не посещались орнитологами. Примерно столько же по площади местообитаний могут быть отнесены к потенциально пригодным для гнездования подорлика, которые лежат также в пределах необследованных территорий, преимущественно в Западной Сибири. Таким образом, оценку численности большого подорлика на рассматриваемой территории можно считать неким минимальным порогом и при интенсификации исследований она может увеличиться как минимум в 3–5 раз.

Защита Большого Подорлика

49

7

9

7. Grzegorz Maciorowski ‒ Scientific Coordinator, Eagle Conservation Committee Andrzej Grygoruk ‒ Deputy Director of the Biebrza National Park Przemysław Nawrocki ‒ Project Coordinator, Polish Birds 8. Inga Ringailaite, Sigita Baronaite, Saulis Skuja Foundation for the Development of Nature Protection Projects, Lithuania 9. Krzysztof Henel, Piotr Marczakiewicz, Biebrza National Park 10. Paweł Mirski, Michał Białek, Wojciech Czarnowski, Eagle Conservation Committee 11. Participants of the International Workshop

11

8

10

13

12

OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO

12. Project Team of the Eagle Conservation Committee, Poland 13. Valery Dombrovsky, Institute of Zoology, National Academy of Sciences

Materiały z Warsztatów Międzynarodowych

Minsk, Belarus Andrzej Grygoruk, Deputy Director of the Biebrza National Park, Poland 14. Grzegorz Maciorowski, Eagle Conservation Committee, Poland 15. Siergiej Domashevsky, Ukrainian Birds of Prey Research Center in Kiev, Ukraine 16. Igor Karyakin, Russian Raptor Research and Conservation Network Russia, Nizhny Novogród 17. Alexander L. Mischenko, M.A Mienzbira Russian Society for Bird Conservation and Study, Moscow, Russia

14

16

17

15

Goniądz, Polska 25–27 stycznia 2012

SPIS TREŚCI 57

Liczebność, sukces lęgowy, trendy liczebności, hybrydyzacja i monitoring orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce Grzegorz Maciorowski

58

Znakowanie, jesienna migracja i zimowanie biebrzańskiej populacji Aquila clanga i Aquila pomarina Grzegorz Maciorowski

59

Wyniki analizy pokarmu na podstawie monitoringu CCTV przy gniazdach Aquila clanga Grzegorz Maciorowski

60

Populacja orlika grubodziobego w Estonii: aktualna liczebność, stopień hybrydyzacji i monitoring Urmas Sellis

61

Telemetria orlika grubodziobego: wstępne wyniki z migracji i zimowania osobników z Estonii Urmas Sellis

62

Historia lęgów orlika grubodziobego i par mieszanych z orlikiem krzykliwym na Łotwie Uģis Bergmanis

63

Aktualny status orlika grubodziobego na Ukrainie Sergey Domashevsky

64

Orlik grubodzioby w europejskiej części Rosji: główne obszary gniazdowania, dynamika liczebności i zagrożenia dla populacji Alexander L. Mischenko, Vladimir N. Melnikov

66

Populacja orlika grubodziobego na Białorusi: aktualna liczebność, trendy, siedliska i występowanie hybrydyzacji z orlikiem krzykliwym Valery Dombrovski

68

Ochrona orlika grubodziobego na Białorusi Valery Dombrovski

70

Fenologia i kolorowe znakowanie orlików grubodziobych na Białorusi Valery Dombrovski

71

Orlik grubodzioby na Litwie: aktualny i dawny status gatunku Rimgaudas Treinys

72

Siergiej Domashevsky Ukraińskie Centrum Badań Ptaków Szponiastych Kijów, Ukraina

Czynna ochrona orlika grubodziobego w Dolinie Biebrzy Paweł Mirski, Agata Choynowska

73

89

Aleksander Mischenko Rosyjskie Towarzystwo Ochrony Ptaków im. M.A Mienzbira Moskwa, Rosja

Preferencje siedliskowe, wielkość terytoriów i wykorzystanie żerowisk przez orliki grubodziobe w Dolinie Biebrzy Paweł Mirski

74

Europejski Plan Ochrony Orlika Grubodziobego i konieczność jego aktualizacji Paweł Mirski

93

Igor Karyakin Krajowa Sieć ds. Badań i Ochrony Ptaków Szponiastych Nizhny Novogród, Rosja

75

Orlik grubodzioby Aquila clanga w regionie Wołga–Ural, Zachodniej Syberii i regionie Ałtajsko–Sajańskim Karyakin I., Bachtin R., Biekmansurow R., Nikolenko E., Ważow S.

+ WYWIADY 81

Urmas Sellis Klub Orłów Estonia Jan Lontkowski Komitet Ochrony Orłów Polska

85

Valery Dombrovsky Instytut Zoologii Państwowej Akademii Nauk Mińsk, Białoruś

Liczebność, sukces lęgowy, trendy liczebności, hybrydyzacja i monitoring orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Komitet Ochrony Orłów, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Pierwsze wzmianki o występowaniu orlika grubodziobego (AQC) w Kotlinie Biebrzańskiej pochodzą z lat 1966–1970 ‒ w tym czasie A. Dyrcz z zespołem obserwowali gatunek w 1–3 rewirach. Od roku 1974 w dolinie Biebrzy działał niemiecki zespół pod kierownictwem B.U. Meyburga, który w 1979 roku potwierdził fakt gniazdowania orlika grubodziobego w Dolnym Basenie Biebrzy (dalsze obserwacje tej pary wskazywały jednak na obecność samca Aquila pomarina).

W roku 1982 W. Łapiński zlokalizował gniazdo AQC w Środkowym Basenie (w rewirze do dzisiaj istniejącym). Dopiero od początku lat 1990 polscy ornitolodzy (E. Pugacewicz, G. Maciorowski) zaczęli intensywne prace inwentaryzacyjne populacji AQC w Kotlinie Biebrzańskiej. W okresie tym wykryto minimum 12 stanowisk tego gatunku. Z uwagi na rozległość Kotliny Biebrzańskiej pierwszą kompletną inwentaryzację stanowisk orlików zakończono w drugiej połowie lat 1990. W pracach tych łącznie uczestniczyło w krótkich okresach ponad 30 wolontariuszy (najczęściej studentów Akademii Rolniczej w Poznaniu). Liczba rewirów orlików grubodziobych w poszczególnych pentadach nieznacznie się zmieniała i wynosiła odpowiednio w latach 1996–2000: 14 do 16, w latach 2001–2006: 12 do 13, w latach 2006–2010: 12 do 17. Dodać należy, że w Kotlinie Biebrzańskiej w tych okresach gniazdowały również pary mieszane orlików krzykliwych z grubodziobymi lub takie, w których przynajmniej jeden z orlików był dorosłą hybrydą międzygatunkową.

Ich liczebność w analogicznych okresach wynosiła odpowiednio: 3 do 5 par, 5 do 6 i 8 do 13 par w ostatnim okresie czyli latach 2006–2011.

Większość stanowisk orlików grubodziobych jest stabilna od ponad 15 lat. Najbardziej niestabilne są stanowiska na silnie zmienionych przez człowieka terenach (osuszenie torfowisk i zmiana turzycowisk w różnego rodzaju użytki zielone).

Poza Kotliną Biebrzańską stwierdzono w 2008 roku lęg pary mieszanej na obrzeżach Puszczy Białowieskiej (Pugacewicz inf. ustna), w 2011 roku w pobliżu Zalewu Siemianówka nad Narwią (Mirski inf. ustna) oraz lęgową od kilku lat parę na Lubelszczyźnie (Aftyka inf. ustna). Brak odpowiednich biotopów w pozostałej części kraju wyklucza powstanie większej populacji orlika grubodziobego poza Kotliną Biebrzańską

Niestety sytuacja polskiej populacji AQC jest bardzo zła. W większości rewirów bardzo nieregularnie dochodzi do lęgów ‒ teoretycznie w ciągu 16 lat, w których monitorowane są wszystkie stanowiska powinno dojść do 304 prób lęgu ‒ doszło do nich zaledwie w około 30% przypadków, w 70% ptaki nawet nie nadbudowały gniazd.

Zaledwie 5 par (tj. 26,3% całości populacji) odchowało 56 młodych (66,7% wszystkich młodych z ostatnich 16 lat).

Dotychczas liczba par lęgowych utrzymywała się na stałym poziomie, ale zachodzące obecnie silne zmiany siedliskowe (osuszanie, zmiana struktury roślinności w kotlinie, intensyfikacja produkcji rolniczej, coraz silniejsza presja człowieka na najdziksze tereny Biebrzy) może w najbliższym czasie wpłynąć na powolny zanik gatunku. Na liczebność gatunku może w przyszłości wpływać negatywnie silny wzrost liczebności bielika wypierającego AQC z najlepszych drzewostanów gniazdowych.

Obserwuje się wyraźny wzrost poziomu hybrydyzacji gatunku na całym obszarze kotliny. Zjawisko hybrydyzacji pomiędzy Aquila clanga i pomarina istnieje w Kotlinie Biebrzańskiej od dawna. Już pierwszy wykryty przez zespół niemiecki w 1979 roku lęg AQC prawdopodobnie dotyczył pary mieszanej. Rozmiar tego zjawiska nie jest do końca znany ‒ w Kotlinie bytuje ponad 10 par mieszanych (w minimum 4 z nich znajdują się dorosłe hybrydy międzygatunkowe przystępujące regularnie do rozrodu). Prawdopodobnie zasięg tego zjawiska w najbliższych latach będzie się rozszerzać (na skutek zmian krajobrazowych w Kotlinie sprzyjających bytowaniu AQP). Dokładny rozmiar hybrydyzacji w populacji orlików zostanie wkrótce poznany w wyniku realizowanych obecnie we współpracy z Ulo Vali badań genetycznych około 180 ptaków.

Ochrona Orlika Grubodziobego

57

Znakowanie, jesienna migracja i zimowanie biebrzańskiej populacji Aquila clanga i Aquila pomarina

Wyniki analizy pokarmu na podstawie monitoringu CCTV przy gniazdach Aquila clanga

Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Komitet Ochrony Orłów, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Grzegorz Maciorowski gmaqc@up.poznan.pl Komitet Ochrony Orłów, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Znakowanie populacji orlików gniazdujących w Kotlinie Biebrzańskiej rozpoczęto na początku lat 90. W latach 1992– 2011 obrączkami stalowymi Stacji Ornitologicznej w Gdańsku zaobrączkowano łącznie 141 orlików.

Od 2000 roku zakładane są obrączki kolorowe: do 2004 tylko żółte, a od 2005 roku na skoki orlików zakładane są po dwie kolorowe obrączki numeryczne lub alfa numeryczne (żółte, czerwone, białe i niebieskie).

Orlikom grubodziobym (AQC) i hybrydom (AQX) zakładane są na lewy skok obrączki alfanumeryczne, orlikom krzykliwym (AQP) na prawy skok obrączki numeryczne. Łącznie w latach 1992–2011 zaobrączkowano 141 orlików, w tym: 56 AQC, 26 AQX oraz 59 AQP. Od początku wdrożenia systemu stosowania kombinacji dwóch kolorów z indywidualnym kodem zaobrączkowano 110 ptaków, wcześniej założono żółte obrączki alfa numeryczne 7 AQC. W latach 2005–2011 oznakowano kolorowymi obrączkami 29 AQC, 24 AQX oraz 57 AQP.

System ten miał ułatwić identyfikację poszczególnych ptaków w terenie, a także umożliwić uzyskanie wiadomości powrotnych z tras migracyjnych AQC nad Biebrzą. Dotychczas uzyskano 8 wiadomości powrotnych z zagranicy: o znalezionych martwych AQC z Grecji i Francji, oraz żywych AQC i AQX z Niemiec, młodym AQC z Izraela i Hiszpanii oraz o młodym AQP z Egiptu.

Ponadto dzięki kolorowym obrączkom ponownie stwierdzono w Kotlinie Biebrzańskiej 12 wcześniej zaobrączkowanych orlików (niektóre z nich widziane były wielokrotnie). W dwóch przypadkach stwierdzono na lęgowisku dorosłego samca AQC i dorosłego AQX, które były obrączkowane jako pisklęta.

Drugim stosowanym w Kotlinie sposobem znakowania jest stosowanie nadajników telemetrycznych.

Telemetrię satelitarną od 1992 do 2006 roku stosowała polsko–niemiecka grupa ornitologów pod kierownictwem prof. B.U. Meyburga ‒ zakładając nadajniki na 15 orlików. W 2011 roku powrócił do stosowania tej metody zespół pracujący w ramach projektu LIFE + ‒ Ochrona orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce. Jego celem jest założenie minimum 12 nadajników z systemem GPS na AQC. Finansowane ze środków LIFE oraz NFOŚ nadajniki założono w 2011 roku 8 ptakom (4 dorosłym samcom i 4 młodym AQC) uzyskując bardzo dużą ilość danych o lokalizacji ptaków na lęgowisku i podczas migracji. Stwierdzono, że cztery dorosłe samce AQC wyposażone w takie nadajniki, które rozpoczęły migrację w okresie od 25 września do 4 października, udały się znanym szlakiem migracyjnym przez Cieśninę Bosfor i Bliski Wschód w kierunku północno–wschodniej części Afryki. Wszystkie samce oznakowane w Kotlinie Biebrzańskiej obrały za zimowisko obszar położony na granicy Sudanu z Sudanem Południowym, przebywając podczas jesiennej migracji dystans od 5620 do 6100 km. Spośród młodych orlików grubodziobych 1 ptak doleciał w okolicę Tamy Assuańskiej. W tym miejscu sygnał z jego nadajnika zanikł. Nie można wykluczyć, że ptak zginął. Drugi ptak wyleciał z Kotliny około 20 października i udał się w kierunku Francji i Hiszpanii, lecz po kilku dniach został znaleziony jako ptak osłabiony około 100 km na południowy zachód od Berlina. Wiosną ptak ten po odbyciu rehabilitacji zostanie wypuszczony nad Biebrzą. Trzeci młody ptak to samica z Dolnego Basenu Biebrzy, która poleciała we wrześniu w kierunku Bałkan i wzdłuż Adriatyku dotarła na zimowisko znajdujące się na Krecie. Awaria czwartego założonego na młode ptaki nadajnika uniemożliwiła śledzenie jego losów.

Jedyny oznakowany dotychczas nadajnikiem typu data loger dorosły AQP podjął wędrówkę w drugiej połowie września lecąc przez Bosfor, Bliski Wschód, Suez, centralną Afrykę aż do Republiki Południowej Afryki przez cały czas klucząc i odwiedzając różne odległe obszary. Nigdzie nie wybrał jednego wyraźnego miejsca na przezimowanie.

W 2010 i 2011, w ramach projektu Orlik Ptak Jakich Mało, przy gniazdach orlików grubodziobych (AQC) umieszczono 2 kamery, które miały posłużyć do ich monitoringu w sezonie gniazdowym. Celem tego działania było poznanie biologii lęgowej gatunku ze szczególnym naciskiem na skład pokarmu przynoszonego do gniazda. Monitorowano odpowiednio: w 2010 roku gniazdo pary mieszanej oraz pary AQC, w roku 2011 dwa gniazda AQC. Zestawy składające się z kamer zasilanych energią słoneczną (zakupione w firmie AQUILA) umożliwiły filmowanie gniazd od świtu do zmierzchu.

Gromadzony na dyskach materiał filmowy jest aktualnie analizowany przez pracowników Komitetu Ochrony Orłów zaangażowanych w projekt LIFE. W prezentacji przedstawiono wstępne, częściowe wyniki analiz składu pokarmu przynoszonego pisklętom od czerwca do momentu ich wylotu z gniazda.

U pary orlików grubodziobych monitorowanych w roku 2010 udział procentowy masy poszczególnych grup systematycznych zwierząt przedstawiał się następująco (w nawiasie podano % ogólnej liczby ofiar): płazy Amphibia ‒ 12% (37%), ryby Pisces ‒ 9% (1%), ssaki Mammalia ‒ 39% (36%) oraz ptaki Aves ‒ 40% (26%). Na uwagę zasługuje wysoki udział procentowy ptaków wśród, których dominowały gatunki związane z terenami wodno–błotnymi, takie jak: kropiatka, derkacz, kszyk.

Inna para orlików grubodziobych monitorowana w roku 2011 przynosiła do gniazda większą liczbę płazów ‒ 34% ogólnej biomasy (68% liczby ofiar), 16% ssaków (12% ogólnej liczby ofiar) i aż 50 % ptaków (20% liczby ofiar).

Dla porównania u pary mieszanej, gdzie samcem był AQP (w ponad 90% obserwowanych przypadków to on nosił pokarm) a samicą AQC (bardzo rzadko przynosząca pokarm do gniazda) udział procentowy ofiar przedstawiał się odmiennie płazy ‒ 24% (42%), ssaki ‒ 64% (46%) oraz ptaki ‒ 12% (12%). Na uwagę zasługuje duża liczba przynoszonych do gniazda ssaków (przede wszystkim niewielkich gatunków norników).

Migrację i obszary zimowania polskich orlików można śledzić na mapie migracji online: www.orlikgrubodzioby.org.pl, w zakładce Wędrówki

Ochrona Orlika Grubodziobego

59

Populacja orlika grubodziobego w Estonii: aktualna liczebność, stopień hybrydyzacji i monitoring Urmas Sellis urmas@kotkas.ee Eagle Club Mimo, iż nie ma bezpośrednich dowodów, zakładamy, że orlik grubodzioby (AQC) zasiedla krajobraz Estonii od czasów starożytnych, prawdopodobnie wcześniej od orlika krzykliwego (AQP). Dane z lat wcześniejszych niż lata 1990 są trudne do wykorzystania ze względu na błędy w indentyfikacji gatunków pomiędzy AQC i AQP. Z tego powodu mamy mniej lub bardziej dokładne dane od 1997 roku (20–30 par AQC), gdy Ülo Väli i Asko Lõhmus przygotowali pierwszą naukową analizę liczebności i populacji w Estonii, bazując na kilku latach monitoringu AQC i AQP.

Zgodnie z ankietą prowadzoną przez państwo, w 2010 tylko mniej niż 10 par lęgło się w Estonii.

W latach 1991–2010 potwierdzono 26 różnych rewirów przynajmniej prawdopodobnie z lęgami. W 2011 roku tylko jedna czysta para AQC i cztery pary mieszane gnieździły się w kraju. W tym samym czasie populacja AQP był stabilna na poziomie 500–600 par lęgowych (Väli 2011).

Hybrydyzacja pomiędzy AQC i AQP została uznana za jedno z najważniejszych zagrożeń dla estońskiej populacji AQC, choć z pewnością istnieją inne zagrożenia jak: melioracja, niszczenie obszarów żerowiskowych, itp. Prawdopodobnie do hybrydyzacji dochodziło również wcześniej, ale w latach 1988–1997 były tylko 3 potwierdzone przypadki tego zjawiska (być może z powodu słabej wiedzy tematu na początku badań). W 2003 roku odnaleziono w Estonii 10 par mieszanych, a w 2011 już tylko 4. Sukcesywnie pary mieszane zastępowane są parami AQP. Do „par mieszanych” zaliczamy przypadki, w których przynajmniej jeden z ptaków jest hybrydem albo innym gatunkiem orlika.

Duży obszar nakładania się na siebie obszarów lęgowych obydwu gatunków spowodował występowanie hybrydów różnego stopnia w Estonii i wschodniej Europie (Väli i in. 2010).

Monitoring prowadzony został przez Eagle Club od 1994 roku, kiedy rozpoczęto krajowe programy monitoringu w Estonii. Monitoring populacji lęgowej prowadzony jest co 5 lat (wspólnie z AQP), ale pomiędzy tymi latami prowadzony jest także przez Eagle Club na tych samych założeniach, więc dane obejmują wszystkie lata.

Od 2011 r. monitoring krajowy jest już prowadzony co roku dla całej populacji gatunku w Estonii.

Podsumowując ‒ niewielka populacja AQC w Estonii jest bardzo silnie zagrożona i z łatwością może nie przetrwać nawet sytuacji losowych. Nie widać również realnych szans zasilania populacji osobnikami z sąsiednich krajów. Najbardziej widocznym problemem (który może być także wywoływany działalnością człowieka) jest hybrydyzacja pomiędzy AQC i AQP, gdyż dużo rzadszy AQC zostanie wkrótce rozmyty genetycznie w populacji AQP (Väli et al. 2010).

Telemetria orlika grubodziobego: wstępne wyniki z migracji i zimowania osobników z Estonii Urmas Sellis urmas@kotkas.ee Eagle Club Orlik grubodzioby (AQC) jest w krajobrazie Estonii bardzo rzadkim ptakiem lęgowym, a jego liczebność stale się obniża. Prawdopodobnie nie mamy już więcej czasu, aby uzupełnić wiedzę na potrzeby ochrony gatunku za pomocą konwencjonalnych metod, jak obserwacje i obrączkowanie ptaków.

Nie jesteśmy w stanie określić hierarchii czynników odpowiedzialnych za spadek populacji, dlatego wybrano nadajniki GPS jako narzędzie do obserwacji cykli życiowych osobników i śledzenia potencjalnych zagrożeń w ich trakcie. Z pewnością podejście te jest trochę idealistyczne, nie wszystkie aspekty telemetrii działają doskonale.

Istnieją opinie ‒ które mogą być słuszne ‒ jakoby nadajniki mogły stanowić dodatkowe zagrożenia dla ptaków. Mamy bardzo niewiele dowodów na to, że nadajnik zwiększył szanse przeżycia osobnika, ale logicznie rzecz biorąc może nieść problemy z turbulencją w locie, zaburzoną termoregulacją, pasożytami pomiędzy ciałem, a urządzeniem czy chociażby potraktowaniem w niektórych krajach osobnika z nadajnikiem jako szpiega, itp. Cześć z problemów jest możliwa do pokonania w trakcie produkcji, zwłaszcza w toku użytkowania nadajników (zwiększenie ergonomii, ukrycie anteny, lepsze materiały i umiejscowienie urządzeń na ptakach).

Istnieje kilka problemów praktycznego zastosowania nadajników AQC. Odłów ptaków wymaga ostrożności (i szczęścia), aby obniżyć stres odłowionych osobników. Nadajniki powinny być założone w prawidłowej pozycji i na umiarkowanie ciasnych szelkach, a pióra nie powinny ocieniać paneli słonecznych (niedostatek energii to częsty problem nadajników; podczas długich okresów zacienienia podczas inkubacji, urządzenia mogę przestać transmitować). Nawet urządzenia zasilane solarnie mogą nie działać po kilku latach, bateria zużywają się z czasem.

W niektórych krajach występują dodatkowo zakłócenia radiowe (kraje Śródziemne), a koszty utrzymania serwisu Argos zmuszają badaczy do stosowania ekonomicznego programowania urządzeń (mniejsza ilość danych), co utrudnia przepływ danych.

Telemetrię AQC rozpoczęto w Estonii w 2005 r. Do 2011 roku założono nadajniki na 9 orlików (5 AQC, 2 AQP oraz 2 hybrydy). Spośród tych, 7 stanowiły dorosłe ptaki (2 jeszcze działają), a kolejne 2 ‒ ptaki juwenalne (obydwa działają). Stosowano nadajniki o masie 30 i 40 gram produkcji firmy Microwave z opcją śledzenia radiowego (Ground Track) do łatwego wyszukiwania ptaków w terenie lub po jego śmierci. Okres działania nadajników wahał się od 2 do 44 miesięcy, a przyczyną zaniku sygnału była zazwyczaj śmierć ptaka.

AQC z Estonii zimują w różnych obszarach, porównując z danymi z Polski (inne sąsiednie populacje nie zostały pod tym kątem przebadane). Estońskie ptaki preferowały zimowanie w Europie albo Turcji, podczas gdy polskie wybierały region subsaharyjski. Być może pojawił się nowy, bezpieczniejszy obszar zimowania dla AQC w Hiszpanii i Południowej Francji, ale także Bałkany stanowią obszar wymagający więcej uwagi, aby zachować odpowienie dla AQC obszary zimowania (np. dolina rzeki Savy). Jednym z ważniejszych obszarów zimowania jest, zlokalizowana w południowej części wybrzeża Turcji, delta rzeki Göksü i jej okolice. AQC z Estonii mogą zimować jednak nawet w Polsce. Niebezpiecznymi obszarami są Włochy, a zwłaszcza Sycylia, gdzie pilnie potrzebna jest edukacja lokalnych myśliwych w celu powstrzymania nielegalnych odstrzałów ptaków szponiastych.

Migrację i obszary zimowania estońskich orlików można śledzić na mapie migracji online: http://birdmap.5dvision.ee/en

»»

Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daróczi S., Dravecky M., Ivanovsky V., Lontkowski J., Maciorowski G., Meyburg B.U., Mizera T., Zeitz R., Ellegren H. 2010. „Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe”. Biol J Linnean Soc 100: 725–736.

»»

Väli Ü. 2011. „Numbers and hybridization of Spotted Eagles in Estonia as revealed by country–wide field observations and genetic analysis”. Est J Eco 60: 143–154.

Ochrona Orlika Grubodziobego

61

Historia lęgów orlika grubodziobego i par mieszanych z orlikiem krzykliwym na Łotwie Ugis Bergmanis u.bergmanis@lvm.lv Joint Stock Company, Latvia’s State Forests Już na początku XX wieku ornitolodzy stwierdzili, iż oba gatunki orlików są do siebie podobne i hybrydyzacja pomiędzy nimi nie jest wykluczona. W 1881 roku para orlików została zastrzelona i zidentyfikowana. Samica była orlikiem grubodziobym (AQC), a samiec orlikiem krzykliwym (AQP) (Löwis 1898). Pod koniec XIX wieku ponownie para ptaków została znów odstrzelona w innym miejscu w Livland, samiec został oznaczony jako AQP, a samica był bez wątpienia AQC (Transehe 1942).

Rozmieszczenie obszarów odpowiednich do gniazdowania AQC w drugiej połowie XX wieku zostało opublikowane przez Petriņš i współaut. (1997). Obszar, w którym ostatni raz potwierdzono gniazdowanie AQC to mokradła Lubana ‒ w 1983 r. parę ptaków odnotowano w regionie Pededze, ostatnim miejscu lęgowym w kraju.

W 1986 r. jeden z leśników odnalazł duże gniazdo w tym regionie. Kontrole tego rewiru wykazały skuteczne lęgi AQC w latach 1987, 1989 i 1990. Dorosłe ptaki były wciąż obserwowane w rewirze w 1991, 1992 oraz 1995, ale lęgów nie odnotowano. Od 1996 roku nie obserwowano już dorosłych AQC na tym obszarze. Pomimo, iż gniazdo spadło pod koniec lat dziewięćdziesiątych monitoring rewiru kontynuowano do 2001 roku, ale bezskutecznie. Jednak w 1999 roku w odległości 6 km od starego gniazda, zaobserwowano AQC siedzącego na pniu drzewa zwalonego w poprzek rzeki Pededze.

Od 1994 r. we wschodniej części Łotwy, w okolicach Madony, prowadzone są badania populacji AQP. Kontrola gniazd wykazała tylko AQP oraz pary mieszane AQC i AQP (Bermanis i in. 2001, Bergmanis i Strazds 2001).

W latach 2003–2007 pobrano próbki krwi do badań genetycznych od piskląt AQP (n = 34). W dwóch wypadkach (6%) jednym z rodziców był hybryd: F1 × LSE oraz LSE × F1/LSE (Väli i in. 2010). Wyniki analiz innych autorów okazały się podobne (Helbig i in. 2005) ‒ 5 z 61 czystych fenotypowo LSE (5%) pochodzących z północno–wschodnich Niemiec, wschodniej Polski (Dolina Biebrzy) oraz wschodniej Łotwy (Murmastiene) nosiło domieszkę cech AQC.

Badania morfologiczne 237 juwenalnych AQP ze wschodniej Łotwy w latach 1984–2011 wykazały 6 piskląt o różnych cechach AQC: rdzawa głowa zamiast plamy na potylicy, nietypowe dla AQP: duże i liczne plamy na średnich pokrywach. Ponadto analizy fenotypu 37 schwytanych dorosłych AQP ze wschodniej Łotwy w latach 1994–2009 wykazały 9 ptaków (24%) noszących cechy AQC, takie jak ciemnobrązowa tęczówka.

Wnioski ‒ AQC jest bardzo rzadkim gatunkiem na Łotwie. Nie można mówić o stabilnej populacji tego gatunku. Możliwe, iż gnieździ się tam jedynie kilka par.

»»

Aktualny status orlika grubodziobego na Ukrainie Sergey Domashevsky domashevsky@gmail.com Ukrainian Birds of Prey Research Center Orlik grubodzioby sklasyfikowany został w kategorii III „rzadki” w trzeciej edycji „Czerwonej Księgi Ukrainy” (Domas– hevsky 2009). W 2000 roku opracowany został Narodowy Plan Działania Dla Ochrony Orlika Grubodziobego (Domashevsky 2000).

Historycznie na Ukrainie orlik grubodzioby był jeszcze całkowicie powszechnym, choć nielicznym gatunkiem na wschodzie kraju, podczas gdy na zachodzie kraju jego liczebność spadała. Gniazdowanie orlika grubodziobego udokumentowane zostało w połowie XIX wieku w obwodzie lwowskim (Gorban 1996). Na południu kraju miejsca gniazdowania orlika grubodziobego były znane na początku XX wieku w północnej części obwodu odeskiego (Dombrovski i Panchenko 2009). Orlik występował również w lasach zalewowych Naddniestrza.

Aktualnie orlik grubodzioby stał się ptakiem powszechnie rzadkim, a w niektórych rejonach zniknął całkowicie. Lęgowa populacja orlika grubodziobego szacowana była na 30–45 par, ale jest prawdopodobnie zawyżona. Obecnie liczba gniazdujących orlików grubodziobych, to najprawdopodobniej 10–20 par (Domashevsky 2009).

Niedawno potwierdzono również gniazdowanie orlika grubodziobego na północnym zachodzie Ukrainy. Wszystkie 4 znalezione pary orlików trzymały się regionów graniczących z Białorusią (Dombrovski 2007). Ta część terytorium Ukrainy jest najbardziej obiecująca pod względem szans znalezienia nowych par lęgowych orlika grubodziobego.

W 2007 r. na północy Ukrainy obserwowano parę mieszaną orlików, gdzie samica była orlikiem grubodziobym. Podczas kolejnych badań w 2009 roku w północnej części obwodu Czernihowskiego (doliny rzek, opuszczone wyrobiska torfowe, duże systemy melioracyjne) gatunek ten nie był obserwowany. Również w 2010 roku w strefie Czarnobylskiej elektrowni jądrowej nie stwierdzono orlika grubodziobego. Najprawdopodobniej, w lewobrzeżnej i centralnej części strefy lasów Ukrainy, orlik grubodzioby nie występuje wcale lub jest bardzo rzadki.

W okresie migracji orlik grubodzioby spotykany jest na całym terytorium Ukrainy, ale nielicznie.

Najwięcej ptaków rejestrowanych jest w tym okresie na północy Ukrainy, gdzie znajduje się znany szlak migracji ptaków drapieżnych (Domashevsky 2005), a także na Półwyspie Krymskim. Tutaj, na przykład, na przełomie września i października 2002 roku na Przełęczy Bajdarskie Worota obserwowano 20 osobników tego gatunku.

W niektórych latach, zwykle na południu kraju, można było zaobserwować niewielką liczbę ptaków zimujących. Pojedyncze osobniki spotykane były zimą 1928/29 roku w obwodzie połtawskim, gdzie 30.12.1928 roku złapana została samica (kolekcja N.I. Gawrilenko). Według danych L.F. Nazarenko na Bielajewskich i Limanowych bagnach Naddniestrza część ptaków zimowała każdego roku. Na Półwyspie Krymskim gatunek ten zimuje bardzo rzadko. Jednego osobnika obserwowano w grudniu 1998 roku. Środki do podjęcia w ochronie orlika grubodziobego na Ukrainie: »» Ustanowienie statusu ochronnego obszarów, na których lęgnie się ten gatunek, zapobieganie transformacji i niszczeniu jego siedlisk. Zabezpieczanie ostoi gatunku przed niepokojeniem w sezonie lęgowym. »» Przygotowanie i wdrożenie zaleceń dotyczących zrównoważonego rolnictwa, z uwzględnieniem ochrony orlika grubodziobego. »» Poprawa ustawodawstwa dotyczącego ochrony orlika grubodziobego i jego siedlisk. »» Wskazanie i ochrona obszarów intensywnego przelotu orlika grubodziobego, na terytorium Autonomicznej Republiki Krymu (przełęcze) gdzie ptaki migrują na niskich wysokościach i mogą stanowić cel dla kłusowników. »» Poszerzenie wiedzy na temat gatunku przez badania telemetryczne ukraińskiej populacji lęgowej.

Bergmanis U., Petrins A., Strazds M., Krams I. 2001. „Probable case of hybridization of Spotted Eagle Aquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. pomarina in eastern Latvia.”

Acta ornithoecol. 4: 297–304

»»

Bergmanis U., Strazds M. 2001. „Another possible hybridization case of lesser and Greater Spotted Eagle in Latvia (in Latvian, summary in English).” Putni daba 11: 6–7

»»

Helbig A. J., Seibold I., Kocum A., Liebers D., Irvin J., Bergmanis U., Meyburg B. U., Scheller W., Stubbe M., Bensch S. 2005. „Genetic differentation and hybridization

»»

Löwis O. 1898. Diebe und räuber in der baltischen vögelwelt. Riga, 158

between greater and Lesser Spotted Eagles (Accipitriformes: Aquila clanga, A. pomarina).” J ornithol 146: 226–234

»»

Domashevsky С.В. 2000. „Національний план дій зі збереження підорлика великого (Aquila clanga) та підорлика малого (A. pomarina) в Україні. – Національні плани дій зі збереження глобально вразливих видів птахів.” О. Микитюк. Київ: СофтАРТ: 122–132.

»»

Petrins A., Strazds M., Bergmanis U. 1997. „The Greater Spotted Eagle in Latvia ‒ a historical reviev (in latvian, summary in english).” Putni Daba 6: 7–14

»»

Domashevsky С.В. 2005. „К экологии большого и малого подорликов на севере Украины.” Berkut 14: 180–188.

»»

Transehe N. 1942. Das vögelleben des angernschen sees. Koresp. Bl. Naturf. Riga. Bd. 64: 101–124

»»

Domashevsky С.В. 2009. „Большой подорлик. – Червона книга України.” Тваринний світ / за ред. І.А. Акімова – К.: Глобалконсалтинг pp. 428.

»»

Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daroczi S.J., Dravecky M., Ivanovski V., Lontkowski J., Maciorowski G., Meyburg B.–U., Mizera T., Zeitz R. and Ellegren

»»

Dombrovski V.C. 2007. „About breeding of Greater Spotted Eagle in Western and Southern Ukraine.” Berkut 16: 205–212.

H. 2010. „Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe.”

»»

Dombrovski V.C., Panchenko P.S. 2009. „К вопросу о гнездовании большого подорлика на юго–западе Украины.” Berkut 18: 41–44.

Biol J Linn Soc 100: 725–736

»»

Gorban I. 1996. „Lesser and Greater Spotted Eagle Aquila pomarina and A. clanga in Ukraine. – Eagle Studies.” Berlin – London – Paris, pp. 301–302.

Ochrona Orlika Grubodziobego

63

Orlik grubodzioby w europejskiej części Rosji: główne obszary gniazdowania, dynamika liczebności i zagrożenia dla populacji Alexander L. Mischenko ‒ almovs@mail.ru Vladimir N.Melnikov ‒ ivanovobirds@mail.ru Rosyjskie Towarzystwo Ochrony Ptaków im. M.A Mienzbira Zasięg gniazdowania orlika grubodziobego w Rosji rozciąga się szerokim pasem od zachodniej granicy państwa na wschód do Północno–Wschodnich Chin. Główne populacje lęgowe w europejskiej części kraju rozmieszczone są w środkowej i południowej części strefy lasów: od podstrefy tajgi środkowej do lasostepu.

Struktura siedlisk lęgowych orlika grubodziobego, wykazana badaniami przeprowadzonymi przez I.W. Karyakina w rejonie Wołga–Ural (Karyakin 2008) całkowicie odpowiada tej ze strefy lasów całej europejskiej części Rosji. Głównymi siedliskami gatunku w tym rejonie są podmokłe lasy (98%), przede wszystkim z przewagą czarnej olszy Alnus gluttinosa (71%). Tylko nieco ponad 5% par gniazduje w suchych lasach na zboczach dolin rzecznych.

Ale nawet, jeśli orliki gniazdują w suchych biotopach, ich miejscami żerowania są podmokłe otwarte przestrzenie, głownie niskie torfowiska lub łąki zalewowe.

Wydaje się, że w ciągu ostatniej dekady, północna granica obszaru lekko przesunęła się na południe. Tak więc, w latach 1990 gatunek nie był obserwowany w Republice Komi. W obwodzie archangielskim w ciągu pierwszego dziesięciolecia XXI wieku orlik był obserwowany tylko jeden raz. Zmniejszenie powierzchni zajmowanej przez te ptaki można zauważyć też w pobliżu jej południowych granic. Na przełomie XX i XXI wieku orlik grubodzioby całkowicie zaprzestał gniazdowania w Saratowskim Zawołżu.

Rozmieszczenie orlika grubodziobego w granicach obszaru gniazdowania ma rozproszony charakter i ogranicza się do stosunkowo niewielkiej powierzchni zalewowych lasów bagiennych, oczywiście oddzielonych od siebie wododziałami. Taka restrukturyzacja powierzchni, będącej wcześniej znacznie bardziej równomierną, miała miejsce w drugiej połowie XX wieku. W obecnym czasie wyróżnia się kilka oddzielnych populacji, ograniczonych do dużych zalewowych kompleksów leśnych (rys.1): Dniepro–Desneńska (1), Mieszczorska (2), Klaźmińsko–Ługska (3), Dubneńska (4), Zawidowska (5) i inne. Poza tymi zgrupowaniami orlik grubodzioby jest bardzo rzadko spotykany.

Największymi ze wszystkich znanych obecnie populacji są: Dubneńska i Dniepro–Desneńska, liczące odpowiednio 11–13 i 6–16 par. Gęstość zasiedlenia orlika grubodziobego w obwodzie moskiewskim i nowogrodzkim wynosi około 0,07 pary na 100 km2 (Mischenko 2008; Mischenko w druku).

Jednym z głównych, negatywnie wpływających na ten gatunek czynników, w ciągu ostatnich 20 lat było zaprzestanie tradycyjnej działalności rolniczej na terenach zalewowych, a w konsekwencji utrata bazy pokarmowej orlika grubodziobego spowodowana zarastaniem żerowisk przez drzewa i krzewy. Spadek liczebności gatunku z tego właśnie powodu odnotowano w Darwińskim rezerwacie przyrody na Zbiorniku Rybińskim w okresie od 1949 do 2006 roku (Babuszkin i Kuzniecow 2008). Bardzo poważnym negatywnym czynnikiem jest również hybrydyzacja z orlikiem krzykliwym (Melnikov i in. 2008).

Orlik grubodzioby w Rosji do tej pory pozostaje słabo poznanym gatunkiem. Brak finansowania ze środków publicznych nie pozwala na systematyczny monitoring populacji oraz opracowanie skutecznych środków ochrony. Dlatego też bardzo ważna jest współpraca międzynarodowa, a przede wszystkim wspólne projekty mające na celu identyfikację oraz ochronę kluczowych grup gniazdujących, a także zbadanie liczebności gatunku i jego dynamiki. »»

Rycina 1. Rozmieszczenie orlika grubodziobego w granicach obszaru gniazdowania: Granica obszaru gniazdowania w pierwszej połowie XX wieku (Dementiev 1951) Granica obszaru gniazdowania w pierwszej połowie XXI wieku Grupy gniazdujące Wołżańsko-Uralska populacja (Karyakin 2008)

5 4

1

3 2

Бабушкин М.В., Кузнецов А.В. 2008. „Тенденции изменения численности и некоторые особенности экологии большого и малого подорлика в Дарвинском заповеднике.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 37–46.

»»

Дементьев Г.П., 1951. „Отряд хищные птицы ‒ Accipitres или Falconiformes.” В: Дементьев Г.П., Гладков Н.А. (ред.), Птицы Советского Союза. М.: Сов. Наука. Т. 1. С. 70–341.

»»

Карякин И.В. 2008. „Особенности экологии большого подорлика в Волго–Уральском регионе.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 119–137.

»»

Мельников В.Н., Дмитренок М.А., Иванов М.Н., Киселев Р.Ю., Киселева С. В., Домбровский В. Ч. 2008. „Результаты экспедиции 2005 г. по изучению подорликов Европейского центра России.” В: Мельников В.Н. (отв. ред.), Изучение и охрана большого малого подорликов в Северной Евразии. Иваново, Изд–во Ивановского гос. ун–та: 190–194.

»»

Мищенко А.Л. 2008. „Большой подорлик.” В: Зубакин В.А., Варлыгина Т.И., Соболев Н.А. (отв. ред.), Красная книга Московской области. Издание второе. Москва, КМК: 61.

»»

Мищенко А.Л. „Большой подорлик. Красная книга Новгородской области. В печати.”

Ochrona Orlika Grubodziobego

65

Populacja orlika grubodziobego na Białorusi: aktualna liczebność, trendy, siedliska i występowanie hybrydyzacji z orlikiem krzykliwym Valery Dombrovski valera@biobel.bas–net.by Institute of Zoology, National Academy of Sciences Orlik grubodzioby na terytorium republiki Białorusi rozprzestrzeniony jest dosyć nierównomiernie. Na początku pierwszej dekady XXI stulecia ogólna liczba orlika grubodziobego na terytorium Białorusi szacowana była na 150–200 par (15% europejskiej populacji), spośród których 100–150 par zamieszkiwało Polesie, a 50 par ‒ pozostałe terytorium Republiki. Poza Polesiem, jedyna stosunkowo duża populacja orlika grubodziobego (8–12 par) została odkryta w południowej części Berezyńskiego rezerwatu biosfery i na rozlewiskach Berezyny, na terenach przylegających do rezerwatu.

Najwyższe zagęszczenie gniazdujących orlików grubodziobych (4,4 ± 0,95 par/100 km2) zaobserwowane zostało na obszarach, charakteryzujących się dużym udziałem terenów podmokłych. Na terytoriach zdominowanych przez tereny przekształcone przez działalność człowieka (głównie zmeliorowane grunty rolne, sąsiadujące z bagiennymi kompleksami leśnymi), średnie zagęszczenie gniazdujących orlików grubodziobych było prawie trzy razy niższe (1,6 ± 0,38 par/100 km2). Jednak na takich obszarach odnotowano ponad połowę wszystkich zarejestrowanych par orlika ze względu na dużą powierzchnię tych siedlisk na Białoruskim Polesiu. Na silnie przekształconych obszarach, w przypadku braku podmokłych lasów liściastych, a także w suchych naturalnych siedliskach, przy braku niskich torfowisk lub innych otwartych terenów podmokłych, orliki grubodziobe spotykane były sporadycznie, z reguły w parach mieszanych z orlikiem krzykliwym. Gęstość gniazdowania w grupie badanych miejsc z takim stosunkiem biotopów stanowiła 0,1 ± 0,23 par/100 km2. Analiza otrzymanych wyników prowadzi do wniosku, że zagęszczenie gniazdujących orlików grubodziobych jest zależne od dwóch głównych czynników: powierzchni otwartych terenów podmokłych (miejsca polowań ptaków) i stopnia antropogenicznych przemian siedlisk orlików.

Dla orlika grubodziobego bardzo ważna jest obecność rozległych otwartych terenów żerowiskowych oraz brak czynnika niepokojącego ptaki w miejscach lęgów. Minimalna powierzchnia obszaru polowań w warunkach Polesia Prypeci to 15 km2. Najbardziej odpowiednimi terenami polowań dla orlika grubodziobego są torfowiska niskie i przejściowe (otwarte zbiorowiska turzyc oraz te porośnięte trzcinami i wierzbami) przy wysokim i stosunkowo stabilnym w ciągu sezonu poziomie wody. Orlik grubodzioby może też występować na zmeliorowanych torfowiskach niskich, wykorzystywanych pod sianokosy lub wypas zwierząt, na obszernych podmokłych zrębach, oraz na obszarach wtórnie zalanych (torfiarnie, porzucone zmeliorowane obiekty itp.). Ptak ten gniazduje na drzewach w trudnodostępnych dla człowieka terenach bagiennych. Na dużych powierzchniowo bagnach, w przypadku braku czynnika niepokojącego, dla rozpoczęcia lęgu przez orlika grubodziobego wystarczy obecność niewielkich wysepek leśnych lub nawet pojedynczych drzew. Odwrotnie, obecność dużych kompleksów lasów bagiennych jest warunkiem koniecznym dla podjęcia lęgów orlików grubodziobych w przekształconych siedliskach o dużym stopniu rozwoju zmian antropogenicznych. Las bagienny najwidoczniej pełni funkcję ochronną, ograniczając dostęp człowieka do gniazda. Do gniazdowania ptaki te wybierają lasy liściaste, głównie olszę czarną.

Regularne monitorowanie liczebności orlika grubodziobego na czterech stałych punktach rozpoczęto od 2006 roku. Skontrolowano 19 par orlika grubodziobego, co nie było wystarczające dla odzwierciedlenia dynamiki liczebności tego gatunku w całym kraju. Tym niemniej, w ciągu 5 lat (od 2006 do 2010 roku) na dwóch powierzchniach, obejmujących przekształcone działalnością człowieka terytoria orlika grubodziobego, miał miejsce niemalże dwukrotny spadek liczebności gatunku (z 7 do 4 par). W 2009 roku rozpoczął się projekt, mający na celu tworzenie stref ochronnych wokół lęgowisk orlika grubodziobego, którym mogłaby zagrozić wycinka drzew. W ramach tego projektu, w latach 2009–2010, sprawdzono 75 zagrożonych miejsc lęgowych orlika grubodziobego, znanych z lat 2000–2003. Orliki zostały odnalezione tylko w 50, a pozostałe 25 okazało się być porzucone przez ptaki. W ciągu ostatnich 10 lat stwierdzono obniżenie liczebności gatunku o około 33% na siedliskach przekształconych. Dotyczy to przede wszystkim pojedynczych par, żyjących w oderwaniu od głównej poleskiej populacji orlików grubodziobych. Liczebność orlika grubodziobego na siedliskach naturalnych, według danych NPC NAN Białorusi o Biozasobach (Naukowo–Praktyczne Centrum Narodowej Akademii Nauk Białorusi o Biozasobach) na razie jest stabilna. Tym niemniej, dla otrzymania pełnej informacji konieczne jest sprawdzenie wszystkich znanych z 2000 roku miejsc lęgowych

orlika grubodziobego w tym typie siedlisk (około 40 par).

Sukces gniazdowania orlika grubodziobego na Białorusi znacząco waha się z roku na rok, bardziej lub mniej synchronicznie, w różnych typach siedlisk. Średnio, na Białorusi, w wieloleciu sukces lęgowy orlika grubodziobego wynosił 57%. W ciągu tego wieloletniego okresu można zauważyć wyraźną negatywną tendencję tego parametru w przypadku białoruskiej populacji orlików grubodziobych. Na podstawie badań z lat 2005–2010, można wywnioskować, że wahania sukcesu lęgowego orlików są bezpośrednio zależne od obfitości norników z rodzaju Microtus i Arvicola. Szczególny niepokój budzi fakt częstej utraty piskląt orlika grubodziobego z powodu niedożywienia, co wskazuje na ogólnie niekorzystną sytuację ekologiczną na Polesiu, związaną z odnotowanym przez wielu specjalistów spadkiem różnorodności biologicznej tego regionu w ostatnim dziesięcioleciu.

Na Białorusi odnotowano 96 przypadków gniazdowania mieszanych par orlika grubodziobego z krzykliwym. Częstotliwość spotykania par mieszanych średnio stanowi 37% całkowitej liczby par z udziałem orlika grubodziobego. Wskaźnik ten osiąga maksymalną wartość ‒ do 100% w silnie przekształconych działalnością człowieka biotopach. Przy dalszej redukcji obszaru torfowisk niskich, hybrydyzacja może całkowicie objąć pozostałe pary orlików grubodziobych. W takim wypadku trzeba będzie już mówić o zaniku orlika grubodziobego jako gatunku z terytorium Białorusi. Na obszarach dużych, nieznacznie zmienionych kompleksów leśno–bagiennych częstotliwość występowania par mieszanych jest minimalna. Na przykład, w rezerwacie krajobrazowym Olmańskie Bagna wśród 18–20 par orlika grubodziobego nie odnotowano ani jednej pary mieszanej. Nie obserwuje się tam także w ogóle orlików krzykliwych. Przykłady te pokazują, że przy odpowiednich warunkach można całkowicie zapobiec tworzeniu się mieszanych par orlików. To, jakie parametry prowadzą do takich efektów ‒ powinno stać się przedmiotem szczegółowych badań w najbliższym czasie.

Ochrona Orlika Grubodziobego

67

Ochrona orlika grubodziobego na Białorusi Valery Dombrovski valera@biobel.bas–net.by Institute of Zoology, National Academy of Sciences Na białoruskim Polesiu znajduje się centrum regionalnej populacji orlika grubodziobego, od którego zależy stan populacji w zachodniej części gniazdowania tego gatunku. Orlik grubodzioby został wpisany do „Czerwonej Księgi Republiki Białorusi” w 1981 roku i należy do gatunków I kategorii, czyli gatunków znajdujących się na granicy wyginięcia. Jego ochrona jest jednym z priorytetów Narodowej strategii i planu działania na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej Republiki Białoruś, zatwierdzonego przez rząd Białorusi w 1997 roku. W najnowszej edycji „Czerwonej Księgi Białorusi” (2004), gatunek został przypisany do I kategorii ochrony. Dziesięć z osiemnastu głównych siedlisk orlika grubodziobego na terytorium Białorusi objęta jest ochroną prawną. Kolejny obszar zostanie włączony do Programu Racjonalnego Rozmieszczenia Szczególnie Chronionych Obszarów do 1 stycznia 2015 roku.

Jednak siedem pozostałych obszarów wciąż nie zostało objętych ochroną i są zagrożone melioracją. Ponadto, ochroną najczęściej objęte są bagna, ale już nie sąsiadujące z nimi lasy. Na przykład, w rezerwacie Sporowski chronione są torfowiska niskie, ale w jego granicach nie ma ani jednej lęgowej pary orlika grubodziobego. Do rezerwatu przylega za to ważny dla orlików obszar Chowanszczyna, który nie został uwzględniony w Programie, ale na którym, w chwili obecnej, gnieżdżą się dwie pary orlików grubodziobych (dawniej były to 4–5 par). Jedno z największych zgrupowań gniazdujących orlików grubodziobych w okolicach jeziora Czerwonego (9–10 par), weszło w 2005 r. w skład TWP (Terytorium ważne dla ptaków, ang. Important Bird Areas) o międzynarodowym znaczeniu „Czerwone”. Obszar ten również nie został uwzględniony w Programie. Na chwilę obecną około 1/3 białoruskiej populacji orlika grubodziobego gnieździ się na obszarach nie objętych ochroną prawną. W ramach realizacji projektu АПБ (Ochrona Ptaków Ojczystych) ‒ Wdrażanie ochrony globalnie zagrożonych orlików grubodziobych w latach 2009–2010, znaleziono 42 gniazda orlika grubodziobego (głównie na Prypeckim Polesiu), przygotowano i przedstawiono do kontroli lokalnym inspekcjom zasobów naturalnych i ochrony przyrody dokumentację 40 z tych miejsc. Dane te powinny być aktualizowane raz na trzy lata.

Największa białoruska populacja lęgowa orlików grubodziobych (18–20 par) lęgnie się w rezerwacie Olmańskie Bagna. Jest to wyjątkowy i największy w Europie wzorcowy kompleks leśno–bagienny, zachowany w niemalże nienaruszonym stanie, ze względu na długotrwały okres istnienia tu poligonu wojskowego. Gospodarcze wykorzystanie tego terenu jest praktycznie niewykonalne, ze względu na trudności z dostępem technologii do niemalże całego terytorium rezerwatu. Najbardziej akceptowalną formą ochrony tego terenu i stworzenia warunków do zapewnienia naturalnych przepływów procesów przyrodniczych i ochrony większych grup lęgowych orlików grubodziobych, jest nadanie mu statusu rezerwatu biosfery.

Działania w zakresie ochrony kluczowych siedlisk: »» Nadanie właściwego krajowego statusu ochrony miejscom lęgowym gatunku. »» Aktywna ochrona gatunku. »» Optymalizacja gospodarki leśnej w kluczowych obszarach lęgowych gatunku. »» Optymalizacja prowadzenia prac rolnych w kluczowych miejscach gniazdowania gatunku. »» Prowadzenie prac hydrotechnicznych w celu wtórnego zalania osuszonych terenów. »» Opracowanie działań mających na celu optymalizację reżimu hydrologicznego w kluczowych miejscach lęgowych gatunku. »» Opracowanie i wdrożenie planów zarządzania dla kluczowych miejsc lęgowych ptaków. »» Inwentaryzacja populacji. »» Monitorowanie stanu populacji. »» Kontynuowanie badań nad ekologią i rozprzestrzenianiem orlika grubodziobego na Białorusi. »» Badanie częstotliwości hybrydyzacji orlika grubodziobego z krzykliwym.

Czynniki mające negatywny wpływ na stan populacji orlika grubodziobego: »» Bezpośrednie niszczenie siedlisk bagiennych przez meliorację. »» Długotrwałą degradacja siedlisk przez naruszenie reżimu hydrologicznego. »» Zanik miejsc do gniazdowania, ze względu na nadmierną eksploatację lasów. »» Działalność gospodarcza niezgodna z wymogami środowiska naturalnego. »» Kłusownictwo. »» Niepokojenie ptaków w okresie lęgowym. »» Utrata „czystości” genotypu populacji orlika grubodziobego w następstwie hybrydyzacji z orlikiem krzykliwym. »» Brak statusu ochronnego siedlisk orlików grubodziobych. »» Brak świadomości lokalnych mieszkańców na temat znaczenia torfowisk niskich dla zachowania różnorodności biologicznej o międzynarodowym znaczeniu.

Działania na rzecz ochrony gatunku: »» Przeprowadzenie kontroli stanu siedlisk orlika grubodziobego. »» Przygotowanie materiałów informacyjnych, prowadzenie kampanii informacyjnych w celu wyjaśnienia miejscowej ludności i myśliwym wartości orlika grubodziobego i konieczności jego ochrony.

Ochrona Orlika Grubodziobego

69

Fenologia i kolorowe znakowanie orlików grubodziobych na Białorusi

Orlik grubodzioby na Litwie: aktualny i dawny status gatunku

Valery Dombrovski valera@biobel.bas–net.by Institute of Zoology, National Academy of Sciences

Rimgaudas Treinys rimga.t@gmail.com Nature Research Centre

Przylot orlików grubodziobych nad Prypeć na Polesiu ma miejsce w 2–3 dekadzie marca (w zależności od warunków pogodowych). Według danych z lat 2000–2005 pierwsze osobniki orlika grubodziobego pojawiały się w rewirach zaraz po ustąpieniu ciągłej pokrywy śnieżnej i średnio po 4 dniach (0–7 dni) od pierwszego wiosennego (środek lutego ‒ marzec) wzrostu średnich dziennych temperatur powietrza do + 6°С. Dodatnia dynamika temperatury powietrza, w okresie do połowy lutego, nie wpływała na czas przylotu ptaków. W porównaniu z innymi regionami, podobnymi do Białorusi pod względem klimatu (Polska, kraje bałtyckie, Rosja Centralna), przylot orlików grubodziobych na białoruskie Polesie ma miejsce prawie miesiąc wcześniej. Jedną z cech poleskiej grupy orlików, związanej z tym fenomenem, jest długi okres (często ponad miesiąc) pomiędzy przylotem ptaków, a rozpoczęciem lęgów. Przy czym okres lęgów orlika grubodziobego na białoruskim Polesiu nie różni od opisanych w innych regionach. Średni termin rozpoczęcia wysiadywania jaj przez orlika grubodziobego na Białorusi to 22.04 (5.04–12.05; n = 49). Zależność między datą rozpoczęcia lęgu i warunkami pogodowymi w sezonie wiosennym czy datami przylotu nie zostały potwierdzone. Średni termin wylotu piskląt z gniazd to 6.08 (20.07–26.08; n = 52). Odloty orlików grubodziobych na zimowiska, na Białorusi obserwowane są od 20.09 do 10.10. Największa liczba zarejestrowanych ptaków migrujących przypada na dni 22–26.09.

Na Białorusi gnieździ się ponad 100 par orlików grubodziobych. Jest to największa populacja lęgowa w zachodniej części zasięgu, której kondycja wpływa na status gatunku w całej części zachodniego zasięgu występowania. Najsłabiej zbadane aspekty biologii tego gatunku na Białorusi to szlaki migracji oraz miejsca zimowania.

W 2007 roku Białoruś dołączyła do programu kolorowego znakowania orlików (SECR). Program ten został zainicjowany po kilku międzynarodowych spotkaniach grupy 3B+B (trzy kraje bałtyckie i Białoruś). Pomocy finansowej przy zakupie obrączek udzielił projekt Eagle Life prowadzony przez Estońskie Towarzystwo Ornitologiczne. Na Białorusi stosowane są obrączki ciemnoniebieskie. Badania i obrączkowanie młodych orlików odbywa się głównie na Polesiu (Południowa Białoruś). W latach 2007–2011 oznakowano 53 orliki grubodziobe i 10 mieszańców międzygatunkowych.

Pierwsza wiadomość powrotna pochodzi z 23 listopada 2007 z północnego Izraela (na północ od Hajfy). Ptak był prawdopodobnie otruty i odbył kurację w Izraelskim Centrum Medycyny Dzikich Zwierząt. Zaobrączkowany został 28 lipca w wieku 50–dni w gnieździe w pobliżu Białoozierska (Obwód Brzeski, Południowo–Zachodnia Białoruś). Kolejny odczytany orlik był obserwowany w dolinie Bzury (Centralna Polska) w dniach 4–16 sierpnia 2010. Ptak ten był obrączkowany 10 lipca w gnieździe w ostoi ptaków Zvanets (gmina Drohiczyn, Obwód Brzeski). Od 2010 roku, we współpracy z Iberyjskim Centrum Badania Ptaków (Hiszpania) rozpoczęto kolejny projekt znakowania orlików. Użyto zielonych znaczków skrzydłowych z dwoma białymi znakami na wierzchu i spodzie znaczka (po jednej literze i cyfrze). W latach 2010–2011 oznakowano w ten sposób 19 młodych orlików. Pierwszy odczytany orlik był obserwowany w 1 października 2010 w północnej części Izraela koło Tel–Awiwu. Ptak był zaobrączkowany 27 lipca w gnieździe w Prypedzkim Parku Narodowym (gmina Żytkowicze, region Gomel, Południowa Białoruś) jako 50–dniowe pisklę.

Do tej pory otrzymano wiadomości powrotne z 3% kolorowo zaobrączkowanych ptaków i z 5% ptaków oznakowanych znaczkami skrzydłowymi. Podczas jesiennej migracji 2 ptaki z Białorusi obserwowane były w Izraelu.

Podejrzenia o przegapieniu par orlika grubodziobego Aquila clanga (AQC) na Litwie wywołane są przez kilka czynników: obszar kraju znajduje się w zasięgu występowania gatunku, cechuje go podobieństwo ekologiczne z liczniejszym w kraju orlikiem krzykliwym Aquila pomarina, rozpoznawanie orlików w warunkach terenowych jest trudne, a do tego w sąsiadujących krajach występowały podobne sytuacje niedoszacowania liczebności AQC. Moim celem był przegląd statusu AQC na Litwie w latach 1901–2011. Biorąc pod uwagę złożoność rozpoznawania gatunku, wywołaną szeroko rozprzestrzenioną hybrydyzacją, a także nakładaniem się na siebie wymiarów i cech upierzenia, przyjęto dwa założenia: »» za AQC ‒ potraktowano orły przypominające Aquila clanga na podstawie współczesnych cech diagnostycznych oraz »» obserwatorom udało się poprawnie oznaczyć gatunek orlika w badanym okresie.

Wybrałem trzy okresy, w których użyłem różnych metod zbierania danych. Dla okresu 1901–1987 skorzystano z publikowanych źródeł, 1988–2007 ‒ analizę publikowanych źródeł połączono z celowymi pracami terenowymi, dla lat 2008–2011 wykorzystano stwierdzenia zaakceptowane przez Litewską Komisję Ornitofaunistyczną.

W przeszłości (1901–1987) AQC był bardzo rzadkim, ale prawdopodobnie lęgowym gatunkiem. W ostatnich latach (1988–2011) w kraju odnotowano tylko pojedyncze osobniki i odnaleziono kilka par mieszanych wychowujących hybrydy. Obecny status AQC na Litwie to migrant, wagrant i okazjonalnie lęgowy gatunek w parach mieszanych z orlikiem krzykliwym.

Ochrona Orlika Grubodziobego

71

Czynna ochrona orlika grubodziobego w Dolinie Biebrzy Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Komitet Ochrony Orłów, Uniwersytet w Białymstoku Agata Choynowska anowogrodzka@biebrza.org.pl Biebrzański Park Narodowy Monitoring populacji i czynna ochrona orlika grubodziobego w Dolinie Biebrzy prowadzone są od 2010 roku w ramach projektu LIFE ‒ Zabezpieczenie populacji orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie Krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne. Działania ochronne prowadzone są na dwóch płaszczyznach: bezpośredniej ochrony gniazd i lęgów oraz poprawy jakości żerowisk.

Rewiry i gniazda orlików grubodziobych są kontrolowane co najmniej dwukrotnie w ciągu roku.

Kontrolą objęte są przede wszystkim rewiry w Dolinie Biebrzy, ale także istniejące i potencjalne rewiry poza tym obszarem. Otoczenie gniazd orlików grubodziobych objęte jest ochroną strefową. Wyjątek stanowią lasy prywatne, na których stosowanie ochrony strefowej jest praktycznie nie możliwe. Aby umożliwić orlikom gniazdowanie w młodych drzewostanach w otoczeniu dogodnych biotopów ‒ budowane są sztuczne platformy. Konstrukcje takie stosuje się również interwencyjnie, gdy stare gniazda są w złym stanie. W latach 2010–2011 wybudowano 30 takich platform.

Kolejne budowane były jeszcze wcześniej w ramach innych inicjatyw ochronnych. Łącznie 4 różne pary orlików grubodziobych (bądź pary mieszane) korzystały z tych konstrukcji. Liczba ta stanowi około 30% obecnej populacji gatunku w Dolinie Biebrzy. W celu zabezpieczenia gniazd przed rabowaniem lęgu przez kunę leśną stosowane są repelenty takie jak terpentyna balsamiczna. Pień drzewa gniazdowego oraz drzew sąsiadujących smarowany jest terpentyną dwukrotnie w ciągu sezonu. Pierwszy raz wczesną wiosną przed przylotem ptaków, a drugi raz na przełomie czerwca i lipca, gdy pisklę zaczyna być w gnieździe bardzo aktywne i może zwracać uwagę drapieżników. W latach 2010–2011 odnotowano tylko jedną stratę lęgu spowodowaną prawdopodobnie przez kunę leśną. Ponadto część drzewostanów lęgowych narażona na penetrację ludzką oznakowana została tabliczkami Uwaga! Ostoja dzikich zwierząt. Wstęp wzbroniony. Teren monitorowany.

Ochrona żerowisk orlika grubodziobego realizowana jest głównie przez poprawę stosunków wodnych oraz odkrzaczanie i wykaszanie zarośniętych szuwarów i łąk. W ramach projektu AQC Plan zbudowanych zostanie szereg zastawek na rowie odwadniającym żerowisko wykorzystywane przez 3 pary orlików grubodziobych. Ponadto odkrzaczono do tej pory 275 ha utraconych żerowisk orlików grubodziobych. Na obszarach tych w następnych latach prowadzone będą koszenia, które zapobiegną ponownemu zarośnięciu tego terenu przez krzewy. Zaplanowane wcześniej koszenie bagiennych łąk jest aktualnie prowadzone przez dzierżawców, gospodarujących na obszarach otwartych w Biebrzańskim Parku Narodowym. Z tego powodu zrezygnowano z mechanicznego wykaszania dużych powierzchni na rzecz ręcznego koszenia niewielkich płatów żerowisk, zlokalizowanych blisko obszarów gniazdowych.

Zupełnie nowym zadaniem okazał się wykup drzewostanów gniazdowych w enklawie lasów prywatnych, wyciętych z granic parku narodowego. Udało się wykupić 6,59 ha lasu, w tym obszar na którym znajduje się gniazdo orlika grubodziobego, obecnie zajęte przez bielika. Okoliczne lasy stanowią bardzo ważną ostoję gatunku, w której gnieżdżą się dwie czyste pary orlików grubodziobych. Prawie wszystkie lasy w tej okolicy znajdują się w rękach prywatnych, co uniemożliwia objęcie ich ochroną strefową.

Preferencje siedliskowe, wielkość terytoriów i wykorzystanie żerowisk przez orliki grubodziobe w Dolinie Biebrzy Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Komitet Ochrony Orłów, Uniwersytet w Białymstoku Efektywna ochrona orlików grubodziobych (AQC) wymaga dobrego poznania biologii gatunku, w tym jego preferencji siedliskowych i ekologii przestrzennej. Kluczowe w tym kontekście jest rozpoznanie typów siedlisk przyrodniczych, które są najczęściej wykorzystywane przez AQC, optymalnych sposobów użytkowania tych siedlisk oraz wielkości terytoriów łowieckich. Analogiczne badania powinny dotyczyć orlika krzykliwego (AQP) w Dolinie Biebrzy. Porównanie ekologii przestrzennej tych dwóch gatunków, może pomóc w zrozumieniu czym różnią się wymagania AQC i AQP. Wiedza ta pozwoli na kształtowanie siedlisk w sposób sprzyjający głównie AQC i przeciwdziałanie mieszaniu się tych dwóch gatunków.

Badania preferencji siedliskowych AQC przeprowadzono w środowisku GIS na podstawie lokalizacji gniazd AQC, AQP i par mieszanych zarejestrowanych w latach 1990–2010 (Maciorowski niepubl.). Badano wiek drzewostanu gniazdowego oraz odległość gniazd od elementów krajobrazu takich jak: skraj lasu, najbliższa rzeka, osadnictwo, a także udział różnych form pokrycia terenu w promieniu 2 km od centrum rewiru na podstawie map programu Corine Land Cover. Następnie szczegółowe analizy siedlisk wykonane zostały na 40 kwadratach o powierzchni 25 ha wylosowanych w siedliskach AQC i AQP. Wielkość terytoriów łowieckich została wstępnie określona na podstawie danych telemetrycznych zebranych na 4 samcach AQC i 1 samcu AQP, którym założono nadajniki w czerwcu i lipcu 2011 roku.

Kilka czynników istotnie różniło siedliska AQC i AQP w Dolinie Biebrzy. AQC osiedlał się dalej od osadnictwa, a bliżej rzek niż wynikałoby to z losowego rozkładu gniazd. W terytoriach AQC było istotnie mniej obszarów zabudowanych niż w całej Dolinie Biebrzy, a pozostałe typy pokrycia terenu w terytoriach AQC nie różniły się znacząco od charakteru tego obszaru. Terytoria AQP natomiast zawierały istotnie więcej obszarów przekształconych przez człowieka, takich jak łąki i pastwiska, mozaika terenów rolniczych, a mniej obszarów naturalnych takich jak bagna i zakrzaczenia. Pary mieszane zajmowały siedliska pośrednie pomiędzy wymaganiami AQC i AQP, zwłaszcza w przypadku czynników takich jak: odległość gniazd od osadnictwa, udział zakrzaczeń, bagien, łąk, pół uprawnych i mozaiki rolnictwa. Szczegółowe analizy siedlisk orlików w terenie potwierdziły preferencję AQC do obszarów bagiennych i mało użytkowanych przez człowieka, a także silny związek AQP z ekstensywnie użytkowanym krajobrazem rolniczym.

Wielkość terytoriów łowieckich mierzona metodą „minimum convex poligon” była znacznie wyższa w przypadku samców AQC (średnio 1760 ha) niż terytorium samca AQP (887 ha). Wielkość terytoriów różniła się znacząco w zależności od zastosowanej metody badawczej i wynosiła pomiędzy 550, a 2660 ha. Dane te są jednak niekompletne, bo oparte na połowie okresu lęgowego. Należy się więc spodziewać, iż rzeczywista wielkość terytoriów łowieckich jest wyższa.

Ochrona Orlika Grubodziobego

73

Europejski Plan Ochrony Orlika Grubodziobego i konieczność jego aktualizacji

Orlik grubodzioby Aquila clanga w regionie Wołga–Ural, Zachodniej Syberii i regionie Ałtajsko–Sajańskim

Paweł Mirski p.mirski@uwb.edu.pl Komitet Ochrony Orłów, Uniwersytet w Białymstoku

Karyakin I. ‒ ikar_research@mail.ru Bachtin R., Biekmansurow R., Nikolenko E., Ważow S. Russian Raptor Research and Conservation Network

Europejskie Plany Ochrony Gatunków są narzędziami do oceny stanu zagrożenia i potrzeb ochrony rzadkich gatunków ptaków. Z założenia mają stanowić ramy, na których powinny powstawać Krajowe Plany Ochrony Gatunków. Europejski Plan Ochrony Orlika Grubodziobego (AQC SAP) powstał w 1997 roku, a opublikowany został w 2001. Zgodnie z założeniami zapisanymi w tym dokumencie, powinien on być ewaluowany i aktualizowany co 4 lata. Niestety do tej pory AQC SAP nie podlegał walidacji. Od tego czasu wiedza na temat rozmieszczenia, liczebności i biologii gatunku wzrosła, co pozwala na aktualizację tego dokumentu. Znacznie lepiej poznane są najważniejsze populacje tego gatunku w Rosji i na Białorusi. Niewiele natomiast w dalszym ciągu wiadomo o występowaniu AQC w azjatyckiej części zasięgu (poza Rosją). Wzrost zainteresowania ochroną AQC zaowocował powstaniem kilku Krajowych Planów Ochrony AQC, które mogą pomóc w aktualizacji zagrożeń z jakimi obecnie styka się ten gatunek oraz propozycji metod ochrony, które zawiera aneks do AQC SAP. Plany takie powstały w Estonii, na Białorusi i Ukrainie, a w przygotowaniu jest krajowy program ochrony AQC w Polsce.

Od 2011 roku baza danych Rosyjskiej Sieci Badań i Ochrony Ptaków Drapieżnych zawiera informacje o 496 zidentyfikowanych terytoriach lęgowych orlika grubodziobego na obszarze od dorzecza rzeki Oka na Powołżu do dorzecza Jeniseju w Środkowej Syberii. Badany obszar obejmuje trzy największe regiony ‒ Wołga–Ural, Zachodnia Syberia i region Ałtajsko–Sajański. W regionie Wołga–Ural odnotowano 166 terytoriów lęgowych orlika grubodziobego, w Zachodniej Syberii ‒ 285, w regionie Ałtajsko–Sajańskim ‒ 45.

Największe zgrupowanie lęgowych orlików grubodziobych w europejskiej części Rosji (ponad 100 par) koncentruje się w regionie Wołga–Ural w dorzeczu rzeki Biała (na terytorium Republiki Baszkorostan). W całym dorzeczu Wołgi i Kamy, w granicach strefy leśno–stepowej, strefy lasów iglasto–liściastych, a także strefy południowej i środkowej tajgi, orlik grubodzioby zamieszkuje wszystkie duże wodno–błotne obszary na terenach zalewowych rzek.

Ptaki nie tworzą tam jednak dużej populacji, z powodu zbyt małej powierzchni i izolacji siedlisk lęgowych, którymi są tutaj głównie olsy.

W Zachodniej Syberii duże zgrupowania gniazdujących orlików grubodziobych (ponad 100 par) znajdują się w dorzeczu rzeki Toboł, dorzeczu rzeki Iszym, nizinie Barabińskiej i lasach Ałtajskich.

W regionie Ałtajsko–Sajańskim jedyne większe zgrupowanie gniazdujących orlików grubodziobych znajduje się w dorzeczu rzeki Czułym na styku Kraju Krasnojarskiego, Republiki Chakasja i obwodu kemerowskiego.

Orlik grubodzioby gniazduje na zalewowych, leśno–bagiennych terenach we wszystkich stepowych kotlinach regionu Ałtajsko–Sajańskiego, ale nigdzie więcej nie formuje populacji liczących więcej niż 10 par. W górach, poza stepowymi kotlinami w ogóle się nie lęgnie.

Liczebność orlika grubodziobego w strefie leśno–stepowej, strefie lasów iglasto–liściastych i strefie tajgi na obszarze od dorzecza rzeki Oka na Powołżu do dorzecza Jeniseju w Środkowej Syberii (w regionach: Wołga–Ural, Syberia Zachodnia i Ałtajsko–Sajańskim) szacowana jest na 1607–1960 par na powierzchni 22, 5 tys. km2. Szacunki te zostały przeprowadzone tylko dla obszaru siedlisk, w których potwierdzono gniazdowanie gatunku i które znalazły się na terenie objętym badaniami. Poza granicami badanego obszaru znanych jest jeszcze, co najmniej 897,4 tys. km2 powierzchni siedlisk odpowiednich do gniazdowania orlikowi grubodziobemu (Bagna Wasiugańskie, dorzecze środkowego Obu, dorzecze Irtysza i inne). Miejsca te są zbliżone do tych znajdujących się na zbadanych terenach, jednak nie zostały one skontrolowane przez ornitologów i dlatego obecnie brakuje danych o ich zasiedleniu. Podobna powierzchnia siedlisk, która może być sklasyfikowana, jako potencjalnie nadająca się do gnieżdżenia się orlika grubodziobego, leży również na niezbadanych obszarach głównie Zachodniej Syberii. Wynika z tego, że szacowanie liczebności orlika grubodziobego na rozpatrywanym terytorium można traktować, jako minimalny próg liczebności i przy intensyfikacji badań może ona wzrosnąć co najmniej 3–5 krotnie.

Ochrona Orlika Grubodziobego

75

The Ławki Marshes / Bagno Ławki, Biebrza National Park

INTERVIEWS WYWIADY The Ławki Marshes / Bagno Ławki, Biebrza National Park

Urmas Sellis The Eagle Club Estonia Jan Lontkowski Eagle Conservation Committee Poland Valery Dombrovsky Institute of Zoology, National Academy of Sciences Minsk, Belarus Siergiej Domashevsky Ukrainian Birds of Prey Research Center Kiev, Ukraine Aleksander Mischenko M.A Mienzbira Russian Society for Bird Conservation and Study Moscow, Russia Igor Karyakin Russian Raptor Research and Conservation Network Nizhny Novogród, Russia

Anna Pilarska: Bardzo proste pierwsze pytanie.

Kim jesteście i czym się zajmujecie?

Anna Pilarska: Easy questions for a warm–up. Who are you? What do you do?

Urmas Sellis: Nazywam się Urmas, pochodzę z Estonii i zajmuję się orłami od około 30 lat… I to raczej wszystko ‒ jak wszyscy Estończycy nie mówię wiele. (śmiech)

Urmas Sellis: My name is Urmas Sellis and I come from Estonia. I’ve been researching eagles for around 30 years now… and that’s all I guess ‒ being a typical Estonian, I’m not much of a talker. (laughing)

Jan Lontkowski: Nazywam się Jan Lontkowski, również interesuję się i zajmuję się ptakami, szczególnie ptakami szponiastymi. Moja fascynacja ptakami zaczęła się bardzo dawno temu, nie pamiętam, ale sprawia mi to nadal wielką frajdę. Dużo czasu spędzam w terenie, obserwując ptaki, jak również chroniąc je i zastanawiając się co jeszcze można zrobić. Jestem członkiem Komitetu Ochrony Orłów, największej organizacji zajmującej się ptakami szponiastymi w Polsce.

US: Chwileczkę, zanim padnie następne pytanie ‒ chyba po tej wypowiedzi muszę dodać jeszcze trochę do mojego skromnego wstępu. (śmiech) Również należę do znanej w Europie, a na pewno w Estonii, organizacji zajmującej się ptakami szponiastymi ‒ Eagle Club.

W odróżnieniu od Jana nie jestem naukowcem, ale staram się chronić ptaki szponiaste i inne korzystając z wyników badań innych oraz dostarczając naukowcom danych do prowadzonych przez nich badań. Dotyczy to szczególnie orłów i bocianów czarnych.

Urmas Sellis The Eagle Club Estonia

Jan Lontkowski Eagle Conservation Committee Poland

Co was tu dzisiaj sprowadza? Dlaczego tych kilka mroźnych dni spędzacie w Goniądzu?

JL: Jesteśmy tu wszyscy z powodu orlika grubodziobego, który jest gatunkiem zagrożonym. Zjechaliśmy się tu z różnych krajów: Urmas przyjechał z Estonii, inni z Litwy, Łotwy, Białorusi, czy Rosji. Są to kraje, w których orlik grubodzioby jest ptakiem lęgowym, a zachodnia część tego wielkiego obszaru, to już granica zasięgu tych ptaków. Chodzi mi tutaj szczególnie o Polskę.

US: Ja również zjawiłem się tutaj z podobnych przyczyn, jak Jan. JL: Naprawdę?

US: Tak jest. (śmiech obu) Poza tym, o ile dobrze pamiętam zostałem tu zaproszony i chętnie przyjąłem to zaproszenie.

My oczywiście bardzo cieszymy się, że je przyjąłeś!

US: Szczerze mówiąc, po cichu czekałem na te zaproszenie. Od dawna już wiedziałem o waszym projekcie związanym z ochroną orlików grubodziobych nad Biebrzą.

Jan Lontkowski: My name is Jan Lontkowski and I also study birds, especially the birds of prey. My fascination began many years ago ‒ don’t even remember when exactly ‒ and I still have a lot of fun out of it. I spend hours in the field, observing the birds, as well as protecting them and thinking about what else I could do to help them.

I am a member of the Eagle Conservation Committee, the largest organization in the country professionally studying the birds of prey in Poland.

US: Excuse me ‒ before we move on to the next question ‒ I would like to add a few words to my simple introduction. (laughing) I am also a member of a well– known organization studying the birds of prey, that is the Eagle Club. Unlike Jan here, I am not a scientist, however, I study the birds of prey to protect them, and use my observations to provide data for further scientific research.

Especially, in the case of Eagles and Black Storks.

Why are you here? What have brought you to the Biebrza Valley in this cold, cold weather?

JL: We are all here because of the endangered Greater Spotted Eagles. We have come from various countries: Urmas is from Estonia, others from Lithuania, Latvia, Belarus or Russia. Greater Spotted Eagle is a nesting bird in those regions which are, at the same time, the western edge of the GSE population. I mean Poland, especially.

US: I am here for the same reasons like you, Jan. JL: Oh really?

US: Oh yes, (both laughing). Besides, as far as I remember… I was invited and I gladly accepted this invitation.

And we are very glad you did!

US: To tell you the truth, I had been waiting on the quiet for this invitation. I had known for some time already about this project and your actions here, in the Biebrza Valley. And this is not my first visit here. I visited the Valley around 6 years ago, attending the conference devoted to the birds of prey. I remembered the Valley as a beautiful place and I wanted to come here again

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

81

To nie jest mój pierwszy raz tutaj. Odwiedziłem Dolinę Biebrzy już jakieś 6 lat temu przy okazji konferencji poświęconej ptakom drapieżnym. Zachowałem bardzo miłe wspomnienia o tym miejscu… Bardzo chciałem wrócić tu znowu i jeszcze raz zobaczyć te bagna, jak wygląda Dolina, co się zmieniło w terenie.

Zacznę zdanie i proszę Was o dokończenie go. „Kiedy pierwszy raz zobaczyłem orlika grubodziobego…” (konsternacja na twarzach obu) US: Hmmm… ja muszę tutaj chwilę pomyśleć…

JL: Moja pierwsza obserwacja orlika grubodziobego miała miejsce, o dziwo, we Wrocławiu! Było to wiele lat temu, zimą, w lutym o ile dobrze pamiętam…

US: Może jakieś przywidzenia? (śmiech obu) JL: Nie, nie. Było to najwyraźniej ptak migrujący. Jestem pewien ponieważ miałem okazję obserwować go dosyć długo. Oczywiście na początku nie byłem pewien co to za orzeł i potrzebowałem dłuższej obserwacji. Ale po dłuższej chwili udało mi się zidentyfikować wszystkie cechy, które potwierdziły, iż był to orlik grubodzioby.

Co dziwne, było to jeszcze zanim przyjechałem pierwszy raz tutaj, nad Biebrzę, gdzie widywałem ich już potem wiele. Od tamtej pory… przyjeżdżam tutaj co roku już od 20 lat. Tak więc, widziałem w życiu „trochę” orlików grubodziobych. Ale pierwsza obserwacja miała miejsce na zachodzie Polski! Zupełnie poza zasięgiem występowania!

US: Tutaj muszę ci uwierzyć.

JL: Dziękuję! (śmiech obu) US: Ponieważ mamy informacje z nadajnika jednego z orlików grubodziobych, który zimował w Polsce. Kto wie? Może twój „pierwszy” zaobserwowany orlik grubodzioby był Estończykiem zimującym w okolicach Wrocławia? Jeśli chodzi o moje pierwsze spotkanie z orlikiem grubodziobym… Prawdopodobnie nawet nie zdawałem sobie sprawy z tego, że to akurat ten ptak! Było to jeszcze w czasie, kiedy nie potrafiłem ich rozpoznawać.

Pracowaliśmy wtedy nad obserwacjami bocianów czarnych i orłów. A orliki grubodziobe i krzykliwe wydawały się takie… mniej orle, mniej imponujące. Potem, kiedy mój młodszy kolega z zespołu zajmował się orlikami grubodziobymi i krzykliwymi, coś zaiskrzyło. Przypomniałem sobie te wcześniejsze nieświadome obserwacje. Potem już z górki: obrączkowanie, obserwacje, młode w gnieździe… To były początki wszystkiego.

to admire those marshes and see what has changed in this area.

I’ll start a sentence and I would like you to finish it: “The first time I saw Greater Spotted Eagle…” (both look rather confused) US: Hmmm… I would have to take a minute here to think…

JL: My first observation of the Greater Spotted Eagle took place ‒ surprisingly ‒ in Wrocław! It was many years ago, during winter, in February ‒ if I remember well…

US: Maybe an illusion ? (both laughing) JL: No, I am sure it was not an illusion. It must have been a migratory bird. I am sure it was GSE as I had a chance to spend some time observing it. I managed to identify all necessary details confirming the species.

What’s even more surprising ‒ my first observation of GSE had taken place before I came here, to the Biebrza Valley, for the first time, where I have seen them so many times since then. I’ve been coming here every year for 20 years now. So… I have seen „quite a number” of Greater Spotted Eagles. However… My first observation took place in the western part of the country!

Completely out of GSE’s range!

Jak opisalibyście charakter orlików grubodziobych? Po tylu latach obserwacji na pewno macie już o nich swoją opinię…

US: Orliki grubodziobe bardzo przypominają Estończyków. (śmiech) Podobnie jak my są mało towarzyskie, małomówne, trzymają się jak najdalej od siebie ‒ nie chcą codziennie oglądać swoich sąsiadów. Jest ich mało… Nie spotkasz na świecie wielu orlików grubodziobych ‒ podobnie jak Estończyków.

JL: Zgadzam się z tym. Myślę, że orlik grubodzioby mógłby być Estończykiem. Jeśli Estończycy rzeczywiście są tacy, jak ich opisałeś. Lubię orliki grubodziobe ponieważ są inne niż my, Polacy. Jesteśmy bardzo towarzyscy, lubimy spotykać się z sąsiadami ‒ tymi miłymi oczywiście ‒ lubimy mówić dużo i o wszystkim. A orlik grubodzioby jest inny. Inny niż ten zamęt dookoła. Jest dowodem na to, iż można żyć inaczej…

Dziękuję za rozmowę.

US, JL: Dziękujemy!

After all these years of observations, you probably have your opinion on the character of the Greater Spotted Eagles. How would you describe them in terms of their personality?

US: Greater Spotted Eagles are very much like the Estonians. (laughing) Like us, they are not sociable, they don’t talk much and stay as far from their neighbours as possible. Similarly, there are few of them in the world ‒ just like us.

JL: I agree with Urmas. I think Greater Spotted Eagles could easily be Estonians. If they really are ‒ as you've just described. I like Greater Spotted Eagles because they are different than we ‒ the Polish ‒ are. We are very gregarious, we like to meet our neighbours ‒ those nice ones, of course ‒ we like to talk a lot and talk about everything. The Greater Spotted Eagle is different. Different than all what’s surrounding us. They prove that we can live differently…

Thank you for this conversation.

US,JL: Thank you.

US: Here, I have to believe you.

JL: Thank you! (both laughing) US: Yes, because we collected data from one the transmitter, placed on one of our Greater Spotted Eagles that wintered in Poland. Who knows, maybe your „first” Greater Spotted Eagle was Estonian wintering in the neighbourhood of Wrocław? As for my first encounter with GSE… Probably I didn’t even realize I was seeing one.

At that time I was not able to recognize them ‒ we were studying the black storks and eagles. Greater Spotted Eagles and Lesser Spotted Eagles seemed so… less “eagle–like”, less impressive at that time. Later, when one of our team members was studying Greater Spotted Eagles and I joined him ‒ it felt so right! I remembered then all my previous observations. Afterwards, it was a simple story: ringing trips, observations, first chicks observed in the nest… These were the beginning of everything.

That's how it all started.

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

83

Anna Pilarska: Witam. Proszę o przedstawienie się i kilka słów o sobie. Kim jesteście?

Anna Pilarska: Hello. Please introduce yourselves and tell us something about you.

Siergiej Domashevsky: Nazywam się Sergey Domashevsky, przyjechałem tu z Ukrainy i reprezentuję Ukraińskie Centrum Badań Ptaków Drapieżnych. Zajmuję się wszystkimi gatunkami ptaków drapieżnych, interesuję się również sowami. W tym momencie zajmuję się głównie orlikami grubodziobymi i krzykliwymi.

Siergiej Domashevsky: My name is Sergey Domashevsky, I have come here from Ukraine to represent the Ukrainian Birds of Prey Research Center. I study all birds of prey and I’m also interested in owls. At this moment I'm focused on working especially on the Greater Spotted Eagles and the Lesser Spotted Eagles.

Valery Dombrovsky: Nazywam się Valery Dombrovski i przyjechałem tutaj z Białorusi. Pracuję w Białoruskiej Państwowej Akademii Nauk. Jestem kierownikiem Laboratorium Ornitologicznego przy Instytucie Zoologii.

Jestem także członkiem organizacji pozarządowej Ochrona Ptaków Ojczyzny. Moja specjalizacja to ptaki drapieżne, natomiast orlik grubodzioby to gatunek, z którego pisałem pracę doktorską.

Valery Dombrovsky: My name is Valery Dombrovski and I have come here from Belarus. I am the head of the Laboratory of Ornithology, at the Institute of Zoology, National Academy of Sciences. I am also a member of a non–governmental organization Protection of Birds in Belarus. In my research, I focus on all birds of prey but I took my PhD in Greater Spotted Eagle.

Dlaczego tutaj jesteście? Czy to pasja związana z orlikami grubodziobymi?

Valery Dombrovsky Institute of Zoology, National Academy of Sciences Minsk, Belarus

Siergiej Domashevsky Ukrainian Birds of Prey Research Center Kiev, Ukraine

Why are you here? Is it the passion for the Greater Spotted Eagle?

SD: Tak, chodzi głównie o orlika grubodziobego. Wczorajsze i dzisiejsze spotkanie są mu poświęcone wiec dlatego tu jestem. Generalnie, jestem specjalistą w dziedzinie ptaków drapieżnych i ich siedlisk.

SD: Yes, it is all about the Greater Spotted Eagle. Meetings that we held yesterday and the one we are having today are devoted to the ecology and the protection of Greater Spotted Eagles. And, as I specialize in birds of prey… I am here.

VD: Mógłbym jedynie powtórzyć to samo… (śmiech)

VD: I could only repeat after Sergey… (both laughing)

Czy tego typu spotkania, warsztaty mają sens?

Czy jesteśmy w stanie coś zmienić spotykając się i dyskutując, czy to tylko okazja do wyjazdu, apotem wracamy i nic się nie zmienia…

What is your opinion on such meetings? Do you you think we are able to make things happen, to change the situation of the Greater Spotted Eagles by organizing such meetings? Or is it just sitting and talking?

Obaj jednogłośnie: Oczywiście! Banalne pytanie.

VD: Bardzo ważne jest spotykanie się i wymiana doświadczeń, informacji. Niestety na co dzień pracujemy, badamy jedynie nasz własny, określony skrawek i populację. Tym bardziej jest to ważne dla was, żeby zyskać szerszą perspektywę i zasięg. Współpraca międzyregionalna, międzynarodowa jest szczególnie istotna jeśli chodzi o ekologię gatunku i ochronę.

Jak scharakteryzować osobowość orlika grubodziobego? Choleryk, flegmatyk, romantyk? Tyle lat spędzonych na badaniach tego gatunku… na pewno macie już jakąś opinię o charakterze orlika grubodziobego? (obaj wybudzają śmiechem, najwyraźniej zaskoczeni pytaniem)

Both at the same time: Of course it! That’s an easy question!

VD: It is crucial to meet, talk and share information or our experience. Unfortunately, we all work and conduct our research only within the scope of our population area and territory. The more important it is to learn from each other and gain a broader perspective on the subject, especially when it comes to the ecology and the protection of the GSE. How would you describe GSE in terms of personality? Are they romantic, realistic or maybe a little bit flegmatic? After so many years of research I am sure you have your opinion about those guys… (both are laughing, seem to be surprised by the question)

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

85

VD: Owszem, mam swoją opinię o charakterze orlika grubodziobego… Ale, nie opisałbym go jako „grzecznego chłopca” (śmiech). Gdybym miał określić typ charakteru to byłby to raczej skryty samotnik, który unika kontaktu z innymi. Chowa się przed innymi, wybiera dla siebie miejsca, gdzie może przebywać sam. Na podstawie obserwacji orlików krzykliwych i grubodziobych, orlik grubodzioby wypada jako bardzo leniwy ptak. Posłużę się przykładem z gniazda: orlik krzykliwy to pracowity ojciec rodziny i często przylatuje do gniazda, przynosząc pokarm samicy wysiadującej jaja; nawet co godzinę.

Orlik grubodzioby natomiast… potrafi pojawić się u niej w gnieździe z pokarmem tylko raz w ciągu całego dnia!

Tak się dzieje oczywiście w przypadku, gdy samiec karmi tylko samicę wysiadującą jaja. Kiedy pojawią się pisklęta będzie to znacznie częściej.

Czyli obserwujemy tam tradycyjny podział ról w rodzinie, w której to samiec jest jej głową?

VD: (śmiech) Obserwowałem sytuację, w której orlik grubodzioby upolował ofiarę i siedział z nią już na ziemi, a nagle zjawiała się samica, która wyleciała z gniazda i krążyła nad swoim partnerem upominając się, żeby o niej nie zapomniał i nie zjadł zdobyczy sam…

Jeśli mielibyście zaprosić nas w swoje rodzinne strony? Valery na Białoruś, Siergiej na Ukrainę…

Dlaczego mielibyśmy się tam wybrać? Co takiego urzekłoby nas w tych terenach?

SD: Ukraina to jedno z największych państw Europy, więc jest tam co oglądać i pokazać. Jeśli chodzi o tereny samego Polesia ‒ nadal przeważają tam naturalne ekosystemy, które, podobnie jak Dolina Biebrzy nie zostały jeszcze wysuszone i zmienione przez człowieka. Są to bardzo ciekawe tereny. Dużo romantyki i jest co podziwiać.

VD: Białoruska populacja orlika grubodziobego jest kluczową populacją jeśli chodzi o ten region. Warto więc przyjechać i zobaczyć jak orlik grubodzioby mieszka na tak rozległych terenach. Wiadomo, iż jeśli dana populacja gatunku nie jest zasilana z zewnątrz (nie pojawiają osobniki z zewnątrz) nie ma szans na przetrwanie.

Odizolowane populacje, te 15–20 par ‒ zginą. Dlatego dla sąsiadów Białorusi, zainteresowanych orlikiem grubodziobym i nie tylko ‒ to szczególne miejsce o szczególnym znaczeniu.

VD: I do have my opinion on the character of GSE… however, I would not describe them as „good guys” (laughing). They are rather timid loners, avoiding others. They would hide and choose secluded spots for their nests.

Basing on my observations, when it comes to both, Greater Spotted Eagles and Lesser Spotted Eagles, the first ones appear as more lazy… Let me give you an example: LSE male is a hard working bird, flying very often ‒ there and back ‒ bringing food for his mate, who is incubating eggs. He comes to her even every hour!

Whereas some of the GSE males were observed to appear in the nest only once a day! Of course, bear in mind though that it is only the case when there are no chicks in the nest and he feeds only the female. As soon as the chicks are there, he will be there more often!

So… we might say, that it is a traditional family scheme?

VD: (laughing) Once, I observed a scene when the male had just caught a prey and was sitting with it on the ground. Suddenly, his female mate appeared, circling above her partner, demanding her share of the prey…

If you were to invite us to Belarus and to Ukraine…

Why should we go there? What is there to see, admire and learn about?

SD: Ukraine is one of the largest countries of Europe and there is a lot to see… As for the Polesia region, still it is mostly natural ecosystems, which ‒ like in the Biebrza Valley ‒ have not been drained and destroyed yet. Very attractive areas, romantic landscapes and numerous spots to visit and admire…

Jak Wasze działania postrzegane są przez społeczeństwo Ukrainy i Białorusi? Czy uchodzicie czasem za eko–terrorystów, którzy przejmują się jedynie ptakami, a zapominają o zalanych terenach rolnych? Czy działania i znaczenie terenów podmokłych dla Przyrody są rozumiane?

SD: Świadomość ekologiczna mieszkańców Ukrainy jest raczej słaba. W ostatnich latach poświęca się jej coraz więcej uwagi. Zmienia się to powoli, spowodowane jest to przede wszystkim kryzysem gospodarczym. Uwaga ludzi skupiona jest na tym, jak przetrwać w zaistniałych warunkach. Dziwią się nam, jak możemy badać ptaki, kiedy jest wiele innych ważniejszych problemów.

Szczególnie ciężko jest na prowincji, zwłaszcza na terenie Polesia. Tamtejsza społeczność (tzw. Poleszuki) jest raczej nastawiona na kłusownictwo i każdy nowy gatunek, który pojawia się na danym terenie jest niestety nową i atrakcyjną zdobyczą dla kłusowników, czy myśliwych.

How are you perceived in Belarus and Ukraine?

I mean ‒ your actions: have you ever been called eco–terrorists or accused of being interested more in birds than in humans? Do people understand the importance of wetlands?

SD: Ecological awareness of the Ukrainian society is rather poor. Although it has been gradually changing for the past few years, the economic crisis gives it all a different perspective. People are concerned with everyday troubles, working hard and wondering how we can focus on birds when so much more important things are happening around. It is especially difficult in case of provinces, especially Polesia region where people live out of poaching and every new species is immediately assumed as an attractive catch or a trophy for poachers and hunters.

VD: As for Belarus, reactions vary. Usually people are surprised with what we do for a living and do not treat it seriously… Friends often ask me “What are you doing? You’re spending days walking knee–high in swamps looking for some birds. Come on. Get a real job!”… (both laughing)

VD: Jeśli chodzi o Białoruś ‒ reakcje są różne. Zazwyczaj jednak jest to zaskoczenie. Ludzie nie traktują naszej pracy poważnie. Pytają się mnie „Co ty robisz? Chodzisz po bagnach i podglądasz ptaki? Ile ty masz lat? Wziąłbyś się za jakąś normalną pracę!”… (śmiech obu)

Thank you both for this interview.

Dziękuję za tę rozmowę.

VD, SD: Thank you!

SD, VD: Dziękujemy!

VD: GSE population in Belarus constitutes a key population in the whole region. Therefore, it is worth to visit us and see Greater Spotted Eagles in such vast areas. It is well known that, if a certain population is not fed genetically from outside (there are no newcomers to the group) it has no chances to survive. Isolated population ‒ those, with 15, 20 pairs are at risk of extinction. In such a case, Belarus is an exceptional region of great importance for neighbouring “GSE countries”.

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

87

Anna Pilarska: Aleksnder, poproszę o kilka słów o sobie...

Anna Pilarska: Aleksander. Can I ask for a few words of introduction?

Aleksander Mischenko: Nazywam się Alexander Mischenko. Jestem doktorem nauk biologicznych. Reprezentuję tutaj dwie organizacje: Instytut Badawczo–Naukowy Ekologii i Ewolucji im. Sewercowa w Moskwie i organizację pozarządową Rosyjskie Towarzystwo Ochrony i Badania Ptaków im. Menzbira, Birds Russia, Russian Society for Birds Conservation.

Aleksander Mischenko: My name is Aleksander Mishenko. I got my PhD in biology. I am a representative of two organizations here at this meeting: Sewercow’s Science & Research Institute of Ecology and Evolution and Russian Society for Birds Conservation.

Jesteś tu ponieważ orlik grubodzioby jest dla Ciebie szczególnie ważnym gatunkiem, czy jest tak samo istotny w Twojej karierze jak pozostałe ptaki szponiaste?

AM: Zajmuję się przede wszystkim problemami ochrony obszarów wodno–błotnych. Kwestią badania tych obszarów. A wiadomo, że orlik grubodzioby jest indykatorem, wskaźnikiem jakości i stanu tych siedlisk.

Jak oceniasz postrzeganie takich terenów i ich znaczenia w Rosji? Czy ludzie rozumieją jak ważne są takie obszary dla przyrody i dla ludzi, czy najchętniej osuszyliby wszystkie mokradła i wyrównali piękne zakola rzek.

Aleksander Mischenko M.A Mienzbira Russian Society for Bird Conservation and Study Moscow, Russia

AM: Jeśli chodzi o organizacje rządowe nastawieni są bardziej na wykorzystywanie i pozyskiwanie materiałów z mokradeł (torf, drewno). My, naukowcy i przyrodnicy, dbający o równowagę w środowisku skupiamy się na działaniach, które mają te obszary ochronić i zachować w jak najmniej zmienionej postaci dla zamieszkujących tam gatunków zwierząt.

Nie jesteście czasem postrzegani jako „eko–terroryści”, którzy chronią „ptaszki”, podczas gdy okolicznym gospodarzom rzeka zalewa pola.

AM: Miejscowa ludność jest bardzo wyrozumiała.

Co więcej, ludzie sami wskazują siedliska rzadkich ptaków i są jak najbardziej za ochroną i zachowaniem dla nich obszarów podmokłych. Sami przecież korzystają z tych miejsc, chodzą na ryby, zbierają grzyby i jagody ‒ są związani z tym krajobrazem. Na pewno są przychylnie nastawieni do naszych działań ochroniarskich.

Są naszymi sprzymierzeńcami.

Are you here solely because of Greater Spotted Eagles or are they just as important in your career as other birds of prey?

AM: My research is concerned mostly with conservation of wetlands, and ‒ it is a well–known fact ‒ the Greater Spotted Eagle is a kind of quality indicator of such areas.

What about the awareness and social attitude towards wetland in Russia.? Do people realize how important they are for us? Or is it the other way round ‒ they would drain all wetlands and straighten all the meanders of the rivers.

AM: As far as the governmental institutions are concerned, they perceive wetlands and marshes as a source of valuable deposits (peat, wood). On the other hand, scientists like us to focus on the balance of this environment. We focus on actions that will preserve marshes in the same condition, as a habitat for various species of plants and animals.

And you are not said to be the eco–freaks, caring for the birds while the local farms and arable grounds are being flooded?

AM: Local communities are totally understanding. What is more, people are showing us some of the most valuable territories. Those who live there are very closely connected to wetlands and forests ‒ they go mushroom ‒ picking or fishing there. They are surely favourable for our conservation actions.

I will start a sentence now and I would like you to finish it, please: “The first time I met Greater Spotted Eagle...”

AM: I remember exactly ‒ it was in 1980.

Proszę o dokończenie zdania: „Kiedy pierwszy raz spotkałem orlika grubodziobego…”

AM: Pamiętam dokładnie. Było to w 1980 roku.

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

89

Ale proszę o więcej szczegółów. Jakaś historia, wrażenia i emocje z tym związane…

But I need a story here ‒ with emotions, impressions that it made on you…

AM: Oczywiście, wiąże się z tym pewna historia. Miało to miejsce w obwodzie moskiewskim, który ‒ pod względem ornitologicznym ‒ jest bardzo dokładnie zbadanym terenem. W wielu publikacjach z tamtego czasu podawano, iż orlik grubodzioby już od dawna tam się nie pojawiał. Wybrałem się jednak w pobliskie olsy z dziwną nadzieją spotkania orlika grubodziobego. Wypytywałem mieszkańców, aż pewien starszy pan (myśliwy) ‒ po tym jak opisałem mu ptaka ‒ potwierdził ze spokojem, iż orlik grubodzioby pojawia się w okolicy! „Jeśli chcesz, mogę pokazać ci nawet miejsce, gdzie zbudował gniazdo.”

Następnie, na małym skrawku papieru nakreślił mapkę z lokalizacją miejsca. Wybrałem się tam i po dwóch godzinach poszukiwań, rzeczywiście znalazłem je...

Po raz pierwszy w życiu zobaczyłem orlika grubodziobego podrywającego się do lotu z gniazda. Było to dla mnie wielki przeżycie i prawdziwe wzruszenie.

AM: Of course there is a story to it. It took place in the Moscow district, which ‒ in terms of ornithology ‒ is a rather well researched district. Although according to various current publications Greater Spotted Eagles had left that area long time before, I set out on a trip to the nearby alder forest in search of GSE. After a few conversations with the local people I came across an elderly man ( a hunter) who ‒ after I described the bird ‒ confirmed that Greater Spotted Eagles were present in the neighbouring forest. He offered to direct me to the nesting site, an then drew a map on a piece of paper.

I followed his directions and the map brought me straight under the nest of Greater Spotted Eagle. That day, for the first time in my life, I saw the Greater Spotted Eagle which took off from the nest and flew away… It was a special moment and a moving experience for me…

Piękne wspomnienie i przygoda… Jeśli z tym spotkaniem wiążą się takie emocje, z łatwością poradzisz sobie z opisem temperamentu orlików grubodziobych. To ptak „z charakterkiem”? Wyróżnia się na tle innych odwagą? Czy może jest zamkniętym w sobie introwertykiem?

That sounds like a great moment to remember…

If these birds bring such emotions I am sure you will have no problems with answering the nest question: how would you describe Greater Spotted Eagle in terms of character? Is it a bird with a temper, or a rather mellow type? Noisy and outgoing, or are they rather shy introverts?

AM: Najszybciej opisałbym orlika grubodziobego jako romantyka. (śmiech) Chyba dlatego, że wybiera do życia tak niezwykłe, zagadkowe i tajemnicze krajobrazy…

AM: First thought that comes to my mind is: romantic (laughing). Maybe because they choose such mysterious secluded and beautiful landscapes to live…

Podoba nam się taka charakterystyka. Opowiadałeś już o rejonie moskiewskim. Czy możemy prosić o więcej szczegółów? Czym jest dla Ciebie ten rejon i czym mógłby nas zachwycić?

We like this characteristic very much. You’ve mentioned the Moscow District. Could we explore this subject more? What is so special about the place, what does it mean for you and why should we go there?

AM: W Moskwie urodziłem się, studiowałem i nadal tam mieszkam. Wykładałem na kilku moskiewskich uczelniach wyższych. Sam jestem absolwentem Uniwersytetu Moskiewskiego. Miałem okazję uczestniczyć w ekspedycjach w różnych rejonach Rosji, m. in. Daleki Wschód, Syberia. W ostatnich latach pracuję głównie w europejskiej części Rosji. Oczywiście jest to ogromne państwo, gdzie jest wiele wspaniałych i ciekawych miejsc do obejrzenia. Mimo to, jeśli miałbym zaprosić Was lub zorganizować u nas podobne warsztaty, odbyłyby się one w Rezerwacie zwanym Ojczyzna Żurawi. Miejsce to mieści się ok 100 km na północ od stolicy Rosji. Na terenie rezerwatu znajduje się nasza stacja badawcza. Obe– cnie mamy tam kilku młodych naukowców, którzy znają już bardzo dobrze ten teren i prowadzą tam obecnie badania ornitologiczne. Są to chronione tereny, zakazane jest osuszanie podmokłych obszarów rezerwatu

czy pozyskiwanie drewna. Jest to właśnie miejsce, w którym występuje największe skupisko orlików grubodziobych ‒ około 12–13 par lęgowych. Można je tam swobodnie obserwować. Poza tym, mamy tam też sikorę lazurową. Granica jej zasięgu kończy się na wschodzie Białorusi i wielu birdwatcher’ów przyjeżdża do nas specjalnie po to, żeby zobaczyć tego pięknego ptaszka.

Czy w swoim życiu znajdujesz czas na coś innego niż ptaki? Jakieś hobby, zainteresowania?

AM: Po pierwsze, lubię fotografować przyrodę, architekturę, ludzi i oczywiście ptaki. Po drugie, kocham podróżować ‒ nie tylko po Rosji, ale zwiedzać także inne państwa, czasami udaje się pojechać nawet w bardzo egzotyczne zakątki. Dlatego moje zainteresowania bardzo organicznie wiążą się z ptakami…

also admire the Azure Tit. The population’s range ends at the eastern part of Belarus, therefore, many birdwatchers travel to our reserve just to see this beautiful Tit. Is there a time in your life for anything else except the birds? Any hobby?

AM: I am interested in nature’s photography, architecture and… in birds. I love travelling ‒ not only within the boarders of Russia. Sometimes I manage to visit far and exotic places.

Thank you for this interview.

AM: Thank you!

Dziękuję za rozmowę.

AM: Dziękuję!

AM: I was born in Moscow, I studied there and I've have lived there until now. I lectured at a few universities, I had an occasion to take part in a couple of expeditions to Siberia or Far East. Recently, I have been conducting my studies mainly in the European part of Russia. It is a great country with numerous beautiful landscapes to see and natural sites to visit. However, if I were to choose one place to invite you or where I would organize similar workshops as these ‒ it would be the Cranes’ Reserve ‒ located around 100 km north of the capital.

Our research centre is located within the reserve with a few scientists conducting ornithological studies for our organization. The whole territory is under conservation, any drainage works or forestry works are prohibited. It is the largest refuge of Greater Spotted Eagles with 12–13 nesting pairs. Apart from Greater Spotted Eagles you can

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

91

Anna Pilarska: Igor, proszę powiedz kilka słów o sobie.

Anna Pilarska: Hello Igor, please give us a few details about Yourself…

Igor Karyakin: Nazywam się Igor Karyakin i jestem ornitologiem. Reprezentuję tutaj Russian Raptors Reaserching Conservation Network ‒ organizację zrzeszającą ponad 10 organizacji pozarządowych oraz około 25 naukowców, którzy zajmują się monitoringiem, badaniem i ochroną drapieżnych ptaków Rosji. Współpracuję z wieloma naukowcami, którzy zajmują się ptakami drapieżnymi, ich ochroną i ekologią.

Igor Karyakin: My name is Igor Karyakin and I am an ornithologist. I am a representative of the Russian Raptors Researching Conservation Network ‒ gathering over 10 non–governmental organizations and 25 scientists, who monitor, research and protect birds of prey in Russia. I cooperate also with many other scientists, studying birds of prey.

Dlaczego tutaj jesteś z nami?

IK: W Rosji jest jedynie 4–5 specjalistów, którzy zajmują się orlikiem grubodziobym. Ja zajmuję się badaniem orlików grubodziobych w ich głównej części areału lęgowego.

Zajmujesz się głównie orlikami grubodziobymi?

IK: Oczywiście, że nie tylko. Moja specjalizacja ‒ ptaki szponiaste. Nie mogę więc powiedzieć, że to mój ulubiony gatunek, ponieważ na danym obszarze, który badam pojawia się wiele różnych gatunków pta– ków szponiastych.

Igor Karyakin Russian Raptor Research and Conservation Network Nizhny Novogród, Russia

Proszę Cię o dokończenie zdania „Kiedy pierwszy raz zobaczyłem orlika grubodziobego…” (zdziwienie i chwila konsternacji… śmiech) IK: To było tak dawno temu, że nie naprawdę nie pamiętam! Mogę jedynie opowiedzieć o tym, kiedy ostatnio go widziałem. Jakieś 3–4 miesiące temu.

W takim razie, może nie pierwsze, ale wyjątkowe spotkanie z orlikiem grubodziobym?

IK: Jest to orzeł, który sprawia nam najwięcej trudności jeśli chodzi o obserwowanie, filmowanie. Najbardziej skryty i najostrożniejszy ze wszystkich. Badania tych ptaków to prawdziwe wyzwanie. Ale im trudniej, tym ciekawiej!

Why are you here with us today?

IK: In Russia there are only 4–5 specialists conducting research on Greater Spotted Eagles. My part of research concerns the main nesting areas of GSE. Your work concerns only Greater Spotted Eagles?

IK: Of course it’s not only Greater Spotted Eagle. I specialize in all bird of prey, and within the area under my study, there are many species as interesting as GSE. I will start a sentence now and would like you to finish it please: “The first time I met Greater Spotted Eagle”. (looks stunned… laughing) IK: It was so long ago that I can’t remember anything!

I can only tell you when I saw GSE for the last time ‒ it was around 3,4 months ago.

Then… maybe not the first but the most interesting meeting with GSE? IK: This is the most troublesome eagle for all of us when it comes to observing or filming. The most shy and most careful of all. Studying Greater Spotted Eagles is a real challenge. But then again ‒ the more difficult, the more interesting!

OK, if they are such a challenge ‒ what about their personality? Are they calm, crazy, romantic…?

Jeśli jest z nimi tak ciekawie ‒ jakie one właściwie są? Jakie są orliki grubodziobe? Spokojne, szalone, romantyczne..?

(surprised again… thinking intensely)

(zaskoczenie i chwila namysłu)

I would say they are more of a melancholic type?

IK: Powiedziałbym, że jest to dziwny choleryk.

IK: Maybe, because you have not seen them „in action” or when compared to other Eagles. GSE is the most active among them ‒ lively and nervous but absolutely not

IK: I would say GSE is a rather irritable individual.

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

93

Naprawdę? Wygląda mi bardziej na melancholika?

IK: Może dlatego, że nie widziałaś go „w akcji” i na tle innych orłów! Jest wśród nich najbardziej aktywnym.

Ruchliwy i nerwowy, ale absolutnie nieagresywny! Słyszę tutaj bardzo dużo o zjawisku kainizmu. Jestem zdziwiony, ponieważ nie zaobserwowaliśmy u nas ani jednego takiego przypadku!

Być może spore znaczenie ma tutaj obfitość pokarmu na terenach, które badasz? Pokarmu wystarczy do wychowania obu piskląt.

IK: Rzeczywiście to całkiem możliwe bo, sądząc po prezentacjach jakie dotychczas usłyszałem, wasze orliki grubodziobe nie mają chyba nic do jedzenia w porównaniu z naszymi! Wygląda na to, jakby istniały tutaj jeszcze resztkami sił. (śmiech) Dlatego tu jesteśmy i dlatego staramy się poprawić ich sytuację.

Czy zaprzyjaźniasz się z orlikami grubodziobymi, nadajesz im imiona? Czy tyle lat doświadczenia nie sprawia, iż pasja przeradza się w rutynę, a każdy orlik to tylko kolejny obiekt lub numerek w statystykach?

IK: Ptaki, które monitorujemy… są ich setki. Oczywiście nie nadajemy imion każdemu z nich! Ale są tez ptaki, które filmujemy, obserwujemy wiele godzin i naturalnie, wtedy nadajemy im imiona. Stają się dla nas niemal najbliższą rodziną!

Być może najtrudniejsze pytanie. Co robisz w wol– nym czasie? Nie chcę słyszeć o podróżach „na ptaki” i o obserwowaniu ptaków. Czy ornitolog ma jeszcze jakieś inne hobby poza tą pasją?

IK: Czyli, w czasie „wolnym od ptaków”? (śmiech) Oczywiście, że jest czas wolny i jest czas na inne zainteresowania. Moim podstawowym zawodem jest geologia i geograficzne systemy informacji (GIS).

Czyli ornitologia jest tym hobby i zajęciem dodatkowym?

IK: Ujmę to tak: 90% mojego czasu poświęcam ptakom, a 90% moich zarobków uzyskuję dzięki mojemu zawodowi. A poza tym? Hobby ‒ jak wszyscy, dobry film, sport… teraz spędzam mój wolny czas uczestnicząc w tych warsztatach! To moja pierwsza wizyta w Polsce.

aggressive. I’ve heard a lot about cainism in the nests and I am totally surprised as I have not seen a single such case in my region.

Maybe it’s the abundance of food in the sites under your study. There is enough food for both of the chicks.

IK: Maybe that’s the case. From what I’ve heard so far during the Workshop, Greater Spotted Eagles from the Biebrza Valley barely have anything to eat in comparison with ours. It seems as if they were living here at their beam ends. (laughing).

That’s we are conducting our project here.

Do you get easily attached to those birds that you study? Or maybe so many years of doing it have changed the passion into routine? Do you give names to some of the birds…?

IK: All those birds that we study… there are thousands of them! Of course we do not name all of them! However, we spend hours observing, filming some of them and their families. Then we give names ‒ they become like a close family to us!

Jak oceniasz dotychczasowe prezentacje i te dwa dni warsztatów?

IK: Jestem bardzo zadowolony! Tyle nowych danych i informacji. W mojej pracy nad orlikami, w moich badaniach nie zajmowałem się nigdy obszarami położonymi na zachód od Moskwy. Nie obserwowałem ani orlika krzykliwego ani grubodziobego. A tutaj? Skupiliście tylu specjalistów w jednym miejscu! Jestem zachwycony.

Jeśli miałbyś zapraszać nas do siebie. Czym mógłbyś nas zachęcić? Co warto tam zobaczyć?

IK: Przyjeżdża do nas wielu kolegów ornitologów, którzy czytają nasze publikacje, zapoznają się ze zdjęciami i wideo materiałami i nie mogą wyjść z podziwu, jak to możliwe stojąc w jednym miejscu, zobaczyć jednocześnie 12 zamieszkałych gniazd ptaków szponiastych (różnych gatunków). Was również serdecznie zapraszam!

If you were to promote your region / country or attract us with anything there that is worth seeing ‒ what would it be?

IK: We have many ornithologists coming here. They have read our publications, know all about the region from the films and still ‒ being finally here ‒ they are amazed with it and cannot believe that while standing in one place you can see around 12 occupied (by various species!)nests at the same time. You are invited to see it too.

Thank you for this interview.

IK: Thank You.

Dziękuję za rozmowę.

IK: Dziękuję.

And the last, most difficult question. What do you do in your free–time? Please do not tell me about birdwatching or bird’ traveling. Does such a man have any other hobbies?

IK: By free time you mean time” free from birds”? (lauging). Of course I have other hobbies and time to pursue them. First of all I am a geologist, specializing in GIS system.

It seems then that ornithology is really a hobby and an additional activity.

IK: Let me put it this way: 90% of my time is devoted to birds, whereas 90 % of my income comes from my job.

What else? My hobbies do not differ much from those of others: good film, football, sport… now this workshop is my free time, and this is my first visit in Poland!

How would you describe or evaluate the presentations you have seen so far here?

IK: I am very glad to be here. I have learnt so much so far during those two days. In my studies I have never researched the western part of Europe. Never have I also observed GSE or LSE west from Moscow. You have managed to gather so many experts here! I am thrilled.

Ochrona Orlika Grubodziobego / Conservation of the Greater Spotted Eagle

95

Edited by: Paweł Mirski, Eagle Conservation Committee Graphics by: KM System S.C. Photo on the cover by: Antoni Kasprzak, Cezary Korkosz Printed in course of the Project LIFE08 NAT/PL/000511 Greater Spotted Eagle ‒ a Bird Like No Other! Securing the population of Aquila clanga in Poland: preparation of the National Action Plan and primary site conservation, funded by the European Commission’s LIFE + Fund, National Fund for Environmental Protection and Water Management and Regional Fund for Environmental Protection and Water Management in Białystok, supported by Cooperative Bank for Development in Szepietów.

Projekt Orlik Ptak Jakich Mało LIFE08 NAT/PL/000511 Zabezpieczenie populacji Orlika Grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie Krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne sfinansowano ze środków Komisji Europejskiej LIFE +, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku. Projekt wspiera Spółdzielczy Bank Rozwoju w Szepietowie.

NFOŚiGW

www.orlikgrubodzioby.org.pl

NFOĹšiGW