2020/3 LEF - Durven met Limburgs Erfgoed

LEF TOPSTUKKEN in Maaseik

DURVEN MET LIMBURGS ERFGOED NR. 3 JRG. 2 FEBRUARI 2020

DE REDDERS van Heers

JONG REDT OUD

Stories of September

Wil je de Archeologiedagen in Limburg versterken met een inspirerende activiteit?

Infodan ensnel programma: www.archeologiedagen.be Surf naar www.archeologiedagen.be

V.U. Provinicie Vlaams-Brabant – Provincieplein 1, 3010 Leuven

V.U. Provincie Vlaams-Brabant - Provincieplein 1 - 3010 Leuven

ARCHEOLOGIE DAGEN29,14, 16 juni 30 &1531&mei 2020 2019

VOORAF

Dit nummer bulkt van de erfgoedprojecten waarin het provinciebestuur een rol speelt, is er een rode draad?

Om het wat droog te zeggen: ‘participatie’ maar beter is eigenlijk ‘mensen’. Zij vormen de rode draad doorheen de projecten. Burgers, omwonenden, belanghebbenden zorgen er dankzij hun ideeën en betrokkenheid voor dat we erfgoed nog meer ontsluiten, dat iedereen in de nabije en verre toekomst ons erfgoed kan blijven begrijpen en beleven.

Participatie betekent voor ons dus echt ‘deelhebben’, in plaats van louter ‘deelnemen’: mee beslissen, beïnvloeden, uitvoeren en invullen. Van het totstandkomingsproces tot de uitvoering.

Ook de jongsten onder ons doen ondertussen mee. Het initiatief ‘Jong Redt Oud’ zorgt ervoor dat jeugdbewegingen, verenigingen, scholen, … het erfgoed in hun buurt onder­ houden en ontsluiten. In dit nummer nemen we een kijkje bij het project ‘Stories of September’ van Over Grenzen vzw waarbij jongeren hielpen bij het onderhoud van oorlogsgraven en video’s maakten over verhalen van geallieerde en Duitse soldaten en Lommelse burgers tijdens Wereldoorlog II.

© NICK HANNES

Is participatie dan de toekomst voor onroerend erfgoed?

Participatie was ook in het verleden al immens belangrijk voor erfgoed. Zonder de mensen en de betrokkenheid van vroeger zou er van­ daag immers geen erfgoed bestaan. En uiteraard ook voor de toekomst. Want iets is pas erfgoed wanneer mensen er waarde aan toekennen. Het zwaartepunt verschuift hierdoor van het erfgoedobject naar betrok­ ken burgers en dus op termijn een groter draagvlak.

Om ervoor te zorgen dat erfgoed integraal deel uitmaakt van ons Limburgse landschap, van onze gemeenschap, initiëren we zelf participatietrajecten of bouwen we bestaande mee uit. Rond het kasteel van Heers bijvoorbeeld bestaat er al enkele jaren een heel actieve vrijwilligerswerking die we met onze expertise en subsidiemiddelen ondersteunen en helpen verder Igor Philtjens, gedeputeerde van Erfgoed en Toerisme uit te bouwen.

En wie verwacht je dat er dan deelneemt aan deze en volgende participatietrajecten?

De afdeling Onroerend Erfgoed betrekt al enkele jaren iedereen in haar projecten. Laat dit dus een warme oproep zijn. Om allemaal samen vol lef aan de slag te gaan met ons Limburgs erfgoed. In Zonhoven, rond de Holsteensite met zijn prehistorische opgravin­ gen, en ook in Heers, rond de tumuli, gaan we samen met het gemeentebestuur en de lokale bevolking op zoek naar nieuwe ideeën die ervoor zorgen dat jong en oud, Limbur­ ger en bezoeker, kenner en leek, … dat erfgoed op een frisse manier kunnen ontdekken.

En binnenkort gaan we van start met een groots, interactief opzoekings- en inventa­ risatieproject rond Wereldoorlog II. Ook voor dit project geldt ‘hoe meer deelnemers, hoe interessanter.’ Je hoeft dus zeker geen erfgoedspecialist te zijn om je steentje te kunnen bijdragen. Elke blik kan een nieuw perspectief bieden zodat we zeker niet in hokjes denken.

LEF

DURVEN MET LIMBURGS ERFGOED

ERFGOED

COLOFON De deputatie van de provincieraad van Limburg: Michel Carlier, gouverneur wd.; Inge Moors, Bert Lambrechts, Igor Philtjens, Tom Vandeput, gedeputeerden en Liliane Vansummeren, provinciegriffier wd. • Tekst: Peter Bloemen, Dirk Bouve, Sandro Claes, Ellen Demuynck, Carolien Goeleven, Anja Neskens, Sabine Parmentier, Betty Simon en Karen Swyngedauw • Realisatie: f-twee bladenmakers - Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, provincie Limburg (Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt) • Drukwerk: Drukkerij Hendrix NV, Kiezel Kleine-Brogel 55, 3990 Peer • Papier: 100% gerecycleerd Oplage: 4 000 exemplaren • Verantwoordelijke uitgever: Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt • Website: www.pcce.be ‘LEF - Durven met Limburgs Erfgoed’ verschijnt twee keer per jaar.

4

LEF

DURVEN MET LIMBURGS ERFGOED

LIMBURG 06 I ONDER DE RADAR

sporen uit WOII

09 I TOPSTUKKEN

in Maaseik

10 I DE REDDERS

van Heers

14 I BIJ DE MEESTER

17 I Tips voor trips 23 I Abonnee in de kijker 28 I Jong redt oud 33 I Subsidies 39 I Agenda

op schoot

20 I 44 HELMEN

en dan nog vier

29 I STRIJDTONEEL LIMBURG fotoboek

5

WOII VANUIT DE LUCHT

EEN AMERIKAANS JACHTVLIEGTUIG BEWAAKT EEN FOTOVLUCHT BOVEN LIMBURG IN MEI 1944.

6

WOII VANUIT DE LUCHT

ONDER DE RADAR Google Earth bestond nog niet, dus trok men tijdens Wereldoorlog II zelf de lucht in om de stellingen van de tegenpartij in kaart te brengen. Ook de provincie Limburg werd uitvoerig vanuit de wolken gefotografeerd. Binnenkort kan je die beelden zelf op je scherm bekijken en van tekst en uitleg voorzien binnen het project ‘Onder de radar’.

H

et is april 1945. Wereld­­oorlog II beleeft z’n laatste stuipen. De Duitsers proberen hun archie­ ven in allerijl veilig te stellen of op zijn minst te verstoppen.

Geallieerde speurders zijn hen op het spoor. Tijdens een geheime operatie ontdekken ze bij een Beierse boer acht­ honderdduizend luchtfoto’s, verborgen onder het hooi. De beelden blijken grotendeels genomen boven Sovjetgebied: een strategische meeval­ ler, gezien de nieuwe machtsverhoudin­ gen die zich na de oorlog ontvouwen.

“De foto’s worden vandaag bewaard in de Nationale Archieven in Washington”, zegt archeoloog Wouter Gheyle van de Gentse universiteit. Samen met zijn team bestudeert hij luchtfoto’s uit de beide wereld­oorlogen. “Maar het gaat niet enkel om Rusland. De collectie be­

vat ook 594 beelden van België. Daarvan werden er 96 boven Limburg genomen.

Het zijn de enige Duitse luchtfoto’s van ons land die bewaard zijn gebleven.

Van de geallieerden zijn er nog meer beelden beschikbaar. Een 800-tal zijn we nu ook aan het digi­taliseren. Op die manier hopen we de volledige provincie te documenteren.”

De Duitse luchtfoto’s zijn van uitsteken­

‘WE HEBBEN VERHALEN NODIG’ de kwaliteit en geven volgens Wouter Gheyle een goed beeld van Limburg in oorlogstijd. “Op sommige beelden hebben Duitse analisten aantekenin­ gen gemaakt. Zo worden strategische plekken duidelijk zichtbaar, gaande van bomkraters, loopgraven langs belang­ rijke invalswegen, tot de krijgsgevan­ genenkampen, de stellingen bij het Albertkanaal of het bombardement op het station van Kuringen. Ook land­ schappelijk zijn het belangrijke beel­ den. Ze tonen hoe de provincie sinds de jaren veertig veranderd is, zowel in het stedelijk als landelijk gebied. De expan­ sie van de mijnen en de cités was toen bijvoorbeeld nog in volle gang.”

Een volgende stap is de collectie ontsluiten voor het brede publiek. Het team van Wouter is momenteel druk in de weer om de foto’s te positioneren bovenop een digitale kaart van de provincie Limburg.

“Door de beelden te koppelen aan gedetailleerde hoogtescans, die reliëf­ verschillen in het landschap tastbaar maken, kunnen we nagaan of bepaal­ de elementen ook vandaag nog op het terrein zichtbaar zijn. Bovendien werden sommige sites verschillende keren opnieuw gefoto­grafeerd. Samen vertellen ze een chronologisch verhaal over het verloop van de oorlog.”

Nog dit voorjaar zal de provincie Limburg de beelden toegankelijk maken op een digitaal platform.

Daar kunnen de Limburgers zelf mee aan de slag, want alle hulp is welkom.

“Op dat digitaal platform kunnen bezoekers die plekken niet alleen bekijken, maar ook zelf verhalen aanbrengen die gelinkt zijn aan wat op het terrein te zien valt. Net als bij een gelijkaardig project van de provincie Antwerpen willen we dat de foto’s aan­ leiding geven tot het verzamelen van verhalen, die we nadien bundelen in een boek. Het is belangrijk dat we die verhalen blijven vertellen: zo houden we de getuigenissen over een zwarte periode uit onze geschiedenis levend.”

7

WOII VANUIT DE LUCHT

#SITE1

VAN TWEE KANTEN VLIEGBASIS BRUSTEM

Van de vliegbasis in Brustem zijn veel Duitse en Amerikaanse lucht­­ foto’s bewaard gebleven. Deze foto’s werden tijdens de oorlog vanop ver­schillende hoogtes genomen.

Met rood en blauw markeerden de Duitsers niet alleen de eigen stellingen, maar ook die van de ge­ allieerden. Zo laten de beelden een duidelijke evolutie zien, aan beide zijden van het conflict. De Duitse Luftwaffe gebruikte de vlieg­basis tijdens Wereldoorlog II om Britse bommenwerpers neer te halen, tot de Amerikaanse luchtmacht de site veroverde. Na de oorlog streek de Belgische luchtmacht er neer om piloten te trainen.

Vandaag is de site herbestemd. Een deel ervan doet dienst als Drone­ port. In 2020 organiseert erfgoedcel Haspengouw er diverse activiteiten rond Wereldoorlog II.

#SITE2

#SITE3

RUSSISCHE BARAKKEN

WISSELEN VAN KAMP

Tijdens Wereldoorlog II draaiden de steenkool­mijnen op volle toeren, met de mankracht van Russische krijgs­gevangenen. Ze werden er door de Duitsers gedwongen om te werken en te slapen gelegd in ba­ rakken, zoals hier boven op de foto, in de steenkoolmijn van Beringen.

De ironie wil dat diezelfde barakken na de bevrijding dienst deden als tijdelijke gevangenis voor Duitse soldaten, tot Poolse en Italiaanse migranten er in 1947 hun intrek nemen. Het Russische kamp is vandaag niet meer zichtbaar, maar dankzij gedetailleerde Duitse en Amerikaanse luchtfoto’s wel perfect te situeren. Alleen de replica van Barak 15 is nog een stille getuige.

Sinds 2011 huisvest de barak een permanente expo.

Niet alles in Limburg werd tijdens de oorlog even nauwgezet in kaart gebracht. Van het Kamp Beverlo in Leopoldsburg zijn bijvoorbeeld weinig gedetailleerde beelden beschikbaar.

Toch geven ze, in combinatie met actuele luchtfoto’s, een goed beeld van deze site, waarvan de geschiede­ nis teruggaat tot 1835.

Tijdens Wereldoorlog II werd het kamp ingenomen door de Duitsers.

Veel mensen werden er gefusilleerd, waaronder 176 verzetslieden. Pas in 1944 kwam het kamp opnieuw in handen van de geallieerden.

Vandaag werkt de gemeente samen met de provincie aan een heden­ daagse ontsluiting van het militaire erfgoed in Leopoldsburg. Een deel van het bestaand museum werd vernieuwd en in 2021 opent een nieuw belevingsmuseum: ‘Liberation Garden’.

STEENKOOLMIJN BERINGEN

www.toerismeberingen.be/groepen/ barak-15

KAMP BEVERLO

www.airbase-st-trond.be www.erfgoedhaspengouw.be

FOTO’S: NARA WASHINGTON © PROVINCIE LIMBURG & UNIVERSITEIT GENT

8

www.museumkampvanbeverlo.be

EXPO TOPSTUKKEN IN MAASEIK

TOPSTUKKEN IN MAASEIK

© MUSEA MAASEIK – STAD MAASEIK

Bursa uit 8ste eeuw. Houder van een relikwie en erkend als Vlaams Topstuk.

Kerkschatten Sint-Catharinakerk, Grote Kerkstraat 1, Maaseik elke dag (behalve maandag) 13 tot 16 uur, 6 euro toerisme.maaseik.be

De Sint-Catharinakerk in Maaseik stelt een rijke collectie reliekhouders tentoon. Enkele daarvan werden eind vorig jaar als Vlaams topstuk erkend. Gewezen museum­ consulent en voormalig diensthoofd van het PCCE Leon Smets bereidde het erkenningsadvies voor.

D

e reliekenverzameling van Maaseik werd vanaf de 9de eeuw bewaard in het Aldeneikse klooster. In 1571 verhuisden de kostbaarheden naar de SintCatharinakerk, om ze binnen de stadsmu­ ren van Maaseik veilig te stellen voor plunderingen.

‘DICHTER BIJ DE BRON KOM JE NIET’

Wat is uw ‘topstuk’?

Leon Smets: “Verschillende stukken zijn de moeite waard. Maar de zoge­ naamde bursa, een trapezium­vormig reliekschrijn­tje uit de 8ste eeuw, heeft voor mij toch een bijzondere betekenis.

Het is een klein, houten blokje, bekleed met koperen plaatjes. Die dragen de­ zelfde Keltische motieven als de Codex Eyckensis uit de 8ste eeuw.”

Wat raakt u hierin?

Leon Smets: “Bij grote tentoonstellingen over vroege religie wordt deze bursa, als een van de vroegste in Noordwest-Euro­ pa bewaard gebleven reliekhouders, vaak als bruikleen gevraagd. Ze gaat terug naar het begin van de kerstening in onze regio. Mogelijk was ze zelfs in het bezit van Harlindis en Relindis, de heilige abdissen die het klooster van Aldeneik rond het midden van de 8ste eeuw heb­ ben gesticht. Een dergelijke bursa werd met een touwtje om de hals gedragen.

Dichter bij de bron kan je niet komen.”

Wat betekent zo’n erkenning?

Leon Smets: “Alleen zeldzame en onmis­ bare stukken komen op de Topstukken­

lijst terecht. Ze hebben zo een uitzonder­ lijke waarde dat ze het land niet mogen verlaten zonder toestemming van de Vlaamse overheid.”

Telt Maaseik veel Topstukken?

Leon Smets: “De Casula en het Velamen van Harlindis en Relindis, twee Angel­ saksische gewaden, waren al beschermd.

Net als de Codex Eyckensis: het evangelia­ rium van Maaseik. Nu werden nog eens zeventien stuks en twee groepen objec­ ten uit de oorspronkelijke schat­kamer van Aldeneik aan de Topstukkenlijst toegevoegd. Samen met zes individuele voorwerpen die niet tot de kerkschat van Aldeneik behoren, maar die voor Maaseik wel een bijzondere betekenis hebben. Zoals het 17de-eeuwse processie­ kruis van Frederik Malders, een edelsmid die ook burgemeester van de stad was.”

Waarom is de schatkamer een bezoek waard?

Leon Smets: “Om de ouderdom, de rijkdom en de variëteit van de objecten, maar ook om de directe link met de twee stichteressen.”

9

FOCUS HEERS

10

FOCUS HEERS

Met zaag, snoeischaar en bosmaaier banen tientallen vrijwilligers zich een weg door het woekerende groen.

Straks kussen ze niet ‘Doornroosje’ wakker, maar wel een van de mooiste kasteeldomeinen van het land: het kasteel van Heers.

DE HERSTELDE H HEERLIJKHEID

eers zonder zijn kasteel, dat kunnen ze zich daar niet voorstel­ len. Nochtans kenden de meeste Heersenaars het domein alleen van de buitenkant. “Bij speciale gelegenheden mochten we er op bezoek”, herinnert Linde Magon zich. “Toen de burggraaf trouwde, bijvoorbeeld. Dan speelde de fanfare op het domein en waren ook dorpsbewoners welkom. De jongens van mijn leeftijd durfden wel eens stiekem binnendringen, om in de

11

FOCUS HEERS

101

VRIJWILLIGERS

SINDS 2017

30

+300

AUTOBANDEN

‘BLIJ IN DE WEI-DAGEN’ opschonen van het domein door vrijwilligers

opgeruimd

xxx

10

1 250

CONTAINERS

MANDAGEN

afval afgevoerd

gewerkt

20

100

SCRIPTIES

van studenten Centre des Métiers du Patrimoine Wallon - la Paix-Dieu (Amay)

HOOGSTAMBOMEN aangeplant door Regionaal Landschap Haspengouw - Voeren

KASTEELBAKOVEN gerestaureerd

10 000

1 300

kasteelconcerten, rondleidingen, Erfgoeddag, Open Monumentendag, gastprogrammering…

op Facebook

BEZOEKERS

12

VOLGERS

‘Als klein meisje durfde ik hier niet komen.’

bomen te klimmen of op de vijver te schaatsen. Maar ik was een braaf meisje, ik deed dat niet. (lacht) Het zou ook niet gemogen hebben van thuis. Mijn vader was uurwerkmaker en de kasteeleige­ naars waren klanten.”

DE 101 VRIJWILLIGERS Vandaag biedt het beschermde kasteel van Heers een deerniswekkende aanblik.

De eigenaars konden het onderhoud niet meer betalen. In 2017 stortte een deel van de bijhorende hoeve in, het kasteel zelf staat te verkommeren. De Vlaamse over­ heid liet beslag leggen op het domein en investeerde 1,5 miljoen euro om verder verval te voorkomen. Daarna viel het stil, maar vandaag is er weer hoop. Sinds 2017 werkt een honderdtal bevlogen vrij­ willigers van de vzw Heerlijkheid Heers hard aan een nieuwe toekomst voor het kasteeldomein.

“Zo’n mooi gebouw dat teloorging, dat konden we niet meer aanzien”, legt ondervoorzitter Paul Lambrechts uit.

“Het kasteel is gebouwd op het einde van de vijftiende eeuw, in de overgang van

FOCUS HEERS

Eén keer per maand: de blij-in-de-wei-dag.

‘We willen het park openen op Erfgoeddag.’

Volgende uitdaging, het kasteel zelf

laatgotiek naar renaissance. Er is in al die eeuwen in het hoofdgebouw nooit een brand geweest, zodat je de hele bouw­ geschiedenis nog kunt reconstrueren.

Dat is uniek. De hoeve heeft een enorme schuur uit 1664 en een poortgebouw uit 1671.”

BLIJ IN DE WEI De restauratie wordt een werk van lange adem. Eerste uitdaging: het groen rond het kasteel. De romantische Engelse tuin uit 1819 was volledig dichtgegroeid.

Paul Lambrechts: “Sinds de zomer van 2017 organiseren we hier elke tweede zondag van de maand een ‘blij-in-dewei-dag’. Zo maken we het landschaps­ park weer toegankelijk en het kasteel weer zichtbaar. Zoals elke Engelse tuin heeft ons park prachtige oude bomen en een centraal grasveld met zicht­ assen naar de vijver en een wandelpad eromheen. We herstellen die zichtassen en dat pad en creëren zo een rust- en ontmoetingsplek die voor iedereen openstaat. ‘Hyde Park Haspen­gouw’, noemen we het zelf (lacht).

We krijgen daarvoor subsidies van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, de Stichting Monumentenstrijd en de Koning Boudewijnstichting.”

Op 25 en 26 april 2020, gelijklopend met de Erfgoeddag gaat het park officieel open. Erfgoeddag draait dit jaar rond de nacht. Daarom voorziet de vzw een noc­ turne bij kaarslicht en fakkels, met ver­ tellingen en live muziek. Tot in oktober is het park dan elke zondag open voor het publiek. Tegen Open Monumentendag, op 13 september, zal het park aansluiten op de wandel- en fietsroutes in de buurt.

DROMEN VAN DE TOEKOMST Nu het landschapspark klaar is voor bezoekers, doemt de volgende uitdaging op: het kasteel en de hoeve veilig stellen en een nieuwe functie geven. “Misschien moeten we het niet té ver zoeken”, stelt Paul Lambrechts. “Van ons mag het kasteel gewoon kasteel blijven. Als het weer toegankelijk is, kan het een toeris­ tische trekpleister worden. De interesse is groot. Op iets meer dan twee jaar tijd hebben we hier al 10.000 mensen ont­

vangen voor rondleidingen, concerten en andere evenementen. Waarom zou je naar de Loirestreek trekken, als je in je eigen streek zo’n parel kunt bezoeken?”

Ben je geboeid door de verrijzenis van het kasteel van Heers? Heb je zin om zelf een handje toe te steken? “Iedereen is welkom”, verzekert Linde Magon. “Mijn man Ludy en ik komen elke tweede zon­ dag van de maand. Het is heel plezant, maar soms is het ook hard labeur. Op maandag moet ik af en toe naar de kine­ sist, maar dat heb ik ervoor over. We zijn een ­hechte vriendengroep geworden.”

www.kasteelvanheers.be

13

FOCUS VLAAMSE VLAAMSE MEESTERS MEESTERS IN SITU IN SITU

BIJ DE MEESTER OP SCHOOT 14

Pastoors, kasteelheren en abten waren belangrijk voor kunstenaars. Ze creëerden werken voor een specifieke plaats in kerken, kastelen of kloosters.

Die kunstparels blijven vaak verbor­ gen achter gesloten poorten. De actie ‘Vlaamse Meesters in situ’ duwt die poorten open. In Bocholt wil de kerk­ raad de Sint-Laurentiuskerk zelfs permanent openstellen.

‘IN ONZE KERK LOPEN DEZE ZOMER BEZOEKERS VRIJ BINNEN EN BUITEN’

kregen op de Vlaamse Topstukkenlijst.

Voordien stonden geïnteresseerde bezoekers vaak voor gesloten deuren.

De kerkraad van Bocholt, die het lokale patrimonium beheert, beschikt immers niet over voldoende mensen en mid­ delen om het kerkgebouw permanent open te stellen. En dat is niet alleen in Bocholt het geval. Ook elders in Vlaan­ deren zitten unieke staaltjes erfgoed al te vaak achter slot en grendel, uit schrik voor diefstal of vandalisme. Niet altijd onterecht, zo leert de geschiedenis.

F

riedo Steensels, secretaris van de kerkraad, controleert met één oog het indrukwekkend Mariaretabel in de Sint-Laurentiuskerk. Met het an­ dere oog houdt hij de bezoekers in de gaten die de ronde doen langs het retabel, het houten Kristoffelbeeld en de vijf meter hoge sacramentstoren. Meer dan dui­ zend extra kunstliefhebbers stapten het voorbije jaar de kerk in Bocholt binnen om de drie werken te bekijken die een plaats

IN DE VERF Voor de Bocholtse kerkraad kwam ‘Vlaamse Meesters in situ’, een gezamen­ lijk initiatief van Openbaar Kunstbezit Vlaanderen en Toerisme Vlaanderen om verborgen parels te herontdekken, dan ook als een geschenk uit de hemel. Voor Friedo Steensels is zoveel aandacht van de buitenwereld nieuw maar het opent perspectieven: “Grootschalige initiatie­ ven zoals recent het Rubensjaar en het Bruegeljaar en nu het Van Eyckjaar lok­ ken extra toeristen naar de kunst­steden.

Maar die mensen vinden niet altijd de weg naar de buitengebieden, waar het

werk van Vlaamse meesters vaak nog op de originele plaats te bezichtigen is.

Met een uitgebreide campagne en een financiële duw in de rug zet ‘Vlaamse Meesters in situ’ nu ook die locaties in de verf, zoals onze kerk.”

AANRAAKSCHERM Bocholt meldde zich als één van de eerste Limburgse gemeenten aan voor het initi­ atief, samen met de Sint-Catharinakerk in Maaseik en de Sint-Lambertuskerk in Neeroeteren. In totaal maakte ‘Vlaamse Meesters in situ’ 48 kunstwerken uit Vlaanderen en Brussel voor het grote publiek toegankelijk, waaronder ook het Mariaretabel uit Bocholt. Het project werd in Limburg financieel en inhou­ delijk ondersteund door het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed. Friedo Steensels: “We kregen een budget ter beschikking om het kunstwerk beter te ontsluiten. Dat hebben we gebruikt voor de nieuwe belichting van het retabel, zodat het mooier tot zijn recht komt.

Met een aanraakscherm in de kerk tonen we nu ook foto’s en filmpjes over de geschiedenis van het retabel. En ten slotte werden we opgenomen in het

15

VLAAMSE MEESTERS IN SITU

BOLLEN ROND BOCHOLT Bocholt beschikt niet alleen over een fraaie kerk. Het wordt ook omringd door mooie natuur­gebieden, die zich graag per fiets laten ontdekken. Voor ‘Vlaamse Meesters in situ’ werd in Limburg een fietstocht ont­ wikkeld, die naast de Sint-Laurentiuskerk ook de Sint-Catharina­ kerk in Maaseik en de Sint-Lambertuskerk in Neeroeteren aandoet.

Deze en andere routes vind je terug op de campagnewebsite.

www.vlaamsemeestersinsitu.be/nl/site/ sint-laurentiuskerk

16

Pelgrimsboek van ‘Vlaamse Meesters in situ’: een fraai overzicht van alle deelne­ mende sites, waarin je per bezocht werk een sticker kleeft.”

GOED VOLK Het project leverde Bocholt al flink wat aandacht op. Nog voor ‘Vlaamse Meesters in situ’ op 1 juni 2019 uit de startblokken schoot, mocht Friedo zijn geliefde retabel op Klara en in het tijdschrift van Openbaar Kunstbezit Vlaanderen bezingen. In de daaropvol­ gende weken kreeg de Sint-Laurentius­ kerk aanzienlijk meer volk over de vloer. “Mensen van overal, uit Vlaan­ deren maar ook uit het buitenland, die speciaal voor het retabel naar Bocholt waren gekomen. Echte liefhebbers ook, die zich vergaapten aan al het moois dat onze kerk te bieden heeft. Samen met de kerkraden van Maaseik en Neeroe­ teren werkten we ook een fietstocht uit, zodat bezoekers in één beweging ook de andere sites in Limburg kunnen verkennen. Op die manier pikt de hele regio een graantje mee.”

ALTIJD OPEN Ook op andere locaties bleek ‘Vlaamse Meesters in situ’ een schot in de roos.

Hoewel de eindmeet oorspronke­ lijk getrokken was op 30 september 2019, werd het initiatief met één jaar verlengd. Nadien blijven het aanraak­ scherm en de professionele belichting in Bocholt gewoon actief. Een meeval­

ler, die Friedo aanvankelijk op gefronste wenkbrauwen onthaalde. “Uiteraard willen wij graag meer doen om ons kerkelijke erfgoed permanent te ont­ sluiten. Alleen kunnen we de Sint-Lau­ rentiuskerk niet zomaar onbewaakt openstellen. Het voorbije jaar offerden vrijwillige suppoosten hun weekends op om een oogje in het zeil te houden, maar eigenlijk zouden we het gebouw liever permanent toegankelijk maken, zodat bezoekers tijdens het toeristisch seizoen vrij binnen en buiten kunnen lopen.”

De oplossing diende zich aan in de vorm van een projectsubsidie onroe­ rend erfgoed van de provincie Limburg, waarmee de kerkraad naast een alarm­ installatie ook een systeem voor camera­ bewaking kon bekostigen. De deputatie keurde het budget eind 2019 goed.

Vandaag is de Bocholtse kerkraad volop bezig met het smeden van toekomst­ plannen en die zijn er volgens Friedo in overvloed: “Wij beschikken hier in de regio over heel wat houtsnijwerk uit de late middeleeuwen, dat dankzij ‘Vlaamse Meesters in situ’ opnieuw in de belangstelling komt. Ik zou graag een route uitwerken waar niet alleen de kerk van Bocholt deel van uitmaakt, maar ook die van Bree, Opitter, Weert, Tongerlo, Neeroeteren en Maaseik. Zo bouwen we rond dit unieke erfgoed een cluster van open kerken, met de Zuid-Willems­ vaart als verbindende factor. Maar dat is toekomstmuziek: eerst zorgen dat we die camera’s aan de praat krijgen.”

TIPS VOOR TRIPS

TIPS VOOR TRIPS

DACIA FELIX IN TONGEREN

DIERIC BOUTS IN LEUVEN

KOLONIE VAN MERKSPLAS

Zonder de Romeinen was de kans klein dat we in de 21ste eeuw nog zouden spreken van Ambiorix, de ongrijpbare guerrillastrijder die Caesar kon verschalken en zijn volk een plek bezorgde in de geschreven geschiedenis.

Een gelijkaardig verhaal speelde zich een eeuw later af in Dacia, een streek in het hedendaagse Roemenië die eveneens door de Romeinen geannexeerd werd. De gouden zilverschatten van Daciërs en Geten liggen eenmalig te schitteren in het Gallo-Romeins Museum. Ze vertellen een intrigerende geschiedenis met verrassende parallellen.

‘Het Laatste Avondmaal’ bleef lang opgeborgen tijdens de restauratiewerken maar in maart 2020 verdwijnt de laatste stelling in de Sint-Pieterskerk in Leuven. De gotische kerk is dan opnieuw in al haar glorie hersteld en het befaamde schil­ derij van Dieric Bouts hangt opnieuw op de oorspronkelijk plek.

De nieuwste technieken wor­ den op de kerk losgelaten: met een virtual realitybril wandel je door ‘Het Laatste Avondmaal’.

En voor wie graag goed besla­ gen aan de trip begint, zijn er podcasts over het schilderij en de schilder op de website van Dieric Bouts te vinden.

De Koloniën van Weldadigheid boden in de 19de eeuw onder­ dak aan arme stedelingen.

Later vingen ze landlopers en bedelaars op. In Merksplas staat nog steeds het boerderijcom­ plex ontworpen door architect Victor Besme. In de voormalige varkensstal vind je het bezoe­ kerscentrum, met persoonlijke verhalen van de landlopers die hier ooit verbleven. In de kapel is een gevangenismuse­ um ondergebracht. Doorheen het gebied lopen meerdere fietsroutes en wandellussen. De wandelaars horen in de gratis Kolonie-app talkshowhost Lieven Van Gils om hen door het gebied te gidsen.

Gallo-Romeins Museum Kielenstraat 15, Tongeren nog t.e.m. 26 april www.galloromeinsmuseum.be

Sint-Pieterskerk Grote Markt 1, Leuven vanaf 7 maart www.diericbouts.be

Kolonie van Merksplas Kapelstraat 9-10 Merksplas www.kolonie57.be

17

TIPS VOOR TRIPS

MOERASVERHALEN

ENSORHUIS IN OOSTENDE

MECHELSE PREDIKHEREN

ABDIJMOLEN HERKENRODE

Hoe zag het moeras tussen België en Nederland er vroeger uit? Je kan vandaag een glimp opvangen in het GrensPark Kempen~Broek waar verschil­ lende wandel­lussen doorheen lopen. De liefhebbers vinden hier zelfs een langeafstands­ wandeling van 104 km. Er zijn parkeer- en vertrekpunten aan het Wouters­hof (Kinrooi) en het Mariahof (Bree). De Erfgoed­App bevat de ideale gids onder de noemer ‘Moeras­ verhalen Kempen~Broek’. In biblio­theken, culturele centra en toeristische diensten ligt een gratis brochure klaar die je ook terugvindt op de website.

Na de dood van James Ensor in 1949 bleef zijn huis bewaard in de oorspronkelijke staat. Maar naarmate zijn bekendheid bij het grote publiek groeide, werd een uitbreiding steeds urgenter.

Twee jaar lang bleef het En­ sorhuis voor werkzaam­heden dicht maar op 19 mei gooit het de deur opnieuw open, uitgebreid met een splinter­ nieuw bezoekerscentrum. In vijf belevingsruimtes maak je kennis met de leefwereld van de excentrieke kunstenaar aan de hand van de interieurs die hij schilderde, een maquette van zijn atelier, brieven, foto’s, spotprenten en maskers.

Mechelen heeft er een pareltje bij. Veertig jaar lang stond het Predikherenklooster leeg. Van­ daag herbergt het een restau­ rant, vergader­zalen en plekken voor studie of co-working. De site is een trekpleister voor wie houdt van geschiedenis en architectuur, maar voor de boekenliefhebber is dit een walhalla: de kloosterbiblio­ theek werd een leeszaal en hogerop, tot in de nok van het dak, is de stadsbibliotheek ondergebracht met prachtige uitzichten. Een historische groepswandeling is een aanra­ der (80 euro voor gids, max. 20 deelnemers per gids).

Tien jaar lang sleutelden de vrijwilligers van Molenzorg Zuid-Limburg aan het antieke mechanisme van de molen van Herkenrode. Vandaag is de abdijmolen opnieuw maalvaar­ dig. Ben je benieuwd hoe de renovatie van de site en de mo­ len in z’n werk ging? De gratis fototentoonstelling Herkenrode 1998-2018 toont hoe dit domein een nieuwe toekomst kreeg. Bo­ vendien zijn elke derde zondag van de maand (van maart t.e.m. november) molenaars aan het werk om de bezoekers te ver­ tellen over de geschiedenis van de abdijmolen. De molen kan bezocht én gehuurd worden.

GrensPark Kempen~Broek www.kempenbroek.eu 089 65 56 74

Ensorhuis Vlaanderenstraat 27, Oostende www.ensorstad.be

Predikherenklooster Mechelen Goswin de Stassartstraat 88, Mechelen hetpredikheren.mechelen.be 015 40 44 70

Abdijmolen Herkenrode Herkenrodeabdij 4, Kuringen www.abdijsiteherkenrode.be

18

TIPS VOOR TRIPS

SCHLOSS DYCK

DE MAASVALLEI

WINTERTUIN URSULINEN

Z33 IN HASSELT

Een uurtje voorbij de Duitse grens, op zo’n 25 kilometer van Düsseldorf, ligt Schloss Dyck.

Deze waterburcht staat in een park van 53 hectare, dat werd ingericht als een Engelse land­ schapstuin, naar het ontwerp van de Schotse landschapsar­ chitect Thomas Blaikie.

Wil je verdwalen in natuurlijk schoon? Dan is dit de place to be. In mei bloeien de rodo­ dendrons, in juni stelen de weiden de show. Ga zeker ook eens langs de orangerie en het arboretum met zeldzame boom- en struiksoorten.

‘Stadslucht maakt vrij’, was een gezegde in de 15de eeuw en gold zeker voor Bouvignes nabij Dinant waar de burgers genoten van de vrijheden die de stad had veroverd. In het toen­ malig Spaanse huis is vandaag het ‘Maison du patrimoine medieval mosan’ onderge­ bracht met een permanente tentoonstelling over het rijke verleden van de Maasvallei, en tijdelijke tentoonstellingen zoals ‘Gardiens de nos églises’ over houten heiligenbeelden uit de 13de tot 18de eeuw in de regio Dinant.

Schloss Dyck Jüchen, Duitsland www.stiftung-schloss-dyck.de

Maison du patrimoine médiéval mosan Place du Bailliage 16, Bouvignes (Dinant) 4 euro volwassenen, 2 euro kinderen (6-12 jaar), gratis voor kinderen < 6 jaar 082 22 36 16 www.mpmm.be

Fan van art nouveau? In Onze-Lieve-Vrouw-Waver vind je het Ursulineninstituut, een voormalig katholiek meisjes­ pensionaat en een verborgen parel van de art nouveau. Ont­ dek er de feeërieke wintertuin uit 1900 met een glas-in-lood­ koepel. Op dezelfde plek vind je ook een kloosterkerk, een oratorium, een schoolmuseum, een pianogalerij en een monu­ mentale eretrap.

Geïnteresseerd in een bezoek?

Elke zondag start om 14.30 uur een rondleiding. Je moet wel vooraf reserveren. Op afspraak kan je ook een groepsbezoek boeken.

Noteer alvast zaterdag 14 en zondag 15 maart in je agenda voor de feestelijke opening van het tentoonstellingsgebouw van Z33: Vleugel 19. Architecte Francesca Torzo wou geen klas­ sieke witte kubus en dus creëer­ de ze een labyrint. Het nieuwe gebouw past als een puzzelstuk tussen het Jenevermuseum en de begijnhofsite. Tijdens het openingsweekend kun je Z33 (wat staat voor Zuivelmarkt 33) gratis bezoeken tussen 10 en 18 uur. Op het programma staan een groepstentoon­ stelling met 27 kunstenaars, performances, rondleidingen, gezinsactiviteiten en een groot feest.

Wintertuin Bosstraat 9, Onze-Lieve-Vrouw-Waver 015 75 77 28 www.visitwintertuin.be

Z33 – Huis voor Actuele Kunst Zuivelmarkt 33, Hasselt 011 29 59 60 www.z33.be

19

ZILVEREN HELMEN

20

ZILVEREN HELMEN

44

HELMEN EN DAN NOG VIER

1 HELM

44 GEMEENTEN 1.300

1 m 1800 1500 mm

PARTICIPANTEN

BEWERKTEN DE HELMEN

21

ZILVEREN HELMEN

HET SLAGVELD BIJ HALEN

EXTRA HELMEN

EEN KRACHTIG SYMBOOL

HISTORISCHE PLEK

Amper acht dagen na het uit­­ breken van Wereld­oorlog I vindt in Halen de slag der Zilveren Helmen plaats. Op 12 augustus 1914 botst de Duitse cavalerie er tijdens een verkenningstocht op de Belgische troepen. Er volgt een bloedig treffen, met slachtoffers aan beide zijden.

Achteraf schrijft August Cuppens, pastoor in Loks­ bergen, hierover het gedicht de ‘Slag der Zilveren Helmen’.

Jee Kast

In 2014 liet het provinciebestuur voor het project ‘Limburg 1914-1918. Kleine verhalen in een groote oorlog’ 44 betonnen helmen maken. Elke helm werd aan een Limburgse gemeen­ te toevertrouwd, waar de eigen inwoners er een artistieke toets aan gaven. Vandaag prijken ze vlakbij het slagveld van Halen, als aandenken aan Wereldoorlog I. In 2018 bewerkten woordkunstenaar Jee Kast en beeldhouwer Medardo Maseroli twee extra helmen, die elk een eigen verhaal vertellen: dat van Limburg en dat van Duitsland. Zo kreeg ook de beleving van Duitsland een plaats in dit project, omdat ze evenzeer deel uitmaakt van deze brok geschiedenis.

PASEWALK

ZUSTERSTEDEN HALEN

HALEN EN PASEWALK

De helm met het Duitse verhaal kreeg een plaatsje in Halen. De Limburgse helm verhuisde naar Pasewalk, ten noorden van Berlijn.

Daar was vroeger een garnizoen gelegerd dat bij de slag in Halen was betrokken. Een derde, onbewerkte helm zal in Pasewalk door lokale jongeren onder handen worden genomen. Een vierde onbewerkte helm flankeert de Duitse helm in Halen. Samen zetten de vier helmen meer dan honderd jaar na datum de Europese samenhorigheid in de verf. Halen en Pasewalk zijn onder­ tussen zustersteden geworden. www.limburg1914-1918.be

22

ABONNEE MONUMENTENWACHT

IN DE KIJKER 1

2

3

4

Abonnees van Monumentenwacht Limburg kunnen steeds rekenen op de expertise van de Monumentenwachters Bouwkunde en Interieur. Deze abonnees kunnen zowel particulieren, o ­ rganisaties, kerkfabrieken als steden en gemeenten zijn. Kortom elke eigenaar van al dan niet beschermd erfgoed kan lid worden bij Monumentenwacht om zo zijn of haar erfgoed zo optimaal mogelijk te bewaren. Deze editie van LEF zet vier verschillende erfgoedsites die lid zijn bij Monumentenwacht in de kijker. Van een romaans kerkje uit de 12de eeuw tot de directeurswoning op de mijnsite van Eisden.

Interesse in Monumentenwacht Limburg?

Mail mowa@limburg.be

23

ABONNEE MONUMENTENWACHT

‘VRIJWILLIGERS HOUDEN HAAR OPERATIONEEL’

HAMONT-ACHEL

NAPOLEONSMOLEN 1804

In 1800 waaide de houten windmo­ len van Achel omver. Vier jaar later werd hij vervangen door dit bakste­ nen exemplaar. Opvallend detail: naast 1804 is ook het jaartal AN XII te zien, het twaalfde jaar volgens de Franse republikeinse jaartelling die start in 1792. Vandaag blijft de molen dankzij vrijwilligers opera­ tioneel.

Dr. Mathijsenstraat, Hamont-Achel Op de foto: Peter Habraken (gemeente Hamont-Achel)

24

ABONNEE MONUMENTENWACHT

‘EEN EVENWICHT ZOEKEN’

HEES (BILZEN)

WOONHUIS MET SCHUUR De familie Bosschaert heeft zich ontfermd over een woon­ huis annex vakwerkschuur in Hees (Bilzen). Met de hulp van ­Monumentenwacht Limburg vinden de bewoners het evenwicht tussen hedendaags comfort en respect voor de eerbiedwaardige leeftijd van deze woning.

Sint- Quintinussteeg 2, Hees (Bilzen) Op de foto: familie Bosschaert

25

ABONNEE MONUMENTENWACHT

MAASMECHELEN

DIRECTEURS­ WONING 1912

De directeur van de steenkoolmijn kreeg in de vroege jaren 1900 zijn eigen woning, tegenover de hoofdingang van de mijn. Toen het vijfde directeurs­gezin het pand verliet in 1969 werd het aangekocht door gemeente Eisden, dat er ‘het ondernemershuis’ in onderbracht.

Koninginnelaan 42, Maasmechelen Op de foto: schepen Marleen Kortleven

‘HET HUIS VAN MIJNHEER DE DIRECTEUR’ 26

ABONNEE MONUMENTENWACHT

GUVELINGEN SINT-TRUIDEN

HEILIG KRUISKERK 12DE EEUW

Dit 12de-eeuwse romaanse Heilige Kruiskerkje ligt net buiten het stadscentrum, aan het begin van de boomgaarden. Elk jaar vindt er een bloesemfeest plaats. Op zon­ dagnamiddag 26 april kan je er de bloesemzegening meemaken.

Guvelingen 33, Sint-Truiden Op de foto: Ariane Van de Plas (links) en Anneleen Mombaerts (rechts), stad Sint-Truiden

‘BINNENKORT VOLGT DE ZEGENING’ 27

JONG REDT OUD 75 JAAR BEVRIJDING

STORIES OF

SEPTEMBER In september 1944, Wereldoorlog II liep op zijn eind, sneuvelden in en rond Lommel toch nog heel wat burgers, Britse bevrijders en Duitse bezetters. Op het Duitse militaire kerkhof liggen Duitse soldaten zonder onderscheid van rang begraven: 39.000 graven op een begraafplaats van 16 hectare. Stories of September bracht Duitse en Lommelse jongeren samen.

Karsten Conaert, educatief medewerk­ ster van de Duitse oorlogsgravendienst, bracht een Lommelse en een Duitse schoolklas bij elkaar. Letterlijk, door ze in dezelfde herberg te laten logeren.

“De Lommelse en Duitse jongeren deel­ den kamers in de herberg. Wij leverden de verhalen aan en zij gingen er mee aan de slag. Ze verweefden de verhalen met eigen impressies in videostories, slam poetry en striptekeningen. Geschiedenis, dat zijn vaak cijfers en statistieken. Ver van hun bed. Deze persoonlijke verhalen ontdekken, de gezichten van die mensen zien, de graven van dichtbij bekijken en onderhouden, dat bracht voor hen het verleden tot leven.”

De herberg is een symbolische plek?

“De jongeren logeerden in het Huis Over Grenzen, een educatief ontmoetings­ centrum van de Duitse oorlogsgraven­ dienst. Dat maakt het wel bijzonder.

28

Onze kerntaak is herinneringseducatie.

Het hele jaar door zetten we educatieve projecten voor scholen op poten, inclusief uitwisselingsprojecten.”

ben een Duitse schoolklas van Oberschule Soltau uitgenodigd die een week naar hier is gekomen met als afsluiter hun voordracht tijdens Volkstrauertag.”

Hoe organiseer je zo’n uitwisseling?

“Stories of September is een initiatief van Over Grenzen vzw over de woelige septemberdagen in 1944 en het einde van Wereldoorlog II in het algemeen. De jongeren, 16 tot 18 jaar, hielpen met het onderhoud van de begraafplaats en gin­ gen aan de slag met persoonlijke verha­ len van burgers, bezetters en bevrijders.”

Ligt dit niet ver van hun wereld?

“Sommige jongeren twijfelden of ze hier­ over een tekst konden schrijven of voor­ dragen voor een paar honderd mensen tijdens Volkstrauertag, een plecht­statige dag. Maar ze hebben dat fantastisch ge­ daan. Hun filmpjes en hun grafisch werk werden tentoongesteld.

Nadien lieten ze weten hoe indrukwek­ kend ze het vonden. Verhalen als dat van een Duitse tiener die gesneuveld is, die van jongs af aan geïndoctrineerd was en nooit iets anders dan het nazisme heeft gekend, of een Lommelse jongen die door Duitsers werd neergeschoten, blijven aan de ribben kleven.”

Was het moeilijk om de scholieren mee te krijgen?

“Helemaal niet. De WICO Campus Sint-Jozef uit Lommel neemt sowieso al altijd deel aan Volkstrauertag, de Duitse 11 november zeg maar, die op het militair kerkhof plechtig gevierd wordt. Zij zagen dit extra project helemaal zitten. We heb­

www.jongredtoud.be/projecten/lommel

STRIJDTONEEL LIMBURG

STRIJDTONEEL LIMBURG 1

2

3

Fotograaf Guy van Grinsven kreeg de opdracht van het provinciebestuur om beelden te maken voor het boek ‘Strijdtoneel Limburg. Van schermutseling tot wereldoorlog’.

De provincie Limburg is immers al sinds de oudheid het toneel van veldslagen en schermutselingen, en dat laat sporen na tot vandaag. Het boek toont in twintig hoofdstukken twintig strijdplekken, al kwam het soms niet eens tot een gevecht.

Het boek ‘Strijdtoneel Limburg. Van schermutseling tot wereldoorlog’ is vanaf eind maart te vinden in de boekhandel of te bestellen via www.pcce.be.

29

STRIJDTONEEL LIMBURG

DE BRUG VAN BRIEGDEN Eén dag na de Duitse inval op 10 mei 1940 bliezen Belgische genie­t roepen de brug van Briegden op, voor de ogen van de Duitsers. Een pyrrus­ overwinning. De nabijgelegen brug van Veldwezelt viel ­i mmers ongeschonden in Duitse handen, na een verrassingsaanval met zweefvliegtuigen, duik­ bommenwerpers en grond­ troepen. Auteur Louis Paul Boon was milicien in Veldwezelt en beschrijft de bloederige slag in zijn boek ‘Mijn kleine oorlog’.

De moderne brug van ­B riegden (Lanaken) dateert van 2012.

Belevingscentrum WOII: www.debrugvanvroenhoven.be

30

STRIJDTONEEL LIMBURG

GESCHUTSKOEPEL IN EBEN-EMAEL Niemand zou ooit het fort van Eben-Emael (tot 1963 behorend tot de provincie Limburg) kunnen veroveren.

Maar de Belgische troepen bleken niet voor­b ereid op een verrassingsaanval met Duitse zweefvliegtuigen. Bij het ochtendgloren van 10 mei 1940 zetten 10 grote transportzweefvliegtuigen een eliteeenheid Duitse ­p aratroepers neer op het bovenplateau van het fort. Een officiële oorlogs­ verklaring was er niet.

De volgende dag gaf het fort zich over. www.fort-eben-emael.be

31

STRIJDTONEEL LIMBURG

MONUMENT IN MOELINGEN De ‘eerste flandrien’ Marcel Kerff werd zesde in de Ronde van Frankrijk van 1903. Om te trainen reed hij op twee dagen heen en terug naar Parijs. Hij kocht daar grote stukken vlees voor de ­f amiliale beenhouwerij.

Op de eerste dag van Wereldoorlog I nam hij zijn motorfiets om te zien wat er gaande was aan de grens. Hij botste op Duitse soldaten die hem als spion executeerden. Het monument herdenkt Kerff en 9 andere burgerslachtoffers.

Batticestraat, Voeren (in de buurt van de ­Voerenstraat)

32

SUBSIDIES IN HET KORT

SUBSIDIES IN HET KORT

1. PROJECTEN

3. E-XTRA 2

ONROEREND ERFGOED

Wat? Voor projecten en kleinere investeringen rond zorg, bewa­ ring, onderzoek en ontsluiting van onroerend erfgoed in Limburg.

Hoeveel? Max. 60% van de totaal­ kost, tot 25 000 euro.

Wie? Lokale besturen (gemeen­ ten, autonome gemeentebedrij­ ven, kerkfabrieken …), vzw’s en feitelijke verenigingen, inter­ gemeentelijke samenwerking.

Indiendata? 1 april en 1 oktober.

Wat? Ambitieuze, onderscheiden­de investerings­ projecten in onroerend erfgoed in Limburg, met permanente func­ tie en boven­lokale uitstraling.

Hoeveel? Max. 60% van totaal­ kost, met minimum investerings­ kost van 650 000 euro.

Wie? Lokale besturen (gemeen­ ten, autonome gemeentebedrij­ ven, kerkfabrieken …), vzw’s en feitelijke verenigingen, inter­ gemeentelijke samenwerking.

Indiendata? 30 april en 1 oktober.

Heb je een projectidee of vragen over een subsidiereglement?

Twijfel je of jouw project in aanmerking komt?

Zoek je een aanvraag­ formulier?

Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed – PCCE (te bereiken via 011 23 75 75 of pcce@limburg.be) helpt je graag bij de voorbereiding van jouw project of het aanvragen van een subsidie.

Meer info via: www.pcce.be/ erfgoedsubsidies

2. PROJECTEN KLEIN HISTORISCH ERFGOED

4. JONG REDT OUD

Wat? Klein historisch en waarde­ vol erfgoed (niet beschermd) dat bijdraagt tot de authenticiteit van Limburg, zoals kapellen, kruisen, poorten van boomgaarden, slui­ zen, muziekkiosken, …

Hoeveel? Max. 60 % van de onderhouds- en instandhoudings­ werken, omschreven in het toe­standsrapport van Monu­ mentenwacht Limburg, tot 12 000 euro.

Wie? Lokale besturen (gemeen­ ten, autonome gemeentebedrij­ ven, kerkfabrieken …), vzw’s en feitelijke verenigingen, inter­ gemeentelijke samenwerking.

Indiendata? Vóór de start van de werken.

Wat? Educatief en participatief project waarbij kinderen en jongeren actief aan de slag gaan met onroerend erfgoed in hun omgeving.

Hoeveel? Tot 2 500 euro.

Wie? Lokale besturen (gemeen­ ten, autonome gemeentebedrij­ ven, kerkfabrieken …), vzw’s, feitelijke verenigingen of inter­ gemeentelijke samenwerkings­ verbanden die begeleid door een leerkracht of inhoudelijk expert een erfgoedproject opzetten samen met kinderen of jongeren uit de buurt, jeugdverenigingen, scholen …

Indiendata? Voor de start van het project.

33

SUBSIDIES BEST PRACTICES

IN CIJFERS Het project ‘Oude bomen maken de plek: zorg voor beeldbepalende dendrologische pareltjes in Haspengouw West’ kreeg een projectsubsidie onroerend erfgoed van 21 300 euro.

PROJECTSUBSIDIE ONROEREND ERFGOED Heb jij ook een project rond onroerend erfgoed in Limburg? Dan kan je een projectsubsidie aanvragen bij de provincie. Je kan tot 60 procent van de kosten terugkrijgen, tot 25 000 euro.

DEADLINE Een aanvraag dien je voor 30 april 2020 of 1 oktober 2020 in door het formulier op de website in te vullen.

Meer info op www.pcce. be/erfgoedsubsdies

34

1. BIJZONDERE BOMEN HASPENGOUW

De veldwegen en historische tuinen van Haspengouw heb­ ben een lange geschiedenis en hun even oude beuken, eiken, notenbomen … zijn daarvan de stille getuigen. Maar oude bomen takelen af. Ze kampen met ouder­ domskwaaltjes en kreunen onder de stormwinden. Hun eigenaars maken zich zorgen, nemen het zekere voor het onzekere en halen de cirkelzaag boven. Om te voorkomen dat deze veteraan­ bomen nodeloos tegen de vlakte gaan, vroeg IOED (Intergemeen­ telijke Onroerenderfgoeddienst) Haspengouw West een subsidie aan om eigenaars gratis advies te verschaffen.

“Ik pluisde de inventarissen van tuinen en parken en van het bouwkundig erfgoed uit om de bomen te vinden”, vertelt

Tine Rijvers, projectcoördinator landschappelijk erfgoed van IOED Haspengouw West. “Vervol­ gens hebben we 150 eigenaars aangeschreven. Er kwam ook een tekstje in het gemeentelijk infoblad waarin we opriepen om oude bomen te melden.”

Tweeëndertig sites kregen het bezoek van een boomspecialist die de gezondheid van de boom nakeek en vrijblijvend, preven­ tief advies gaf. “De meeste eigenaars willen zeer graag hun oude bomen behouden. Met dit initiatief nemen we hun bezorgd­ heid weg en als dat nodig blijkt proberen we de boom erbovenop te helpen. Dat lukt niet altijd.

Soms vormen ze een gevaar voor hun omgeving, door bijvoorbeeld zwammen die de stabiliteit van de boom aantasten. Of de kruin wordt te zwaar en dreigt open te scheuren. Deze zomer kregen we twee meldingen binnen van bomen die op scheuren stonden.

Onze boomverzorger is die met­ een gaan verankeren.”

Zo’n veertigtal oude reuzen werden gered: “Als ik zo’n hele dikke boom zie van wel honder­ den jaren oud, dan voel ik respect en bewondering. Dichtbij ons kantoor in Kortessem staat een kastanjeboom met een omtrek van 5,60 meter. Fantastisch ge­ woon. Het zijn monumenten. Ik vind het onze morele plicht om er voor te zorgen.”

SUBSIDIES BEST PRACTICES

SUBSIDIES

IN CIJFERS De restauratie van de kruisweg van Charles Eyck kreeg een project­ subsidie onroerend erfgoed van 25 000 euro.

5 BEST PRACTICES

2. DE KRUISWEG VAN CHARLES EYCK GENK

“Ik ben hier gedoopt en ik deed hier mijn eerste en plechtige communie”, zegt Edmonda Weltjens, secretaris van de kerk­ fabriek Sint-Martinus in Genk.

Haar kerk trok nog gelovigen voor de zondagsmis, maar in de week bleven de voorbije jaren de deuren dicht – behalve voor inbrekers en vandalen die af en toe een bezoek brachten.

Vanuit de kerkgemeenschap be­ gon een kleine groep aan een lan­ ge weg. “Zo kon het niet verder.

Tien jaar geleden besloten we om de kerk in ere te herstellen. De metamorfose startte helemaal in het hart van de kerk, in de crypte.

Die is nu een ontmoetingsplaats voor socio-culturele activitei­ ten, met een gebedsruimte voor weekdiensten, vergaderzalen, een professionele keuken en sanitair.

Nadien werden ook het dak, de buitenmuren en het interieur gerestaureerd. Ik ben fier dat ik mijn steentje mag bijdragen om de gemeenschap terug te betrek­ ken bij het kerkelijk gebeuren.

Deze plekken bieden rust en contemplatie. Last but definitely not least werd ook de kruisweg van Charles Eyck onder handen genomen.”

De kruisweg is een moderne bewerking van het bijbelverhaal.

Charles Eyck schilderde de staties op steen in 1961: veertien fresco’s over de laatste uren van Jezus Christus, omringd met beeltenis­ sen van talloze mannen, vrouwen en kinderen.

“Door de jaren heen zijn de fresco’s grijs en grauw geworden, de ogen van de kinderen dof.

Met de subsidie van de provincie konden we restaurateurs inhuren en die hebben schitterend werk verricht. De kruisweg is nu ook mooi uitgelicht met ledverlich­ ting, zodat hij de aandacht krijgt die hij verdient.”

De Sint-Martinuskerk staat vandaag opnieuw open voor het grote publiek.

PROJECTSUBSIDIE ONROEREND ERFGOED Heb jij ook een project rond onroerend erfgoed in Limburg? Dan kan je een projectsubsidie aanvragen bij de provincie. Je kan tot 60 procent van de kosten terugkrijgen, tot 25 000 euro.

DEADLINE Een aanvraag dien je voor 30 april 2020 of 1 oktober 2020 in door het formulier op de website in te vullen.

Meer info op www.pcce. be/erfgoedsubsdies WAAR NAARTOE? Sint-Martinuskerk Crypteplein Genk

35

SUBSIDIES BEST PRACTICES

IN CIJFERS Archeologiedagen 2019: Weg met de Romeinen kreeg een projectsubsidie onroerend erfgoed van 10 270 euro.

PROJECTSUBSIDIE ONROEREND ERFGOED Heb jij ook een project rond onroerend erfgoed in Limburg? Dan kan je een projectsubsidie aanvragen bij de provincie. Je kan tot 60 procent van de kosten terugkrijgen, tot 25 000 euro.

DEADLINE Een aanvraag dien je voor 30 april 2020 of 1 oktober 2020 in door het formulier op de website in te vullen.

Meer info op www.pcce. be/erfgoedsubsdies

36

3. WEG MET DE ROMEINEN HASPENGOUW

“Zonder deze subsidie hadden we nooit zoveel mensen kun­ nen bereiken. We hebben zelfs bussen ingelegd voor kinderen uit Bilzen en Riemst.”

Tim Vanderbeken, consulent ondergronds erfgoed, nam een vliegende start voor het twee­ daagse evenement ‘Weg met de Romeinen’, dat voor de Archeo­ logiedagen 2019 georganiseerd werd door de Intergemeentelijke Onroerenderfgoeddiensten (IOED) Oost-Haspengouw & Voeren en Haspengouw West.

370 kinderen van 18 scholen uit Haspengouw kwamen naar de kick-off in de Stroopfabriek in Borgloon.

“Er is op korte termijn massaal ingeschreven. De scholen waren duidelijk blij met dit initiatief.

We denken veel over de Romei­ nen te weten, maar het land­ schap was veel complexer dan wat tot midden de jaren 90 werd aangenomen. Oost-Haspengouw zou bijvoorbeeld bezaaid ge­ weest zijn met de zogenaamde

villa’s of landbouwbedrijven, maar recent onderzoek wijst uit dat er vooral veel kleine dorpjes en gehuchten waren zoals in de IJzertijd. Met dit evenement wilden we de kennis over de Romeinse tijd bijspijkeren, op een speelse manier. Tijdens een tiental workshops konden kinderen uit het vierde leerjaar zich laten onderdompelen in de tijd van de Romeinen.

Hoe leefden ze? Wat aten ze?

Hoe speelden ze? Professio­ nele re-enacters brachten dit tot leven. De kinderen konden Romeins leren schrijven, klei bakken en soldaat worden. Er was ook een lezing – ‘De Via Belgica: een handelssnelweg door Limburg’ – door archeoloog Tim Clerbaut, een gegidste wan­ deling rond enkele Romeinse sites in Herderen waar het leven en de dood op het Romeinse platteland werd uitgebeeld, en een Romeinse markt met workshops voor jong en oud. Het was een veel groter succes dan we ooit hadden voorspeld. We mochten in totaal 650 mensen ontvangen.”

SUBSIDIES BEST PRACTICES

IN CIJFERS Het participatietraject kreeg een projectsubsidie onroerend erfgoed van 24 952,46 euro.

4. PREHISTORISCHE SITES ZONHOVEN

“Als kind zwierf ik vaak rond op de Holsteen. Het huis van mijn grootouders ligt hier vlakbij.

Zand en stenen, meer had ik niet nodig”, vertelt Guido Pirotte, deskundige bij de dienst Toeris­ me van Zonhoven. “Ook vandaag komen veel kinderen zich hier uitleven. Lokale jeugdbewegin­ gen zoeken het avontuur op.

Buurtbewoners fietsen, wandelen en paardrijden er. Maar weinig mensen weten dat de Holsteen en de Rendierjagerssite een bijzon­ der prehistorisch verleden heb­ ben. Die heb ik zelf maar ontdekt toen professor Vermeersch aan Zonhoven de toelating vroeg om opgravingen te doen en ik hem daarmee mocht helpen. Toen gin­ gen mijn ogen open. Tienduizend jaar geleden sloegen onze voor­ ouders hier hun kamp op om op rendieren te jagen. Prehistorische boeren polijsten hier hun bijlen en daar zijn nog sporen van te vinden. Toerisme Zonhoven wil dit verleden in de kijker zetten.

Het contact met onze voorouders herstellen, zeg maar.”

Guido Pirotte wil graag een bele­ vingsparcours dat je tienduizend jaar terug in de tijd katapulteert.

Het mag avontuurlijk ogen, maar moet vlot toegankelijk blijven voor ouders met buggy’s en rol­ stoelgebruikers.

“In eerste instantie hebben we een participatietraject opgestart.

We spraken mensen aan op de markt. We staken briefjes in de bussen en schreven aankondigin­ gen in het gemeentelijk info­ blad. We lokten buurtbewoners met ludieke activiteiten zoals speerwerpen en boogschieten op prehistorische wijze en organi­ seerden workshops die veel idee­ ën opleverden. Een professioneel team ging daarmee aan de slag en werkte een eerste ontwerp uit.

Dat plan wordt nu verfijnd en ik hoop dat we volgend jaar met de realisatie kunnen starten.”

PROJECTSUBSIDIE ONROEREND ERFGOED Heb jij ook een project rond onroerend erfgoed in Limburg? Dan kan je een projectsubsidie aanvragen bij de provincie. Je kan tot 60 procent van de kosten terugkrijgen, tot 25 000 euro.

DEADLINE Een aanvraag dien je voor 30 april 2020 of 1 oktober 2020 in door het formulier op de website in te vullen.

Meer info op www.pcce. be/erfgoedsubsdies WAAR NAARTOE? Rendierjagerssite & de Holsteen Holsteenweg Molenheide, Zonhoven

37

SUBSIDIES BEST PRACTICES

IN CIJFERS De opknapbeurt van het Hei’s kapelletje kreeg een investeringssubsidie klein historisch erfgoed van 6 754,32 euro.

INVESTERINGSSUBSIDIE KLEIN HISTORISCH ERFGOED Bezit of beheer je klein historisch erfgoed? Dan kan je een investeringssubsidie klein historisch erfgoed aanvragen bij de provincie. Je kan 60 procent van de kosten terugkrijgen, tot 12 000 euro.

DEADLINE Een aanvraag klein historisch erfgoed kan je heel het jaar door indienen door het formulier op de website in te vullen.

Meer info op www.pcce. be/erfgoedsubsdies WAAR NAARTOE? Kapel van Onze-LieveVrouw Heide 147 Lommel

38

5. HEIS KAPELLEKE LOMMEL

“De kapel wordt nog dagelijks ge­ bruikt”, weet Ferdi Geerts van de vrijwilligersvereniging Erfgoed Lommel. “Mensen komen er verpozen of een kaarsje aanste­ ken. Heel soms vindt er zelfs een culturele activiteit plaats, zoals een harpconcert. Het is een belangrijk stukje levend Lom­ mels erfgoed.”

Het Heis kapelleke, of voluit Kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand, werd in 1874 opgericht door pastoor Karel Gaethofs en kapelaan Frans Vencken. Het was maar klein, slechts tien zitplaat­ sen. In 1916 verbouwde de familie Slegers het tot een kapel met plaats voor wel honderd mensen.

“Dat deden ze met het erfdeel en in nagedachtenis van de onderwijzer Egidius Slegers die sneuvelde aan het IJzerfront op 15 augustus 1915. Tot op de dag van vandaag zorgt de familie Slegers voor het Heis kapelleke. ’s Ochtends komen ze de deur opendoen, ’s avonds doen ze haar weer toe. In de jaren tachtig werd de kapel grondig gerestau­ reerd, met geld van de Koning Boudewijn­stichting. Ik begeleid­ de het dossier en heb eigenhan­ dig de beukenhaag aangeplant, samen met wijlen Jaak Poets. Er waren zo’n drieduizend mensen op de opening. Dat was een hele

gebeurtenis. Vandaag passeer ik er nog elke dag wanneer ik naar m’n werk ga.”

De kapel was stilaan aan een opknapbeurt toe. Enkele leien lagen los, de gootbekleding en de dakwaterafvoer waren versleten.

Geen complete renovatie zoals destijds maar enkele grote klus­ sen om te vermijden dat het van kwaad naar erger gaat.

“Je valt misschien niet op je knieën door de schoonheid van dit kapelletje. Maar moest het weg zijn, zou men het wel heel erg missen.”

AGENDA

1

ARCHEOLOGIEDAGEN

Hoe leefden onze voorouders, wat aten ze, hoe zagen hun woningen eruit … Onze bodem zit vol met verhalen. Archeologie helpt om ze letterlijk aan de oppervlakte te brengen. Ben je nieuwsgierig naar het ver­ leden van jouw dorp of gemeente? Dan is de tweede editie van de Archeologiedagen in

mei beslist iets voor jou. Tijdens de eerste editie namen 27.000 mensen deel aan 103 activiteiten op 73 locaties in heel Vlaanderen. Workshops, wandelingen, opgravingen … Ook nu staan er tal van leer­ rijke, avontuurlijke en speelse activiteiten op het programma.

1

Archeologiedagen Op verschillende locaties in Vlaanderen vrijdag 29, zaterdag 30 en zondag 31 mei www.archeologiedagen.be

2

AGENDA EEN GREEP UIT HET AANBOD

2

OPEN MONUMENTENCONGRES HERITA

Werk je in de onroerenderfgoedsector en kun je wat inspiratie gebruiken voor jouw project? Op donderdag 19 maart houdt Herita z’n zesde Open Monumenten­ congres, het jaarlijks inspiratie- en ontmoe­ tingsmoment voor de onroerenderfgoed­ sector in Vlaanderen. Collega’s, experten

en ervaringsdeskundigen discussiëren over oplossingen voor een hele reeks vragen, problemen en uitdagingen uit de sector.

De thema’s gaan zeer breed: ze worden gekozen uit vragen en papers die professi­ onals uit de erfgoedsector zelf ingestuurd hebben.

Open Monumentencongres Ateliers des Tanneurs Huidevettersstraat 60A, Brussel donderdag 19 maart Herita.be

39

AGENDA

MAASLAND DOOR DE GESCHIEDENIS

3

Historicus en begenadigd verteller Frans Medaer geeft een lezing over het Maasland doorheen de geschiedenis. Hij vertrekt van de oertijd en vertelt onder meer over de Eburonen, Karel de Grote, graafschap Loon, prinsbisdom Luik, de Hollandse periode en de wereldoorlogen. De avond wordt

3

4

muzikaal opgeluisterd met liederen uit het Maaslandse verleden waaronder ‘Glück auf’, ‘Con te partiro’ en ‘Wiej sjoe’n os Limburg’.

Ze worden gezongen door het Meeswijker Mannenkoor Sint-Cecilia en begeleid door de Russische topviolist en tenor Rauf Ber­ man en de Russische pianiste Sofia Shapiro.

Venster op de wereld Het Maasland doorheen de geschiedenis CC Maasmechelen, Koninginnelaan 42, Maasmechelen 9 euro woensdag 4 maart www.ccmaasmechelen.be

5

OPEN KERKENDAGEN IN HEEL EUROPA

Architectuur, kunst, rust … kerken zijn meer dan gebedshuizen. In België, Frankrijk en Groothertogdom Luxemburg zetten meer dan 400 ‘open en gastvrije kerken’ het hele jaar door de deuren open.

Je kan er gewoon binnenwandelen.

Tijdens de dertiende editie van Open Kerken­dagen op 6 en 7 juni worden bezoe­

40

kers extra in de watten gelegd. Gemeente­ besturen, toeristische diensten, culturele organisaties, kerkfabrieken en parochies organiseren dan namelijk allerlei evene­ menten. Het is de gelegenheid bij uitstek om het religieus erfgoed in hartje Europa te ontdekken.

Open Kerkendagen zaterdag 6 & zondag 7 juni www.openchurches.eu

AGENDA

5

FEESTEDITIE 20 JAAR ERFGOEDDAG

Erfgoeddag, het jaarlijkse feest van de cul­ tureel-erfgoedsector, viert zijn twintigste verjaardag. 20 in 2020. Maak je dus klaar voor een heel bijzondere editie op zaterdag 25 en zondag 26 april. Deze feesteditie heeft als thema ‘De Nacht’ en loopt door tijdens

het hele weekend. De activiteiten zijn gra­ tis. Voor sommige activiteiten moet je wel op voorhand reserveren omdat de plaatsen beperkt zijn. Het volledige programma vind je op de website.

Erfgoeddag

terecht in een boek en werden uiteindelijk verwerkt tot een theatervoorstelling. ‘Post!’ is een stuk over brieven, ontmoetingen, gemis, heimwee en de nood aan traagheid.

Maasmechelen staat alvast nog op het programma, check de website voor de volledige speellijst.

Post!

Gratis Op verschillende locaties in Vlaanderen en Brussel zaterdag 25 & zondag 26 april www.erfgoeddag.be

6

6

POSTINO OP DE PLANKEN

‘Post!’ vertelt het verhaal van Ief Postino.

Enkele jaren geleden was hij te zien in het Eén-programma ‘Iedereen Beroemd’ als de man die brieven van (Italiaanse) Limburgers ophaalde en persoonlijk in Italië afleverde. De brieven waren echt, de reis en de emoties ook. Ze kwamen

CC Maasmechelen, CC, Koninginnelaan 42, Maasmechelen (Eisden-Tuinwijk), 14/12/10 euro vrijdag 27 maart www.limburg.be/erfgoediefpostino

41

AGENDA

INDUSTRIAL HERITAGE WEEKEND

7

EFAITH, de Europese Federatie van ver­ enigingen van industrieel en technisch erfgoed, bestaat 20 jaar. Dat wordt gevierd tijdens het Industrial Heritage Weekend van 12 tot 14 juni.

Er zijn lezingen, workshops en excursies naar onder meer de Preetjesmolen in Heu­

7

8

le, de enige nog werkende vlaszwingelmo­ len in Europa. Alles staat in het teken van industrialisatie, wetenschap en technologie als sleutel tot Europese integratie. En welke rol spelen vrijwilligers, verenigingen en bedrijven in dit verhaal? Het weekend vindt plaats in Kortrijk en Harelbeke.

Industrial Heritage Weekend 12 t.e.m. 14 juni www.industrialheritage.eu

8

PRACHT EN PRAAL

De Vlaams-Nederlandse natuursteenda­ gen inspireren iedereen die professioneel met natuursteen te maken heeft.

Steenhouwers, geologen, architecten, historici, aannemers, monumentenzorgers en erfgoedprofessionals komen er aan hun trekken. Het thema van deze zevende

42

editie is ‘Pracht en Praal’. Natuursteen in de beeldhouwkunst en ornamentale architectuur staat centraal.

Hiervoor trekt het evenement naar de Universiteit Antwerpen, de thuisbasis van de opleidingen Conservatie en Restauratie en Erfgoed.

7de Vlaams-Nederlandse natuursteendagen Universiteit Antwerpen – Stadscampus Hof van Liere, Prinsstraat 13, Antwerpen 12 t.e.m. 13 maart www.uantwerpen.be (tik ‘natuursteendagen’ in het zoekvenster)

Monumentenwacht Limburg zet voluit in op het lokaal stimuleren van een preventief erfgoedbeleid en biedt waardevolle ondersteuning, zowel met expertise als met periodieke inspecties.

• Interesse? Neem voor meer info contact op via mowa@limburg.be of 011 23 75 91.

• Collectief aansluiten? Het tariefplan biedt de mogelijkheid tot voordelige collectieve aansluiting van meerdere relicten en/of gebouwen.

• Wie? Federale, Vlaamse, provinciale of lokale overheden, kerkfabrieken, intercommunales of aanverwanten, particulieren, OCMW’s, vzw’s, vennootschappen.

www.monumentenwacht.be

Heb jij LEF?

Vraag een gratis abonnement aan via pcce@limburg.be Ook als je geabonneerd was op de nieuwsbrief ‘Limburgs Erfgoed’ van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, moet je je aanmelden voor een abonnement op ­ ‘LEF - Durven met Limburgs Erfgoed’.

Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed is elke dag in de weer om het Limburgse erfgoed beter te ontsluiten en bekend te maken. Voor onze projecten werken we nauw samen met de verschillende actoren binnen het erfgoedveld (gemeentebesturen, musea, historische kringen, Intergemeentelijke Onroerend Erfgoeddiensten …).

Het magazine ‘LEF - Durven met Limburgs Erfgoed’ houdt je op de hoogte van de activiteiten van het PCCE en zit boordevol nuttige informatie en tips. ‘LEF - Durven met Limburgs Erfgoed’ verschijnt twee keer per jaar en is ook digitaal beschikbaar via www.pcce.be.

Je gegevens zullen enkel gebruikt worden voor de verzending van dit magazine. Je kunt ze steeds laten aanpassen of schrappen.