Via Polanica

„VIA POLANICA” EKUMENICZNY I MIĘDZYRELIGIJNY TURYSTYCZNY SZLAK PIESZO-ROWEROWY Ilustrowany przewodnik z mapami

Wydawnictwo „Press-Forum” Polanica-Zdrój 2012

3

ZAKĄTEK PANA BOGA

N

azywana „Zakątkiem Pana Boga” Ziemia Kłodzka, na której leży Polanica-Zdrój, nie zawsze była regionem katolickim, co związane było z wiarą aktualnie panujących.

Tereny te mają swoją burzliwą historię, często zmieniali się ich właściciele i przynależność państwowa. Do połowy XV w. Ziemią Kłodzką władali królowie czescy, w krótkich okresach książęta śląscy, król Jerzy z Podiebradów w 1459 r. ustanowił tu hrabstwo kłodzkie. Od 1526 r.

Czechy, a wraz z nimi Ziemia Kłodzka, stały się częścią monarchii austriackiej, by w wyniku I wojny śląskiej w 1742 r. przejść z rąk Habsburgów pod władanie Prus, a później państwa niemieckiego. Dawne hrabstwo kłodzkie w 1945 r. wraz z Dolnym Śląskiem znalazło się w granicach Polski. Miejsce Niemców wypędzonych na zachód zajęli Polacy, przesiedleni głównie z dawnych kresów wschodnich.

4

KATOLICY

K

łodzcy jezuici na wzgórzu nad Bystrzycą Dusznicką w 1650 r. wznieśli budynek mieszkalny na wzór kolegium zakonnego, który spłonął w 1699 r. Już w tym samym roku rozpoczęto jego odbudowę, zakończoną po wielu perypetiach dziewięć lat później i od tego czasu Polanica była dla kolegium jezuickiego ulubionym miejscem odpoczynku. Po rozwiązaniu zakonu w 1773 r. rezydencja znajdowała się w rękach prywatnych, później od 1862 r. obiekt stał się siedzibą przeniesionego ze Szczytnej katolickiego domu sierot i pomocy społecznej sióstr konwentu św. Jadwigi. Obecnie mieści się tutaj Specjalny Ośrodek Wychowawczy prowadzony przez siostry józe$itki.

Dwór jezuicki

w połowie XIX

w.

Od pokoleń katoliccy mieszkańcy Polanicy należeli do para$ii w Szalejowie Górnym, ale zazwyczaj uczestniczyli w nabożeństwach odprawianych w kaplicy sierocińca. Katolicy z Nowej Polanicy chodzili na msze do kaplicy Matki Boskiej Bolesnej na Wolanach, a mieszkańcy Sokołówki

8

EWANGELICY

E

wangelicy to chrześcijanie należący do Kościołów protestanckich powstałych w XVI w. jako wynik reformacji. Nazwa „ewangelicy” wskazuje, że Kościoły te podkreślają ważność Pisma Świętego, zwłaszcza Ewangelii, jako jedynego źródła Objawienia Bożego, w odróżnieniu od Kościoła katolickiego opierającego się nie tylko na Piśmie Świętym, ale również na autorytecie Tradycji, trwającej w życiu wyznawców Chrystusa. Ewangelicy zrzeszeni są głównie w Kościele ewangelicko-augsburskim, zwanym Kościołem luterańskim.

Pierwsze nabożeństwo luterańskie na Ziemi Kłodzkiej odprawiono w Kłodzku w 1531 r. Od 1562 r. luteranie stanowili tu większość i przejęli kościół para$ialny. Komisja cesarska, powołana w 1558 r. celem zbadania stanu duchowieństwa hrabstwa kłodzkiego, na 28 egzaminowanych duchownych za katolickich uznała tylko czterech (w tym dwóch żonatych). Pod koniec XVI w. pozostali tu już tylko nieliczni katolicy. Nowa liturgia promieniowała na cały region, gdzie na początku XVII w. funkcjonowało aż 81 kościołów ewangelickich i jedynie 11 katolickich.

Duży wpływ na dzisiejszą strukturę wyznaniową Ziemi Kłodzkiej miała w 1618 r. defenestracja urzędników

9 cesarskich w Pradze, która wywołała wojnę trzydziestoletnią. W obliczu zagrożenia protestantyzmu, na pomoc ruszyli najsilniej z nim związani mieszkańcy okolic Kłodzka. Dwa lata później w bitwie pod Białą Górą (przegranej przez wojska czesko-protestanckie) wyginęła najsilniejsza warstwa społeczna – szlachta i wolni sołtysi, pozostali uciekli przed represjami zwycięskiego obozu, a cesarz Ferdynand II ogłosił, że „List majestatyczny” gwarantujący swobodę wyznania przestaje obowiązywać. Na pierwszy ogień poszło hrabstwo kłodzkie w 1623 r. przekazane

lfa II a Rudolf List majestatyczny cesarz

biskupowi wrocławskiemu, na mocy którego zarządzeń nastąpiła przymusowa rekatolicyzacja wszystkich podległych mu mieszkańców. Wydalono wówczas 120 duchownych i nauczycieli ewangelickich, odebrano im kościoły i szkoły, urzędy obsadzono katolikami, dokonano masowej kon$iskaty majątków szlachty protestanckiej, a warunkiem ich zwrotu było przyjęcie wiary katolickiej.

Takie postępowanie wraz z napływem obcego osadnictwa niemal całkowicie usunęło ewangelicyzm z tej ziemi.

Nie zmieniło tego nawet późniejsze długie przebywanie w pruskiej, protestanckiej prowincji śląskiej. W przededniu II wojny światowej ewangelicy stanowili zaledwie 11% ludności Ziemi Kłodzkiej.

Na początku XX w. polanickim ewangelikom trudno było znaleźć właściwe miejsce do niedzielnej modlitwy, a msze odprawiano m.in. w zajeździe „Grüner Wald” i w hotelu „Tyroler Hof”. Kiedy nastały lata żywiołowego

11

SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA

P

ojawienie się Żydów na Śląsku i Ziemi Kłodzkiej wiązało się ze średniowiecznym rozkwitem gospodarczym tego regionu oraz pogarszającymi się warunkami życia tej mniejszości narodowej w Europie zachodniej.

Pierwsze wzmianki o kłodzkiej społeczności żydowskiej

n t an i tra Kapis Jan K

pochodzą z 1384 r. Żydzi byli właścicielami domów, posiadali własną szkołę, prowadzili swoje interesy ciesząc się przy tym tolerancją i przychylnością miejscowych władz.

Na zmianę tego stanowiska wpłynęły cieszące się ogromną popularnością na Śląsku, w tym i na Ziemi Kłodzkiej, skierowane przeciwko Żydom kazania Jana Kapistrana, które doprowadziły do wystąpień antysemickich. Idąca przez Śląsk fala ekscesów dotknęła również kłodzkich Żydów, zmuszonych w 1492 r. do opuszczenia miast. Nie byli oni mile widziani w hrabstwie kłodzkim, a jeśli już się tu pojawiali, to tylko przejazdem w celach handlowych, bez prawa osiedlania się. O$icjalnie Żydzi wrócili do Kłodzka po 1812 r. na mocy wydanego przez króla Fryderyka Wilhelma III edyktu emancypacyjnego, który dawał

12 im pełnię praw obywatelskich w Prusach. Ponadto mogli żyć zgodnie z własną tradycją, gdzie niezbędna do funkcjonowania społeczności jest gmina o kompetencjach społeczno-religijnych, utrzymująca synagogę, cmentarz, mykwę i bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. Żydzi zaczęli asymilować się z resztą mieszkańców Ziemi Kłodzkiej, co wpłynęło na ich rozwój intelektualny i status majątkowy.

Kres temu odrodzeniu położyły rządy nazistowskie. Antyżydowskie „Ustawy norymberskie”, propaganda oraz wydarzenia „Nocy kryształowej” zmusiły część żydowskich mieszkańców do emigracji, a ci, którzy nie uciekli, zostali wkrótce wywiezieni do obozów zagłady. Po II wojnie światowej przybyli kolejni żydowscy osadnicy, pisząc swoisty epilog do dziejów ludności żydowskiej na Ziemi Kłodzkiej, ale do dzisiaj pozostało tu niewiele osób utożsamiających się z żydowskim pochodzeniem.

Zwój tory

Chociaż w Polanicy nie było dzielnicy żydowskiej, to mimo to nieliczni polaniccy Żydzi (szczególnie lekarze) zapisali piękne karty w dziejach uzdrowiska. Dane z 1895 r. wykazywały tylko jedną osobę pochodzenia żydowskiego, a księga gminna z 1929 r. podawała ich 14, co stanowiło wówczas jedynie 0,46% ogółu mieszkańców Polanicy. Nadzór nad potrawami serwowanymi w jedynym tradycyjnym pensjonacie „Bellevue” sprawował początkowo rabinat wrocławski, a później rabin

„VIA POLANICA” CZĘŚĆ PÓŁNOCNO&ZACHODNIA

Lodowisko „Biały Orlik”

Boisko „Orlik”

„Polanicki Niedźwiadek”

Słoneczne Termy

Pijalnia

16

OPIS TRASY „VIA POLANICA”

N

aszą wędrówkę (bądź też wyprawę rowerową) rozpoczynamy przed kościołem para$ialnym Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, którego charakterystyczna wieża dostojnie wznosi się ponad Deptakiem.

Na dziedzińcu, przed głównym wejściem do świątyni, spoczywa w grobowcu ks. Zygmunt Barmiński, proboszcz polanickiej para$ii w latach 1959-1992. Pamięci księży proboszczów, którzy „oddani Bogu służyli ludziom w tej para$ii”, poświęcona jest tablica odsłonięta w kościele 28 sierpnia 2004 r. z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Polanicy. Poza ks. Zygmuntem Barmińskim, na tablicy wymienieni są: ks. Paul Theuner (proboszcz w SzaKs. P. Theuner lejowie Górnym, budowniczy kościoła w Polanicy), ks. Benno Taubitz (pierwszy proboszcz polanickiej para$ii w latach 1923-1940), ks. Franz Filla (proboszcz w latach 1940-1945) oraz ks. Marian Józef Barg (pierwszy polski proboszcz w latach 19451959). Od 1992 r. proboszczem jest ks. prałat Antoni Kopacz.

Ks. B. Taubitz

Ks. F. Filla

ś iele k śc Tablica pamiątkowa w ko

18 Katolicki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny 1 zbudowany został w latach 1911-1912 przez #irmę Andreasa Ernsta z Kłodzka, wg projektu architekta Ludwiga Schneidera z Wrocławia. Początkowo był to kościół #ilialny para#ii w Szalejowie Górnym, który 1. października 1923 r. podniesiono do rangi kościoła para#ialnego.

Neobarokowa świątynia (z elementami postsecesyjnymi) jest budowlą jednonawową z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Jej rozczłonkowaną bryłę akcentuje wieża zwieńczona smukłym, baniastym hełmem. Wykonany z drewna lipowego i sosnowego ołtarz główny (wg projektu Ludwiga Schneidera) oraz ołtarze boczne i konfesjonał dostarczyło Stowarzyszenie Mistrzów Stolarskich z Nysy. Znajdujący się w ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Wniebowziętej (kopia dzieła Bartolomé Estebana Murillo), św. Antoniego w ołtarzu bocznym oraz obrazy Drogi Krzyżowej namalował Oswald Völkel z Monachium-Gräfel#ing. W listopadzie 1914 r. po raz pierwszy rozbrzmiały w polanickim kościele organy wykonane w warsztacie Josepha Luxa z Lądka-Zdroju.

Podświetlany zegar na wieży kościelnej ufundował w 1924 r. fabrykant Franz Wittwer z okazji narodzin swego wnuka Klausa Engela. Rada para#ialna w 1925 r. podjęła decyzję o zakupie nowych dzwonów w miejsce utraconych podczas I wojny światowej. Odlane przez #irmę „Bracia Ullrich” z Apoldy,

29 Na skrzyżowaniu w lewo przez chwilę ul. Zdrojową i znów w lewo ul. Leśną, mijając z prawej ul. Chopina do ul. Dębowej. Tutaj dość stromo pod górę do skrzyżowania z ul. Cichą. Po lewej Dom Księży Emerytów Diecezji Świdnickiej im. Jana Pawła II 12 (ul. Dębowa 9) prowadzony przez zakonnice Zgromadzenia Sióstr św. Józefa.

Dom Księży Emerytó ów Diecezji ŚŚwidnickiej

Dom Księży Emerytów to zbudowana ok. 1915 r. dawna willa „San Remo”, należąca początkowo do lekarza uzdrowiskowego dr Alfreda Schendla. W latach 1919-1935 nieco arystokratyczny tryb życia wiódł tutaj Paul Matting, emerytowany nadburmistrz Wrocławia, później willa była własnością gminy ewangelickiej. W 1938 r. wprowadził się do niej z rodziną Gerhard Scholz, ostatni pastor polanickiej para#ii ewangelickiej, który powołany w 1942 r. do służby wojskowej, dwa lata później uznany został za zaginionego w Rumunii.

Po II wojnie światowej w willi zamieszkał Kazimierz Dąbrowski, pierwszy polski burmistrz Polanicy-Zdroju.

Pastor Gerhard Scholz

36 Od cmentarza ul. Polną zmierzamy w kierunku uzdrowiska, dłuższy czas niemal monotonnie wśród pól, łąk i zadrzewień. Mijamy z prawej stację przeładunkową Miejskiego Zakładu Komunalnego, za nią dalej w prawo ul. Polną do skrzyżowania, gdzie wkraczamy na jednokierunkową ul. Krasińskiego. Po prawej zabudowania Rozlewni Wód Mineralnych nr 1 należącej do „Zespołu Uzdrowisk Kłodzkich” S.A. Początki rozlewnictwa wód mineralnych sięgają w Polanicy XIX w., lecz znikoma wówczas produkcja świadczyła o niewielkim zapotrzebowaniu i skromnych możliwościach zakładu rozlewniczego. Po odwierceniu w 1904 r. nowych ujęć wód mineralnych przystąpiono do budowy dużej rozlewni, a w grudniu 1908 r. mistrz źródlany Josef Klar napełnił pierwszą butelkę wodą mineralną.

Wzdłuż rozlewni w prawo ul. Tranzytową do jej zbiegu z ul. Zdrojową, gdzie stoi mała kapliczka.

Kapliczka Najświęts zej Marii Panny 21 jest pr zypuszczalnie dawną kapl icą św. Rocha, wystawioną po zarazie z 1680 r. Zbudow ana została na rzucie pr ostokąta z półkolistą absy dą i trójkątnym szczytem zakończonym małymi, wo lutowymi spływami. Wejś cie do kapliczki znajduje się w niewielkim zagłębien iu terenu, ujętym w kamien ne węgary, a jej wnętrze kryje neobarokowy ołtarzyk z #igurą Matki Boskiej.

42 Niebawem docieramy do współczesnej kapliczki na szczycie Wzgórza Marii.

na została w 2000 r. dla Murowana kapliczka 26 wystawio ześcijaństwa i tysiącleupamiętnienia dwóch tysięcy lat chr umieszczona jest kopia cia diecezji wrocławskiej. W niszy sneejj esn cudownej #igurki Matki Boskiej Bol iu.. wiu ław z sanktuarium w Starym Wielissła Jak głosi legenda, oryginalną #igurkę pod wpływem objawienia wykonał pod koniec XIII w. mieszkaniec Starego Wielisławia o nazwisku Schneider. Według badaczy jest to swobodna kopia rzeźby z katedry mediolańskiej, posiadająca wyraźne wpływy stylu lokalnego. Do rozpropagowania kultu Matki Boskiej ze Starego Wielisławia przyczynili się w połowie XVII w. kłodzcy jezuici.

Za kapliczką w dół przez las i wkrótce schodkami za pensjonatem „Miranda” wychodzimy na ul. Mariańską, która w lewo prowadzi do ul. Kilińskiego.

55

Obok kapliczki w 1928 r., na gruncie bezpłatnie odstąpionym przez gospodarza Josefa Volkmera, powstała niewielka kaplica św.

Antoniego Padewskiego.

37 Niebawem wikariusz Wengler powiększył kaplicę i od tego czasu możliwe było tu odprawianie mszy świętych. Parterowa kapliczka zbudowana na rzucie trójbocznie zamkniętego pro stokąta, pokryta jest ceramicznym dachem dwuspadowy m, z drewnianą sygnaturką i baniastym hełmem. Jej elewa cje rozczłonkowane są pionowo lizenami, a w elewacji pół nocnej znajduje się prostokątna dobudówka.