344 atrakcje Ziemi Kłodzkiej i czeskiego pogranicza

344 Atrakcje Ziemi KĹ‚odzkiej i czeskiego pogranicza

Zbigniew Franczukowski

Dziękujemy przyjaciołom ze Stowarzyszenia Wratislaviae Amici portal www.dolny-slask.org.pl za udostępnienie materiałów zdjęciowych, które w znacznej mierze wzbogaciły niniejsze wydawnictwo.

Serdecznie dziękujemy Pani Annie Gruszczyńskiej z Czeskiej Centrali Ruchu Turystycznego – CzechTourism w Polsce za wyjątkową, bezinteresowną pomoc udzieloną przy realizacji czeskiej części przewodnika.

Patronat Honorowy Marszałka Województwa Dolnośląskiego – Cezarego Przybylskiego

Patronat Honorowy Starosty Powiatu Kłodzkiego – Macieja Awiżenia

Patronat Honorowy Czeskiej Centrali Ruchu Turystycznego – CzechTourism

SPIS TREŚCI ZIEMIA KŁODZKA • Uzdrowiska • Zabytkowe zespoły miejskie • Zamki i pałace • Zabytki sakralne • Ruchome szopki • Zabytki militarne • Zabytki techniki • Skanseny i budownictwo ludowe • Zagrody edukacyjne i agroturystyka • Muzea i galerie • Osobliwości przyrody • Wieże i punkty widokowe • Schroniska turystyczne • Aktywny wypoczynek

15 33 45 56 71 75 81 93 99 107 125 141 149 155

TAJEMNICE DROGI SUDECKIEJ

Zbigniew Franczukowski

177

BETONOWA GRANICA W GÓRACH ORLICKICH

Tomasz Dudziak

189

CZESKIE POGRANICZE • Region turystyczny Pogranicze Kłodzkie

(Turistická oblast Kladské pomezí) • Region turystyczny Góry i Pogórze Orlickie

(Turistická oblast Orlické hory a Podorlicko) • Region turystyczny Kralicki Śnieżnik

(Turistická oblast Králický Sněžník) • Region turystyczny Zachodnie Jesioniki

(Turistická oblast Jeseníky - západ) ALFABETYCZNY SKOROWIDZ ATRAKCJI

205 229 253 263

282

11

12 8

7

9

6

10

ZABYTKOWE ZESPOŁY MIEJSKIE Brama Wodna w Bystrzycy Kłodzkiej fot. Antoni Miziołek

6. Bystrzyca Kłodzka Tarasowa zabudowa bystrzyckiego starego miasta rozplanowana jest na wąskiej ostrodze umiejscowionej w widłach Nysy Kłodzkiej i Bystrzycy Łomnickiej. Jej zbocza, bardzo stromo opadające na południe i wschód, są pozostałościami terasy nadrzecznej o wysokości do 20 m. Sprawia to, że tutejszą unikalną panoramę porównuje się z miasteczkami Pirenejów, Włoch czy z niemieckim Rothenburgiem.

Centralny plac miasta z prostopadłymi ulicami otaczają renesansowe i barokowe kamienice. Jedna z nich (nr 4) kryje na klatce schodowej trzy wielkie, XIX-wieczne malowidła ścienne przedstawiające widoki miasta, m.in. stary, renesansowy ratusz, z którego po przebudowie pozostała ozdobiona sgraffitem wieża. Pięknym akcentem rynku jest pomnik Trójcy Świętej z 1736 r. wykonany przez rzeźbiarza Antona Jörga.

Centrum Informacji Turystycznej Mały Rynek 2/1, 57-500 Bystrzyca Kłodzka, tel. 74 811 37 31, turystyka@bystrzycaklodzka.plwww.bystrzycaklodzka.pl

34

34

51

54

50

27

29

28

61 62

40 66 39 45 43 44 32

59 60 53

63

36 37 38

56 55

65

31 41 42

64 49

57 58

30 33 46 52 35 47 48

ZABYTKI SAKRALNE Kościół św. Michała Archanioła w Kamieńczyku fot. Radosław Pietraga

27. Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Bardzie Kościół pocysterski wzniesiony został w latach 1686-1704 na miejscu dawnych świątyń czeskiej i niemieckiej. We wnętrzu bazyliki na uwagę zasługuje bogato rzeźbiona ambona, jedne z najokazalszych późnobarokowych organów na Dolnym Śląsku oraz ołtarzowe obrazy autorstwa Michała Willmanna, największego malarza doby śląskiego baroku. Bazylika jest miejscem pielgrzymek do słynącej z cudów lipowej figurki Matki Bożej Bardzkiej zwanej Tronującą Madonną, najstarszej drewnianej rzeźby religijnej w Polsce, datowanej na 1. połowę XI w.

28. Kalwaria na Bardzkiej Górze Na szczycie Bardzkiej Góry stoi barokowa kaplica maryjna z 1619 r., wzniesiona w miejscu, gdzie według podań w 1400 r. pewnemu młodzieńcowi objawić się miała Matka Boża Płacząca. Obok znajduje się skałka z jej odbitą „stópką” (rekonstrukcja). Wzdłuż głównego szlaku wiodącego na szczyt w latach 1833-1839 powstały stacje Drogi Krzyżowej, a między nimi ustawione są kapliczki odnoszące się do siedmiu boleści Matki Bożej. Woda z tryskającego w połowie drogi Źródełka Maryi od przeszło 300 lat uznawana jest za szczególnie pomocną w chorobach wzroku.

29. Kościół świętych Piotra i Pawła w Bożkowie Fundatorem zbudowanego w latach 1704-1708 kościoła był ówczesny właściciel wsi, hrabia kłodzki Johann Ernst von Götzen. Wśród barokowych elementów wyposażenia wnętrza uwagę zwraca manierystyczna ambona w kształcie łodzi z postaciami św. Piotra jako sternika i dwóch rybaków wyciągających sieci. Wykonał ją Ludwig Jaschke, rzeźbiarz z Barda. Przy tabernakulum umieszczone zostały relikwie świętych Franciszka Ksawerego oraz Rocha. Na przykościelnym cmentarzu znajduje się mauzoleum rodziny von Magnis, do których należały tutejsze dobra.

56

30. Kościół św. Michała Archanioła w Bystrzycy Kłodzkiej Najstarsza część nietypowego, dwunawowego gotyckiego kościoła datowana jest na koniec XIII w., a resztę wzniesiono w XIV-XVI w. Ostatnia przebudowa miała miejsce w latach 1914-1915, kiedy m.in. rozebrano starą wieżę i postawiono nową.

Z wyposażenia wnętrza najbardziej interesująca jest pochodząca z XV w. gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem oraz wykonana z piaskowca płaskorzeźbiona chrzcielnica (1577 r.). Ciekawostkę stanowi fakt, że świątynię zlokalizowano w najwyżej położonym punkcie miasta, a nie, jak kazała tradycja w pobliżu rynku.

31. Kalwaria na Cierniaku Na Cierniak wznoszący się nad wsią Radochów prowadzi 214 stopni ofiarowywanych tu kolejno przez 150 lat przez pątników. W lesie pod szczytem stoi kaplica Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, ufundowana w połowie XIX w. przez Antona Wachsmanna jako wotum za uzdrowienie z ciężkiej choroby. Wokół niej rozmieszczone są stacje Drogi Krzyżowej ze współczesnymi klinkierowymi tablicami. Jest także nowa pustelnia, w której obecnie mieszka brat Elizeusz (jedyny pustelnik na Ziemi Kłodzkiej) kontynuujący tradycje dawnego eremu, zbudowanego w 1853 r. obok kaplicy.

32. Kościół Apostołów Piotra i Pawła w Dusznikach-Zdroju Największą atrakcją barokowego kościoła z początku XVIII w. jest wykonana w latach 17201722 z fundacji rady miejskiej unikatowa ambona w kształcie wieloryba z rozwartą paszczą. Nawiązuje ona do starotestamentowej opowieści o uratowaniu proroka Jonasza. Do cennego barokowego wyposażenia wnętrza zaliczyć należy ołtarz główny z umieszczonym w nim obrazem wybitnego czeskiego malarza Piotra Brandla (1791), przedstawiającym świętych Piotra i Pawła w scenie pożegnania, a także ołtarz boczny Czternastu Świętych Wspomożycieli.

57

ZABYTKI TECHNIKI Kopalnia Złota w Złotym Stoku fot. Krzysztof Kobus

80. Praski Trakt w Górach Stołowych Praski Trakt powstał przypuszczalnie jeszcze w średniowieczu jako ścieżka strażnicza w państwie homolskim. Później ulepszono ją i kursowały tędy dyliżanse pocztowe do Czech. Ranga traktu zmniejszyła się w połowie XVIII w. po przyłączeniu Ziemi Kłodzkiej do Prus, ale także wówczas doceniano jego potencjalne znaczenie strategiczne (krańców drogi strzegły forty na Ptaku i Szczytniku). Kiedy w 1870 r. zbudowano Szosę Stu Zakrętów, Praski Trakt stał się zwykłym duktem. Ciekawostką są zachowane przy nim dawne kamienie milowe.

Doskonale nadająca się do turystyki rowerowej 12 km droga leśna prowadzi od DK nr 8 w Borowinie przez Batorówek i dolinę Czerwonej Wody do Karłowa.

81. Droga Wieczność w Górach Bystrzyckich Biegnąca równolegle do wschodniego grzbietu Gór Bystrzyckich, idealnie prosta droga leśna licząca ok. 6 km długości, zrealizowana została w 1788 r. Miała ona głównie znaczenie gospodarcze, ale później także wojskowe, gdyż umożliwiała komunikację między fortami na Kamiennej Górze i pod Wójtowską Równią. Przy najwyższym punkcie drogi, na stoku Anielskiej Kopy stoi owiana legendami nadnaturalnej wielkości figura mężczyzny w wielkich butach i w wysokim kapeluszu, znana jako Kamienny Człowiek lub Strażnik Wieczności.

Na drogę Wieczność wyprowadza czerwona rowerowa trasa turystyczna z Polanicy-Zdroju – Sokołówki.

84

82. Droga Stu Zakrętów w Górach Stołowych Niezwykle malownicza górska droga (odcinek DW nr 387) pokonuje deniwelację ponad 400 m przy długości ok. 23 km. Po opuszczeniu Radkowa wspina się wzdłuż Filarów Skalnych i mijając kamieniołom zawraca na Stroczym Zakręcie. Tutaj znajduje się jej jedyny odsłonięty odcinek nie biegnący lasami regla dolnego. Później prowadzi przez Karłów u podnóża Szczelińca Wielkiego, by niewielkim podjazdem osiągnąć Lisią Przełęcz. Stąd licznymi zakrętami i serpentynami zjazd do Kudowy-Zdroju. Drogę zbudowano w latach 1867-1870, natomiast w latach 30. XX w. włączono ją do magistrali turystycznej ciągnącej się przez całe Sudety (Droga Sudecka).

83. Kryty most w Lądku-Zdroju Zaprojektowany przez Felixa Henry żelbetowy most przerzucony nad Białą Lądecką jest jednym z niewielu tego typu obiektów na świecie. Powstał na początku drugiej dekady XX w. celem połączenia obiektów leżących po przeciwnych stronach rzeki.

Wchodziły one w skład dawnego Instytutu Medyczno-Mechanicznego Sanatorium Lądek, założonego przez lekarza zdrojowego dr Herrmanna. Wokół mostu rośnie bardzo cenny drzewostan, w którym spotkać można m.in. japońską jodłę nikko czy pochodzący z Gór Skalistych świerk Engelmanna.

Punkt Informacji Turystycznej Plac Staromłyński 5, 57-540 Lądek-Zdrój tel. 74 814 62 45, it@ladek.pl www.ladek.pl

85

134. Skały Puchacza Usytuowane między Narożnikiem a Urwiskiem Batorowskim ściany skalne, zwane też Sowimi Skałami, zostały znacznie przekształcone przez uruchomiony tutaj w 2. połowie XIX w. kamieniołom Mogador, funkcjonujący jeszcze w niewielkim zakresie krótko po II wojnie światowej. Pozyskiwany w nim piaskowiec wstępnie obrabiano na miejscu i przewożono konno do Szczytnej.

Po kamieniołomie zachowały się ściany eksploatacyjne o wysokości do 30 m, półki skalne i rumowisko oraz ciekawostka: kamienna pochylnia służąca do transportu bloków piaskowca.

Na Skałach Puchacza niebieski szlak turystyczny z Karłowa do Dusznik-Zdroju spotyka się ze szlakiem zielonym z Polanicy-Zdroju do Karłowa.

135. Urwisko Batorowskie Liczące 2,3 km długości urwisko, doskonały punkt widokowy, ciągnie się od doliny Mostowej Wody po Grodczy Dół. Ściany skalne i szeregi filarów poprzedzielanych źlebami osiągają tutaj kilkadziesiąt metrów wysokości. Równolegle do krawędzi urwiska prowadzą pozostałości Pątniczej Ścieżki, jednego ze szlaków pielgrzymkowych do wambierzyckiego sanktuarium, które ukształtowały się po wojnie 30-letniej. Towarzyszą jej kamienne słupki z przełomu XVIII i XIX w. oznaczające granicę dóbr królewskich i posiadłości barona Michaela von Stillfried.

Wzdłuż Urwiska Batorowskiego prowadzi zielony szlak turystyczny z Karłowa do Batorowa.

130

136. Wielkie Torfowisko Batorowskie Obszar ochrony ścisłej w dolinie Czerwonej Wody na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych, utworzony na obszarze ok. 40 ha, obejmuje torfowisko wysokie zarastające lasem świerkowo-sosnowym.

Stwierdzono tutaj występowanie 127 gatunków roślin, a wśród nich stanowisko rzadkiej w Polsce sosny drzewokosej. Torfowisko nie jest udostępnione do zwiedzania, można je oglądać tylko z dróg wiodących jego skrajem. W sąsiedztwie istniało niegdyś Małe Torfowisko Batorowskie, które całkowicie zamarło na skutek zmeliorowania.

Leśną drogą południowo-wschodnim skrajem rezerwatu prowadzi żółty szlak turystyczny z Dusznik-Zdroju do Karłowa.

137. Torfowisko pod Zieleńcem Unikatowy krajobraz rezerwatu często porównywany bywa z tajgą i tundrą arktyczną.

Uroczysko o powierzchni 270 ha tworzą Topielisko i Czarne Bagno, przy czym rezerwat obejmuje Topielisko i fragment Bagna częściowo zamarłego wskutek drenowania.

Groblą je oddzielającą prowadzi droga wyłożona drewnianymi belkami, a w bok od niej stoi drewniana wieża widokowa. Po rezerwacie można się poruszać jedynie wyznaczonymi szlakami i drewnianymi pomostami, bowiem niebezpieczeństwo „wsiąknięcia” w bagno jest całkiem realne.

Przez środek rezerwatu prowadzi zielony szlak turystyczny z Zieleńca do Polanicy-Zdroju.

131

TAJEMNICE DROGI SUDECKIEJ Zbigniew Franczukowski 177

Na początku lat 30. XX w. rozpoczęto w Niemczech prace projektowo-geodezyjne przy budowie szosy biegnącej wzdłuż całych Sudetów od Zittau do Opavy w Czechosłowacji.

Przedsięwzięcie to było szeroko reklamowane przez niemieckie Towarzystwo Karkonoskie i Kłodzkie Towarzystwo Górskie jako „górska droga widokowa” lub „samochodowa trasa turystyczna”. Jednakże, nie umniejszając walorów widokowych i malowniczości szosy, budzić się mogą spore wątpliwości, co do ostatecznego, już nieoficjalnego przeznaczenia tej drogi. Trudno jest bowiem uwierzyć, aby Trzecia Rzesza w okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej budowała drogi widokowe.

SPÓJRZMY NA MAPĘ Spójrzmy na mapę tego terenu i planowany przebieg drogi. Nie prowadzi ona tylko przez ziemie ówczesnego niemieckiego Śląska. Projektowane odcinki Bogatynia - Świeradów-Zdrój, Jakuszyce - Lubawka, Chełmsko Śląskie - Radków i Międzylesie - Opava znajdują się przecież na terenie Czech, na obszarach zamieszkałych wówczas przez Niemców Sudeckich w tzw.

Sudetenland. Były to tereny, do których rościła sobie prawa Rzesza Niemiecka i które de facto

178

247

242 208

209

225 229 213

214 219

234 248 227 211 210

240

224241 238 244 237 236 243 216 226 215 230 223 217 232 235 246 222 221 249 228 220 231 245 212 218 239

Fotografie w tym rozdziale: Adam Bečák, brodikuvraj.cz, Bonio, Ckprzemek, Crusier, Czechy-wschodnie.cz, Dezidor, Petr Doležal, farnost Rtyně, Honza Groh, Ivo Mičkal, Jan Jankovič, klasterbroumov.cz, Kozuch, Martin Hurdálek, Marzper, Mĕsto Náchod, Michal.jr, Oldřich Jenka, pivovarbroumov.cz, Radek Drlička, SchiDD, sendraz.cz, teplicenadmetui.cz, Václav Hejčl, Vladimír Tomeš, Vlastimila Odrobiňáková, walzel.cz, zameknm.cz oraz Wikipedia i gestorzy obiektów

REGION TURYSTYCZNY POGRANICZE KŁODZKIE

TURISTICKÁ OBLAST KLADSKÉ POMEZÍ

Schronisko Jiráskova chata w Dobrošovie

221. Twierdza artyleryjska Dobrošov Głównym obiektem twierdzy, stanowiącej część niedokończonych umocnień granicznych z lat 1935-1938, jest schron artyleryjski Zelený posiadający na dwóch podziemnych poziomach całą niezbędną infrastrukturę. Wyposażony był on w trzy haubice kalibru 100 mm, a jego obsadę stanowiło 571 żołnierzy. W schronie Zelený pokonuje się pod ziemią ok. 700 m korytarzami różnej szerokości, by wyjść na powierzchnię w schronie piechoty Můstek.

Nie obsypano go wałami maskującymi, a w 1943 r. posłużył Niemcom do testów pocisków przeciwbetonowych Röchling.

Jako najwyżej położony obiekt twierdzy, Můstek jest świetnym punktem widokowym.

Pevnost Dobrošov 547 01 Náchod, tel. +420 491 426 047 pevnost.dobrosov@seznam.cz www.pevnost-dobrosov.kvalitne.cz

222. Schron piechoty Březinka Ze schronu artyleryjskiego Zelený do Březinki prowadzi dobrze wyznakowana ścieżka dydaktyczna. Schron dla 32 żołnierzy, będący samodzielnym tradytorem międzypola, wyposażony był w armatę przeciwpancerną oraz sześć ciężkich i pięć lekkich karabinów maszynowych. Podczas II wojny światowej został mocno zniszczony, a strzelnice i kopuły wyrwano. Prace rekonstrukcyjne prowadzone przez pasjonatów militariów przywróciły Březince pierwotny wygląd.

Obecnie w pełni wyposażony i uzbrojony obiekt stanowi jedno z najlepszych muzeów swego rodzaju. W jego otoczeniu odtworzono nawet zapory przeciwpiechotne i przeciwczołgowe.

214

Běloveský pevnostní skanzen 547 01 Náchod tel. +420 731 886 069, museum@brezinka.cz www.brezinka.cz

223. Schronisko Jiráskova Chata w Dobrošovie

Jiráskova turistická chata Dobrošov 71, 547 01 Náchod tel. +420 725 506 540 jiraskovachata@seznam.cz www.jiraskovachata.cz

Pierwsze schronisko z wieżą widokową zbudowane w 1895 r. ze środków Klubu Czeskich Turystów już po kilkunastu latach użytkowania okazało się zbyt małe i konieczna była jego gruntowna przebudowa.

Projekt wykonał w 1912 r. architekt Dušan Jurkovič, ale prace wykonano dopiero w latach 1921-1923. Powstała 25-metrowa wieża z oryginalną galerią widokową oraz nowe schronisko, któremu nadano imię pisarza Aloisa Jiráska. Konieczne fundusze pozyskano od 384 osób prywatnych i organizacji z całego regionu, których uczczono kamieniami wmurowanymi w obejście schroniska. Ostatni remont Jiráskovej chaty ukończony został w 2002 r.

224. Obserwatorium astronomiczne w Úpicach

Hvězdárna v Úpici U Lipek 160, 542 32 Úpice tel. +420 499 882 289 hvezdarna@obsupice.cz www.obsupice.cz

Funkcjonujące od 1959 r. upickie obserwatorium posiada dwie kopuły, a średnica lustra jego największego teleskopu wynosi 42 cm. Jest to specjalistyczna placówka naukowa, osiągająca w wielu dziedzinach swojej działalności bardzo wysoki poziom, a niektóre przeprowadzane tutaj obserwacje są wręcz unikatowe. Obserwatorium zajmuje się również popularyzacją astronomii, z ofertą edukacyjną kierowaną przede wszystkim do młodzieży. Szerokiej publiczności polecane są komentowane sesje obserwacji Słońca, nocnego nieba oraz niezwykłych lub interesujących zjawisk astronomicznych.

215

Alfabetyczny skorowidz atrakcji

Agroturystyka Pod Jaworami w Taszowie - 104

Aleja Gwiazd Koszykówki w Polanicy-Zdroju - 112 Anielska Obora w Jarkowie - 118 Aquapark Wodny Świat w Kudowie-Zdroju - 161 Arboretum w Lądku-Zdroju - 136

Basen kąpielowy w Bystrzycy Kłodzkiej - 162 Basen kąpielowy w Jugowie - 162 Basen kąpielowy w Kłodzku - 162 Basen kąpielowy w Lądku-Zdroju - 163 Basen kąpielowy w Lewinie Kłodzkim - 163 Basen kąpielowy w Międzylesiu - 163 Basen kryty w Českiej Třebovej - 247 Basen kryty w Rychnovie nad Knĕžnou - 247 Basen kryty w Ústí na Orlicí - 247 Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Bardzie - 56 Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Wambierzycach - 67 Białe Skały - 128 Błędne Skały - 127 Broumowskie Ściany (Broumovské stěny) - 208 Browar Primátor w Náchodzie - 217 Browar w Broumovie - 217 Bunkier piechoty K-S 14 U cihelny - 258 Bystrzyca Kłodzka - 34

Geologiczne Muzeum Ziemi w Kletnie - 116

Gompa Drophan Ling w Darnkowie - 69 Gospodarstwo agroturystyczne Pod Bukiem w Kątach Bystrzyckich - 103 Góra stołowa Ostasz (Stolová hora Ostaš) - 209 Grupa warowna Bouda - 257 Grupa Warowna Hanička - 234 Grupa warowna Hůrka - 257 Grupa Warowna Skutina - 234 Hala sportowa im. Bohumila Modrego w Lanškrounie - 248 Huta Szkła Kryształowego „Violetta” w Stroniu Śląskim - 88

Interaktywne muzeum inteligentnej rozrywki Pod čepicí w Hronovie - 221

Jaskinia Na Pomezí - 277 Jaskinia Na Špičáku - 277 Jaskinia Niedźwiedzia - 138 Jaskinia Radochowska - 137 Jezioro Rozkoš - 227

Kalwaria na Bardzkiej Górze - 56 Kalwaria na Cierniaku - 57 Kalwaria na Mariańskiej Górce w Kłodzku - 59 Kalwaria na Szczytniku w Szczytnej - 67 Kalwaria w Lasku Miejskim w Lewinie Kłodzkim - 61 Kalwaria w Wambierzycach - 67 Kamieniołom piaskowca w Radkowie - 89 Centrum Walzel w Meziměstí - 226 Kaplica Czaszek w Kudowie-Zdroju – Czermnej - 60 Chata Cyborga w Bielicach - 102 Kaplica Matki Boskiej Bolesnej w Wolanach - 68 Czarna Góra Resort - 174 Kaplica św. Jana Nepomucena w Lasku Miejskim Czarne Urwisko (Bazaltowe Słupy) - 135 w Lewinie Kłodzkim - 61 Disc Golf Park w Zieleńcu - 157 Kaplica-mauzoleum Jana ziębickiego Długopole-Zdrój - 18 w Starym Wielisławiu - 65 Dolina Babuni i Pałac Ratibořice - 211 Kapliczka-pomnik Górników w Jugowie - 58 Dolina Dzikiej Orlicy - 133 Klasztor benedyktynów w Broumovie - 213 Dolina Piekło (Údolí Peklo) - 209 Kłodzko - 38 Dom Skowronki z Izbą Regionalną w Radochowie - 104 Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Dom-Muzeum prof. Josepha Wittiga w Kłodzku - 59 w Nowej Rudzie – Słupcu - 113 Kompleks pielgrzymkowy Hora Matky Boží - 259 Domy tkaczy w Międzylesiu - 97 Kompleks Włodarz w Jugowicach - 79 Drewniana dzwonnica Rtyně v Podkrkonoší - 210 Kompleks wyciągów narciarskich Górnik w Rzeczce - 174 Drewniany kościółek Marii Panny w Broumovie - 210 Kompleks zamkowo-pałacowy w Międzylesiu - 49 Droga Stu Zakrętów w Górach Stołowych - 85 Kopalnia miedzi Bohumír (Důl Bohumír) - 216 Droga Wieczność w Górach Bystrzyckich - 84 Kopalnia Złota w Złotym Stoku - 91 Duszniki Arena - 169 Kościół Apostołów Piotra i Pawła Duszniki-Zdrój (uzdrowisko) - 21 w Dusznikach-Zdroju - 57 Duszniki-Zdrój - 36 Kościół Bożego Ciała w Międzylesiu - 62 Dzwonnice alarmowe w gminie Lewin Kłodzki - 96 Kościół Matki Boskiej Bolesnej i Czternastu Elektrownia szczytowo-pompowa Dlouhé stráně - 273 Wspomożycieli na Górze Wszystkich Świętych - 63 Etnograficzne Muzeum Misyjne Kościół Matki Boskiej Różańcowej w Kłodzku - 59 w Polanicy-Zdroju – Sokołówce - 119 Kościół Matki Bożej Królowej Polski i św. Maternusa w Stroniu Śląskim - 66 Farma Wenet w Broumovie - 226 Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny Fortyfikacje miejskie Bystrzycy Kłodzkiej - 76 w Lądku-Zdroju - 60

282