El Heraldo Zona Altos 8 septiembre

RUTILIO ESCANDÓN LAJ YALBE AK’O XMUYUBAJUK YO’ON TI

PESERENTE AMLO TA SVENTA

5º INFORME SPASEL YABTELE

Ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas te laj stabe ta ojtikinel xchi’uk lajyalbe ak’o xmuyubajuk yo’on ti peserente ta República, Andrés Manuel López Obrador, ta skoj sk’ak’alil yak’el ta ojtikinel Quinto Informe de Gobierno, ja’ jech te laj stabe ta ojtikinel slekil spasel yabtel xchi’uk ti k’ux ta yo’on yaj naklumtak ti jayo’ jech te yak’ojbe yipal stsatsubtasbel yip yabtelanel ti Cuarta Transformación ta México, jech k’ucha’al ta yak’el obraetik xchi’uk programaetik ta sventa yak’bel slekilal skuxlejalik, lametel kuxlejalil xchi’uk ko’olejal ta stojolik ti jnaklumetik ta slumal Mejikoe.

LEKIL VERANO IJELO TA

CHIAPAS TA SLEKILALIK

SECTOR TURÍSTICO

Ti estaroe laj yich’ smala 1 millón 812 mil 708 j-ulo’etik xchi’uk ja’ jech te lajyich’ tael lekil k’ulejalil ta 3 mil 923 millones de pesos P.6

I-ay ta tsobajel Rutilio Escandón ta sventa sk’elbel xchapanbel ya’yejal mikrasion, ja’ itsobvan AMLO P. 3

Rutilio

Cirugía

Ja’ te ik’ot ta pasel ta snailal yu’un Hospital Regional “Dr. Rafael Pascacio Gamboa”, ta Tuxtla Gutiérrez, ti ajvalil Rutilio Escandón Cadenas laj slikes spasel Campaña de Cirugía Ambulatoria de Cataratas 2023 “Chiapas de Corazón”, ja’ ta slekilalik jnaklumetik likemik ta 14 jteklumetik ta slumal estaro, yu’un ja’ jech te ta xbik’taj yepal boch’otik mu’yuk staojik poxtael ta slekubtasel satik ti kirixanoetike. P.8-9

Pijijiapan itsalvan ta Récord

Guinness: laj spasik jun muk’ta kesiyo ta 558 kg P. 3

“Ti vu’utike mu naka makub satiluk ta xkak’tik ti t’ujel va’anele, ti li’e mu’yuk boch’ jun ta xt’ujvan xva’anvan”, jamal laj yal AMLO

Escandón laj sbain slikesel spasel kampanya sventa

Ambulatoria de Cataratas 2023 “Chiapas de Corazón”

SPUKEL A’YEJ/CAMPECHE

“Ti vu’utike mu naka makub satiluk ta xkak’tik ti t’ujel va’anele, ti li’e mu’yuk boch’ jun ta xt’ujvan xva’anvan”, jamal laj yal AMLO

DAVID MARTÍNEZ/CDMX

Ta sk’ak’alil yak’el ya’yel ta stojol presna ti li’ jvevexe, ti peserente Andrés Manuel López Obrador jamal lajyal ti k’u x-elan ta xich’ t’ujeo va’anel boch’ot ta xkom ta coordinador yu’un Comités de Defensa de la Transformación mu ja’uk makub satil ta xich’ pasel… “Ti li’e mu boch’o jun ta xt’ujvan, ti vu’une mu ja’uk jech ta jpas, xchi’uk mu ja’uk vu’un ta xkal mantal. Mu cha’jotuk yelanil ti k’usi ta xkale, yu’un mu ja’uk no’xo ta jkuy jba, yu’un ti vu’utik yanutik o. ti yu’un ko’olutik k’ucha’al yantike mu’yuk li’oyun ti jechuke”.

LópezObradorlajyaltili’t’ujel va’anel yu’unike ja’ ta xt’ujvanik jnakllumeike “mi ja’uk

k’usi ta xich’ ak’el ta ilel jutuk, yu’un ti boch’otik nopolik oyik tajtojolalechalikti¿k’uxi?Ja’lek k’un ti me vo’ot chaval boch’o stak’ xkome. Mo’oj, ja’ ak’o t’ujvanikuktijnaklumetike,yu’un ja’ jech ta sk’an ta jnopes jbatik batel jech, yu’un me ja’ ta xt’ujvanik ti boch’otik oyik ta kajale ta jech ta spasvanik ta mantal o, ja’ yaj abtelik ti boch’otik oyik ta ak’ole. Jech k’ucha’al laj xa kiltik oe. Naka makub satil ta xak’ik”… xi lajyal. Ta yak’el ya’yej jech k’u x-elan laj st’ujik ti yaj kantiratoik ti bloque opositor, ti Frente Amplio por México, ti ja’ ep laj sta koltael ti Xóchitl Gálvez, t’uk lek laj stak’ “vu’un laj jpas kanal, yo’ jech mu xavalik ti me akuyik mu jna’ ti k’usi ta spasike. Ta sk’an ta xataik ta ilel ti ja’

melele”.

Lek xkuxet yo’on ta ilel ti jtunel jvu’el ta mejikoe, lajyal ti oy yik’al ti jpuk a’yejetik ja’ jech ta xak’ik ta ilel, yu’un ta k’u x-elan ta xk’ot ta pasele, jayo’ jech ta k’unk’un lik syalesanik ti boch’otik o’ox ta xtajinik ta kantiratoile.

“Chakuk kalbetik ya’ayik ti mu’yuk lek ti k’usi ta spasike, yu’un ja’ yu’unik ti boch’otik oyik ta ak’ole. Ja’ ta spasvan ta mantal ti Claudio X González. Mu bak’in jech xich’ ilel ta skuxlejal jlumaltik, ja’ jech lek jamal lajyak’ik ta ilel ti mu ta yo’onik stukik laj syales sbaike, laj o no’ox kalboxuk”.

Lajyal k’u x-elan mu’yuk lek ti k’usi laj spasik ti va’ay yantik partidoetike yu’un mu’yuk bu laj smalaik xlaj yorail ti t’ujel

va’anel ti k’u x-elan chapanbil yu’unike … “ti peserente yu’un PRIe, te ilok’ ta yalel, te jechuk Beatriz, laj kich’tik tsalel”, te no’ox tse’ej lajya’ay.

Mu’yuk xa ta slajesbik sk’ak’alil, xi lajyal, vu’un ta xkak’ ta ilel ti k’u x-elan xlok’ ta pasel ti encuestae yu’un ti yaj viniktakik ta olon ti PRI xchi’uk PAN mu sna’ik, pe yu’un oy ta 57 xchi’uk ta 45 por ciento ta stojol Gálvez xchi’uk Beatriz Paredes. Tsots sk’oplal ti yajvinikta ta olon ti PRI xchi’uk PAN ak’o xojtikinik ti k’usi chopol ta spasike. Yu’un mu xko’olaj xchi’uk ti boch’otik oyik ta olon xchi’uk ta ak’ol yu’un ti PAN xchi’uk PRIe yu’un ti stukik laj xch’unik ti ja’ melel ti k’usi ik’ot ta pasele. Oy Cha’tso ti

k’usi ta xich’ pasele. Spasel jun encuesta xchi’uk ja’o ta xt’ujvanik. Yu’un ja’ jech ti chapal k’op yu’unike”.

Mu’yu k’usi lajbal ta xa’ay ti stuke yu’un sna’oj ti PRI ja’ ta spas ta yaj kantiratoik jun svinik PAN, yu’un ta slikebal o no’ox te lajyak’ sba ta stojolal, ja’ jech te tsatsub spasel jech ta yu’un Carlos Salinas k’alal ivok’ talel yu’unik ti PRI-AN. “ti vu’uetik laj o no’ox kak’tik ta ojtikinel ti ko’ol o no’ox sbaike jech te laj smakbeik sat epal kirixanoetik yaj viniktak ti PRI xchi’uk ta PAN ta olonike. Ta xak’ik ak’o svok’ xch’ak sbaik ta jujun jteklumetik pe ti boch’otik oyik ta ak’ole oyik ta sa’el chapal k’op”, xi ilaj yo’on ta lo’il.

DAVID MARTÍNEZ/CDMX

Ta yorail mañanera, ti peserente Andrés Manuel López Obrador lajyal ti mu’yuk xk’exlaikk’usitaspasiktiminisitroetik yu’un Suprema Corte de Justicia (SCJN), ja’ ti mu sk’anik tuch’bel bik’tajesbel stak’inalil yabtel Poder Judicial.

López Obrador jamal lajyal ti “Ch-ech’ik ti mu smakoj ta sk’ak’alil sk’exlalik k’usi ta spasik ministroetik yu’un Corte”, yu’un mu xk’ot ta yo’onik ti jech ta xich’ik tuch’bel k’u yepal

Presidente del Consejo Editorial:

Lic. Jesus López Hernández

Director General:

Lic. Zulma Sánchez Macías

Director Editorial:

L.C.C. César Augusto de Coss Arguello

stak’inalil yabtelike; ti ministra peserenta, Norma Lucía Piña Hernández, iyak’ ta ojtikinel ti ta sk’anik muyesbel 4 por ciento, jayo’ jech te ta xk’ot ta ech’em ta 84 mil millones de pesos ta sventa spasel yabtelik ta 2024.

Ti k’usi jech lajyal ti peserenta yu’un Suprema Corte de Justicia de la Nación (SCJN), ti jtunel jvu’el ta federal lajyal ti mu’yuk lek t axil ti k’usi k’u yepal ta sk’anik ak’bel stak’inal yabtelik ti Poder Judicial xchi’uk jamal lajyal ti mu skotolikuke, pe ja’ epik ti

Gerente Administrativo:

Ing. Thania Mercedes Rodríguez Mijangos

Gerente de Circulación

L.C.C. Minerva García Ruiz

ministroetik mu sna’ xk’exavike, “ jech k’ucha’al ti me’ peserenta yu’unike”.

Yan no’ox velta xtok, ti mol peserente lajyal ti ja’ jech ta svunal smantalil ja’ sbainojik yabtelanel ti Cámara de Diputados ta svenya stael ta ilel k’u yepal yak’bel stak’inalil ti PoderJudicial;lajyaltimeyu’un jech xich’ik tuch’bel jutuk ti k’u yepal stak’inal yabtelike, lek stak’ik ta ilel k’usi ta spasik, ta spasik tsots ta sk’anel xchi’uk ja’ te oy skoltaelik yu’un ti bloque opositore.

Traductor Tsotsil variante Chenalhó Toribio Arias Vásquez

Traductor Tseltal variante San Juan Cancuc Benjamín Rey Gómez

Jayo’ jech te lajyal ti jechuke, ti ministroetik yu’un Corte, ja’ jun nail abtelal ti ja’ ta xich’ ta muk’ xchi’uk ja’ ta xak’ ich’el ta muk’ ti mantal vune, ja’ mu’yuk yich’ojik ta muk’ stukik k’alal jech ta spas sbaik amparae, “muk’ta uts’intavanej ta spasik”, ja’ ti ech’em toyol ta xich’ stojol jech k’ucha’al stuk ti peserentee, yu’un mu ja’uk jech ta xal ti smuk’ta mantal vunal ti mu junuk jtunel j-abtel stak’ ep ta spas jech k’u yepal ta spas kanal ti peserente ta República. Xchi’uk jech k’ucha’al xtok ti va’ay 84 mil millones de pesos ta sk’anbik ti snail jva’lejetike, jech te jamal lajyal ti peserentee,“oyyu’unikjunfideicomiso ta 20 mil millones de pesos jech te tsobbil yu’unik sventa ja’ te ta stabeik stak’inal ti k’usitik sk’ulejalike”.

Diseño Editorial:

Lajyal ti Secretaría de Hacienda mu stak’ ja’ ta sjelbe k’u yepal stak’inal ta xich’ik ak’bel junuk nail abtelaletik manchuk me yich’oj sbaik ta muk’ stukik, ti stuke ja’ no’ox ta jmo ta stsak ta k’u yepal stak’inal ta xich’ lajesel ta jun abil, ja’ no’ox stuk Cámara de Diputados ta sk’el xchapanik me jech xk’ot ta pasel o mo’oj ti k’u x-elan ta xich’ k’anele, me ta sbik’tajes o me ta xepajeltas.

“Mu ja’uk ta xkal mantal vu’un ti k’u yepal ta xich’ ak’el stak’inal jlumaltike, yu’un mu stak’ xak’bikun ta jmul manchuk me ta xalik ti vu’un laj jtuch’beik stak’inal yabtelike, ja’ no’ox stuk Congreso ti stak’ jech ta spase, xchi’uk vu’un ta jtakbateltik’uyepalxich’ak’bel stak’inike. Ta sk’an ta jk’el jba lek yu’un toj chopol ti k’usi ta spasike”, xi laj yo’on ta lo’il.

L.I.A. Jaime Ginés Soriano

L.D.G. Wendy García Martínez

López Obrador lajyal ti mu’yuk xk’exlalik k’usi ta spasik boch’otik oyik ta Suprema Corte de Justicia

I-ay ta tsobajel Rutilio Escandón ta sventa sk’elbel xchapanbel ya’yejal mikrasion, ja’ itsobvan AMLO

Ti jtunel jvu’ele lajyal ti ajvalil ta Chiapas bisil ta skolta sba batel xchi’uk jtunel jvu’el ta Mejikoe yo’ jech xich’ ak’bel yich’el stsakelik ta muk’ ti mikranteetike

Te laj stabte ta ojtikinel k’u x-elan k’ux ta o’ontik spasel abtelalil ta sventa mikrasion, ti jech likesbil talel spasel yu’un peserente Lopez Obrador

Ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón

Cadenas i-ay ta tsobajel sventa sk’elel ya’yejal k’u x-elan x-ech’

spasel ya’yejal mikrasion, ja’ itsobvan ta spasel ti peserente ta República, Andrés Manuel López Obrador, ta Palacio Nacional, ja’ te lajyich’ tael ta ilel

k’usitik abtelaletik ta xich’an pasel ta slekubtasel ti li’ sjelovelik kirixanoetik ta jlumaltike, jechik k’ucha’al spojelik komel, yihc’el stsakelik ta muk’ ti boch’otik kirixanoetik ta xjeloik ta xanavel ta jlumaltike.

“Kolyal ti k’usitik abtelaletik ta xich’an pasel ta sventa sjelovelik kirixanoetik ta jlumaletike, Mejikoe ja’ jech te pasem ta jun lum ta xich’ chanvel spasel yabtel ta sventa k’usitik jech ep ta xk’otam ta pasel ta sbejel banamil. Jech o xal un, ta Chiapas ja’ jech ta jpastik k’u x-elan sjam smelolal spasel yabtel peserente Andrés Manuel López Obrador, ti jech k’ux ta yo’on sk’elbel slekilal

skuxlejalik ti kirixanoetike, ja’ tsots sk’oplal yu’un ti boch’otik toj abol sbaik ta xkuxlejalike”, xi layal.

K’alal laj xcha’al ti jech k’u yepal ta xkoltavan talel ti Federación, ta estaroe lekuben ti yak’el k’elel chabiele, Escandón Cadenas lajyal ti jayo’ jech te bisil ta xtunik ti 14 alberkeetik ta sventa ja’ te stak’ x-ayinik ti kirixanoetik likemik talel ta yantik lumetike, yu’un ja’ te lek ta xich’ik k’elel tuk’ulanel xchi’uk ja’ te ta staik k’elel poxtael xchi’uk ta xich’ik ak’bel sve’elik, jech k’ucha’al ja’ tsotsik sk’oplalik ti ololetik, kerem tsebetik xchi’uk antsetike.

Escandón Cadenas lajyal ti jtunel jvu’el ta Chiapas bisil ta skolta sba batel xchi’uk Gobierno Federal yo’ jech xich’ ak’el yich’bel ta muk’ xch’iel sk’opojelik ti kirixanoetik ta xjeloik ta xanbal ta jlumaletike. “Ta jkotoltik ta jkomon kolta jbatik yo’ jech ta lek xchi’uk ta jmoj xcholetuk x-ech’ sjeloik ti kirixanoetike”.

Ta slajebal, te laj xcha’yak’ ye t ibxil oy ta yo’on ta jmoj ta x-abtejik batel ta slekubtael yak’el k’elel chabiel ta stojolik boch’otik ta xjeloik ta xanavel ta jlumaltik ti jech ta xich’ik pojel komel me yu’un jech oyik ta vokolale.

Pijijiapan itsalvan ta Récord

Guinness: laj spasik jun muk’ta kesiyo ta 558 kg

Jech k’u x-elan ta xal artikulo 41 ta smuk’ta mantal vunalil ti k’u yepl ta xich’ik ak’bel ti stak’inike ja’ ta 10 mil 444 millones 157 mil 311 pesos

MANUEL MONROY/TUXTLA

GUTIÉRREZ

Ti Comisión de Prerrogativas y Partidos Políticos yu’un Instituto Nacional Electoral (INE)

laj slok’esbik xchapal k’oplal ta jmoj sventa

Anteproyecto de Acuerdo yo’ jech slok’esbe xchapal k’opal ek xtok ti Consejo General, yu’un ja’ te ta xich’ tael ta ilel k’u yepal ta xich’ik ak’bel stak’inik ti Partidos Políticos

Nacionales ta sventa ejercicio 2024, oy ta 10 mil 444 millones 157 mil 311 pesos.

Ja’ jech ta xich’ pasel k’u x-elan sjam smelolal tabil ta ilel ta muk’ta mantal vun, ti k’uyepal ta skotol ti tak’ine ja’ jech te ta xich’ik pukbel partidoetik boch’otik oy srejistroik

ta sjunul yosilal mejiko xchi’uk ja’ ta xich’ tsakel ta muk’ k’u x-elan chalbe yepalil Padrón Electoral xchi’uk Unidad de Medida y Actualización (UMA) yo’ jech xich’ tael ta ilel k’u yepal ta staik ta jujun tale.

Xchi’uk xtok ti ta spukbel ta jmoj ti tak’ine ja’ ta xich’ ta muk’ ti k’u x-elan yepal boch’o ep laj sta svinik ta spasel votasion ta sventa federal k’alal lajyich’ik t’ujel va’anel diputados federal ta sventa principio de Mayoría Relativa xchi’uk ti jayib por ciento laj staik svotoik ta jujuntal ti partidoetike.

Ti k’uyepal ta xich’ik ak’bel stak’inalil ti jujun partidoetik ta yabilal 2024 ja’ jech k’ucha’al li’e:

Ta sk’ak’alil stsobajelik ti peserente yu’un Comisión, consejero Martín Faz Mora, lajyal ti yo’ jech xk’ot ta pasel ti komon ich’el tsakel ta muk’e “tsots sk’oplal ti partidoetik oyuk ep yu’unik stak’inal yu’unik ta jujun tal yo’ jech ta jmojuk x-elan spasik ti tsalbaile” xchi’uk ti k’u yepal ta xak’ tak’in ti estaroe ja’uk xjelo yepal k’u yepal ta xak’ik ti yantik empresaetike, jech k’u x-elan ta xal ti svunal smantalile.

Lajyal ti va’ay yepal ta k’ine ta skoltol ti ja’ ta sk’el ta xchabi ti INE, mu ja’uk yu’un ti Institutoe, pe yu’un ja’ jech stak’ sta ta ilel me ta lek o me mo’oj ta slajesik tak’in ti Partidos Políticos Nacionales.

Te laj sk’anbe partidoetik ti ja’uk jech stunes slajesik ti stak’inal yabtelik ta xich’ik ak’bel jech k’u x-elan ta xal ti svunal smantalile.

Jutuk mu chanibuk ora, jutuk mu 80 j-abteletik ta jpas kesoetik laj skomon pasik junu volvol keso ta 558 kilogramos smuk’ul, yu’un ja’ jech te laj spasik kanal ta Récord Guinness.

Ti k’usi laj staik ta nopel spasel, jech k’ucha’al ta xalik ti boch’otik laj skolta sbaik ta spasele, ja’ ti k’otuk ta 600 kilo yalaltik yabtelike. Ti k’usi no’oxe, te laj stuch’ik lok’el jutuk ta sventa yo’ jech lekuk ta k’elele.

Ta o’lol k’ak’al ti li’ jvevexe, oy van mu jutukuk 3 mil kirixanoetik ik’otik ta campo de fútbol El Milenio, ta sventa sk’elel ti k’u x-elan ta spasik stsajbanejal ti mu ja’uk no’ox tsots sk’oplal yu’un steklumal Costa ta estaro, yu’un jech ta sjunul yosilal estaro.

Ti li’e ja’ mu ja’uk no’ox te ik’otik ti jun jves yu’un World Récord Guinness, ja’ te ik’otik ek xtok ti jtunel j-abteletik yu’un ajvalil xchi’uk peserenteetik yu’unik jteklumetik ti te nopol xil sbaik xchi’ukik Pijijiapan.

Carlos Albores Lima, peserente municipal ta Pijijiapan, te xmuyubaj yo’on lajyal xchi’uk laj snichimal k’op lo’iltael: “Stak’ ta xkaltik ti u ta Pijijiapan ja’ pasbil ta keso”.

Ta slajebal, ti jves yu’un World Récord Guinness te laj sta ta k’elel xchi’uk ja’ te lajyalanbe ti boch’otik jech laj spasik te lajyich’ tabel ta ilel yabtelik ti ja’ jech te la spasik kanal tas bejel banamile.

Xchi’uk xtok, ti kesiyoe te laj skomon pukbeik ta skotolik boch’otik te ik’otik ta sk’elel ti abtelale, yu’un jech te jal laj smalaik ta spat mok ta smalael ti k’u x-elan yilel spasle kanale.

Lavie, xi ti Carlos Albores Lima, peserente ta Pijijiapan, ti k’usi xa no’ox ta sk’an xtoke ja’ ti stabel ak’bel svunal slumal slikebalil spasel yo’ jech ti li’ lume sta ak’bel ti smarkail stuke.

CHRISTIAN GONZÁLEZ/PIJIJIAPAN

Partiro politikoetik ta xich’ik ak’bel 10 mil 444 mdp, ta 2024

SPUKEL A’YEJ/CMDX

Rutilio Escandón laj yalbe ak’o xmuyubajuk yo’on ti peserente AMLO ta sventa 5º Informe spasel yabtele

SPUKEL A’YEJ/CAMPECHE

Ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas te laj stabe ta ojtikinel xchi’uk lajyalbe ak’o xmuyubajuk yo’on ti peserente ta República, Andrés Manuel López Obrador, ta skoj sk’ak’alil yak’el ta ojtikinel Quinto Informe de Gobierno, ja’ jech te laj stabe ta ojtikinel slekil spasel yabtel xchi’uk ti k’ux ta yo’on yaj naklumtak ti jayo’ jech te yak’ojbe yipal stsatsubtasbel yip yabtelanel ti Cuarta Transformación ta México, jech k’ucha’al ta yak’el obraetik xchi’uk programaetik ta sventa yak’bel slekilal skuxlejalik, lametel kuxlejalil xchi’uk ko’olejal ta stojolik ti jnaklumetik ta slumal Mejikoe.

Ti va’aye jechem ja’ te ik’ot ta pasel ta smuk’ta lumal Campeche, ti jtunel jvu’ele lajyal k’u yepal yak’ojbe talel koltael ta stojol Chiapas xchi’uk SurSureste ti Federaciones, ta muk’tikil obraetik jechik k’ucha’al Tren Maya, ti Refinería Dos Bocas, ti

Transístmico, xchi’uk jech k’ucha’al xcha’meltsanel ti sbelal ferroviaria ta Línea K, xchi’uk jech k’usitik yantik obraetik ta xich’an pasel ti jech yak’ojbe slekilal jnaklumetik tas tael yabtelik xchi’uk ja’ jech te ta xlekub skuxlejalik xchi’uk ta xchonbel sbolomalik xchi’uk ta sventa turismo.

Lajyal ti mu ja’uk no’ox stuk ti muk’tikil obraetike, jechik ek xtok ti Programas Pensión para el Bienestar, ti ja’ te ta staik lekilal mol

me’eletik xchi’uk boch’otik mu’yuk chapal sbek’talik; Jóvenes Construyendo el Futuro; Sembrando Vida; Becas Escolares; y Universidades Benito Juárez, xchi’uk k’usitik yantik apoyoetik ti tsotsik stu yu’unik ta jujun sector productivoetik, Chiapas te bik’tajem yu’un ta 10.6 por ciento me’onail ta stojolik jnaklumetike, stuk no’ox jech estaro ep bik’tajem yu’un ta sjunul yosilal mejikoe.

“Te stak’an tael ta ilel ti

k’usitik pasanbil ta sventa chanvun, k’elel poxtael, osil banamil xchi’uk ta k’usitik yantik ta sbik’tajesel ti me’onalil, yu’un mu bak’in jech xk’ot ta pasel ta slumal mejikoe, ja’ ta skoj ti jech ta lek xchi’uk yak’oj ta yo’on spasel yabtele. Ja’ jech ta xanab batel ku’untik ti Cuarta Transformación, yu’un ja’ jech te xvinaj slekil ta sjunul yosilal jlumaltik. Yu’un alak’ sba ta k’elel ti ta Chiapas jech bik’taejm me’onalil ta 10.6 por ciento, yu’un mu bak’in jech

xich’ tael ta ilel. Bisil jech ta xij-abtej batel ta xchanbel batel spasel yabtel peserente ta Mejiko, Andrés Manuel López Obrador, jun lekil vinik ti lek k’usi staoj ta ilel ta skoj yu’un sk’anoj ti slumale”, xi lajyal.

Ti peserente López Obrador lajyal ti jech k’u x-elan yak’oj ta ilel svunalil yu’un Inegi, ta 2018 k’alal ta 2022, ta México ibik’taj ta me’onalil 5.6 por ciento, mu bak’in jech xk’ot ta pasel ta jlumal ti jech xich’ tael ko’olejalil ta lekil k’ulejal xchi’uk ta volel tsobele; xchi’uk ja’ te lajyak’ ta ojtikinel ti li’ k’usitik tostsik stu pasanbile ja’ ta skoj ti ja’ ta xich’ ich’el tsakel ta

muk’ ti stalelal skuxlejalik jnaklumetike, jech k’uch’aal yak’bel yip spasel inversionetik, yak’el ta tael ep abtelaletike xchi’uk slekilal skuxlejalik ti jnaklumetik xchi’uk ti mu’yuk vok’el ch’akel yu’unike.

Lajyal ti manchuk me ijelo ti tsatsal chamel, Mejiko ja’ jun lum ti mu’yuk ep yaj naklumtak ti mu staik yabtelike, oy 22 millones ach’ j-abteletik naka to lajyich’ik tsakbel sbiik IMSS, imuy tojolil ta 88 por ciento, ti stael slekil sk’ulejalil ech’em 3 por ciento ta jun abil, ti stak’inal jlumaltike ja’ lek tsatsal tak’in, ti yil jlumaltik mu’yuk

bu epajem jech k’u yepal ta sta tael stak’in ta sventa PIB xchi’uk jech te epajem talel ti inversión extranjera, xchi’u k’usitik yantik abtelaletik ti jech yak’oj stael lekil utsilal jlumaltike.

Laj xcholbe ya’yejal ti programas sociales ja’ ta skoltaan 12 millones mol me’eletik, 1 millón 276 mil kirixanoetik oy svokolik ta skuxlejalik, ech’em ta 12 millones jchanvunetike ta xich’ik ak’bel sbekaik, 2 millones jts’unulajeletik, 200 mil jmak choyetik, 445 mil 463 mil kirixanoetik ta sventa Sembrando Vida, ech’em ta 2 millones ta sventa Jóvenes

Construyendo el Futuro, yu’un oy ta 62 por ciento te laj yich’ik ak’bel yabtelik; xchi’uk jech k’ucha’al xtok ti sjamanel 200 Universidades Benito Juárez xchi’uk jech k’ucha’al ta xcha’meltsanel nail chanobvunetik ta sventa La Escuela es Nuestra.

K’alal lajyal ti ta xich’ ak’el ta yich’el ta muk’ ti k’elel poxtale, ti peserente López Obrador lajyal ti IMSSBienestar te xa ayinem ta 18 estaroetik xchi’uk ja’ te iyak’ ta na’el ti oy xa lek yavil ta tael poxiletike. Iyak’ ta na’el ti x-ech’ xa ta 95 por ciento spasel ti Plan Nacional de Reconstrucción; xchi’uk xtok, xi, ta 2024, ta 94 por ciento bik’tal parajeetik ta staik ak’bel internet.

Ta sventa k’elel chabiel, lajyal ti k’u x-elan sjam smelolal spasel yo’ jech ja’ xich’ k’elbel meltsanbel ti k’usi ta slikes talel chopole, yu’un ti jpas muliletike ja’ jech te bik’ta-

jem ta 24 por ciento ti tsatsal muliletike. Iyak’ ta na’el ti Guardia Nacional oy xa 128 mil elementoetik yu’un yo’ jech xk’ot ta pasel oyuk ti lametel kuxlejalil yu’unik ta sk’elel xchabielik ti jnaklumetike, xchi’uk ja’ jech te ochemik ta skoltael sbaik ta spasel obraetik ta slekilaik ti jnaklumetike.

Tsots ta yalel ti k’u x-elan sjam spasel yabtel ta sventa yulesel spasel elek’ ta abtelal, ja’ jech te ak’bil stak’inalil spaselobraetik,xcha’paselxchi’uk yach’ubtasel beetik, portuariaetik xchi’uk aeroportuaria xchi’uk jechik k’ucha’al obraetik ta sventa k’elel poxtael, chanvun, xchi’uk yak’bel skoltaelik sector productivoetik; xchi’uk jech k’ucha’al ti slikese lspasel muk’tikil obraetik jech k’ucha’al Tren Maya, ti Transístmico xchi’uk ti xcha’jamel sbelal vías férreas ta Sur Sureste yu’un jlumaltike.

“Ta vo’ob abil kak’ojtik ta ilel ti oy kaj naklumtik lek sna’ik x-abtejik xchi’uk me lek ta spas yabtel ti jtunel ajvaliletike xchi’uk me lek ta sk’el xchabiik ti tak’ine, ja’ jech ta xk’ot ta pasel ku’untik ti lekil ich’el bail, kolemalil ta k’usi spasel xchiuk stael ti ko’olejal ta kuxlejalile. Yu’un ja’ jech jtaojtik ta ilel ti spasel elek’ ta abtelale ja’ ta yu’un ti jech jelel tosol stalel lekil k’ulejal ta stojolik ti jnaklumetike, jayo’ jech laj kak’tik ta ko’ontik ta stubesel yulesel, yu’un ja’ jech te t asta lekilal utsilal ti jlumaltike; ja’ jech ta xkak’tik ta ilel ti k’usi laj vayechintik spasel ja’ xa jech te k’otem ta pasel o ku’untik, lavi ta orae bik’tajem xa me’onalil xchi’uk jelel tosol lekil k’ulejal ti ta jlumaltik mejikoe”,xi lajyal.

Ta slejebal yo’on ta lo’il, López Obrador te laj xcha’yak’ ye ti bisil ta xak’ batel ta yo’on spasel abtelal ta sk’elel xchi’uk ta yich’el ta muk’ ta skotol jnaklumetike, pe ti ja’ o no’ox tsots sk’oplal yu’un stuk’ulanelik ti boch’otik toj abol sbaike ta skuxlejalike, yu’un ja’ jech ta xij xanab batel tas tael ti lekil komon ich’el bail, lekil tusanel chapanel, uts’ alaltainelbaile, kolemalil, lekil spasel abtelal xchi’uk ti yich’el sba ta muk’ stuk ti jlumaltike, ja’ jech te ta japtintik komel ti spasel elek’ ta abtelal xchi’uk stubesel yulesel ti slekil sk’ulejalik jun chibe, xchi’uk ti jipbel bajel ta volel tsobele.

LEKIL VERANO IJELO TA CHIAPAS TA

SLEKILALIK SECTOR TURÍSTICO

Ti estaroe laj yich’ smala 1 millón 812 mil 708 j-ulo’etik xchi’uk ja’ jech te lajyich’ tael lekil k’ulejalil ta 3 mil 923 millones de pesos

SPUKEL A’YEJ/TUXTLA

GUTIÉRREZ

Ti Secretaría de Turismo ta Chiapas, ti ja’ sbainoj spasel abtelal ti Katyna de la Vega Grajales, ep k’usitik abtelalil laj yich’an pasel yu’unik yo’ jech i-epaj talel ochik talel j-ulo’etik ti li’ ta yorail verano 2023, jayo’ jech te pasem ta jun lum ti ep no’ox t’unbil talel yu’unik turistaetik ta sjunul yosilal mejikoe.

Ti li’ verano 2023, Chiapas laj sta ta yich’ 1 millón 812 mil 708 ulo’etik, ja’ oy ta 5 por ciento yech’emalil k’ucha’al ta 2022. Ti va’ay x-elan jech i-epaj talel turismoe ja’ jech te lajyich’ tael ta 3 mil 923 millones

de pesos stak’inalil, ja’jech te imuy ta 7 por ciento jech k’ucha’al ti ech’ abile.

Tsots sk’oplal xich’ alel ti k’u yepal turistaetik i-ayik ta svu’lanel Chiapas, oy ta 75 ja’ik nacionaletik, 21 por ciento ja’ik extranjerosetik xchi’uk 4 por ciento li’ likemik ta slumal estaro.

Ti butik estaroetik ep ayik ta vu’laale ja’ik Veracruz, Estado de México, Ciudad de México, Jalisco xchi’uk Yucatán.

Yanukti butik yantik muk’tikil lumetike ep i-ayike ja’ik: Francia, Italia, Alemania, Estados Unidos xchi’uk España.

Ti k’usi ja’ ta skoj ti jech ja’ ep t’unbil talel yu’un turistaetik ti jlumaletik estaroe

ja’ ti ep k’usitik lek ta ojtikinel yu’une, jech k’usitik ep stak’an pasanel ta butik stak’ kuxel o’ontonalil. Jechik k’ucha’al ta: Tuxtla Gutiérrez, ti k’usitik le ta k’upinel yu’un ti li’ abile oy ta 25 atractivos turísticos, ja’ jech te lek k’upil sba ta xilik ti turistaetike k’alal jech ta xjeloik tal ume. Xchi’uk xtok ti k’u yepal ta slajesik stak’inik ta jujun tale ja’ ta 2 mil 300 pesos,

jayo’ jech te ep skoltaoj sba tas tael slekila sk’ulejal ti jlumaltike.

Xchi’uk mu stak’ mu jtatik ta alel ti Pueblos Mágicos ta Chiapas, yu’un ti li’ ta orae oy xa vakib lumetik, jechik k’ucha’al ti naka to lajyich’ik lok’esbel sbiik jechik k’ucha’al Ocozocoautla de Espinosa xchi’uk Copainalá, ti ja’ jech te xko’olaj xchi’uk k’ucha’al San Cristóbal

de Las Casas, Comitán de Domínguez, Chiapa de Corzo xchi’uk Palenque yu’un ja’ te lek k’upinbilik ti k’uyelanil osil banamil yu’unik, stalel kuxlejalil xchi’uj ve’el uch’umo’ik ti ja’ jech lekik k’upilik sba oy yu’unik ta sk’upinele. Tsots sk’oplal xich’ alel ti k’u x-elan ep k’upinil talel ta sventa turismo ti slumal Chiapas, yu’un ep k’usitik pasanbil abtelalil ta sventa spukbel sk’oplal ya’yejalil, xchi’uk jech k’u x-elan ta skolta sbaik ek xtok ti ayuntamientoetik, ti módulo de información turística ta Aeropuerto Internacional Ángel Albino Corzo, ti ja’ te ta spukbeik ya’yejal butik lekik ta k’upinel xchi’uk ti ja’ te ta xak’ik ta ojtikinel k’u yepall oy ta k’upinel jelel tosol sonetik, ve’el uch’umo’etik, talel kuxlejalil xchi’uk butik lek ta k’upinel ti osil banamiletike.

ENTRELÍNEAS

Slok’eselik ta sva’anel sbaik

K’alal iyak’ ta na’el peserente Andrés Manuel López Obrador le’ ech’ lunex 21 yual akosto ta sventa Zoé Robledo Aburto ti jech mu’yuk ta slok’es sba ta yabtel ja’to me ikuch yu’un ti spasel yabtel ta IMSS, oy o no’ox boch’otik ti xkuxet xa yo’onik ikomeike. Ti boch’otik xmuyubaj xa yo’nik ta anile ja’ik k’ucha’al Eduardo Ramírez Aguilar xchi’uk xchi’il ta senadorail Sasil de León Villard, ti li’ ja’ jec hte ilik ta yalel ti kantiratoil ta slumal Chiapas ja’ la ta xkom jun ants.

Ta xcha’vo’alik ti skoltael ta abtelal pasaro ajvalil Manuel Velasco Coello laj spasik ti k’usi o no’ox nopen xa’ayik spasele; laj spukbeik jech ya’yejalil ta anil xchi’uk jech te boch’o ibalajan yu’unik ta sventa yak’el ta ojtikinel sbaik skuyik yo’ jech xvovij yu’unik jnaklumetik ti ja’ xa t’ujbil va’anbil ti stukike.

K’alal jech iyak’ ta na’el ti peserentee, ti va’ay cha’chopike te likik ta slek’el yisimik xchi’uk jech te likik ta k’usi xchapel spasel yu’un oy xa ta xvorxaik ta xa’ayik ti skantiratoil yu’un Morenae. Jech xtok, ja’ stuk ti Eduardo Ramírez Aguilar laj stakbe talel jun ts’ib jun jva’lej ta slumal Chiapas ti yu’un lek xa chukbil ikom yu’un yo’ jech ja’ xkom ta kantiratoile, xchi’uk ja’ te laj sk’an tas redes sociales ti jech ak’o yich’ koltaele.

Yanuk ti Sasil de León eke, te i-epaj spukbel yak’el sba ta ojtikinel ta medioetik portales xchi’uk ta medios de comunicación, ja’ te lajyal ti yo’ jech ik’ot ta nopel laj syales sba ta tajimoelti Zoé Robledoe ja’ ta skoj ti yu’un ta sk’an ak’o xich’ va’anel jun antse ti ta kantiratoile. Xchi’uk xtok oy o no’ox ti boch’otik toj k’unik ta uts’intael ja’ te laj yanil va’an sbaik ta yaj periodista ti va’ane boch’o ja’ coordinadora yu’un PES ta Senado de la República.

Ti va’ay x-elan jech ta sk’an ta xak’ik ta ilel yojtikinel sbaike, jech k’ucha’al Eduardo Ramírez Aguilar xchi’uk Sasil de León Villard

muk sk’an staik ta ilel ti k’usi ta xk’ot ta pasele: ti mu’yuk ta staik ak’bel kantiratoil yu’un Morena ta Chiapas.

Ti sikil vo’e ja’ te ik’ot ta stojolik ta jujun tal ti senadoraetik lok’em batel ta Verde Ecologista k’alal ta o’lol xemuna, lik vi’naj talel sbi ti Manuela Obrador Narváez, ljun jme’ jva’lej ta federal ta sventa primer distrito xchi’uk ja’ yixlal ti peserente Andrés Manuel López Obrador ja’ jech imuy ta kantiratoile.

Ti boch’o ba’ay ilo’ilaje ja’ ti Sasil de León Villard ti jech ta yabilal siglo XXI te lik xcha’pas ta yak’el ta ilel yu’un k’ucha’al ta xich’ pasel ta yorail kuxle, ta yorail k’epelaltik, te lik svu’lanan vukub naetik, yu’un ti stuke ja’ te lik stijanbe sti’ snaik partdioetik ti yo xchapal k’opik xchi’uk Morena.

Te lik ta stojol PT, te laj xchikintabik ya’yej xchi’uk ay xchi’inik ta yak’el ya’yej ta prensa, yo’ jech ja’ ilo’ilaj stuk Amadeo Espinoza te lajyalbe ya’ay ta sat yelo’ik boch’otik yik’anoj batel ti ak’o

yak’be yipal ti k’usi ta sk’an ta spasel, yu’un ti yaj partidoik oy xa boch’o va’anbil yu’unik sventa ta xtajin ta kantiratoile: Roberto Albores Gleason. Ja’ jech laj yak’ sba ta k’exlal xchi’uk laj yak’ sba ta ilel isut batel.

Yanuk ti Eduardo Ramírez Aguilar ja’ lajyak’ abtejikuk yaj viniktak, ja’ ti boch’otik nopen xa’ayik yak’el uts’intael xchi’u skapel svots’el ti a’yeje.

Ti va’ayik, ja’ jech te likik ta spukbel ya’yejalil ta butik jteklumetik ti skotol ta chapanbil yo’ ja’ xkom ta kantiraotoile, yu’un ti ijelo lajuneb abil tae pal kampanyaetike, ti ja’ jech laj sta yorail ja’ xkom ta kantiraotil yu’un Morena Eduardo Ramírez Aguilar.

Yak’el at o’on ti k’usi chk’ot ta pasele

Pe ti ech’ savaroe 26 yual akosto, Zoé Robledo Aburto ivul ta Tuxtla Gutiérrez, itsobaj xchi’uk yaj viniktak xchi’uk ja’ te lajyal ti sproyectoe mu ja’uk ta ilaj o ti k’alal jech laj snop ta xkom ta abtel ta IMSS k’alal to ta 30 yual

septiempre ta 2024 k’alal jech xlaj yorail yabtel ti peserentee.

Ti va’ay ta tsobajele, Zoé te laj sjelubtasanbe ta stojol cha’vo’ kirixanoetik ti sproyektoe: Manuela Obrador Narváez xchi’uk Carlos Morales Vázquez.

Ti boch’o lajyak’be sotil snats’ ti bolome ja’ ti boch’o oy yik’al ja’ xkom ta kantiratoaile: Manuela Obrador Narváez yu’un ti stuke jamal lajyal xchi’uk iyak’ lek ta na’el ti stsatsal yip Morenae mu xak’ ochuk ta tajimol boch’otik politikoetik jelovenik talel ta yantik partidoetik xchi’uk ta yantik ajvaliletik ti ja’ jech ta sk’anik chtal smakbik yavil ti morenae.

“Mu xkak’tik ochikuk talel xtal xilbajinik Morena, ti boch’otik jech o no’ox nopenik ta spasel elek’, k’alal jech ti vu’utik ep jpasojtik talel tsots xanavel ta xoraletik xchi’uk jech jna’ojtik k’usi snopbenik ta sk’anel ti jnaklumetike, jayo’ jech mu xkak’tik boch’o yan x-ochik talel ti ta partidoe”.

Ti a’yeje lek jamal ta ‘ayel xchi’uk ja’ te i-albatij ta stojolik Eduardo Ramírez Aguilar xchi’uk Sasil de León Villard, yu’un ti stukike ja’ jech te nutsbilik xchi’uk biinbilik j-elek’etik ta buuk xbatik ta jusep slumal Chiapas.

Sjamel sti’ mok

Xcha’vo’alik ti senadoretik bijik ta spasel snopel a’yejetik xchi’uk ta uts’intavanej, jayo’ jech ti volje te laj snakanik batel sk’ak’al yo’onik ta stojol Manuela Obrador Narváez, ti k’usi no’oxe, laj xch’ay ta yo’onik ti me jech ta sk’an ta xuts’intaike ja’ ta xal ta snitbeik yisim ti muk’ta bolome, yu’un me jech ta spasike ja’ ta spukbeik xchopol ya’yej bats’i yuts’ yalal ti boch’o laj slikes talel xchi’uk laj snop talel svok’esel Morena, yu’un ti va’aye ep k’usi chopol ta x-ak’bat svayechinik.

Ta slajebal ti a’yeje, ti jech lik yak’ sba ta ilel Manuela Obrador ta sk’an jech xich’ tael ta ilel ti k’usi ja’e: jbej ton ta sbeik jech k’ucha’al Eduardo Ramírez Aguilar xchi’uk Sasil de León. Ti k’alal ta peserente laj xch’un spasel yo’ jech xich’ lok’esel ti boch’o lek xa’ox ja’ k’anbil yu’unik yu’un mu jechuk no’ox… Ta yan to k’alal.

YU’UN JORGE CEBALLOS

Rutilio Escandón laj sbain slikesel spasel kampanya sventa Cirugía Ambulatoria de Cataratas 2023 “Chiapas de Corazón”

SPUKEL A’YEJ/TUXTLA

GUTIÉRREZ

Ja’ te ik’ot ta pasel ta snailal yu’un Hospital Regional “Dr. Rafael Pascacio Gamboa”, ta Tuxtla Gutiérrez, ti ajvalil Rutilio Escandón Cadenas laj slikes spasel Campaña de Cirugía Ambulatoria de Cataratas 2023 “Chiapas de Corazón”, ja’ ta slekilalik jnaklumetik likemik ta 14 jteklumetik ta slumal estaro, yu’un ja’ jech te ta xbik’taj yepal boch’otik mu’yuk staojik poxtael ta slekubtasel satik ti kirixanoetike.

Xchi’inbil k’otel yu’un secretario de Salud estatal, José Manuel Cruz Castellanos, ti jtunel jvu’ele layal ti kolyal ti lek ta xich’ k’elel ta slajesel ti tak’ine, ti li’ jtunel jvu’ele ja’ jech te

nopajem yu’unik ti yak’bel sk’elel spoxtaelik jnaklumetik boch’otik toj abol sbaik ta skuxlejalike, yu’un ja’ jech te xlekub batel skuxlejalik ti xchi’uk yuts’ yalalik ti jnaklumetike.

“Yu’un ta slikebal o no’ox talel jech laj jtatik ta nopel yak’bel skoltaelik ti jnaklumetik boch’otik mu’yuk staojik poxtaele. Jech ep ta xich’an pasel batel ta butik yantik nail k’elel

poxtaeletik ta sjunul yosilal Chiapas. Ti li’e mu ja’uk slajesel tak’in, ja’ yak’bel stak’inalil yo’ jech stiak lekilal ti jnaklumetike, yo’ jech xcha’xilik xojobal k’ak’al ti boch’otik jech toj

abol sbaik ta skuxlejalike”, xi lajyal.

Jech o xal un, te laj xcha’yak’ye ti bisil jech ta x-abtej batel xchi’uk sk’anbel talel ep stak’inalil ta slekubtasel yak’el k’elel poxtael yo’ jech xlekub batel ti xch’iel sk’opojelik jnaklumetike. Xchi’uk xtok, te lajyal k’u yepal ta xich’ pasel abtelaletik yo’ jech yantik xlekub batel spasel yabtel ti li’ nail nail k’elel poxtaele, yantik ta x-epaj talel yabtejebtakik xch’uk k’usitik ta xtunan ta spasel ti cirugías ambulatoriaetike.

Yanuk ti secretario de Salud, José Manuel Cruz Castellanos, lajyal ti k’alal o no’ox ilik talel spasel yabtel ti li’ ajvalile toj eche’m mu’yuk slekilal yich’ tael ti k’elel poxtaele, jayo’ jech te lajyich’ ak’bel yipal spasel yabtelanel; xchi’uk xtok,

te lajyak’ k’u x-elan ak’bil ta jol o’ontonalil spasel ti abtelalil ti jech ta jmoj ta skolta sbaik spasel xchi’uk DIF Chiapas xchi’uk Instituto de Beneficencia Pública ta estaro yo’ jech xk’otan ta pasel ti li’ cruzada quirúrgica sbie.

Ti director yu’un Hospital Regional Dr. Rafael Pascacio Gamboa, José Manuel Chávez Reyes, laj stoj ta vokolal ti jehc ta xich’ ak’bel stak’inalil yo’

jech xk’ot ta pasel ta spoxtaelik epal antsetike jech k’ucha’al ta sventa Unidad de Especialidades Médicas ti jech ta xak’ik cirugías ambulatorias, xchi’uk tas tael ta ilel xchamel satiletike. Lajyal ti li’ k’u yepal sjalil spasel yabtel ajvalile oy xa ta jmil 500 kirixanoetik staojik poxtael ta satik, ja’ jech te mu’yuk slajes stak’in ta 30 mil pesos ta jubej satik. Yanuk ti oftalmólogo

Jorge León Orozco lajyal ti ta 2023 laj yich’ik tabel ta ilel xchamel satik 504 kirixanoetik ta sventa cataratas, oy xa ta 130 pasanbi-

lik cirugíaetik xchi’uk tabil ta ilel chich’ to pasel batel 374 ta yual akosto xchi’uk ta septiempre ti li’ abile; xchi’uk iyak’ ta na’el ti ta

xich’ik ak’bel operasion 44 kirixanoetik boch’otik oy xchamelik ta pterigión. “Ti li’e ja’ te yilubil ti k’usitik ta xk’otan ta pasel ta me oy ta o’ontonalil yak’bel slekilal skuxlejalik ti jnaklumetike”.

Rutilio Escandón laj sbain slikesel kampanya “Yo me muevo segura”

SPUKEL A’YEJ/TUXTLA GUTIÉRREZ

Ta sk’ak’al spasel Lineamientos para la Prevención y Atención del Acoso Sexual contra las Mujeres en el Transporte Público Colectivo, ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas laj sbain slikesel spasel kampanya “Yo me muevo segura”, yu’un ja’ ta xich’ k’anel ti jech xlekub buuk xlok’ xbatik ti antsetik xchi’uk jch’ium tsebetik ti ak’o mu staik ilbajinel ta skuxlejalike.

Ti jtunel jvu’ele lajyal ti li’ jech slikesel spasel abtelale ja’ jech te ik’ot ta chapel yu’unik nail abtelaletik jech k’ucha’al ta yu’un estaro xchi’uk ta sociedad civil xchi’uk bankilaletik yu’un transportistaetik, ja’ ta sventa yo’ jech xk’ot ta spasel ta smelelil ti oyuk lek bats’i ko’olajel ta vinik ta ants. Yu’un ja’uk jech jun yo’ontik ti bu xlok’ xbatik ta karoetike.

‘“Ta Chiapas ta jpasantik abtelaletik yo’ jech xk’ot ta pasel ti ko’olejalil xchi’uk ja’ jech xkuxet lek ko’ontik yu’un, jech k’ucha’al ta xal Coneval, ti estaroe stuk no’ox jech estaro ta sjunul yosilal mejiko ti bik’tajem yu’un jelel tosol slekil kuxlejalil 10.6 por ciento. Ti li’e ja’ ta xal ti slekil sbelal jtsakojtik batele xchi’uk mu stak’ ta jyochbetik sk’abalil. Ta sk’an ta jpastik batel tsots yo’ jech yantik xlekub batel ti spasel abtelalile”, xi lajyal. Jech o xal un, te laj yalbe ak’o muyubajuk sjol yo’onik ti nail abtelaletik ti jech lik talel ta chapel spasel yu’unike, jechik k’ucha’al ti secretarías de Movilidad y Transporte (SMyT); de Igualdad de Género (Seigen); de Seguridad y Protección Ciudadana (SSyPC); Instituto Nacional de las Mujeres (Inmujeres); y Secretaría de Desarrollo Agrario, Territorial y Urbano (Sedatu), xchi’uk

jech k’ucha’al yantik, yu’un ja’ ta ta xchanubtasvanik k’uxi ta pasel ti abtelaletike, yo’ jech xlekub batel ta stubesel yilbajinel ti antsetik, yo’ jech mu staik vokolal ta stojolik xchi’uk stsatsubtasbel yip spasel yabtelik me’ jtij karoetik xchi’uk

jech k’ucha’al ti antsetik skomon kolta sbaik ta pasel smakel ti k’usi jech ta k’otan ta pasele.

Lajyal ti li’e mu ja’uk no’ox ta jech ta xich’an pasel ta mukub jteklumetik butik taanbil ta ilel ti oy yilbajinelik ti antsetike, yu’un ta sk’an ja’uk jech xich’ pasel

ta sjunul estaroe; jech o xal un, xi, tsots sk’oplal jech xich’an pasel abtelaletik ta sventa slekubtasel batel ti xchi’el sk’opojelik jnaklumetike xchi’uk ta sk’elel xchabiel ti jnaklumetike, jech k’ucha’al ti mu xlajik ta ilbajinel skuxlejalik ti antsetike.

ti va’ay x-elan jech ta xich’ pasele ja’ jech ta spas ta jmoj xchi’uk ta ko’ol ti ich’el tsakel ta muk’e, yo’ jech junuk yo’onink stsak xmuyik ta karoetik ti antsetike. Ja’ te lajyal ti EL HERALDO ZONA ALTOS

Chiapas stuk no’ox jech estaro ba’ay ta yabtelanel jech yo’ xich’ chanbel batel yu’un yantik estaroetik yo’ jechuk staik ta skotolik antsetik ti mu’yukuk yilbajinelik buuk xlok’ xbatike.

Rutilio Escandón Cadenas laj slikes yak’el chanvun sventa Ciclo Escolar 2023-2024

SPUKEL

A’YEJ/TUXTLA GUTIÉRREZ

Ja’ te ik’ot ta pasel ta Escuela Primaria del Estado Plan de Ayala, ta Tuxtla Gutiérrez, ti ajvalil Rutilio Escandón Cadenas laj slikes yak’el chanvun ta sventa Ciclo Escolar 20232024, ja’ te laj xcha’yak’ ye ti oy ta yo’on ta slekubtas batel chanvun xchi’uk ja’ te laj sk’anbe ak’o yak’beik yipal xchanel svunik jun millón 843 mil tsebetik, keremetik xchi’uk jch’ium kerem tsebetik ta xchanvunajik ta sistema educativo ta Chiapas.

Chi’inbil k’otel yu’un jchanvunetik, jchanubtasvanejetik xchi’uk totil me’iletike, Escandón Cadenas lajyal ti ololetik xchi’uk jchi’um kerem tsebetike ja’ik xkuxlejal lavi ora xchi’uk ta ak’om cha’ej batel yu’un mejikoe, jayo’ jech tsots sk’oplal ti oyuk lekil chancun xich’ik ak’bel ta stojolike, ja’ jech

te xk’ot ta pasel me yu’un oy lek chapal k’op yu’nuik ti jtunel jvu’eletik, jchanubtasvanejetik xchi’uk ti jnaklumetike.

“Ti koltael baile tsots sk’oplal ta sventa slekubtasel ti yak’el chanvune, yu’un ti xchanel vune ja’ ta sjambutik batel yojtikinel osil banamil, ta xak’ jkolemaltik xchi’uk ja’ jech ta jtatik batel lekil kuxlejalil yu’un. Ololetik ti vo’oxuke ja’oxuk slekilal skuxlejal jlumaltik jech ta orae xchi’uk le’ ok’om cha’ej batel, vo’oxuk ta avu’unik batel ti yach’ubtasel jlumaletike, oyuk lek ko’olejalil, kolemal xchi’u ti ich’el tsakel ta muk’ ta jkotoltike, jech o xal un, xmuyubaj ko’ontik avu’unik ti jech li’ ta xlik xchanel avunike”, xi lajyal.

K’alal laj staanbe ta ojtikinel k’u x-elan yak’oj ta yo’oni yak’el chanvun ti jchanubtasvanejetike, xchi’uk te laj stojbe ta vokolal ti jech laj sk’el stuk’ulaik snail xchanob

svunik yo’ jech jun yo’onik smalaik ti yaj chanvuntakike. Xchi’uk te laj stojbe ta vokolal xtok ti Fuerzas Armadas, ti jech laj skoltas baik ta xch’ubael ti nail chanobvune.

Yanuk ti secretaria de Educación, Rosa Aidé Domínguez Ochoa, lajyal ti li’ k’ak’ale ja’ te likik ta spasel yabtelik 20 mil 745 nail chanobvunetik ta

sventa educación inicial, básica, media superior xchi’uk superior ta estaro; xchi’uk ech’em ta 94 mil 650 j-abteletik yu’un chanvun ti jech isutik ta snail chanobvunike ta sventa xchanubtasel jutuk mu jun millón 843 mil jchanvunetike.

Lajyal ti jchanvunetike oy stael slekilalik yo’ jech staik ak’bel lek xchanel

svunik yo’ jech spasik ta jun lekil kirixano ta jujun slumalik ta sventa yabtelanel ti Nueva Escuela Mexicana, ta spasel ach’ plan xchi’uk programas ta sventa xchanel ti vune. Lajyal ti ach’ matanal vunetike ja’ jun abtejebalil ti lekik k’usi ta xak’ ta chanele yo’ jech xlekub batel ti yak’el xchanel vun ta stojolik ti ololetike.

Ja’ te ik’ot ta pasel ta Escuela Primaria “Plan de Ayala”, ta Tuxtla Gutiérrez

Ta yaj va’lejik ti Secretaría de Educación

Pública, ti directora general sventa Concertación, Gestión y Seguimiento a Instrucciones

Presidenciales, Margarita

Arellano García, laj yal k’u x-elan stsatsal sk’oplal ti jehc lekuk chapal, ta jmoj ta ko’ol ich’el tsakel ta muk’

xchi’uk ta matanal ti yak’el chanvune. “Ta jcha’ak’tik ta a’yel ti oy ta ko’ontik ta jmoj chij-abtejutik batel jch’iuktik ti jtunel jvu’el ta Chiapas yo’ jech xich’ ak’el ta lek ti xchanel vun, yu’un ja’ ta xich’ k’anel ti mu boch’ouk ixch’ ik’tael patinel komele”.

Ta Ixtapa, Rutilio Escandón ta slekubtasbe snail k’elel poxtael, beetik xchi’uk yavil tajimolal

SPUKEL A’YEJ/IXTAPA

Ta steklumal Ixtapa, ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas laj sbain stsajel lekubtasel snail Centro de Salud xchi’uk xcha’meltsanel xeraletik cxhi’uk yavil tajimolaletik, xchi’uk ja’ te lajyal ti kolyal ti lek ta xich’ k’elel tuk’ulanel ti stak’inalil jlumaltiket ja’ jech te ta xich’ik ak’bel slekilalik ti jnaklumetike, yo’ jech xich’ik pasanbel ti k’usi tsotsik sk’oplal yu’unike, ta Chiapas ja’ jech te xa bik’tajem ti me’onalil xchi’uk jelel tosol slekil sk’ulejal ti kuxlejalile.

“Xmuyubaj ko’on ti sba to jech ta ik’ot ta pasel ta slumal Mejiko xchi’uk ta Chiapas, jech te bik’tajem yu’un ti me’onalil xchi’uk jelel tosol slekil kuxlejalile. Ta estaroe bik’tajem xa ti me’onalile, ta 10.6 por ciento, jayo’ jech un, ech’em 600 mil kirixanoetik mu xa toj me’onikuk ti ta estaroe. Ti va’ay x-elan jech ik’ot ta pasele, ja’ ta skoj ti slekil sjam smelolal spasel yabtel ta yak’el koltael yu’un peserente Andrés Manuel López Obrador”, xi lajyal.

Escandón Cadenas laj yal ti k’usitik pasanbil yo’ jech xlekub ti xchi’el sk’opojel kirixanoetik ja’ ti slekubtasanel nail k’elel poxtaele, jech k’ucha’al ti li’ lajyich’ cha’lekubtasel ti nail k’elel poxtaele, yo’ jech ti jnaklu-

metik ta Ixtapa oyuk bu lek snailal staik k’elel poxtael xchi’uk ti oyuk lek yich’elik ta muk’ ta spoxtaelike, xchi’uk ti oy lek yaj poxtavanejtak xchi’uk yaj abtejebaltake xchi’uk jech k’ucha’al ti oy ep ta tael lek ti poxiletike.

“Ti li’ ta Centro de Salud, ti mu’yuk to’ox lek pasbile, yu’un ti li’ ta orae ja’ xa jech lek k’upil sba ta ilel ja’ ti lek

xa pasbil komel, ja’ yu’unik jnaklumetik, jayo’ jech ta sk’an xak’el xachabiik lek. Ti li’ nail k’elel poxtaele oy lek ep ta tael poxiletik yo’ jech li’uk no’ox xataik batel apoxilik, oy lek yabtejebik ti jpoxtavanejetike, esterilizador, consultorioetik ta primer nivel, yavil svok’ebal olol, xch’uk ti j-abteletik lek ta x-ich’ stsakvanik ta muk’; ti k’usi no’oxe, tsots sk’oplal

xich’ k’elel makel stael ti chamele”, xi lajyal.

K’alal iyak’ ta na’el ti jech lajyich’ ak’bel spavimentoalil ech’em ta jun kilómetros xoralik, xchi’uk jech te lajyich’an meltsanel komel lek ek xtok ti sbelal xaneb balak’ vo’etike, Escandón Cadenas lajyalbe ak’o xmuyubajuk yo’on ti peserente municipal ti jech lajyak’be stak’inalil ta slekubtael kancha yu’un domo deportivo, yu’un ja’ jech te stak’ xchanik stajimolik ti jnaklumetike. Xchi’uk xtok, te laj sk’anbe jnaklumetik ti bisiluk jech ta jmoj spas sbaik batel yo’ jech staik lekilal xchi’uk uts’ alalbail xchi’uk ja’uk sjip slok’esik ta yo’onik ti vok’el chak’el baile.

Ti secretario de Salud, José Manuel Cruz Castellanos, lajyal ti xcha’meltsanel ti li’ Centro de Salud, ti ja’ jech ik’ot ta pasel ja’ ti laj skomon ak’beik stak’inal ech’em ta 11 millones de pesos, ja’ jech te oy oxchop ti k’usi jtunel lajyich’an pasele, oy lek consultorioetik, poxiletike xchi’uk lek ti ta xich’ ak’el k’elel poxtaele. “Ti li’ ta yorail slekubtasel yak’el k’elel poxtael, ti sventa kuxlejalile mu’yuk jipbil komel ta jol o’ontonalil, yantik ta xich’an ach’ubtasel batel yo’ jech staik ich’el tsakel ta muk’ ti slekilal skuxlejalik ti jnaklumetike”, xi lajyal.

Rutilio Escandón Cadenas laj staanbe ta ojtikinel spasel yabtelik jpoxtavanejetik ta sventa stubesel xchamelal dengue

SPUKEL/TUXTLA GUTIÉRREZ

K’alal lajyich’ik ak’bel sproteastaik ti boch’totik ta xkomik ta Comando estatal xchi’uk interinstitucional yo’ jech ja’ ta sbainik stubesel xchanul ti yusal dengue xchi’uk k’usitik yantik usetike, ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas lajyal ti tsots sk’oplal jech jmojuk oy yajval ta yabtelanel ti sk’elel tuk’ulanel ta poxtaele, jayo’ jech te laj sk’an ak’o yich’ ak’bel yipal stubesel xchi’uk smakel ti chamel ja’ ta skoj ti yu’un tsatsuben yip ta sutel talel ta sjunul continente, jech k’ucha’al ti ta yosila América Latina.

“Ta sk’an anilajkutik ta spasel xchi’uk xkak’ ta ko’ontik yabtelanel, yu’un mu stak’ boch’o xcham xlaj ta skoj ti li’ chamele xchi’uk vu’utik oy ta jk’obtik yabtelanel yo’ jech mu boch’o k’usi spas ku’untike. Jkotoltik ti k’u kepaltik li’ oyutike, vu’utik jbainojtik jech spasel, yu’un ti jnaklumetik spatoj yo’onik ta jtojoltik, jayo’ jech mu stak’ xij-ch’ay ta stojolik xchi’uk mu’yuk bu ta jmakbetik stak’inalil ta pasel, ti k’usitik yantik proyectoetik stak’ xich’ malael, pe ti sventa k’elel poxtaele, mo’oj, anil sk’oplal”, jech lajyal ta sk’ak’alil Día Internacional contra el Dengue.

K’alal lajyal k’u yepal ta xkoltavan talel ti peserente ta mejikoe, Andrés Manuel López Obrador, ti jtunel jvu’ele te lajyak’anbe smoton tak’inik jun chib jpoxtavanejetik ja’ ta skoj ti ta xnopaj talel sk’ak’alil xich’ pasel Día del Trabajador de Vectores, jayo’ jech te lajyal ti li’ k’usitik ta xich’an pasele tsotsik sk’oplal: “mu ja’k ta xich’ jak’el k’uuk x-elan osil banamil, yu’un mu’yuk bu ta spajes sbaik ta spasel yabtelik ta sk’elel xchabiel skuxlejalik ti jnaklumetike, kolavalik ti jech avak’oj ta avo’onik spasel avabtelike”.

Ti subdirector yu’un Centro Nacional de Programas Preventivos y Control de Enfermedades Transmisibles por Vectores, Fabián Correa Morales, iyak’ ta na’el ti li’ abile ep xa tabil ta ilel boch’o jech staojik chamel jnakllumetik ta mejikoe xchi’uk ja’ xa jech te lok’emik ta k’otel ta lumetik butik mu’yuk to’oxe, ti k’usi no’oxe, xi, ta Chiapas lek pasbil ti xchi’uk jech k’uchal oy Red de Municipios por la Salud ti ja’ jech xchapanoj sbaik ta spoxtael xchi’uk ta smakel ti chamele.

Jech o xal un, ti secretario de Salud, José Manuel Cruz Castellanos, lajyal ti ta jujun k’ak’al ta xich’ ak’bel stsobajelal yo’

jech xich’ tael ta ilel k’usi stak’ pasel yo’ jech xich’ik ak’bel spoxtaelik ti jnaklumetike xchi’uk ja’ te laj sk’anbe jnaklumetik ak’o sk’el xch’banik ti snaike; xchi’uk xtok te laj sk’anbe ti Red de Municipios por la Salud bisiluk jech skolta sbaik o batel ta sventa stubesel yavil bu ta xvok’an ti usetike, yo’ jech mu teuk ep xvok’ik ti usetik chak’ik chamel ta dengue, ta zika xchi’uk chikungunya. Yanuk ti secretario de la Organización y Asuntos Laborales para las Secciones de Programas de Prevención y Control de Enfermedades Transmitidas por Vectores, Germán Ulises Téllez Andrade, te laj stabe ta ojtikinel slekil spasel yabtelik jtunel jvu’el ta Chiapas ta sventa stubesel svolesel ti li’ usetike, jech o xal, un te lajyak’ ye ti oy ta yo’on ta jmoj ta x-abtejik batel ta sventa yak’bel slekilal skuxlejalik ti jnaklumetik ta estaroe.

Rutilio Escandón iyak’ ta na’el ta xlik ach’ ruta aérea Villahermosa-

Tuxtla-Villahermosa

Ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas itsobaj xchi’uk director general yu’un Aerus, Javier Herrera García, xchi’uk director general sventa Sociedad Operadora yu’un Aeropuerto Internacional Ángel Albino Corzo, Antonio Noguera Zurita, ja’ ta sventa sk’elel xchapanbel ya’yejal slikel ach’ ruta Villahermosa-Tuxtla Gutiérrez-Villahermosa.

Jech o xal un, ti jtunel jvu’el lajyal ti li’ ach’ conexión aérea, mu ja’uk no’ox ta snit stsak sbaik ta yich’el sbaik ti nopol xil sbaik estaroetik jechik k’ucha’al Chiapas xchi’uk Tabasco, xchi’uk ja’ jech te ta xlekub batel stael slekil sk’ulejalik xchi’uk ta k’usitik ta xchonanik, xchi’uk jech k’ucha’al yochelik talel turistaetik ta xchibalik ti estaroetike.

Xchi’uk xtok,xmuyubaj yo’on lajyal ti li’ ach’ sbe vilelale ja’ jech te ta x-epaj batel spasel ta yutil slumal Chiapas, yu’un ja’ jech te ta snopajes batel ti Región Norte xchi’uk jech k’ucha’al yantik jteklume, yu’un ti muk’ta lum Villahermosa ja’ te nopolik xkomik ti jteklumetik te ta jsep lume.

“ta xich’an pasanbel lek yavil syalebik, ta Chiapas ta xich’an likesel spasel ach’ rutaetik, yu’un ja’ jech te ta x-epaj jpasajeroetik xchi’uk

jvu’lajetik ta sventa empresarioetik, ta paxal skuxel o’ontonalil, xchanel vun xchi’uk k’elel poxtael, jayo’ jech te ta xich’ tael ep lekil

k’ulejalil yu’unik ta xchibalik ti estaroetike, yu’un jech o no’ox jmoj jpasoj jbatik ta skoj talel kuxlejalil”, xi lajyal.

Jech o xal un, Javier Herrera te laj stabe ta ojtikinel k’u yepal ta skolta sba ta spasel jech abtelal ti jtunel jvu’el ta Chiapas yo’ jech xlik ta abtel ti li’ ach’ rutae, yu’un ti sk’ak’alil tabil ta ilele ja’ te ta xlik ta abtel ta sk’ak’alil 2 yual oktupre cha’ten ta xvil ta jujun k’ak’al ta lunex k’alal to ta yetnex, jun ta xavaro xchi’uk jun ta rominko, ti boch’o jech ta x-abtej ti va’aye

ja’ ti Aerus AM-PM, yu’un ti boch’o jech ta sk’ane stak’ chbat xchi’uk te ta sut talel ta jun no’ox k’ak’al. “Skotol yoraile ja’ te ta xlok’ talel ta sob xchi’uk ja’ te ta sut batel ta smalel k’ak’al, jayo’ jech te ta xak’be lekilal ta k’usi spasel yabtelik kirixanoetik boch’otik jech te ta xlok’ik batel ta sk’elel snail sbolomalik ta Villahermosa ti boch’otik te nakalik ta slumal tuxtae. Ja’ jun ruta ti tsots jtunel yu’unike li’ ta jsep banamile. Jayo’ jech ep ta jtojbekutik ta vokolal ti ajvalil yu’un estaroe ti jech ta xkoltavan ta spasel yo’ jech xk’ot ta pasele”, xi lajyal. Ti empresarioe lajyal ti li’ rutae oy xa ech’em ta jtob abil ti mu’yuk ta xich’ tuk’ulanele, yu’un mu’yuk bu lajyich’ makbel yabtelanel ta slejebal talel yabilal 80 k’alal to ta slikebal yabilal 2000, ti li’ ta orae, jech ta xcha’yich’ likesel yabtelanel, yu’un ja’ jech ta slekubtas ta sventa turismo xchi’uk ta slekil sk’ulejalik xchibalik ti estaroetike. Xchi’uk lajyal xtok ti yokelik ta sk’elel xchapel bu yantik lumetik stak’ xvil batel ta slumal tuxta k’alal to ta yantik lumetik ta yutil estaroe.

Yanuk ti Antonio Noguera lajyal ti li’ ach’ servicioe ja’ jun jtunel ta sventa snopajes steklumal Palenque, Juárez, Pichucalco, Salto de Agua, Reforma, xchi’uk yantik lumetik ti nopolik ta slumal norte yu’un Chiapas, k’alal jech ja’ stunesik ti puente aéreo yo’ jech snit stsakan sba likel ti lumetik ta yutil slumal Chiapas.

SPUKEL A’YEJ/TUXTLA GUTIÉRREZ

Te slumal

Pijijiapan ju´yun te tsaltomba Rékord

Guinness: la spas 558kg kesillo P. 3

Te Rutilio Escandón la yalbey sbujts’ k’inal ya’ay te muk’ul ajwalil AMLO ta swenta te la yak’ te Yoebal Sjunil Ya’tel

COMUNICADO/CAMPECHE

Te ajwalil Rutilio Escandón la yalbey sbujts’ k’inal ya’ay te muk’ul ajwalil yun te Repúblika, Andrés Mayel López Obrador, ta swenta te la yak’ te Yoebal Informe yun Ya’tel, te la yalbey wokolyun te a’teliletik yakal spasbel, te ma’yuk lotil sok te k’uxul o’tanil yun te Xchanebal Transformasión yun Méjiko, te banti yakal ta pasel a’teliletik sok programaetik ta swenta slekubtesel sok pajal yich’el ta wenta te mejikanoetik.

te Rutilio

P. 2

LEK A K’AX TE K’AJK’ALEL

K’INAL SOK TE KUX

O’TANIL TA CHIAPAS

Ay jun millón 812 mil ta tul mach’atik xtalukik ta paxal ta Chiapas, te banti la yak’ik jilel ox mil 923 millones ta pesos tak’in P.6

Escandón xk´otok ta tsoblej ta swenta yilel binta ut´il ay te migración, te wolawan ta spasel te AMLO P. 3

Encabeza Rutilio Escandón inicio de Campaña de Cirugía

Ambulatoria de Cataratas 2023

de Corazón”

Te jo´otik maba skuyulnax te proceso ya jpastik, ja´ ya slej te jlumaltik”, xi la yal te AMLO

“Chiapas

K´alaltel ta snaul Hospital Rejional “Dr. Rafael Pascacio Gamboa”, ta slumal Tuxtla Gutiérrez, te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas la sjach ta pasel te Kampaña yun Operasión yun Xchamel Sitil 2023 “Chiapas ta O´tanil”, ta swenta skoltayel te chameletik jajchemik ta chanlajun pam lumetik yun slumal Chiapas, jich ya xlekub te poxtayel sok ya sts´uj koel te majkem sitil. P.8-9

TE JO´OTIK MABA SKUYULNAX TE PROCESO YA JPASTIK, JA´ YA SLEJ TE

JLUMALTIK”, XI LA YAL TE AMLO

DAVID MARTÍNEZ/CDMX

Te k´alal a k´opoj ta prensa te k´axixtel wewes, te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador la yal te k´alal ya yich´ leel te wolawal yun te Komité yun Skoltayel te Transformasión maba skuyulnax… “maba jo´on ya jtsaj te mach´a ya xjil, maba yakal jtik´bel jbaj-a. Te binta ya kal ja´ yakal jk´oesbel ta pasel, teyuk-a te yanotik-a, maba pajalotiksok te yantik. Ayukmeta pajalotike, maba li´ayon te jichuke”.

Te López Obrador la yal te k´alal la yich´ leel te mach´a ya xjil ta wolawal, ja´ ya slej sok xchapik te

jlumaltik, te ya yich´ik jojk´obeyel ta enkuesta… “ma´yukbay señal, melel te mach´atik jlak´otik ay ya yalik sok sjojk´oyik te bistuuk, melel maba wokol ta alel sok sleek te mach´a lek. Maba jich ta pasel, ja´ ya sk´an slej te jlumaltik, ja´ jich pasek ya sk´an, melel te k´alal te ja´ ya sleik o stsaik te mach´atik ayik ta ajk´ol, ja´ tul yaj a´telik ya xk´ot. La kiltikix te bit´il la yich´ pasel orita. Tse´e sbaj. Lotil”… xi la yal. Ta swenta te bit´il la yich´ leel te skandidato te skontrotak, te Frente Amplio yun Méjiko, te banti a ju´yun ta enkuestaetik te me´el Xóchitl Gálvez, jamal la yal te “ju´kun te

apuesta, pa´ ke ma xyalik te maba jnao binta ut´il, te binta xchapojik. Ya sk´an yalik te ju´kun”.

Te muk´ul ajwalil chikan ta ilel te bujts´an k´inal ya ya´ayik, la yal te ya xkaj spukbeyik sk´olal te medioetik yun komunikasión, ja´naxyunts´in, te k´alal la spasik te chopol polítika kaj slok´esik te yantik mach´atik a tajinik.

“Ya jk´an kalbeytik te mel o´tantik sbaj, te ja´nax la snopik sok xchapik te wolawaletik yunik.

Ta ajk´olto. Ja´ yaj a´tel te Claudio X González. Ma´yukbay jich la yich´ pasel ta nailal te chopolil-ito, spisil lotil te bitik la spasik, kaik ta lok´el te

mach´atik a tajinik, jich te bit´il la kal”.

La yal te lotil sok skuyulnax sbaj te binta la spasik te skontrotak, melel maba a ts´akaj ta paselyunik te binta chapal sk´olal yunik… “te wolawal yun te PRI, la yal, jichabi Beatriz, la stsalotik”, xi la yal ta tse´e. Maba ya slajinik ta pasle te proceso, ja´naxyunts´in, jo´on ya kal te resultadoetik yun te enkuesta, melel te jente yun te PRI sok te PAN te alan ayik maba sna´oik stool, te me´el Gálvez ayniwan la staj koltayel 57 por ciento, te me´el Beatriz Paredes ayniwan 45 por ciento. Ya sk´an te ya sna´ stool te mach´atik

te binta ya spasik” sok ma sk´anik, sok ya yich´ik koltayelyun te skontrotak.

alan ay yunik te PRI sok te PAN, te la xch´uunik te binta la yich´ik albeyel, te lo´loyel”.

La yal te ma´yukbay cham la ya´ay te la xchap te PRI te ya yak´ik ochel tul kandidato yun PAN, melel te PRI, te nailaltotel k´uniltik a kaj sk´eban te sprinsipio, ja´nayunts´in, ja´ la xchap te Carlos Salinas te k´alal a chiknaj te PRI-AN.”Jo´otik a kaj kaltik, kaj jk´antik kejayun, la kaltik te pajalik sok te junax yo´tanik, la slo´loyik te jente yun PRI sok te PAN. La yak´ yuts´in sbaik ta munisipioetik, ja´naxyunts´in, xchapoj sk´opik te wolawaletik yunik k´alal ta ajk´ol”, xi la yal.

MARTÍNEZ/CDMX

Te k´alal a k´opoj ta sab, te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador la yal te chopolik sok bolik te ministroetik yun te Suprema Korte yun Justisia (SCJN), ta skaj te ma sk´an sts´ujtesik koel te stak´inal te Poder Judisial.

Te López Obrador jamal la yal te “chopol sbaik te ministroetik yun te Korte”, melel ta skaj te

Presidente del Consejo Editorial:

Lic. Jesus López Hernández

Director General:

Lic. Zulma Sánchez Macías

Director Editorial:

L.C.C. César Augusto de Coss Arguello

ma sk´an sts´ujtesik koel te stak´inal; te wolawal ministra, Norma Lucía Piña Hernández, la yal te ya sk´an te ya yich´ moesel chaneb por ciento, jichyunabi, k´ax ta 84 mil millones ta pesos ya yich´ abeyel ta swenta te stak´inal 2024.

Ta swenta te binta la yal te wolawal ants yun te Suprema Korte yun Justisia yun te Nasión (SCJN), te ajwalil federal la xcha´ yal te chopol sbaj te

Gerente Administrativo:

Ing. Thania Mercedes Rodríguez Mijangos

Gerente de Circulación

L.C.C. Minerva García Ruiz

jelaw tak´in yakal sk´anbelik ta swenta te Poder Judisial, sok la yal te, manchuk tame pajal ta spisilik, bayel chopol sbaik sok bolik te ministroetik, “jich bit´il te wolawal ants-ito”.

Te ajwalil federal la yalxan jun buelta te ja´ ay ta sk´abik te kámara yun Diputadoetik ta swenta xchapel o sts´ujtesel koel te stak´inal te Poder Judisial; sok la yal te, tame ay la yich´ ts´ujtesel koel te stak´inal, “chikan ta ilel

Traductor Tsotsil variante Chenalhó Toribio Arias Vásquez

Traductor Tseltal variante San Juan Cancuc Benjamín Rey Gómez

Jichyunabi, te xcholbey sk´olal te yakal yuts´inbelik te sjunil mantalil te ministroetik yun te Korte, te ja´ jun organismo te ya sk´an yich´ik ta muk´ te Sjunil Sme´ Mantalil, “yakal spasbelik lotil ta stool te sjunil mantali”, jelawen stojolik a bit´il a muk´ul ajwalil, te chapal sk´olal ta Sjunil Sme´ Mantalil ja´ te ma´yuk mach´a ya stak´ xjelaw stojol a bit´il muk´ul ajwalil yun te Repúblika.

Te muk´ul ajwalil soknix la yal te maba ja´nax te 84 mil millones ta pesos ya sk´anik te ja´wil-ito ta swenta te poder yun Unión-ito, sok “ay yunik

jun fideikomiso ta tab mil millones ta pesos ta swenta sk´ejel sok stojel te tak´in ya yixtayik”.

La yal te ma stak´ sjel te Sekretaría yun Hasienda te tak´in ya sk´anik te poder u órgano autónomo, ja´nax te ya stob ta proyekto yun slok´esel tak´in, ja´ ay ta sk´ab yilel te Kámara yun Diputadoetik tame ya yich´ pasel aprobar, ts´ujtesel koel o muk´ubtesel te tak´in ya sk´anik.

“Maba jo´on ay ta jwenta xchapel, ma stak´ yabonik jmulin te jo´on ya sts´ujtes koel te stak´inal, melel ja´ ay ta swenta yilel sok xchapel te Kongreso, sok jo´on ya kak´ k´axel te spropuesta. Ya sk´an te ya jkanantay jbaj melel ya spasik lotil sok chopolil”, xi la yal.

Diseño Editorial: L.I.A. Jaime Ginés Soriano

L.D.G. Wendy García Martínez

DAVID

Te López Obrador la yal te chopolik te mach´atik ayik ta la Suprema Korte yun Justisia

te Rutilio Escandón xk´otok ta tsoblej ta swenta yilel binta ut´il ay te migración, te wolawan ta spasel te AMLO

Te ajwalil la yal te junax yakalto ta a´telsok te Ajwalil yun Méjiko ta swenta skanantayel te sderechoik te mach´atik talemik ta yantik lumetik

La yal wokolyun te polítika migratoria sok koltayel te yakal spasbel te muk´ul ajwalil López Obrador

COMUNICADO/CMDX

Te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas xk´otok ta Tsoblej yun Yilel Binta Ut´il ay te

migrasión, te wolawan ta spasel te muk´ul ajwalil yun te Repúblika, Andrés Mayel López Obrador, ta Palasio Nasional, te banti

Jich te bit´il albil sk´olal ta mantalil

artíkulo 41 yun te Sme´ Mantalil, la yich´ chapel ya yich´ ak´el lajun mil

444 millones 157 mil 311 pesos

MANUEL MONROY/TUXTLA

GUTIÉRREZ

Te Komisión yun Prerrogatibas sok Partidos Polítikoetik yun te Instituto Nasional Elektoral (INE) pajal la xtuch sk´abikyun te Anteproyekto yun Akuerdo, te ya sk´an stsak sok spas aprobar te Konsejo Jeneral, ta swenta xchapel te tak´in ya yich´ik abeyel te Partidos Polítikos Nasionaletik ta swenta te ya´wilal 2024, te ya yich´ik abeyel lajun mil 444 millones 157 mil 311 pesos ta spisil.

Jich te bit´il chapal sk´olal ta sjunil Sme´ Mantalil, te tak´in ya yich´ik pukbeyel te partidoetik tsakbil sbiilik ta spamal slumal Méjiko, ja´ chikan te bit´il

la yich´ ilel te a´teliletik yakal ta pasel ta swenta xchajpanel te k´op-ito yun jlumaltik-ito, ta swenta skoltayel, kanantayel sok yich´el ta muk´ te sderechoik te mach´atik talemik ta yantik lum, te ya xk´axik li´ ta slumal Méjiko.

“Ja´ wokolayalyun te a´teliletik tulan sk´olal yakal ta pasel ta swenta te migración, te Méjiko yakal yak´bel ta ilel te bitik pasel ya sk´an ta swenta xchajpanel te k´op yun jlumaltik-ito, te ay ta sp´iil balumilal.

Teyuk-a te yakal jpasbeltik ta Chiapas polítika yun te muk´ul ajwalil Andrés

Mayel López Obrador, te ya sk´an yich´ lekubtesel te jente, sok te ja´xan tulan sk´olal ya sk´an yich´ koltayel te mach´atik wokol ayik”, xi la yal.

Te k´alal la xcholbey sk´olal te, ta swenta te yakal ta koltaywanej te Federasión, yich´o abeyel yipal spasel te a´teliletik yun kanantayel li´ ta jlumaltik, jichyunabi, te Escandón Cadenas la yal te ayto chanlajuneb snaul albergueetik te jamalto sok yakal ta a´tel ta swenta skoltayel te mach´atik talemik ta yantik lum, te banti ya yich´ik koltayel ta we´elil, ta poxtayel sok

koltayel legal, ja´xan tulan sk´olal yakal ta koltayel te alnich´anetik, te ch´ieletik sok te antsetik.

Te Escandón Cadenas la yal te junax ya a´tejxanbel sok te Ajwalil yun Méjiko ta swenta skanantayel te sderechoik te mach´atik ya xk´axik li´ ta jlumaltik. “Jpisiltik sok pajal yakal jpasbeltik te a´telil ta swenta skoltayel sok skanantayel te mach´atik talemik ta yantik lum”.

Ta slajibal k´op, la xcha´ yak´xan sk´opyun te junax a´tejikxanbel ta skanantayel te mach´atik talemik ta yantik lum.

Te slumal Pijijiapan ju´yun te tsaltomba Rékord Guinness: la spas 558kg kesillo

CHRISTIAN GONZÁLEZ/PIJIJIAPAN

ay te fórmula aritmétika yun te Padrón Elektoral sok te Unidad yun Medida sok Aktualisasión (UMA) ta swenta st´unel ay ya yich´ik abeyel ta jujuntik partido.

Soknix ya yich´ ich´el ta wenta te jayeb la staik votoil ta slajibal eleksión, te k´alal la yich´ leel te diputasiones federaletik ta swenta te prinsipio yun Mayoría Relatiba sok te jayeb la staik votoil ta jujuntik partidoetik.

Te jayeb ya yich´ik abeyel te jujuntik partido ta 2024, ja´ te:

PAN 1,226,350,365.00

PRI 1,201,628,530.00

PRD 472,533,423.00

PT 451,629,267.00

PVEM 565,163,795.00

MC 646,345,691.00

Morena

2,046,136,156.00

Te k´alal la stsob sbaik, te wolawal yun te Komisión, konsejero Martín Faz Mora, la yal te, ta swenta te jun sistema demokrátiko “tulan sk´olal te ya yich´ abeyel stak´inal te partidos polítikoetik swenta jich lek ya stak´ spasik te tsaltombaetik”, sok te ya sk´an ja´ tulan sk´olal ya yich´ ak´el te stak´inal jlumaltik, mauk te tak´in privado, jich te bit´il chapal sk´olal ta sjunil mantalil.

La xcholbey sk´olal te manchuk tame ja´ sk´ejoj te INE te tak´inetik-ito, maba ja´ yu´un te Instituto, ja´naxyunts´in, jich ya stak´ yich´ tael ta ilel te jayeb tak´in ya yich´ik abeyel te Partidos Polítikos Nasionaletik.

Teyuk-a te la yalbey te partidos polítikoetik te ya sk´an lek ya stuuntesik te tak´in, jich te bit´il chapal sk´olal ta sjunil mantalil.

Ta kol chaneb oraetik, ay kol chan winik ta tul a´teletik yun lajuneb keseráaetik la spasik jun muk´ul wol keso hebra, te ay 558 kiloetik yalal, ja´ jich a ju´yunik te Rékord Guinness.

Te binta chapal sk´olal, jich te bit´il la yalik te mach´atik la spasik te kesillo, sk´olal k´an yich´ pasel ta olil xcha´ bajk´ kiloetik. Ja´naxyunts´in, ta slajibal k´op ay la xot´ik pa´ ke jich lek ya xjil-a.

Ta olil k´aalyun te sk´aalel wewes, ay kol ox mil ta tul mach´atik a k´otik ta tsoblej ta kampo yun tajimal fútbol

El Milenio, ta swenta yilel te tulanil marka la yich´ pasel li´ ta munispio yun te Kosta yun Chiapas, te ja´ yunik ta spisil te chiapanekoetik.

Te k´alal la yich´ pasel, k´otik ta lok´el tul adjudikador o jues yun te World Rékord Guinness, a´teltuuneletik yun ajwalil sok te alkaldeetik yun te munisipioetik slak´oj te Pijijiapan.

Te mamal Carlos Albores Lima, alkalde pijijianeko, la yal te bujts´anax k´inal ya ya´ay, sok ay la yal kum k´op: “Ya stak´ kaltik te pasbil ta

keso te uj yun te Pijijiapan”.

Ta slajibal k´op, te adjudikador yun te World Récord Guinness, la yil te lek pasbil sok la ya´bey sjunil srekonocimiento te mach´atik a ju´yun spasel te tsaltomba yun sp´iil balumilal-ito.

Te kesillo la yich´ pukbeyel te mach´atik la spasik, te bayel ora la smaliyik te sresultadoil.

Te mamal Carlos Albores Lima, alkalde yun Pijijiapan, la yal te bintaxan pasel ya sk´an, ja´ te sk´anel sok ya´beyel ta tsakel sbiil te li´ la yich´ pasel te kesillo, pa´ ke jich ya staj smarka te lokalidad.

Te Partidos polítikoetik ya yich´ik abeyel lajun mil 444 mdp, ta 2024

Te Rutilio Escandón la yalbey sbujts’ k’inal ya’ay te muk’ul ajwalil AMLO ta swenta te la yak’ te Yoebal Sjunil Ya’tel

COMUNICADO/CAMPECHE

Te ajwalil Rutilio Escandón la yalbey sbujts’ k’inal ya’ay te muk’ul ajwalil yun te Repúblika, Andrés Mayel López Obrador, ta swenta te la yak’ te Yoebal Informe yun Ya’tel, te la yalbey wokolyun te a’teliletik yakal spasbel, te ma’yuk lotil sok te k’uxul o’tanil yun te Xchanebal Transformasión yun Méjiko, te banti yakal ta pasel a’teliletik sok programaetik ta swenta slekubtesel sok pajal yich’el ta wenta te mejikanoetik.

Te k’alal la yich’ pasel te tsoblej-ito, te la yich’ pasel ta slumal Kampeche, te ajwalil la yal wokolyun te koltayel yakal yak’bel te Federasión ta swenta skoltayel te Chiapas sok te Sur Sureste, te banti yakal ta pasel muk’ul a’teliletik jich bit’il te Tren Maya, te Refinería Cheb Bokaetik, te Transístmiko te slekubtesel te sbeib trenetik yun te Línea K, sokxan yantik a’teliletik, jich bit’il te konstruksionetik, te ay yak’oj lekilaletik, jich bit’il yakal ya’bel ya’tel

te jlumaltik, sok ya slekubtes te a’teliletik yun ekonómikaetik, chonbajel sok te turismoetik.

La yal te jich te bit’ila yakal ta pasel te muk’ul a’teliletik, soknix te Programaetik yun Stak’inal Bienestar, ta swenta skoltayel te me’elmamaletik sok te mach’atik mel ayik ta diskapasidad; te Ch’ieletik Spasel Patil Kuxinel (Futuro); Sts’unel Kuxinek; Bekaetik yun Nopjun; sok te Universidadetik Benito Juárez, sokxan yantik

koltayel yun jlumaltik te tulan sk’olal, te Chiapas ay ju’emix ta ts’ujtesel koelyun 10.6 por ciento te me’bajil.

“Chikan ta ilel te bitik ju’em ta pasel ta nopjunil, salud, kampo sok ta yantik a’teliletik,techikantaileltets’ujemix koel te me’bajil, te ma’yubak jich pastajem ta nailaltel ta Méjiko, ja’ ta skaj te lek yakal ta pasel te a’telil sok te ma’yuk lotil. Ya ju’tesik ta pasel te Xchanebal Transformasión, te yakal ta pasel ta spamal Méjiko. Bujts’anax k’inalyun

te ts’uj koel 10.6 por ciento te me’bajal, te ma’yukbay jich pastajem ta nailaltel. Jich ya x-a’tejotikxanbel te bit’il yakal spasbel te muk’ul ajwalil yun Méjiko, Andrés Mayel López Obrador, te ja’ tul lekil sok p’ijil winik”, xi la yal. Te muk’ul ajwalil López Obrador la yal te jich te bit’il yak’oj ta nael te Inegi, ta ya’wilal 2018 k’alal ta 2022, ay a ts’uj koel 5.6 por ciento te me’bajil ta Méjiko, lon tulan sk’olal melel ja’ tey chikan ta ilel te yakal ta lekubel ta tak’in sok xku-

xinel te yajwalul Méjiko; sok la yal te yakal ta ju’el ta pasel te a’telil-ito ta skaj te yakal ta pasel inversionetik, te toy te tojolil sok ay ya’tel te jlumaltik, te lek yakal ta a’tel te a’teltuuneletik sok te junax yo’tanik te jlumaltik.

La yal te manchuk k’ax te muk’ul chamel, maba bayel a ts’ujkoel te a’teliletik ta slumal Méjiko, ay cheb xcha’ winik millones ta tul te mach’atik tsajkelto sbiilik ta IMSS, moj waxakeb sjo’ winik por ciento te tojolil, ch’ij oxeb por ciento ta jujuntik ja’wil te stak’inal Méjiko, yich’o yip te stak’in Méjiko, maba moem te betil sok bayel yakal ta talel inver-

sionetik ta yantik lum, sokxan yantik, te yakal slekubtesbel te jlumaltik.

La xcholbey sk’olal te Programaetik yun jlumaltik, te ay yakal skoltaybel lajchajeb millones ta tul me’elmamaletik, jun millón 276 ta tul mach’atik ayik ta diskapasidad, k’axem ta lajchajeb millones ta tul nopjunetik te ay sbekaik, che’ millones ta tul produktoretik, 200 mil ta tul tsak chayetik, 445 mil 463 mil ta tul mach’atik ya x-a’tejik ta Sts’unel Kuxinel, k’axem ta che’ millones ta Ch’ieletik yun Spasel Patil Kuxinel, te banti ay ik’bilikix ta a’tel 62 por ciento; soknix

te la yich’ jamel lajun winik ta wol Universidades Benito Juárez sok te yakal ta lekubtesel te snaul nopjunil.

Te k’alal la xcholbey sk’olal te yakal ta ich’el ta muk’ te derecho yun salud, te muk’ul ajwalil López Obrador la yal te ay pasbilix ta waxaklajun pam lumetik te te IMSSBienestar, sok la yak’ ta na’el te lek chapal ta poxetik te snaul poxilaletik. La yak’ ta na’el te ay ju’emix ta pasel 95 por ciento te Plan Nasional yun Rekonstruksión; soknix la yal te, ta 2024 ya xu’ ta pasel94 por ciento te internet ta komunidadetik.

Ta swenta te kananta -

yel (seguridad), la yal te lek ju’em ta pasel te a’teliletik yun stup’el te uts’inel, melel te muliletik ay ts’ujemix koel chaneb xcha’ winik por ciento. La yak’ ta na’el te ay 128 mil ta tul soldadoetik yun te Guardia Nasional ta swenta skanantayel te jlumaltik sok te salud, sok ay koltaywanejemik ta spasel te obraetik yun slekubtesel te jlumaltik.

la yal te, ta swenta te yakal ta tup’el te elk’ajel, ay ju’em ta ya’beyel stak’inal ta swenta spasel, slekubtesel sok yach’ubtesel te beetik, karretera, yawil barkoetik sok snaul abionetik, soknix a’teliletik ta swenta te salud, kanantayel, nopjunil sok skoltayel te a’teletik; soknix te yakal ta pasel te proyektoetik jich bit’il te Tren Maya, te Transístmiko sok te yakal ta cha’ jamel te sbej trenetik ta slumal Sur Sureste yun Méjiko.

“Ta yoebal ja’wil, ju’ ta yak’el ta ilel te ya xu’ ta lekubtesel

te jlumaltik, te ya stak’ pajal yich’ik ich’el ta wenta sok te ma staik uts’inel te jlumaltik te k’alal lek ya x-a’tej sok ma spas lotil te ajwalil. La kak’tik ta ilel te ja’ lon chopol te yelk’anel stk’in jlumaltik, te bayel la yuts’inbey stak’inal te jlumaltik, teyuk-a te a’tejotik ta stup’el, melel ja’ jich ya stak’ xlekub te jlumaltik Méjiko; yakal kak’beltik ta ilel te k’ot ta pasel te binta jnopotik, te orita ts’ujemix koel te me’bajil ta Méjiko”, xi la yal.

Ta slajibal k’op, te López Obradorl la xcha’ yak’ sk’opyun te ya x-a’tejxanbel ta swenta xchajpanel sok yich’el ta muk’ ta spisil te jlumaltik, ja’naxyunts’in, ja’ nail yakal ta ilel sok koltayel te me’bajetik, ja’ yakal ta pasel te bats’il demorarían, justisia, sjamel bej, skoltayel jbajtik, te ma’yuk lotil, sok yakal ta tup’el te chopoliletik jich bit’il te elk’ajel sok te yixtayel tak’in.

LEK A K’AX TE K’AJK’ALEL K’INAL SOK TE KUX O’TANIL TA CHIAPAS

Ay jun millón 812 mil ta tul mach’atik xtalukik ta paxal ta Chiapas, te banti la yak’ik jilel ox mil 923 millones ta pesos tak’in

COMUNICADO/TUXTLAGUTIÉRREZ

Te Sekretaría yun Turismo ta Chiapas, te swoloj te Katyna de la Vega Grajales, ay spaso bayel a’teliletik te lek yakal yakbel resultadoetik, jich bit’il te bayel mach’atik xtalukik ta ilaw ta k’ajk’alel yun te 2023, teyuk-a te chikan sok pujkem sk’olal ta spamal Méjiko te t’ujbil ta turismo te jlumaltik.

Te k’axix sk’ajk’alel 2023, ay jun millón 812 mil 708 ta tul mach’atik xtalukik ta paxal ta Chiapas, te bayelub joeb por ciento tame ya yich’ pajelsok te 2022. Jich te bit’il bayelub te mach’atik xtalukik ta paxel-ito, la yak’ jilel ox mil 923 millones ta pesos tak’in, teyuk-a te moj jukeb por ciento tame ya

yich’ pajelsok te yan ja’wil a k’axixtel.

Tulan sk’olal ta ak’el ta na’el te mach’atik xtalukik ta ilaw ta Chiapas, jo’lajuneb xchan winik por ciento jlumaltik mejikanoetik, jun xcha’ winik por ciento yantik lumetik sok chaneb por ciento jlumaltik chiapanekoetik. Te mach’atik xtalukik ta ilaw, ja’ bayelik te mach’atik talemik ta slumal Berakruz, Estado yun Méjiko, Siudad yun Méjiko, Jalisko sok ta Yukatán Te mach’atik talemik ta yantik lum, talemik ta slumal: Fransia, Italia, Alemania, Estados Unidos sok ta España.

Te binta joyob lek ay ta Chiapas ja’ te paxal ta turismo, te yakal yich’bel yip,

sokxan yantik a’teliletik ta turismo. Jich bit’il te: ta Tuxtla Gutiérrez, te ja’wilito la ya’bey ochel sbiil 25 ta kum baytik ya stak’ xbajtik ta paxal, ja’ jich bayel banti ya stak’ xbajtik ta paxal te ilawetik. Sok ay la slajinik kol cha’ mil 300 pesos stak’inik te paxaletik, teyuk-a te lekub stak’inal te jlumaltik. Ay wakeb te Lumetik Májiko yun te Chiapas, jich’ bit’il te slumal Okosokoautla yun Espinosa sok te

Kopainalá te yich’belto ak’el sbiilik, te junax ayikix sok te Jobel, Komitán yun Domínguez, Chiapa yun Korso sok te slumal Palenke, te ay bayel st’ujbilalik ta lum k’inal, ta kultura sok ta we’eliletik.

jich bit’il te koltaywan te Ayuntamientoetik, te snaul informasión turístika yun te Aeropuerto Internasional Ángel Albino Korso, ta swenta spukel sk’olal te bitik ay yun te Chiapas, jich bit’il te sonetik, we’elil, arteetik yun te jlumaltik sok spukel sk’olal te paxal turismoetik.

Slok’eselik ta sva’anel sbaik

POR JORGE CEBALLOS

Te k´alal a k´ax te sk´aalel lunes 21 yun agosto, te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador la yak´ ta na´el te maba ya xlok´ ta ya´tel te Zoé Robledo Aburto, te ya x-a´tejxanbel ta swolel te IMMS ja´to chikan bit´il ya xlok´ ta ya´tel te muk´ul ajwalil orita, ay mach´atik a awinik ta sbujts´ k´inal. Te mach´atik la spasbey sk´inul te k´op-ito, ja´ik te Eduardo Ramírez Aguilar sok te sjoy ta a´tel sbiil Sasil de León Villard, te ants-ito la yal te ants te mach´a ya xjil ta kandidato yun te Chiapas.

Te cha´tul a´teltuuneletik-ito, te k´axik ta a´telsok te ajwalil Mayel Velasco Coello, la spasik te binta ya snaik spasel: sleel k´op, yalel o xcholel sk´olal ta “textoservidor” te chapalix sk´olal te mach´a ya xjil ta kandidatoil, ta swenta slo´loyel te jlumaltik.

Te k´alal la yak´ ta na´el te k´op-ito te muk´uj ajwalil, xchebal ekipoetik kaj slek´ yisimik, ta xchapik te bitik ya stak´ spasik melel ya skuyik te ja´ix yunik te kandidatura yun Morena. Jich bit´il te Eduardo Ramírez Aguilar, te la yalbey tul diputado ta jlumaltik te lek chapalix, te chukulix yun te kandidatura pa´ ke ja´ ya x-och ta kandidato, soknix ay la skoltay te yakuk yich´ koltayelyun ta redes sosialetik.

Jichek te Sasil de León kaj ya´bey yipal spukel slok´omba ta medioetik yun komunikasión, la yal te jich te bit´il lok´ o ma sk´an spas partisipar te Zoé Robledo ja´ ta skaj te yun ants te mach´a ya sk´an x-och ta kandidata. Sok ay mach´a bolob k´inal ya ya´ayun, ay tul periodista la yal te lon junax yo´tansok te wolawal ants yun te PES ta Senado yun te Repúblika.

Jichyunabi, te yakal spasbelik lotil k´op ta swenta skoltayel sbaik, te mamal Eduardo Ramírez Aguilar sok te me´

Sasil de León Villard ma sk´an yilik te melelil k´op: te ma´yuk skoltayelik yun te Morena Chiapas.

Chamnax la ya´ayik te senadoretik lok´emiktel ta Yaxal Partido te k´alal a kaj ta chiknajel sbiil ta yolilal semana te Manuela Obrador Narváez, te lejisladora federal yun te sbabial distrito sok xnich´ajun te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador, te ya sk´an sleek te kandidatura.

Ja´ nail ay bitik a kaj spas te ants Sasil de León Villard, te kaj xcha´ spas o sk´ain spasel te binta ya yich´ pasel ta Semana Santa (Ch´ulelal), kaj yil te jukeb naetik, ja´nax te ja´ a bajt yil te snaj te sjoytak te Morena.

Ja´ nail xk´otok yil te snaj PT, te banti la ya´ayik stool te sk´op sok la sjoin ta jun k´op ta prensa, te mamal Amadeo Espinoza la yalbey ta medioetik yun komunikasión te yakuk stsajtay

sok te yakuk xk´ot ta pasel yun te sproyekto, ja´naxyunts´in, te partido-ito ay xchajpanejix te mach´a ya ya´beyik ochel sbiil yun te tsaltomba ajwalil: te Roberto Albores Gleason. Ja´ jich a sujtbeel sok k´exlal la ya´ay.

Jichek te mamal Eduardo Ramírez Aguilar, la yalbey te sjoytak ta a´tel te yakuk spasik te binta ya snaik spasel, te ya snaik spasel lotil k´opetik, sleel k´op sok spasel chopol kerra.

Kaj sjinik sok sleik k´op ta munisipioetik, te banti kaj yalik te lek chapalix, te jich te bit´il ayix lajun ja´wil skael spasel bayel kampaña, la staix yorail te ya x-och ta kandidato yun Morena te mamal Eduardo

Ramírez Aguilar.

Mel o´tanil Te k´axixtel sábado 26 yun agosto, te mamal Zoé Robledo Aburto xtaluk ta slumal Tuxtla Gutiérrez, la stsob sbajsok te

sjoytak ta a´tel sok la xcha´ yal te maba ya xlaj sk´olal te sproyekto jich bit´il te ya xjil ta swolel te IMSS k´alal ta 30 yun septiembre yun te 2024, te k´alal ya xlok´ ta ya´tel te muk´ul ajwalil.

Te k´alal la yich´ pasel te tsoblej-ito, te Zoé la ya´bey k´axel ch´atul jlumaltik te sproyekto: te me´el Manuela Obrador Narváez sok te mamal Carlos Morales Vázquez.

Te mach´a la ya´bey swol te a´telil ya yich´bel pasel, ja´ te mach´a ay bayel skoltayel ta swenta sleel te kandidatura: te me´el Manuela Obrador Narváez, te la yal ta jamal te ma xyak´ik ochel ta partido te mach´atik ay k´axem ta yantik partido.

“Ma jk´antik sok ma xkak´tik ochel ra Morena te elek´etik, chopol sbaj tame ya kak´tik ochel ta partido te k´alal ay bayel spasotik lucha ta kalleetik, te jbeintayetik sok k´opojemotiksok te jlumaltik ta swenta ya´ayel stool te snojpilyunik”.

Jamal la yich´ alel te k´op, sok ja´ la yich´ albeyel te mamal Eduardo Ramírez Aguilar sok te me´ Sasil de León Villard, te chikan sk´olal ta spamal Chiapas te yelek´ik.

Ta xchebalik yak´ojik ta ilel te ya snaik spasel te chopol kerra, te sleel k´op sok spasel lotil, teyuk-a te kaj snopik sok xchapik yuts´inel te me´el Manuela Obrador Narváez, ja´naxyunts´in, ch´ayem ta yo´tanik te ja´ stijbeyel o slikesel sjol te balam choj, melel ja´ ya xkaj yuts´inik sok slejbeyik smul te sme´ stat te mach´a la spas sok xchajpan te Morena, y ja´nax ya slej smulik tey-a.

Ta slajibal k´op, jich bit´il te chiknaj sbiil ta polítika te Manuela Obrador, ya sk´an ya yich´ ich´el ta wenta te sk´olal: ja´ jun mak bej ta stoolik te Eduardo Ramírez Aguilar sok te Sasil de León. Yun ay swentail te la yich´ lok´esel te mamal Zoé Robledo… K´ombajtik.

ENCABEZA RUTILIO ESCANDÓN INICIO DE CAMPAÑA DE CIRUGÍA AMBULATORIA DE CATARATAS 2023 “CHIAPAS DE CORAZÓN”

COMUNICADO/TUXTLA

GUTIÉRREZ

K´alaltel ta snaul Hospital Rejional

“Dr. Rafael Pascacio

Gamboa”, ta slumal Tuxtla Gutiérrez, te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas la sjach ta pasel te Kampaña yun Operasión yun Xchamel

Sitil 2023 “Chiapas ta O´tanil”, ta swenta skoltayel te chameletik jajchemik ta chanlajun pam lumetik yun slumal Chiapas, jich ya xlekub te poxtayel sok ya sts´uj koel te majkem sitil. Joinbilyun te wolawal yun Salud ta jlumaltik, José Manuel Cruz Castellanos, te ajwalil la yal te ja´ wokolayalyun te lek yakal ta tuuntesel te stak´inal jlumaltik, te

ajwalil-ito ju´em ta koltayelyun te mach´atik wokol ayik, swenta jich ya xlekubel te xkuxinelik sok sme´ statik.

“Yejtal te k´alal a jajchotiktel ta a´tel, la jnoptik te

ya jkoltaytik te mach´atik kechatik te s-operasión. K´uniltik yakal ta ju´el ta pasel, melel ay yakal ta pasel ta bayel hospitaletik yun te Chiapas. Maba ja´ yixtayel te tak´in, ja´

ta swenta skoltayel sok spasel te bitik tulan sk´olalyun te jlumaltik, jich bit´il te slekubtesel o sjamel te sitik te mach´atik ma xyilik k´inal”, xi la yal. Jichyunabi, la xcha´

yak´xan sk´opyun te ya x-a´tejxanbel ta skoltayel te jlumaltik, sok te ya ya´beyxan stak´inal ta swenta slekubtesel te salud, te lon tulan sk´olal ta swenta slekubtesel te xkuxinel te jlumaltik. Soknix la yal wokolyun te a´teliletik yakal ta pasel ta swenta slekubtesel te snaul poxilal-ito, te yakal ta chajpanel te bitik ya xtuunyun swenta jich ya stak´ spasxan yantik operasionetik.

Jichek te wolawal yun te Salud, José Mayel Cruz Castellanos, la yal te ay bayel kechatik ta spasel operasionetik te k´alal a ochiktel ta a´tel, te ay ju´emikix ta pasel, teyuk-a te la xcholbey sk´olal te ma´yukbay kechel ta xjil operasionetik te k´alal ya yich´ ak´el li´ ta yan

ja´wil te estado; soknix la yal te junax yakalix ta a´telsok te DIF Chiapas sok te Instituto yun Benefisensia Públika yun Estado, ta swenta spasel te operasionetik-ito ta jlumaltik.

Te wolawal yun te Hospital Rejional Dr. Rafael Pascacio Gamboa, José Mayel Chávez Reyes, la yal wokolyun te tak´in la yich´ abeyel ta swenta

slekubtesel te snaul poxilal-ito, te bayel ya skoltay te antsetik, sok te Unidad dyun Espesialidades Médikas te ya spas operasionetik, jich bit´il te operasión yun sitil. La xcholbey sk´olal te yejtal te skaeltel ta a´tel te ajwalil-ito, ay pasbilix mil 500 operasionetik yun sitil.

Jichek te oftalmólogo Jorge León Orozco, la xcholbey sk´olal te ay la

yich´ tael ta ilel 504 ta tul mach´atik tajbilik te chamel kataratas yun sitil ta 2023, ay pasbil lajuneb sjuk winik operasione -

tik sok sk´olal ya yich´ pasel 374 ta yuil agosto sok septiembre te ja´wilito; la yak´ ta na´el te ya yich´xan pasel chaneb

yox winik operasionetik ta swenta te mach´atik makal sitik. “Ja´ tey chikan ta ilel te ya xu´ ta pasel te a´teliletik te k´alal junax ya xbenotik sok x-a´tejotik ta swenta slekubtesel te jlumaltik”.

te Rutilio Escandón wolawan ta sjachel te kampaña “Lek ya jtij jbaj”

COMUNICADO/TUXTLA

GUTIÉRREZ

Ta swenta spasel te Lineamientoetik yun te Prebensión sok Atensión yun te Akoso Sexual ta stool te Antsetik ta Transporte Públiko

Kolektibo, te ajwalil Rutilio Escandón

Cadenas wolawan ta sjachel te kampaña sbiil “Lek ya jtij jbaj”, ta swenta slekubtesel te beibaletik sok stup’el te uts’inel ta stoolik te antsetik, ach’ixetik sok te ch’ieletik.

Te ajwalil la xcholbey sk’olal te junax yakal spasbelik te inisiatiba sok te pajal yakal spasbelik tulan, te sk’opik sok te partisipasión te institusiones públikaetik, sok te junax yakalik ta a’telsok te jlumaltik sok te wolawaletik yun tij karroetik, ta swenta pajal yich’el ta wenta sok ta muk’ te winiketik sok te antsetik, ta slekubtesel te karroetik.

“Te li’ ta Chiapas yakal ta pasel a’teliletik ta swenta sk’oesel ta pasel te pajal ich’el ta wenta, teyuk-a te bujts’an k’inal ya ka’aytik, jich te bit’il la yak’ ta na’el te Coneval, te slumal Chiapas ja’ sbabial lum ta spamal Méjiko te la sts’ujtes koel 10.6 por ciento te me’bajil. Ja’ tey chikan ta ilel te lek yakalotik beel, sok ya sk’an ma jts’ujtesbeytik yipal te a’tel. Ya sk’an ka’beytik yipal spasel te polítikas públikaetik te lek yakal yak’bel resultadoetik”, xi la yal.

Jichyunabi, la yalbey sbujts’ k’inal ya’ay te institusionetik te yakal spasbel te a’teliletik, jich bit’il te sekretaríaetik yun Mobilidad sok Transporte (SMyT); yun te Igualdad yun Jénero (Seigen); yun Seguridad sok Proteksión Siudadana (SSyPC); Instituto Nasional yun te Antsetik (Inmujeres); sok Sekretaría yun Desarrollo Agrario, Territorial sok

Urbano (Sedatu), sokxan yantik, te ya snojptesik o spasik kapasitar te mach’atik ya spasik te yach’il a’telil-ito, te tij karroetik, te empresaetik sok te jlumaltik, ta swenta sju’tesel ta chajpanel te binta ya stak’ yich’ pasel te k’alal ay uts’inel yun

sbak’etalk te antsetik, swenta jich ya staj koltayel te mach’atik ya stajik uts’inel sok xchajpanel te tij karroetik. La xcholbey sk’olal te maba ja’nax ta swenta te jukeb munisipioetik te ayik ta alekta yun jénero te lineamientoetik-ito, ja’

ta swenta ta spamal te jlumal Chiapas; teyuk-a te la yal te lon tulan sk’olal te ya sk’an yich’ pasel te polítikas públikaetik ta swenta slekubtesel te xkuxinel te jlumaltik, sok ta swenta skanantayel te jlumaltik, ja’xan tulan sk’olal ta skanantayel te antsetik.

La yal te tulan sk’olal te Ch’oliw Taxietik la yich’ pasel, te antsetik ya stijik sok te banti ma’yuk xiwel ya ya’ayik ta beel te antsetik, sok te banti ma staik uts’inel te chiapanekaetik. Soknix ay hospitaletik te ja’naxyunik te antsetik, te banti puro antsetik ya x-a’tejik sok ma staik uts’inel yun sbak’etalik te k’alal ya yak’ sbaik ta ilel, jich bit’il te Klínikaetik yun Lekil Alajel.

Te wolawal yun te Sistema Nasional ta swenta Igualdad yun Antsetik sok Winiketik yun te Inmujeres, Margarita Cortés Cid, la yal te lon

tulan sk’olal te k’aal-ito ta Chiapas, melel jich te bit’il la yich’ pasel te a’telil-ito jich pajal ya yich’ ich’el ta wenta te jlumaltik, te ya yich’ lekubtesel te karroetik yun te ant-

setik. Te Chiapas la yal te yakal yak’bel ta ilel ta spamal slumal Méjiko te lekil a’teliletik-ito, melel ya sk’an yich’ tup’el te uts’inel ta stool te jlumaltik.

te Rutilio Escandón la sjach te Nopjunil 2023-2024 ta Snaul Nopjun Primaria

“Plan yun Ayala”, ta Tuxtla Gutiérrez

COMUNICADO/TUXTLA GUTIÉRREZ

K´alaltel ta Snaul Nopjun Primaria “Plan yun Ayala”, ta Tuxtla Gutiérrez, te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas la sjach te Nopjun yun 2023-2024, te banti la xcha´ yal te ya slekubtes te nopjunil, sok la yalbey te jun millón 843 mil ta tul alnich´anetik sok ch´ieletik te bujts´anuknax k´inal ya ya´ayik, te yakuk ya´beyik yipal te nopjun ta Chiapas.

La yich´ joinelyun te nopjunetik, te nojpteswanejetik sok te wolawaletik, soknix te me´iltatiletik, te Escandón Cadenas la yal te lon tulan sk´olalik te alnich´anetik sok te ch´ieletik, melel ja´ ya swentainik ta patil te Méjiko, teyuk-a te ya sk´an lek ya yich´ik nojptesel sok p´ijubtesel, te ya xu´ ta pasel tame junax ya x-a´tejik te ajwalil, te ak´nopjunetik sok te jlumaltik.

“Tulan sk´olal te ya jkoltay jbajtik ta swenta slekubtesel te nopjunil, te ja´ ya sjambotik jbejtik ta yantik lumetik yun balumilal, ya sjam jbejtik sok ya slekubtes jkuxineltik. Keremetik, ja´ex tulan a k´olalik sok ja´ex ya a lekubtesik te patil kuxinel, ya a pasik jun yach´il jlumaltik, te banti ya yich´ ich´el ta wenta te jlumaltik, teyuk-a te bujts´anax k´inal ya ka´aytikyun ta sjachel te yach´il nopjun-ito”, xi la yal.

Te k´alal la yalbey wokolyun te a´telil yakal spasbelik te nojpteswanejetik ta snaul nopjun, soknix la yalbey wokolyun te a´telil la spasik ta snaul nopjun pa´ ke jich lek ya xkaik ta nopjun te alnich´anetik. Soknix la yalbey wokolyun te soldadoetik, te koltaywanik ta smesel sok xchajpanel te snaul nopjunil.

Jichek te wolawal yun te Nopjunil, Lox Aidé

Domínguez Ochoa, la xcholbey sk´olal te kaik ta a´tel tab mil 745 ta chajp snaul nopjun yun sjajchibal nopjun, básika, olil superior sok superior ta slumal Chiapas; sok k´axem ta 94 mil 650 ta tul a´teletik ta nopjun te sujtikix ochel ta snaul nopjun ta swenta snojptesel kol jun millón 843 mil ta tul nopjunetik.

La xcholbey sk´olal te ya stak´ yich´ik nojptesel yun te Yach´il Snaul Nopjun

Mejikana te nopjunetik, te banti ya yich´ tuuntesel te yach´il planetik sok te programaetik yun nopjun, ta swenta slekubtesel te jlumaltik sok te komunidadetik. La yal te lon tulan sk´olal te yach´il majtanil libroetik, tulan sk´olal ta swenta snojpteselik ta lek te nopjunetik.

Ta swenta spasel representar te Sekretaría yun Nopjun

Jlumaltik, te wolawal yun Konsertasión, Jestión sok Seguimiento yun te Binta ya yal te Muk´ul Ajwalil, te me´el Margarita Arellano García, la yal te ya sk´an pajal ya yich´ ak´el te nopjun, te ya sk´an pajal ya yich´ik nojptesel ta majtanil te alnich´anetik.

“Ya jcha´ kak´tik jk´optikyun te junax ya x-a´tejotiksok te Ajwalil yun Chiapas ta swenta yich´el ta muk´ te derecho yun nopjun, swenta jich pajal ya yich´ ich´el ta wenta te alnich´anetik”.

Te Rutilio Escandón la

slekubtesbey snaul poxilal, beetik sok snaul tajimal ta slumal Ixtapa

COMUNICADO/IXTAPA

Ta slumal Ixtapa, te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas wolawan ta spasbeyel sk´inul te Snaul Poxilal, te beibaletik sok te snaul tajimal la yich´ lekubtesel, te banti la yal te ja´ wokolayalyun te yakal ta tuuntesel te stak´inal jlumaltik ta swenta slekubtesel te jlumaltik, swenta jich ya xchajpaj te bitik tulan sk´olal, te li´ ta Chiapas ts´uj koel te me´bajil sok pajal yakalix ta ich´el ta wenta te jlumaltik.

“Bujts´nax k´inal ya ka´ayun te ts´uj koel te sbaj jajchelal-a te me´bajil ta Méjiko sok Chiapas, sok te pajal yakalix ta ich´el ta wenta te jlumaltik. Te li´ ta jlumaltik ts´uj koe 10.6 por ciento te me´bajil, jichyunabi, ay k´axem ta olil xcha´ bajk´ ta tul te mach´atik a lok´ikix ta me´bajal ta spamal Chiapas. Te lekilal-ito a ju´ ta pasel-ito, ja´ ta skaj te lek yakal ta pasel te polítikaetik yun skoltayel te jlumaltik sok te talem ta yo´tan xkoltaywan te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador”, xi la yal.

Te Escandón Cadenas la xcholbey sk´olal te, ta swenta slekubtesel te xkuxinel te jlumaltik, tulan sk´olal te ya

sk´an yich´ lekubtesel te snaul poxilaletik, jich te bit´il la yich´ lekubtesel te snaul poxilal-ito, swenta jich ya xlekub te banti ya yich´ik koltayel sok poxtayel te yajwalul Ixtapa, te lek chapal ta poxtaywanejetik, bitik ya xtuun sok ta poxetik.

“Te Snaul Poxilal-ito, te maba lek chapal te nailaltel, ja´ ta swenta

pajal yich´el ta wenta sok koltayel te jlumaltik, te ja´ yunik te jlumaltik, teyuk-a te ya sk´an yich´ kanantayel sok k´uxutayel. Te snaul poxilal-ito lek chapal ta poxetik ta swenta ya´beyel te pox ya xtuun yunik te jlumaltik, chapal ta bitik ya xtuun yunik, ta lekil konsultorioetik, snaul alajel, ja´naxyunts´in, te

bintaxan lon tulan sk´olal, ja´ te chapal ta lekil poxtaywanejetik; te bintaxan lon tulan sk´olal, ja´ te ya yich´ tupel sok poxtayel te chameletik”, xi la yal.

Te k´alal la yak´ ta na´el te la yich´ pasel ta semento k´axem ta jun kilómetro jun kalle, la yal te soknix la yich´ lekubtesel ta sbeib tsa´nejibal sok sbeib ja´etik, te Escandón Cadenas la yalbey wokolyun te alkalde te la ya´bey stak´inal ta swenta slekubtesel te snaul tajimal, te ja´ jun derecho yun jlumaltik te tajimal sok spasel ejersisio. Soknix la yalbey te jlumaltik te ya sk´an joyob junax ya xbenik sok x-a´tejik, te manchuk ya xjachik k´op.

Te wolawal yun te Salud, José Mayel Cruz Castellanos, la yal te jich te bit´il la yich´ lekubtesel te snaul poxilal-ito, te banti junax la stsobik bulucheb millones ta pesos stak´inal sok te pajal la spasik tulan ta spasel, jich a ju´ ta pasel te ox kum bitik tulan sk´olal, konsultorioetik, lekil poxetik sok ta lekil koltayel. “Jich te bit´il yakal ta yanejel sok lekubtesel te jlumaltik, te snaul poxilaletik yakal ta lekubteseleek, swenta jich ya yich´ik pasbeyel justisia o koltayel sok lekubtesel te jlumaltik”, xi la yal.

te Rutilio Escandón la yalbey wokolyun te a´teletik yun salud te yakal xpoxtaybelik ta wolowol naetik te chamel dengue

COMUNICADO/TUXTLA GUTIÉRREZ

Te k´alal la stsakbey sprotesta te Komando estatal ta swenta yilel sok stup´el te chamel dengue sokxan yantik chamel yun usetik, te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas la yal te tulan sk´olal te junax ya x-a´tejik ta swenta skanantayel te salud, teyuk-a te la yal te ya sk´an yich´ abeyel yipal te a´teliletik yun smakel sok stup´el te chamel-ito, te yakal yich´beltel yip ta spamal kontinente, ja´xan bayel yakal yich´beltel yip ta Amérika Latina.

“Ya sk´an ya yich´ ilel ta orita, sok ya sk´an lek ya yich´ poxtayel, ya sk´an ma´yuk mach´a ya xlajixyun te chamel-ito, sok ay ta jk´abtik yilel soknix smakel te chamel-ito. Jpisiltik te mach´atik li´ayotik, ya sk´an ya jpastik te a´telil, melel yak´obotik ta jk´abtik spasel te jlumaltik sok ya sk´an jk´oestik ta pasel te a´telil, bayel ya ka´beytik stak´inal sok te bitik ya xtuun, yato stak´ smaliy te yantik proyektoetik, ma´uk stukel te salud, ya sk´an yich ilel sok chajpanel ta orita”, xi la yal te k´alal a k´ax te Sk´aael Internasional yun Stup´el te Dengue.

Te k´alal la yal wokolyun te yakal ta koltaywanej te Ajwalil Federal, te swoloj te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador, te ajwalil yun jlumaltik la ya´bey sjunil srekonosimientoik sok stak´in te a´teletik yun salud, ta swenta te k´axelto te Sk´aalel A´teletik yun Xpoxtayel Usetik, teyuk-a te la yalbey wokolyun te a´teliletik yakal spasbelik: “Chikan biluk ut´il ay te k´aal, ma xkejchanik ta pasel te ya´telil ta swenta skanantayel te saludik te chiapanekaetik sok te

chiapanekoetik, wokolawalik yun te a´telil-ito”.

Te subdirektor yun te Sentro Nasional yun Programas Prebentiboetik sok Kontrol yun te Chameletik Ya Yak´ te Usetik, Fabián Correa Morales, la yak´ ta na´el te ay bayel mach´atik a taot yun te chamel yun usetik te ja´wil-ito ta Méjiko, soknix ta yantik lumetik te banti ma´yuk te nailaltel, ja´naxyunts´in, la yal te lek chapal te sistema yun te salud yun Chipas, sok ay jun Red yun te Munisipioetik ta swenta te Salud, ta swenta yilel sok stup´el te chamel-ito.

Jichyunabi, te wolawal yun te Salud, José Mayel Cruz Castellanos, la xcholbey sk´olal te yakal

ta pasel tsoblej ta jujuntik k´aal ta swenta yilel sok skanantayel te jlumaltik hiapaneko, te la yalbey te ya sk´an yilik sok smesik te snaik; soknix la yalbey te Red yun te Munisipioetik yun Salud te ya sk´an spasikxanbel te a´teliletik yun stup´el te k´a´paletik, jich ma xtojk o xpujk te usetik ya yak´ te chamel dengue, te sika sok te chikungunya. Jichek te wolawal yun te Organisasión sok Asuntos Laborales ta swenta te Seksiones yun Programaetik yun Prebensión sok Kontrol yun te Chameletik Ya Yak´ te Usetik, Germán Ulises Téllez Andrade, la yal wokolyun te a´telil yakal spasbel te Ajwalil yun Chiapas, te yakal ya´bel yipal ta stup´el te usetik, teyuk-a te la yal te junax ya x-a´tejik ta swenta yilel sok skanantayel te saludik ta spisil te komunidadetik yun Chiapas.

COMUNICADO/TUXTLA

GUTIÉRREZ

Te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas la stsob sbajsok te wolawal yun Aerus, Javier Herrera García, sok te wolawal yun te Sosiedad Operadora yun Aeropuerto Internasional Ángel Albino Corzo, Antún Noguera Zurita, ta swenta xchajpanel ta sjachel ta pasel te yach’il ruta Villahermosa-Tuxtla Gutiérrez-Villahermosa.

jichyunabi, te ajwalil la yal te tulan sk’olal te sbeibal wilibal ya yich’ paselito, maba ja’nax te junax ya stsak sbajsok te cha’ pam lumetik te slak’oj sbaik, jich bit’il te Chiapas sok te Tabasko, soknix ya slekubtes te a’teliletik yun ekonómikaetik sok chonbajel, soknix te turismoetik ta xcha’ pamal lumetik.

Soknix la spak’ sk’abyun te yach’il bej-ito te ya slekubtes te konektibidad ta yutil Chiapas, melel te Rejión Norte junax ya stsak sbajsok te yantik lumetik yun Chiapas, melel te slumal Villahermosa slak’oj te munisipioetik yun te sona-ito.

“Ta swenta te la yich’ lekubtesel te snaul aero -

puertaria, yakal ta pasel yach’il rutaetik, jich ya xbayelub te mach’atik ya stuuntesik sok te mach’atik ya xtalik ilaw ta swenta

empresarialetik, ta swenta paxal, nopjun sok swenta salud, te ya slekubtesbey stak’inal ta xcha’ pamal te lumetik, te joyob junax

yo’tanik ta xcha’ pamal te lumetik-ito”, xi la yal.

Te Javier Herrera la yalbey wokolyun te Ajwalil yun Chiapas ta swenta spasel te yach’il ruta-ito, te sk’olal ya xkaj ta a’tel ta sk’aalel cheb yun oktubre, ta sujtel ta jujuntik k’aal ta lunes k’alal ta viernes, junax buelta ta sábado sok jun buelta ta domingo, te banti ya yich’ ak’el ta ilel te bitik ya spas sok xchon te Aerus AM-PM, swenta jich ya stak’ stuuntes te mach’atik ya sk’an xbajtik ta yan lum.

“Spisil ta sab ya xlok’beel, ya sujtel ta xmal k’aal, jich ya ya’bey jun produkto sok jun serbisio ta swenta skoltayel te mach’atik jajchemik ta Tuxtla te ya xbajtik ta slumal Villahermosa ta swenta negosioetik sok ta swenta yantik a’teliletik. Ja’ jun ruta te lon tulan sk’olal ta swenta slekubtesel te rejión. Ya kalbeytik wokolyun te koltayel yakal yak’bel te Ajwalil”, xi la yal.

Te empresario la yal te ayix tab ja’wil te ma’yubay yich’o ilel sok lekubtesel te ruta, melel ma’yukbay xkux ta a’tel te slajibaltel ya’wilal chan winik k’alal ta cha’ mil, y la yich’ix cha’ jamel, ya slekubtes te turismo sok te stak’inal ta xcha’ pamal lumetik. Sok la yal te yakal snopbelik te banti yan lumil ya stak’ xbajtik, te ya xjachbel ta Tuxtla Gutiérrez y ya xbajt ta yantik lum yun Chiapas sok ta yantik siudadetik te slak’oj te Chiapas.

Jichek te Antún Noguera la yal te yach’il serbisio-ito lon tulan sk’olal ta swenta snoptsaneteseltel te slumal Palenke, Juárez, Pichukalko, Salto yun Ja’, Reforma, sokxan yantik lumetik te ay ta norte yun te Chiapas, ya yich’ tuuntesel te puente aéreo, ta swenta sjachel muk’ul proyekto yun sts’akel o ya’beyel stsak sbaj te lumetik yun Chiapas.

Te Rutilio Escandón la yak’ ta na’el te ya yich’ pasel yach’il sbeib wilibal ta Villahermosa-Tuxtla-Villahermosa