Zarys historii żydowskiej Pragi A
SK W NO
ÓD26 R B
(Ilustrowany przewodnik po Warszawie, 1893).
Opracowanie tekstów
A ZK ED
Projekt współfinansuje Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków
Praga prawa miejskie otrzymała w 1648 r., równocześnie z przywilejem organizowania targów końmi i bydłem. Żydzi handlowali na nich od początku, najpierw jako przedstawiciele szlachty, a od połowy XVIII w. samodzielnie. Uchwała sejmowa z 1775 r. dała im prawo osiedlenia się, założenia gminy, handlu i propinacji (obrotu mocnym alkoholem). Jednak początek intensywnego rozwoju obecności żydowskiej na Pradze należy wiązać z rokiem 1780, w którym król Stanisław August Poniatowski, właściciel Targówka i Golędzinowa, wydzierżawił część swojego majątku Szmulowi Jakubowiczowi zwanemu Zbytkowerem. Szmul w tym samym roku założył na Bródnie cmentarz żydowski, a w swoim folwarku zaczął rozwijać kolejne przedsięwzięcia. Po śmierci przedsiębiorcy interesy przejęła i prowadziła z powodzeniem jego trzecia żona, Judyta. Okolica, w której miał majątek, dziś nosi nazwę Szmulowizna (Szmulki).
W SZ
11 LIS TOPA DA
29
Krzysztof Michalski Dagmara Mańka-Wizor Zdjęcia
Krzysztof Michalski, NAC, Polona, Ghetto Fighters’ House Museum Archive, Adrian Grycuk, Fotopolska, wikipedia.org
25
Redakcja i korekta
WA O AL ST
24
Dagmara Mańka-Wizor
K AC OP
Piotr Berezowski
KA
Druk
Multiprint
I
WA GO
GI JA
Wszelkie prawa zastrzeżone. Całość ani żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana bez pisemnej zgody wydawcy.
A
A
SK
US T RA
21
SO . L
Ń LO
27
WA O Z
22
N
AR D LI
EL
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC BY-NC-SA 4.0)
FO LW AR
C Ś O
R TA
ISBN 978-83-956407-5-9
A
WSK O K B ZĄ
20 19 17
10
16
O
POR
IEG
NIE
SK
GO WA
30
15
SKA
2
1
TA R
GR
A
p r a d z e
IA
p o ż y d ow s k i e j
O KŁ
OW T PO
OW KR
S
4
Porozumienie dla Pragi
Wybrana bibliografiaOCHOWSKA Adam Dylewski, Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018
ĘCK
O
G KIE
3
MIŃ HO
OW AK
14
SIENNICKA
13
C TAR
R SIE
6
11 12
NA
PODSKARBIŃSKA
EI
Z
R OK
5
18
A SK ZE
8
9
CZ
W kolejnych latach wokół rosnącej gminy żydowskiej powstał szereg instytucji. Na praskich parcelach i podwórkach funkcjonowało prawie 40 domów modlitwy, kilkaset sklepów, restauracji i barów. Potomkowie Szmula Zbytkowera nadal działali w dzielnicy – jeden z nich, Gabriel Bergson, był inicjatorem budowy synagogi okrągłej, drugi, Michał Bergson, zbudował Gmach Wychowawczy Gminy Starozakonnych. W początku XX w. powstawały żydowskie kluby sportowe (syjonistyczne Makabi miało siedzibę w okolicach dzisiejszego Stadionu Narodowego, robotniczy Bar Kochba w podziemiach synagogi), działały partie polityczne. W związku z rosnącą po odzyskaniu przez Polskę niepodległości liczbą żydowskich studentów ufundowano dom studencki (jednym z jego mieszkańców był Menachem Begin – późniejszy premier Izraela). Po wybuchu wojny i zajęciu Warszawy przez Niemców Żydzi prascy, tak samo jak Żydzi z pozostałych części miasta, w 1940 r. zostali wyrzuceni ze swoich domów i zmuszeni do przeniesienia się do getta w lewobrzeżnej Warszawie. Większość z nich zginęła w obozie zagłady w Treblince. Na miejsce żydowskich lokatorów wprowadzili się chrześcijanie, a mezuzy na framugach drzwi zostały zastąpione tak dziś charakterystycznymi dla praskiego krajobrazu kapliczkami na podwórkach. Nieliczni z tych, którzy przeżyli wojnę, wracali do miasta i podejmowali próby odbudowy życia. Praga, mniej zniszczona niż lewy brzeg Warszawy, w latach 40. i 50. była siedzibą kolejnych organizacji żydowskich – Centralnego Komitetu Żydów Polskich, Komitetu Wojewódzkiego, ochronki, szkół, w których uczono w jidysz. W kolejnych latach większość Żydów z Pragi wyemigrowała. Dziś śladami KOBIELSKA po tej niegdyś dominującej grupie prażan są budynki, tablice, często nieoczywiste ślady na murach i we wnętrzach. Gdzie je znaleźć, dowiecie się z naszego przewodnika.
BR
7
SK ZYŃ
C
Ę KAW
RA
Stowarzyszenie „Porozumienie dla Pragi”
przewodnik
A
DZ
Wydawca
A
A
Pracownicy Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie
23 YM IŃS
Opieka merytoryczna
ZK ED W SZ
N KO
Opracowanie graficzne
Rozwój miasta został gwałtownie przerwany podczas rzezi Pragi – po upadku insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. – jednak w XIX w. wzrost handlu i ulokowanie na szlakach transportowych doprowadziły do odbudowy miasta i jego społeczności. Dominował handel hurtowy bydłem, mięsem, drewnem, artykułami spożywczymi i ubraniami. W latach 80. XIX w. powstał bazar Różyckiego – legendarne targowisko, budzące duże emocje do dziś (choć zdecydowanie nie jest już miejscem, gdzie „kupisz i sprzedasz wszystko”). Zarządcą bazaru był żydowski kupiec Manas Ryba.
WIATRACZNA
28
„Ulica Targowa, również Wołowa, po większej części zabudowana domami drewnianymi, przypomina miasteczko… kręci się tu ludność żydowska w długich chałatach”
Ewa Małkowska-Bieniek, Warszawa-Warsze. Żydowska Warszawa, warszawscy Żydzi, Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2014
31
Janusz Sujecki, Piątka z panoramy Pragi, Wydawnictwo Aspra J-R, Warszawa 2015 Jarosław Zieliński, Jerzy S. Majewski, Spacerownik po żydowskiej Warszawie, AGORA, Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2014 Jarosław Zieliński, Warszawskie synagogi. Na tropie tajemnic, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2020