Μουσουργοί της Θράκης

Τίτλος: ΜΟΥΣΟΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

Συγγραφείς: Γεώργιος Κωνστάντζος, µουσικολόγος ερευνητής

Θωµάς Ταµβάκος, µουσικογράφος, κριτικός και ερευνητής

Αθανάσιος Τρικούπης, συνθέτης, µουσικολόγος

Συντονισµός έκδοσης: Ευαγγελία Κοσµαδάκη, οικονοµολόγος

Χρυσαφένια Παρδαλίδου, αρχαιολόγος

∆έσποινα Βράνη, οικονοµολόγος

Αθανάσιος Τρικούπης

Επιµέλεια έκδοσης: Άννα Παπαγιαννάκη-∆ιβανή, µουσικολόγος

∆ηµήτριος Μπαχτσεβανίδης, καθηγητής µουσικής

Αθανάσιος Τρικούπης

Επιµέλεια εξωφύλλου

ISBN 978-960-89575-3-4

1. Γρηγόριος Πρωτοψάλτης (1777-1821): «∆εύτε Έλληνες Γενναίοι»

(µουσική µεταγραφή: Γρηγόρης Στάθης)

Nίκος Kωνσταντινόπουλος (φωνή), Πέτρος Ταµπούρης (κανονάκι)

Χορωδία ανδρών και πολίτικα όργανα

2. Βασίλειος Νικολαΐδης (1915-1985): «Άξιον εστίν»

∆ηµοσθένης Φιστουρής (κύρια φωνή και ισοκράτης)

3. Άνθιµος Νικολαϊδης (1795 ?-1865): «Του ∆είπνου Σου

του Μυστικού» (εναρµόνιση: Gottfried Preyer)

Χορωδιακό Εργαστήρι Αθηνών

John Trevit (εκκλησιαστικό όργανο)

Γιάννης Μάντακας (διεύθυνση χορωδίας)

4. Γεώργιος Σούτσος (1817-1875): «Madelaine»

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

5. Περικλής Μάτσας (πριν το 1860-;): «Ναννάρισµα» αρ. 28

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

6. Περικλής Μάτσας: «Ναννάρισµα» αρ. 33

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

7. Περικλής Μάτσας: «Η Μοναξιά» (La Solitude)

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

8. Κωνσταντίνος Χαρικιόπουλος (πριν το 1860-;): Allegro moderato

Θανάσης Τρικούπης (εκκλησιαστικό όργανο)

9. Πέτρος Ζαχαριάδης (1860-;): Valse Impromptu op. 1, no. 2

Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

10. Θεµιστοκλής Πολυκράτης (1862-1926): «Ένα φιλί στη µάνα µου» Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

11. Βασίλειος Γουναρόπουλος (περί το 1865-;): «Στο µνηµείον του Φαλήρου»

Αντωνία Καλογήρου (σολιστική φωνή)

Γυναικεία χορωδία Ωδείου Φαέθων Αλεξανδρούπολης (Υψίφωνοι: Αντωνία Καλογήρου, Λητώ Τζίτζικα, Ιωάννα Τριψιάνη, Μεσόφωνοι Ι: Άννα Παπαγιαννάκη-∆ιβανή, Κατερίνα Σπανοπούλου, Μαρίνα Τερατούροβα, Μεσόφωνοι ΙΙ: Λουσινέ Γκασπαριάν, Ιωάννα Μπεζανίδου, Πελαγία Χονδρού) Λουσινέ Γκασπαριάν (διδασκαλία χορωδίας) Θανάσης Τρικούπης (διεύθυνση χορωδίας, πιάνο)

12. Γεώργιος Παχτίκος(1869-1915): «Που ναύρω ’γω βασιλικό» Φωνητικό Σύνολο (Υψίφωνοι: Αντωνία Καλογήρου, Λητώ Τζίτζικα, Μεσόφωνοι: Άννα Παπαγιαννάκη-∆ιβανή, Μαρίνα Τερατούροβα. Υψίφωνος: Σάββας Γκριτζέλης, Βαθύφωνος: Βαγγέλης Μάµµος)

13. Giovanni Ingenito (1876-1933): «Serenata d’Αmore»

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

14. Λουκιανός Καββαδίας (1879-1970): «Ξεµυαλίστρα (Καλαµατιανός)»

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

15. Ορέστης Τσαλαπατάνης (1884-;): «Μη µε λιγώνης» Ερ. 361

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

16. Γρηγόρης Κωνσταντινίδης (1893-1979): «Παντρεύουν την αγάπη µου» Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

17. Νότης Σαντοριναίος (1912-1976): «Η Ψυχούλα»

Αντωνία Καλογήρου (φωνή), Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

18. Ηλίας Ξανθόπουλος (1923-2005):

Βαγγέλης Καψάλης (κιθάρα)

19. Τηλέµαχος Μεταλλινός (1926-2011): «Απεικονίσεις (ΙΙΙ)»

Θανάσης Τρικούπης (πιάνο)

-Ηχοληψία, επεξεργασία ήχου, mastering: Γιάννης Αµπατζόγλου (18), ΓιώργοςΑραπάκης (2), Τηλέµαχος Γούδας* (4-7, 9-17,19), Γιώργος Κωνστάντζος (8), Πέτρος Ταµπούρης (1).

- Χώρος, Έτος ηχοληψίας:

Ιδιωτικό Studio Γ. Κωνστάντζου – Π. Ταµπούρη, 1992 (1)

Ιδιωτικό Studio Γ. Αραπάκη, 2005 (2). Studio Columbia, 1987 (3)

Καθολικός Ιερός Ναός Αγίου Παύλου Κηφισιάς, 2013 (8)

Ιδιωτικό Studio Γ. Αµπατζόγλου, 2013 (18)

Αίθουσα Ηχογραφήσεων Μουσικής Εταιρείας Αλεξανδρούπολης Α.Ε., 2013 (4-7, 9-17, 19)

-Αναπαραγωγή CD: Γούδας Τ. - Ρίγγα Ε. Ο.Ε. (Computer Action), Αλεξανδρούπολη -Σχεδιασµός µακέτας CD: Γ. Κωνστάντζος & Γούδας Τ. - Ρίγγα Ε. Ο.Ε.

*Θερµές ευχαριστίες απότονΤηλέµαχοΓούδα, στονκαθηγητή

του ∆ιονύσιο Μπατζάκη για τη βοήθεια που προσέφερε στην επεξεργασία ήχου και στο mastering των κοµµατιών.

Ελλάδας και του εξωτερικού.

σε όλους τους συντελεστές!

Ιδιαίτερα, εκφράζουµε τις ευχαριστίες µας στους συγγραφείς του λευκώµατος α) ∆ρ. Γεώργιο Κωνστάντζο, µουσικολόγο ερευνητή, β) Θωµά Ταµβάκο, µουσικογράφο, κριτικό και ερευνητή, και γ) ∆ρ. Αθανάσιο Τρικούπη, συνθέτη και µουσικολόγο, οι οποίοι εργάστηκαν αµισθεί προσφέροντας τις γνώσεις τους, το αρχείο τους και την επιστηµονική τους κατάρτιση, προκειµένου να έχουµε

των παραπάνω στόχων. Η έκδοση του παρόντος βιβλίου συγκαταλέγεται σε αυτές.

Με το βιβλίο αυτό αποδεικνύεται η συνεχής παρουσία ενός τοπικού µουσικού πολιτισµού, που δυστυχώς µέχρι σήµερα βρίσκεται

αφάνεια. Ευχαριστούµε από καρδιάς τους τρεις συγγραφείς, κ. Κωστάντζο, κ. Ταµβάκο και κ. Τρικούπη, καθώς και τους συνεργάτ ες τους, για την τόσο σοβαρή και τεκµηριωµένη εργασία τους. Ιδιαίτερα ευχαριστούµε τον κ. Τρικούπη για την άψογη συνεργασία που

Σάββατο 17 Μαρτίου 2012, ο Σύλλογος Μουσικών Εκπαιδευτικών Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ο Καλλιτεχνικός Όµιλος Αλεξανδρούπολης και το Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών Θωµά Ταµβάκου (ΑΕΜΘΤ), υπό την αιγίδα της Ένωσης Πολιτιστικών Φορέων Έβρου (Ε.ΠΟ.Φ.Ε.), συνδιοργάνωσαν

έφερε για πρώτη φορά στο φως της δηµοσιότητας σηµαντικά στοιχεία, άγνωστα µέχρι σήµερα, για δεκάδες δηµιουργούς µε καταγωγή από την ευρύτερη Θράκη -Ανατολική (στη σηµερινή Τουρκία), Βόρεια (στη σηµερινή Βουλγαρία) και ∆υτική (στη σηµερινή Ελλάδα)–, των οποίων το έργο και η βιογραφία παρέµεναν στην αφάνεια. Η έρευνα εστιάστηκε

Τουρκοκρατίας καθώς και της νεότερης περιόδου, καταγόµενοι από την Κωνσταντινούπολη, την Αδριανούπολη, την Ανατολική Ρωµυλία (Φιλιππούπολη, Σωζόπολη, Στενήµαχος, Πύργος),

Κοµοτηνή, την Αλεξανδρούπολη και πολλές άλλες πόλεις ανασύρθηκαν από τη λήθη, µέσω της ενδελεχούς µελέτης του ερευνητή.

Η εκδήλωση, που

∆ιεύθυνσης, κας Ευαγγελίας Κοσµαδάκη, αλλά κυρίως η έγκριση της Αντιπεριφερειάρχου του Νοµού Έβρου, κας

επίπεδο εξειδικευµένης µελέτης.

Οι γεωγραφικές και πολιτισµικές ιδιαιτερότητες της θρακικής γης επηρέασαν

του ανατολικού -βυζαντινού και οθωµανικού- και του ευρωπαϊκού πολιτισµού, που υφίσταται από την εποχή του

κ.ά.) της κοσµικής ανατολικής µουσικής και εκπονήθηκε από τον µουσικολόγο ερευνητή ∆ρ. Γεώργιο Κωνστάντζο. Η δεύτερη καταγράφει τους µουσουργούς δυτικοευρωπαϊκού ύφους, καθώς και αυτούς που ασχολήθηκαν µε αµφότερες τις τεχνοτροπίες και εκπονήθηκε από τον Θωµά Ταµβάκο. Στο σύνολο δηλαδή καταγράφονται όλοι οι µουσουργοί έντεχνης κοσµικής µουσικής που εντοπίστηκαν και έδρασαν στη Θράκη (Θράκες και µη), κατά την περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας από την Άλωση της Πόλης και εφεξής. ∆εν δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στους µελοποιούς της βυζαντινής εκκλησιαστικής µουσικής, τουλάχιστον σε όσους ασχολήθηκαν αποκλειστικά µε αυτήν, διότι αφενός η βιογραφία και το έργο τους προϋποθέτει πολλαπλάσιο χώρο τεκµηρίωσης και αφετέρου η δράση τους έχει ως επί το πλείστον µελετηθεί στον χώρο των συγγραµµάτων της βυζαντινής µουσικολογίας. Είναι χρήσιµο επίσης να αποσαφηνισθεί ότι ο όρος «έντεχνη µουσική» στην παρούσα µελέτη υποδηλώνει την ενυπόγραφη µουσική, δηλαδή τη µουσική δηµιουργία που φέρει την προσωπική σφραγίδα του δηµιουργού της, σε αντίθεση µε τη δηµοτική µουσική, ανεξαρτήτως είδους και ποιότητας. ∆ηλαδή,

«ελαφράς» µουσικής (µουσική διασκέδασης), οι µελοποιοί, οι µεταγραφείς, οι διασκευαστές κ.ά., ενώ ολοκληρωµένη κριτική αποτίµηση του έργου τους θα

ο ελληνικός λόγος στη θρακική καλλιτεχνική δηµιουργία. Από όσο µπορούµε να γνωρίζουµε, όλα τα µουσικά παραδείγµατα δυτικής τεχνοτροπίας φωνογραφούνται για πρώτη φορά.

Ο γράφων ασχολήθηκε µε τη συγγραφή µίας σύντοµης γενικής εισαγωγής, στην οποία καταγράφονται περιληπτικά η ανάπτυξη της µουσικής παιδείας και η διαµόρφωση της συλλογικής µουσικής πράξης στο εσωτερικό της θρακικής αστικής κοινωνίας, παράγοντες, οι οποίοι συνετέλεσαν αποφασιστικά στη δηµιουργία του ανθρώπινου καλλιτεχνικού δυναµικού, κυρίως δυτικού προσανατολισµού, που περι-

τον µέσο αναγνώστη να σχηµατίσει µια εναργέστερη εικόνα των προσώπων, του τόπου και της εποχής. Ως αποτέλεσµα, αρκετά στοιχεία παρέµειναν διαθέσιµα είτε για µία µεταγενέστερη επαυξηµένη έκδοση, είτε για εξατοµικευµένες µελέτες που θα αφορούν συγκεκριµένους µουσουργούς.

Από την άλλη πλευρά, η αδυναµία πρόσβασης αρχειακού υλικού που βρίσκεται στη βόρεια και στην ανατολική Θράκη, λόγω έλλειψης σχετικής οικονοµικής ενίσχυσης που θα µπορούσε να υποστηρίξει τέτοιου είδους έρευνα, δηµιουργεί ένα ουσιαστικό κενό, το οποίο ευχόµαστε να καλυφθεί στο µέλλον. Μπορούµε να θεωρήσουµε ως ευτύχηµα τη συλλογή σηµαντικών ευρηµάτων στη Βιέννη, στο πλαίσιο µεταδιδακτορικής έρευνας, η οποία αποσκοπεί στην τεκµηρίωση των ευρωπαϊκών επιρροών που δέχθηκε

τόσο για την εύρεση επιπλέον σηµαντικών Θρακών µουσουργών που δεν έχουν καταγραφεί ακόµα, όσο και για την ύπαρξη

µπορούµε

όπου εντοπίσαµε στοιχεία για τον πρώτο Έλληνα µουσουργό που ολοκλήρωσε σπουδές σύνθεσης στο Κονσερβατόριο της Βιέννης, τον Κωνσταντινουπολίτη Πέτρο Ζαχαριάδη, καθώς και για τον Γανοχωρίτη Άνθιµο Νικολαΐδη, έναν από τους πρώτους Έλληνες µουσικούς που ασχολήθηκαν µε την εναρµόνιση της βυζαντινής εκκλησιαστικής µουσικής κατά τα δυτικά πρότυπα, -στην καθηγήτρια του Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου της Βιέννης ∆ρ. Μαρία Στασινοπούλου για τη διάθεση των αρχειακών καταλόγων των προαναφεροµένων αρχείων, που συνέταξαν φοιτητές του Ινστιτούτου υπό την επίβλεψή της, οι οποίοι διευκόλυναν ιδιαίτερα την έρευνά µας και τον εντοπισµό των ζητούµενων χειρογράφων,

µε τα συγγράµµατα και τα άρθρα τους στον Τύπο και στο ∆ιαδίκτυο µάς πρόσφεραν πολύτιµες πληροφορίες, σχετικά µε την ελληνική ιστορική και πολιτισµική κληρονοµιά της Θράκης, όπως ο καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας του Α.Π.Θ., ∆ρ. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ο οµότιµος καθηγητής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, ∆ρ. Γρηγόριος Στάθης, ο δικηγόρος ερευνητής ∆ηµήτρης Σταθακόπουλος, οι αείµνηστοι Μυρτίλος Αποστολίδης, Νικόλαος Βαφείδης, Κωνσταντίνος

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

ΑΕΜ: Αρχείο Ελληνικής Μουσικής (∆ιαχειριστής: Γιώργος Κωνστάντζος)

ΑΕΜΘΤ: Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών Θωµά Ταµβάκου

αρ.: αριθµός

αριθµ.: αριθµός

ΒΒ: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

ΒΚΨ: Βιβλιοθήκη Κωνσταντίνου Ψάχου

βλ.: βλέπε (για βιβλιογραφική παραποµπή)

ΒΛΒ: Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας «Λίλιαν Βουδούρη»

δ/νση: διεύθυνση

∆ΕΘ: ∆ιεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης

∆ΠΘ: ∆ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης

ΕΙΡΤ: Εθνικό Ίδρυµα Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης

ΕΒΕ: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος

εκδ.: εκδόσεις

ΕΚΠΑ: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών

ΕΛΙΑ: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

ΕΜΠ: Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο

επιµ.: επιµέλεια

Ερ.: Έργο

ΕΡΑ: Ελληνική Ραδιοφωνία

εφ.: εφηµερίδα

ΗΠΑ: Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής

ΙΜΧΑ: Ίδρυµα Μελετών Χερσονήσου του Αίµου

κ.ά.: και άλλοι / άλλα

κ.α.: και αλλού

ΚΕΕ: Κέντρο Ερευνών και Εκδόσεων

κ.λπ.: και λοιπά

ΚΜΣ: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών

µ.: µέτρο

ΜΓΣ: Μουσικογυµναστικός Σύλλογος

ΜΕΑ: Μουσική Εταιρεία Αλεξανδρούπολης

ΜΕΛΜΟ: Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων

ΜΙΕΤ: Μορφωτικό Ίδρυµα της Εθνικής Τραπέζης

ΜΟΤΣ: Μοτσενίγειο Αρχείο

ό.π.: όπως παραπάνω

ΟΜΜΑ: Οργανισµός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών

ΟΜΜΘ: Οργανισµός Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης

π.χ.: παραδείγµατος χάριν

ΠΑΜΑΚ: Πανεπιστήµιο Μακεδονίας

ΠΑΜΘ: Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

ΠΕ: Περιφερειακή Ενότητα

περ.: περίπου

πρβλ.: παράβαλε (για βιβλιογραφική παραποµπή)

σ.: σελίδα

σηµ.: σηµείωση

ΣΜΕΑΜΘ: Σύλλογος Μουσικών Εκπαιδευτικών Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

ΤΜΣ: Τµήµα Μουσικών Σπουδών

τ.: τόµος

τεύχ.: τεύχος

τόµ.: τόµος

ΦΣ: Φιλολογικός Σύλλογος

χφ.: χειρόγραφο

χ.χ.: χωρίς χρονολόγηση

GfM: Gesellschaft für Musikforschung

KUG: Πανεπιστήµιο Μουσικής και Παραστατικής Τέχνης του Graz, Αυστρία

MA: Master of Arts

Op.: Opus

και κατά τους προηγούµενους αιώνες µετά την άλωση, γινόντουσαν αρχικά κατ’ ιδίαν ή στον χώρο της εκκλησίας. Εξαίρεση αποτελούσαν οι Πατριαρχικές Μουσικές Σχολές, οι οποίες από τις αρχές του 18ου αιώνα και ύστερα, αποτελούσαν κέντρα διδασκαλίας της βυζαντινής εκκλησιαστής µουσικής. Με την ανάπτυξη του εκπαιδευτικού συστήµατος και το χτίσιµο των σχολείων το µάθηµα της εκκλησιαστικής µουσικής εντάχθηκε στα περισσότερα σχολεία της Θράκης 2

Καθεστώτος µέχρι της καταλύσεως της

ελληνικής Κοινότητος», Θρακικά, τόµ. Β΄, Αθήνα 1929, σ. 100-101 και Κωνσταντινίδης Γ., «Η εν Αδριανουπόλει Ελληνική Κοινότης. 2) Εκπαιδευτήρια και Σωµατεία», Θρακικά, τόµ. 19, Αθήνα 1944, σ. 39-40. Επίσης βλ. Βαφείδης Κωνσταντίνος ∆., «Ανάλεκτα Καλλιπόλεως», Θρακικά, τόµ. 44, Αθήνα 1970, σ. 51 και Τερζίδης Μόσχος Χρ., «Οι Μοναστηριώτες Ανατολικής Ρωµυλίας», ανάτυπον εκ του πρώτου τόµου του περιοδικού Χρονικά της Επαρχίας ∆οµοκού, Αθήνα 1980, σ. 37. Σχετικά µε τη Σχολή της Αίνου βλ. Ευαγγελίδης Τρύφων Ε., «Τα σχολεία Θράκης επί Τουρκοκρατίας», Θρακικά, παράρτηµα τόµ. Γ΄, Αθήνα 1931, σ. 67. Σχετικά µε την ίδρυση της Μουσικής Σχολής στην Κωνσταντινούπολη το 1815 από τον Πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ΄, όπου δίδαξαν οι µεταρρυθµιστές του γραφικού συστήµατος της βυζαντινής µουσικής Χρύσανθος Μαδύτου, Γρηγόριος Λευίτης και Χουρµούζιος Χαρτοφύλακας βλ. Άµαντος Κ., «Λόγιοι Θράκης. Κύριλλος ΣΤ΄», Θρακικά, παράρτηµα τόµ. Γ΄, Αθήνα 1931, σ. 111-112 και Λαµπουσιάδης Γ., «Περί Κυρίλλου του ς΄», Θρακικά, τόµ. 19, Αθήνα 1944, σ. 89. 2 Αδαµαντιάδης Ιωάννης, «Κατάστασις των Ελληνικών εν Θράκη Σχολείων κατά τας αρχάς της παρούσης εκατονταετηρίδος», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, τόµ. ΣΤ΄, Αθήνα 1939-40, σ. 139. 3 Κανονισµός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγωγείου εν Κωνσταντινουπόλει ιδρυθέντος τω 1875 , τύποις Σ. Ι.

πόλη αναφέρεται το όνοµα του

Παπαευθυµίου ως διδασκάλου της Βυζαντινής Μουσικής, µεταξύ άλλων που δίδαξαν στις αστικές και δηµοτικές σχολές 5. Μάλιστα η διδασκαλία της µουσικής, έστω και ως φωνητική πράξη άνευ θεωρίας, επιβεβαιώνεται ότι υφίσταται και πριν από το 1880 στα δύο Νηπιαγωγεία και στη Μασσαλιωτική ∆ηµοτική Σχολή (ιδρυθείσα το 1879) του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανούπολης, αφού από τις Λογοδοσίες του Συλλόγου προκύπτει ότι τα νήπια και οι µαθητές των προαναφερόµενων ιδρυµάτων συµµετέχουν στις ετήσιες επετειακές

Ορχήστρα του Ελληνικού Γυµνασίου Αδριανούπολης, Αρχείο ∆ηµητρίου Γκεντσίδη.

παρουσιάζοντας διάφορα µουσικά τεµάχια8. Επιπρόσθετα, στην από 4ης Ιουνίου 1907 έκθεση του Γυµνασιάρχη

4 Κανονισµός του εν τω Πέραν Κωνσταντινουπόλεως Προτύπου Ελληνογαλλικού Λυκείου , τυπογραφείο Αδελφών Γεράρδων, Κωνσταντινούπολη 1910, σ. 24-51.

5 Κουρτίδης Κωνσταντίνος Γ., «Τα γράµµατα εις την Αδριανούπολιν επί Τουρκοκρατίας (1365-1912)», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, τόµ. ΣΤ΄, Αθήνα 1939-40, σ. 128-129.

6 Βαλσαµίδης Πασχάλης Ι., Ο Ελληνισµός της Αδριανούπολης. Από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Κανονισµοί-Καταστατικά-ΛογοδοσίεςΕπίσηµα Έγγραφα, εκδ. οίκος Αντ. Σταµούλη, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 273, 305 και 364.

7 Βαλσαµίδης, ό.π., σ. 371-372.

8 Γεωργαντζής Πέτρος Α., Προξενικά Αρχεία Θράκης, τόµ. Γ΄, Στέγη Γραµµάτων και Καλών Τεχνών ∆ήµου Ξάνθης, Ξάνθη 2000, σ. 232 και Ανώνυµος, «Εγχώρια», εφ. Έβρος, έτ. 16, αρ. 1149, Αδριανούπολη 13/6/1907, σ. 1.

στο Σκοπό, στο Ορτάκιοϊ, στη Βιζύη, στη Μακρά Γέφυρα (Ουζούν-Κιοπρού) κ.α.] διδάσκεται το µάθηµα της «µουσικής φωνητικής» και στα νηπιαγωγεία της περιοχής διδάσκονται άσµατα9 .

Στο Σουφλί, στα ∆ηµοτικά Σχολεία και στο Γυµνάσιο διδάσκεται το µάθηµα της µουσικής, τόσο σε επίπεδο ωδικής, όσο και σε επίπεδο εκµάθησης οργάνου, ίσως και από την ίδρυσή τους. Το γεγονός πιστοποιείται από τις πάµπολλες

που έχουµε στη διάθεσή µας µε τις µαντολινάτες δηµοτικών σχολείων από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, αλλά και από τις προφορικές µαρτυρίες

όπου δίδασκε αφιλοκερδώς µουσική στα παιδιά. Αυτός ανακάλυψε το

Μαντολινάτα του Γυµνασίου Σουφλίου, 1927.

Στο κέντρο, ο αρχιµουσικός Σταύρος Βραχάµης και µπροστά του

ο µουσικός Γεώργιος Τσιτσιπάπας. Αρχείο Μιχάλη Πατέλη.

φωνητικό ταλέντο του τενόρου Νικόλαου Χατζηνικολάου, η φωνή του οποίου κόσµησε για µία εικοσαετία περίπου την Εθνική Λυρική Σκηνή. Από προφορική µαρτυρία του Χατζηνικολάου γνωρίζουµε ότι ο Τσιτσιπάπας τού δίδαξε ένα ρεπερτόριο που περιελάµβανε

Lieder του Schubert και άριες από γνωστές ιταλικές όπερες, δηλαδή ένα ιδιαίτερα ποιοτικό µουσικό ανθολόγιο που το χρησιµοποιούσε και στις µαντολινάτες του. 9 Γεωργαντζής, ό.π., σ. 233.

10 Πατέλης Μιχάλης Ε., Σουφλί. Οδοιπορικό στο χθες, Σουφλί 1994, σ. 66.

Ο στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν εν µέσω της Ματολινάτας του Παρθεναγωγείου “Τα Θεοδωρίδεια” στη Ραιδεστό τον Ιούλιο του 1920.

Αυτοκρατορίας κατά τον 19ο αιώνα. Η ελληνική κοινότητα είχε αναπτύξει µία αστική τάξη µε εξαιρετικές οικονοµικές δυνατότητες, µέσω της

ενασχόλησης µε την χειροποίητη και τη βιοµηχανική παραγωγή, το εµπόριο

και τις συγκοινωνίες 13

Όσον αφορά τα Ζαρίφεια ∆ιδασκαλεία της Φιλιππούπολης, τα οποία

ιδρύθηκαν το 1875, γνωρίζουµε ότι η µουσική (φωνητική και οργανική)

συµπεριλαµβανόταν από το 1879 στο πρόγραµµα µαθηµάτων τόσο του

11 Βέϊκου-Σεραµέτη Κατίνα, «Επιβάτες. Ιστορία, ήθη και έθιµα, γλωσσάριο», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού , τόµ. 26, Αθήνα 1961, σ. 188-189.

12 Κωνσταντόπουλος Κ. Ν., «Εκπαιδευτικά και κοινωνικά Σκοπού Αν. Θράκης», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού , τόµ. Ι΄, Αθήνα 1943-44, σ. 76-77 και 100-101.

13 Στεριόνοφ Στελιάν ∆., «∆ηµογραφική και

Θράκη). Ιστορία και Πολιτισµός», εκδοτικός οίκος αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 195-241.

φωνητικής και οργανικής µουσικής και των σχετικών θεωρητικών µαθηµάτων έδιναν και τα µουσικά τµήµατα των Συλλόγων που διατηρούσαν µουσικά σχήµατα (φιλαρµονική, καµεράτα, χορωδία κ.ά.). Μάλιστα υπήρχε η δυνατότητα

οργάνων (πιάνο, µαντολίνο, κιθάρα, φλάουτο, φλογέρα, πίκολο, όµποε, κλαρινέτο, κόρνο, βιολί, βιόλα, βιολοντσέλο κ.ά.), όπως επίσης και βυζαντινής εκκλησιαστικής µουσικής αφού τα χορωδιακά

Τουρκοκρατίας και του Βουλγαρικού Καθεστώτος µέχρι της καταλύσεως της ελληνικής Κοινότητος», Θρακικά, τόµ. Β΄, Αθήνα 1929, σ. 106-111 και του ιδίου, «Τραγούδια των Φιλιππουπολιτών (Αν. Ρωµ.) κατά τον 19ον αιώνα», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού , τόµ. Α΄, Αθήνα 1934-35, σ. 226. Στη δεύτερη µελέτη του, σε αντίθεση µε την πρώτη, ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι το µάθηµα της µουσικής καταργήθηκε από τα Ζαρίφεια ∆ιδασκαλεία µε τον θάνατο του Gebauer το 1894. Επίσης βλ. Μουτσόπουλος Νικ. – Βακαλόπουλος Κων. – Κεσόοπουλος Αριστ. (επιµ.), Αλησµόνητες Πατρίδες της Θράκης , Τζιαµπίρης Πυραµίδα, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 372 και 423-424 και Αποστολίδης Μυρτίλος, «Μνηµόσυνα. Θησεύς Α. Πίνδιος», Θρακικά, τόµ. 5, Αθήνα 1934, σ. 366. 15 Κοτζαγεώργη Ξανθίππη, «Μουσική και Θέατρο στις ελληνικές κοινότητες της

και συνθετικό έργο (π.χ. Βιολάκης Γεώργιος, Κηλτζανίδης Παναγιώτης και Ζωγράφος Ιωάννης) 17. Το 1896 καθιερώνεται η λειτουργία Πατριαρχικής Μουσικής Επιτροπής. Το 1898

ιδρύεται από τα µέλη της προαναφερθείσας επιτροπής ο «εν Κωνσταντινουπόλει Εκκλησιαστικός Μουσικός Σύλλογος» µε σκοπό, σύµφωνα µε το άρθρο 1 του Kανονισµού, τη θεωρητική και πρακτική εξέταση, ανάπτυξη και καλλιέργεια της ελληνικής εθνικής µουσικής, εκκλησιαστικής και εξωτερικής, τη µελέτη της ιστορίας της από την αρχαιότητα έως του παρόντος, τη συγκριτική µελέτη της ως προς τη µουσική άλλων εθνών, ανατολικών και δυτικών, αρχαίων και νεώτερων, καθώς και « την ακριβή διόρθωσιν, επιστηµονικώς τε και τεχνικώς, και ανύψωσιν εις το αρχαίον και γνήσιο µέλος, προς δε και την εντελή εκµάθησιν αυτής ». Στο άρθρο 2 προβλέπεται η ίδρυση

Όµιλοι Ερασιµόλπων που επιδίδονται σε βραδινές καντάδες στα στενά σοκάκια και µια σειρά από πιανίστριες που ερµηνεύουν κυρίως έργα διάσηµων ευρωπαίων µουσουργών (Αιµιλία Παπαδηµητρίου, Ελένη Κεσίσογλου, Αργυρώ Αντωνιάδου, Σοφία Σπανούδη κ.ά.). Το 1910 ιδρύεται Μανδολινάτα και στην κοινότητα της

17 Ανώνυµος, Τα επί τω πανηγυρισµώ της εξηκονταετηρίδος του Μουσικού Σταδίου και της εικοσιπενταετηρίδος της πρωτοψαλτείας εν τη Μεγάλη Εκκλησία του άρχοντος Πρωτοψάλτου Γ. Βιολάκη τη 4 ∆εκεµβρίου 1900 επί τη Β΄ επετηρίδι του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, εκ του παραρτήµατος της Εκκλησιαστικής Αληθείας, Πατριαρχικό Τυπογραφείο, Κωνσταντινούπολη 1900, σ. 32-34. 18 Κανονισµός του εν Κωνσταντινουπόλει Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, Πατριαρχικό Τυπογραφείο, Κωνσταντινούπολη 1899, σ. 3-5 και 20-21, καθώς και Κανονισµός του εν Κωνσταντινουπόλει Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου ιδρυθέντος τω 1898 , Πατριαρχικό Τυπογραφείο, Κωνσταντινούπολη 1903, σ. 9 και 22.

ιδρύθηκε το 1895, κάλεσε από την Ιταλία τον µουσικοδιδάσκαλο Giorgio Frangeschetti, ο οποίος κατόρθωσε να

τον τόπο εκείνο 23 .

19 Μισαηλίδης Χαρίτων, «Το ιστορικό Φανάρι Κωνσταντινουπόλεως», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού , τόµ. 31, Αθήνα 1965, σ. 325 και 331-332.

20 Ιστεκλής Νίκος Γ., Ιστορία των Ταταούλων από αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι σήµερον, εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 2011, σ. 440.

21 Βαλσαµίδης, ό.π., σ. 380.

22 Μουτσόπουλος Νικ. – Βακαλόπουλος Κων. – Κεσόοπουλος Αριστ. (επιµ.), Αλησµόνητες Πατρίδες της Θράκης , Τζιαµπίρης Πυραµίδα, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 220, 235,

στα διαλείµµατα των οποίων παρουσιαζόταν η Μανδολινάτα. Στην Αρκαδιούπολη (Λουλέ Μπουργκάζ) υπήρχε Καµεράτα εγχόρδων (κυρίως βιολιών), η οποία προσκεκληµένη συµµετείχε σε γιορτές και χοροεσπερίδες, ακόµα και σε άλλες πόλεις, ψυχαγωγώντας το ακροατήριο µε ευρωπαϊκή µουσική (βαλς, πόλκες, µαζούρκες και καντρίλιες)24 .

Στη Ραιδεστό ο Θρακικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος, που ιδρύθηκε το 1871, διατηρούσε Φιλαρµονική. Μετά την απαγόρευση της λειτουργίας συλλόγων από τις τουρκικές αρχές, επανιδρύθηκε το 1897 ως Αναγνωστήριο «Η Βισάνθη» και λειτούργησε τη Φιλαρµονική «Ορφεύς». Στην πόλη υπήρχε και γυναικεία µανδολινάτα που την διεύθυνε ο Μιχάλης Μαρωνιτίδης από την Κωνσταντινούπολη. Ο ευρωπαϊκός προσανατολισµός στις µουσικές προτιµήσεις των κατοίκων της Ραιδεστού αποδεικνύεται από το γεγονός της ευρείας χρήσης του βαλς, της καντρίλιας, της πόλκας, της µαζούρκας, εκτός των ελληνικών χορών, στους χορούς και στις λοιπές κοσµικές συγκεντρώσεις, όπως και από την ύπαρξη κλειδοκύµβαλου (πιάνου) σε πολλές οικίες της πόλης25 . 24 Ψαθάς Απόστολος ∆. – Μήτρακλη-Ψαθά Βασιλική, «Ο Σκοπός Ανατολικής Θράκης», Αρχείον Θράκης, τόµ. 35, Αθήνα 1970, σ. 254-255 κα 349. 25 Μανουηλίδης Φίλιππος, «Ραιδεστός», Θρακικά, τόµ. 24, Αθήνα 1955, σ. 121-125 και Μανουήλ-Κορφιάτου Θεοδοσία, Η Ραιδεστός της Ανατολικής Θράκης (Η Αρχαία Βισάνθη}, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 16-17.

Η Φιλαρµονική «Ορφεύς» της Ραιδεστού, Μουσική.

της πόλης. Μουσικοδιδάσκαλος

οι οποίες συµµετείχαν σε συναυλίες και χοροεσπερίδες που διοργάνωναν διάφοροι φορείς

το 1885 µουσική σχολή εφήβων. Στη Βάρνα λειτούργησε ο «Μουσικός Όµιλος», η «Φιλαρµονική Ένωση» και ο «Φιλαρµονικός

σωµατείο «Πρόοδος» και στη Μεσηµβρία υπήρχε ο µουσικός

σύλλογος «Ορφεύς», ο οποίος είχε

εορταστικές εκδηλώσεις, σε θεατρικές παραστάσεις, σε χοροεσπερίδες, κ.λπ. Το ρεπερτόριό τους περιλάµβανε έργα κλασικής

του τουρκικού Συντάγµατος το 1908, αρχίζουν οι επίσηµες εµφανίσεις των µουσικών σχηµάτων του: της Μαντολινάτας,

έγχορδα (βιολιά κ.ά.), η οποία λειτουργεί υπό τη διεύθυνση του 26 Αποστολίδης Μυρτίλος Κ., «Τα ελληνικά εν Φιλιππουπόλει Σχολεία επί Τουρκοκρατίας και του Βουλγαρικού Καθεστώτος µέχρι της καταλύσεως της ελληνικής Κοινότητος», Θρακικά, τόµ. Β΄, Αθήνα 1929, σ. 117-118 και του ιδίου, «Τραγούδια των Φιλιππουπολιτών (Αν. Ρωµ.) κατά τον 19ον αιώνα», Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού , τόµ. Α΄, Αθήνα 1934-35, σ. 226 και του ιδίου, «Μνηµόσυνα. Θησεύς Α. Πίνδιος», Θρακικά, τόµ. 5, Αθήνα 1934, σ. 367. Επίσης βλ. Statistischer Bericht über das Konservatorium für Musik und darstellende Kunst für das Schuljahr 1906-1907, Verlag der Gesellschaft der Musikfreunde, Βιέννη 1907, σ. 30. 27 Μουτσόπουλος Νικ. – Βακαλόπουλος Κων. – Κεσόοπουλος Αριστ. (επιµ.), Αλησµόνητες Πατρίδες της Θράκης , Τζιαµπίρης Πυραµίδα, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 414-416 και 426· Κοτζαγεώργη Ξανθίππη, «Μουσική και Θέατρο στις ελληνικές

Κωνσταντίνου Σπάθη 28. Μετά την απελευθέρωση το 1920 και µε τον ερχοµό του προσφυγικού ελληνισµού αναπτύσσεται έντονη µουσική καλλιτεχνική δραστηριότητα από πολλούς νεοϊδρυθέντες συλλόγους: ο «Αρίων» µε την µανδολινάτα του, ο «Άτλας» και η «Εργατική Πρόοδος» µε τις Φιλαρµονικές του, η Χορωδία του Ορφανοτροφείου Θηλέων Ξάνθης, κ.λπ.29 Το 1930 ιδρύεται η Φιλαρµονική

Μουσικογυµναστικού Συλλόγου

µε το άρθρο 1 του κανονισµού του, σκοπός του Συλλόγου είναι

ανάπτυξη του µουσικού

να λειτουργήσει Σχολή εκκλησιαστικής και ευρωπαϊκής µουσικής, στην οποία θα παρέχεται δωρεάν η διδασκαλία

στις διδασκαλίες που γίνονται τρεις φορές κάθε εβδοµάδα (∆ευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή) από τις 8 έως τις 11 το βράδυ. Η πρώτη ώρα κάθε τρίωρου αφορά τα µαθήµατα και οι υπόλοιπες την Ορχήστρα32 .

Μετά την απελευθέρωση της Αλεξανδρούπολης το 1920, ιδρύεται για πρώτη φορά ∆ηµοτική Φιλαρµονική το 1928 µε αρχιµουσικό τον Κωνσταντίνο Καρατζιόλα από την Κωνσταντινούπολη. Σύµφωνα µε τη γραπτή µαρτυρία του ∆ηµάρχου Αλεξανδρούπολης, κου Κωνσταντίνου Αλτιναλµάζη,

του ξεριζωµού των Ελλήνων από τη βόρεια Θράκη. Με τον ελληνοτουρκικό πόλεµο (1919-1922) και τη Μικρασιατική Καταστροφή πραγµατοποιείται και η τελική φάση του

Ελλήνων από την ανατολική Θράκη. Όλες οι προαναφερόµενες εστίες του ελληνισµού (Αδριανούπολη, Ραιδεστός, Σαράντα Εκκλησίες, 32 Κανονισµός του εν ∆εδέ-Αγάτς Φιλαρµονικού Συλλόγου «Ευµόλπου» , ∆εδέ-Αγάτς 1905, σ. 1-2 και 4. 33 Αλτιναλµάζης Κωνσταντίνος, «Έκθεσις περί της Φιλαρµονικής του ∆ήµου Αλεξανδρουπόλεως», Αλεξανδρούπολη 8/2/1948, Μοτσενίγειο Ιστορικό Αρχείο Νεοελληνικής Μουσικής, Φ. 550, αρ. 3, Εθνική Βιβλιιοθήκη της Ελλάδος. Ο ∆ήµαρχος Αλεξανδρούπολης Κων/νος Αλτιναλµάζης υπήρξε ο κατά το έτος 1922 Προέδρος του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανούπολης και πιστοποιεί τα γεγονότα ως αυτόπτης µάρτυρας. 34 Σφέτας Σπυρίδων, «Η εκπαίδευση ως µοχλός εκβουλγαρισµού των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωµυλίας: ο σχολικός νόµος του 1891», Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου της Πανελλήνιας Οµοσπονδίας Σωµατείων Ανατολικής Ρωµυλίας (Π.Ο.Σ.Α.Ρ.) «Ανατολική Ρωµυλία (Βόρεια Θράκη). Ιστορία και Πολιτισµός», εκδοτικός οίκος αδελφών Κυριακίδη,

συµπληρωµατικά µε αποτέλεσµα την ελαχιστοποίηση των εναποµείναντων Ελλήνων στη Κωνσταντινούπολη,

συνολικά οι 120.000 Έλληνες χριστιανοί που παραµένουν το 1924 στην Τουρκία έχουν αποδεκατισθεί σε 5.000-7.000 σήµερα35 .

Εύκολα µπορεί να διακρίνει κανείς τις συνέπειες

φορείς νέων ιδεών και συγκρότησαν σιγά σιγά τη νέα αστική τάξη. Βέβαια, η εκκλησιαστική µουσική και οι διδάσκαλοί της ήταν η βασική πηγή θεωρητικών γνώσεων για την διάδοση αυτής της µουσικής, µια και πολλοί µεγάλοι πρωτοψάλτες ήταν γνώστες και της ευρωπαϊκής και της αραβοπερσικής µουσικής και ταυτόχρονα, συνθέτες εκκλησιαστικών και κοσµικών µελών. Επίκεντρο όλης αυτής της κίνησης ήταν η Κωνσταντινούπολη. Η παρουσία του Οικουµενικού Πατριαρχείου και το έντονο ενδιαφέρον του για τη µουσική, η Εκκλησιαστική Σχολή της Χάλκης, οι διάφορες µουσικές σχολές, οι καλλιτεχνικοί σύλλογοι που ιδρύθηκαν από τον 19ο αιώνα, η µεγάλη εµπορικότητα του λιµανιού µε τα πολυάριθµα πλοία που το επισκεπτόταν κάθε µέρα, οι µεϋχανέδες, δηλαδή οι µουσικές ταβέρνες (που ήταν στα χέρια των χριστιανών µια και απαγορευόταν να τις κατέχουν µουσουλµάνοι), οι τεκέδες δηλαδή τα µοναστήρια των Σούφηδων, Μεβλεβήδων κ. ά. και τέλος, η ευµάρεια της πλειοψηφίας των Ελλήνων της Πόλης, που τους επέτρεπε να σπουδάζουν µουσικά τα παιδιά τους, να αγοράζουν πιάνα, διάφορα όργανα, παρτιτούρες, γραµµόφωνα και να συχνάζουν σε διάφορες µουσικές εκδηλώσεις. Από τις άλλες πόλεις ξεχώριζαν η Αδρι ανούπολη, η Φιλιππούπολη,

οργανώνεται και διαχέεται σε όλο τον ελληνικό κόσµο, που απλώνεται από τη Βενετία ως τον Καύκασο, τα Βαλκάνια, την τσαρική Ρωσσία, την Ελλάδα, την Κύπρο, τη Μικρά Ασία και τις πολυάριθµες ελληνικές παροικίες στην κεντρική και δυτική Ευρώπη και αργότερα, την Αµερική, την Αυστραλία, την Αίγυπτο και τη

λοιπή Μέση Ανατολή και Αφρική. Ακόµη και οι αλλόγλωσσοι ορθόδοξοι λαοί ασπάζονται την εκκλησιαστική µουσική των Ελλήνων και απλώς, µεταφράζουν τα ιερά κείµενα στα ρουµανικά, αραβικά, τουρκικά (καραµανλίδικα) και άλλες γλώσσες. Παράλληλα, από τον 17ο αιώνα και µετά, προοδευτικά οι

σούφικα

Άλωση. Όµως και εκεί δηµιουργήθηκαν από τις γόνιµες αλληλοεπιδράσεις των Ελλήνων µε τους όµορους λαούς. Συµπερασµατικά θα µπορούσαµε να πούµε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές όψεις της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής, δηλαδή, όπως την διατήρησαν οι Βυζαντινοί και όπως την διέδωσαν οι Άραβες µε τις συνεχείς διαφοροποιήσεις

που υφίστατο από κάθε λαό που περνούσε.

Τα κρατήµατα είναι συνθέσεις µε βασικό χαρακτηριστικό τις άσηµες συλλαβές οι οποίες χρησιµοποιούνται ως κείµενο όπως: ανανέ, τεριρέµ κ. ά. Αποτελούν τον κρίκο ανάµεσα στην εκκλησιαστική και την εξωτερική µουσική36. Μερικά από αυτά έχουν ονόµατα τοπωνυµικά (Περσικόν, Εθνικόν, Θετταλικόν, Βουλγαρικόν), οργάνων (βιόλα, ψαλτήρα, ανακαράς) ή διάφορα άλλα ( παπαδοπούλα, χορός, ροδάνιον). Το κρατηµατάριο αποτελεί ιδιαίτερο

(ή µαθηµατάριο του στιχηραρίου). Ο Μανουήλ ο Χρυσάφης, ο τελευταίος λαµπαδάριος της Αγίας Σοφίας,

τί συνίσταται όµως αυτή η «εξωτερική», δηλαδή η κοσµική και όχι θρησκευτική µουσική (τουλάχιστον για τους χριστιανούς ) της Ανατολής; Πρόκειται για ένα πολύπλοκο µουσικό σύστηµα µε πολλές και ποικίλες επιρροές και πολλούς διαφορετικούς όρους για παρεµφερή µουσικά είδη. Χωρίς να εµβαθύνουµε καθόλου θα προσπαθήσουµε πολύ περιληπτικά να περιγράψουµε τις κυριότερες µορφές της. Κατ’ αρχάς θα πρέπει να θυµίσουµε ότι δεν περιορίζεται σε µείζονες και ελάσσονες κλίµακες, αλλά ακολουθεί τους ήχους της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής µουσικής κατά πολύ εµπλουτισµένους και από τους αραβοπερσικούς τρόπους. Έτσι σχηµατίζονται τα λεγόµενα µακάµια

36 Ερευνίδης Παύλος, «Τα Κρατήµατα και η ιστορία τους»

σε ρυθµό ακσάκ σεµάι, δηλαδή 10/8. Το συρτό που κι αυτό έχει οίκους

υπακοές όπως τα προηγούµενα και είναι σε γρήγορο δίσηµο ή τετράσηµο ρυθµό (γιουρούκ σοφιάν). Τέλος, έχουµε τα οργανικά γυρίσµατα, µικρές φόρµες που προηγούνται, παρεµβάλλονται ή ακολουθούν φωνητικές συνθέσεις, τα ταξίµια, δηλαδή τους ελεύθερους αυτοσχεδιασµούς πάνω σε ένα µακάµι και τα oyun havasi, δηλαδή χορευτικές συνθέσεις. Προοδευτικά στις οργανικές φόρµες συµπεριελήφθησαν και επιρροές από τις στρατιωτικές µουσικές ή τις Βαλκανικές χώρες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας,

Στις φωνητικές συνθέσεις έχουµε τα µπεστέ που χωρίζονται σε τέσσερεις στροφές (οίκους), στο τέλος της καθεµιάς

) που είναι ένας φωνητικός αυτοσχεδιασµός πάνω σε ένα µακάµι, µε ή χωρίς οργανική εισαγωγή ή επίλογο και τέλος, άλλες µορφές φωνητικής µουσικής, όπως το canto (τραγούδι µε δυτικές επιρροές).

Αυτή η µουσική εκτελείται από τις λεγόµενες ορχήστρες λεπτών οργάνων ( oyun saz), κυρίαρχο ρόλο στις οποίες παίζει το κανονάκι (το βυζαντινό επιγόνιον), αφού µε τη βοήθεια κινητών µανδαλίων µπορεί να κουρδίσει επακριβώς στο εκτελούµενο µακάµι, αλλά και να αλλάζει κατά τη διάρκεια της ερµηνείας. Το ταµπούρ ή ταµπούρα (λέξη δανεισµένη από την αρχαιοελληνική πανδουρίδα) έχει µακρύ χέρι χωρισµένο µε µπερντέδες (δηλαδή δεσίµατα, παλιότερα από έντερο και τώρα από νάιλον) σε αποστάσεις που επιτρέπουν την ερµηνεία των διαστηµάτων κάθε ήχου. Το ταµπούρ παίζεται µε πλήκτρο ή µε δοξάρι (γιαλί ταµπούρ). Μπερντέδες έχουν και το σάζι, όργανο µε τρεις διπλές µεταλλι-

κές χορδές σε διάφορα µεγέθη, και η λάφτα, δηλαδή το πολίτικο

µτφ. Σ. Κοµποτάκη, Fagotto, Αθήνα 2012. 39 Κηλτζανίδης Π., Μεθοδική διδασκαλία Θεωρητική τε και Πρακτική προς εκµάθησιν και διάδοσιν του γνησίου Εξωτερικού Μέλους της καθ’ ηµάς Ελληνικής Μουσικής κατ’ αντιπαράθεσιν προς την Αραβοπερσικήν, τυπογραφείον Α. Κοροµηλά, εν Κωνσταντινουπόλει 1891.

40 Πολλές πληροφορίες πήραµε από το βιβλίο των Χρίστου Τσιαµούλη

Φαίδρος Γεώργιος, Πραγµατεία περί του Σµυρναϊκού µανέ ή του παρ’ αρχαίοις Μανέρω. εν Σµύρνη 1881.

Οι Έλληνες καλλιέργησαν αυτή τη µουσική, επειδή τους άρεσε µια και ήταν συγγενής µε την εκκλησιαστική, αλλά και έδινε, ιδιαίτερα στους µουσικούς, και ευκαιρίες βιοπορισµού. Ως αποτέλεσµα όµως του χαρίσµατος που έχουν οι Έλληνες να συγχωνεύουν εποικοδοµητικά ανατολικά και δυτικά πολιτισµικά στοιχεία, είχαµε µια προοδευτική µεταβολή. Σιγά-σιγά συνδύασαν τη µουσική αυτή µε κάποια νέα δυτικά πρότυπα τα οποία µόνο αυτοί (και διάφοροι λεβαντίνοι) γνώριζαν. Έτσι βλέπουµε ότι τα τραγούδια µε ελληνικούς στίχους αποκτούν στροφικότητα, ισοµερή κατανοµή µουσικών µέτρων σε κάθε ποιητικό στίχο και καταλήξεις ηµιπεριόδων στη δεσπόζουσα ή ouvert (ή στην υποτονική όταν πρόκειται για τρόπους) και περιόδων στην τονική ή clos 42. Επίσης, όλο και περισσότερα τραγούδια έχουν τη σήµανση

συλλογές τις Μισµαγιές (από την τουρκική λέξη mecmua ), οι οποίες τις περισσότερες φορές δεν έγραφαν στην επικεφαλίδα κάθε ποιήµατος το όνοµα του ποιητή ή του συνθέτη, ίσως γιατί ήταν γνωστά σε όλους και συνήθως έγραφαν µόνο το µακάµι και το ουσούλι, δηλαδή τον ήχο και το ρυθµό. Αργότερα, όταν οι παρτιτούρες της δύσης διαδόθηκαν και στην

Ιωάννη Καρατζά46, και ο Νέος Ερωτόκριτος του ∆ιονυσίου Φωτεινού (Βιέννη 1818) 47. Από το 1830, µε την έκδοση της Ευτέρπης

γνωρίζουν εξαιρετική διάδοση. Στους ανθισµένους κήπους των Ψωµαθειών, στα σαλόνια του Σταυροδροµίου, αλλά και στις ροµαντικές βαρκάδες στον Κεράτιο και στον Βόσπορο, στα καφενεία, στις λέσχες, και στις µουσικές ταβέρνες, παντού ηχούν αυτά τα τραγούδια. Πολλές τέτοιες σκη νές περιγράφουν µε ενθουσιασµό διάφοροι ξένοι περιηγητές, όπως ο Guys49. Ανάµεσα στα ονόµατα ποιητών και συνθετών συναντάµε και των Αλεξάνδρου Καλφόγλου (1725-1795), Γεωργίου Σούτσου ∆ραγουµανάκη (1745-1816), του Νικηφόρου Ναυτουνιάρη του Αρχιδιακόνου (+1830), του Αθανασίου Χριστόπουλου, του Πέτρου Λαµπαδάριου και πολλών άλλων.

µια συνοπτική επισκόπηση της µουσικής ιστορίας µετά την Άλωση θα πρέπει να επισηµάνουµε µερικούς σταθµούς και πρόσωπα που επηρέασαν αυτή την πορεία. Αν και το βιβλίο µας είναι αφιερωµένο στους λόγιους συνθέτες της δυτικού τύπου µουσικής, θεωρούµε σκόπιµο να αναφερθούµε και στους

στους συνθέτες εκκλησιαστικής µουσικής και το έργο τους θα απαιτούσε ένα πολύτοµο σύγγραµµα. Έτσι θα σταθούµε µόνο

οργανοπαίκτες, αλλά

παιδαγωγοί που µας άφησαν πολύτιµα θεωρητικά συγγράµµατα, βιβλία µε εκκλησιαστικές συνθέσεις και συλλογές τραγουδιών. Επίσης, θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι πολλοί

Ἀουστρίας. Ἐκ τῆς Τυπογραφίας Ἰωσήπου τοῡ Βαουµεϊστέρου, 1790.

46 Ι. Κ.: Έρωτος αποτελέσµατα, ήτοι ιστορία ηθικοερωτική µε πολιτικά τραγούδια, συντεθείσα µεν εις την απλήν ηµών διάλεκτον προς ευθυµίαν και εγλεντζέν των ευγενών νέων. Εν Βιέννη, 1792. Εκ της τυπογραφίας Γεωργίου Βεντόττη.

47 Νέος Ἐρωτόκριτος παρὰ ∆ιονυσίου Φωτεινοῦ. Τόµος Πρῶτος. Ἐ

Θεοφάνη Καρύκη, πρωτοψάλτη της Μεγάλης Εκκλησίας στα πρώτα µεταβυζαντινά χρόνια (ο οποίος αργότερα έγινε και

ανάπτυξης µε εξάρχοντα τον λαµπαδάριο (και στη συνέχεια πρωτοψάλτη) Γεώργιο Ραιδεστηνό τον Α’, που δηµιούργησε τις προϋποθέσεις για νέες µελοποιήσεις, τις οποίες ακολούθησε µια πλειάδα έξοχων µουσικών του 17ου αιώνα, µε πρώτο τον µαθητή του Παναγιώτη Μανουήλ Χρυσάφη τον Νέο. Σηµαντικότατη συµµετοχή στην ψαλτική αυτή αναδηµιουργία είχαν τρεις ακόµη µουσικοί, ο Γερµανός επίσκοπος Νέων Πατρών, ο Μπαλάσιος ιερέας και ο Πέτρος

50 Π.χ. µετά το «εθνικό» του κράτηµα στο χφ. 305 Ι.Μ. Ξηροποτάµου, φ. 310, ακολουθεί ένα «περσικόν» σε ήχο πλάγιο του τετάρτου (Rast).

51 Τσιαµούλης Χρίστος και Παύλος Ερευνίδης, Ρωµηοί συνθέτες της Πόλης (17ος-20ος αι.), ∆όµος, Αθήνα

ούτε αισθητικά. Παρ’ όλα αυτά, βρίσκουµε σποραδικά τέτοιες προσπάθειες, όπως από τον µαθητή του Zarlino, Κύπριο συνθέτη Ιερώνυµο Τραγουδιστή, ο οποίος έγραψε και µια πραγµατεία για την επανόρθωση της ελληνικής µουσικής 57. Αργότερα η Ρωσσική Ορθόδοξη Εκκλησία δηµιούργησε ένα δικό της είδος πολυφωνικής µουσικής, το οποίο επηρέασε

ο Αγγέλης ο επονοµαζόµενος Μέγας (1610-1690), συνθέτης και δεξιοτέχνης της ταµπούρας. Ο ∆ηµήτριος Καντεµίρης

Κωνσταντίνου, έµαθε µουσική από τον Αγγέλη και τον Αhmed Çelebi. Ήταν δεξιοτέχνης στο νέι (αραβικός πλαγίαυλος)

πολλά βιβλία, µεταξύ των οποίων και το περίφηµο Kitâbu 'İlmi'l-Mûsiki alâ Vechi'l-Hurûfât, Mûsikiyi Harflerle Tesbi t ve İcrâ

İlminin Kitabı, που περιλαµβάνει

2401 f. 328 της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Βλ. Αδάµης Μιχάλης, «Πολυφωνική εκκλησιαστική µουσική στο Βυζάντιο του 15ου αιώνα». Μουσικολογία, 1986, τ. 1, σ. 51.

56 Πρόκειται για τον ύµνο «Ο εωρακώς εµέ» που βρέθηκε στο χφ. 215, f. 67 της Μονής ∆οχειαρίου του Αγίου Όρους. Βλ. Conomos Dimitri, Experimental polyphony in late Byzantine psalmody, 1982.

57 Πρόκειται για το πεντάφωνο µοτέτο «Ω, Πάσχα το Μέγα».

58 Ταµπούρης Πέτρος, «∆ίσκοι Μισµαγιά και Θύραθεν», FM Records No 623 και 624.

στη διαµόρφωση της µουσικής γραφής. Ειδική αναφορά

αρµόζει στον Πέτρο Πελοποννήσιο, µια και το µεγαλύτερο

και καταγραφή. Η δραστηριότητά εκτείνεται και στην εξωτερική µουσική. Ήταν γνωστός δεξιοτέχνης στην ταµπούρα και στο νέι. Προικισµένος µε εξαιρετική µουσική έµπνευση, φιλοπονία, φωνητικό τάλαντο και ευφυΐα,

αιώνα και έναν από τους κορυφαίους γενικότερα της µεταβυζαντινής και οθωµανικής περιόδου. Μαθητής και συνεχιστής

Βελεστινλής, Σχολείον Ντελικάτων Εραστών, Βιέννη, 1790.

την viola d’ amore, υπήρχε και ένας άλλος που δραστηριοποιήθηκε µισό

αιώνα νωρίτερα. Κάπου ανάµεσα στους δύο υπήρξε και ο τραγουδιστής Σεβελίογλου Γεωργάκης, ο οποίος πιθανόν να ταυτίζεται µε τον άρχοντα ποστέλνικο Γεώργιο Ν. Σούτζο τον ∆ραγουµανάκη. Τέλος, έχουµε και τον Γιωργάκη τον Χανεντέ, ο οποίος ταυτίζεται µε τον Γεώργιο Παντζόγλου, και έργα του περιέχονται στο Απάνθισµα του Κέιβελη και στην Αρµονία του Βλαχόπουλου. Ένας άλλος συνθέτης και βιολιστής

Τον 18ο αιώνα γράφεται στην Κωνσταντινούπολη µια έντεχνη µουσική σύνθεση που επιγράφεται στα τουρκικά Μακαµλάρ κιαρί και στα ελληνικά έχει τίτλο «Μέγα Σύστηµα»,

το οποίο περιλαµβάνει όλα τα αραβοπερσικά µακάµια µε τη σειρά που διδάσκονται και µε στίχους που περιγράφουν ακριβώς όλες τις µουσικές κινήσεις και µετατροπίες.

τις µεταβάσεις από το ένα στο άλλο. Τη µουσική έγραψε ο τζελεµπής Γιάγκος ο Θεολόγος και τους στίχους ο µπεϊζαδές Γιάγκος Καρατζάς. Στη νέα παρασηµαντική το µετέφερε ο Κωνσταντίνος Πρωτoψάλτης και το εξέδωσε ο Θεόδωρος Φωκαεύς,

τη διαφύλαξη και διάδοση της εκκλησιαστικής µουσικής µε την ίδρυση µουσικών πατριαρχικών σχολών. Στα 1727 ιδρύεται η Α΄ Πατριαρχική Μουσική Σχολή από τον Οικουµενικό Πατριάρχη Παΐσιο τον Β΄. ∆άσκαλος διορίστηκε ο Ιωάννης

δίδαξαν οι ιδρυτές του νέου γραφικού µουσικού συστήµατος Γρηγόριος, Χουρµούζιος και Χρύσανθος. Η σχολή αυτή

διαλύθηκε δυστυχώς το 1821 λόγω των αντιποίνων για το ξέσπασµα της επανάστασης.

Ελληνικές µουσικές σχολές υπήρχαν και στην Αίνο, την Αδριανούπολη, τις Κυδωνίες, την Μυτιλήνη, τη Σµύρνη και την Τραπεζούντα, αλλά και στους διάφορους µουσικούς συλλόγους.

στην Κωνσταντινούπολη.

της Νέας Μεθόδου αναλυτικής σηµειογραφίας (1814) από τους Γρηγόριο πρωτοψάλτη, Χουρµούζιο χαρτοφύλακα και αρχιµανδρίτη Χρύσανθο και η εφεύρεση της µουσικής (βυζαντινής) τυπογραφίας. Στους τελευταίους σπουδαίους µελουργούς που δρουν στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 19ο αιώνα θα πρέπει να κατατάξουµε τον Κωνσταντίνο πρωτοψάλτη (1821-1855), τον Ιωάννη πρωτοψάλτη (1831-1866), τον Στέφανο Λαµπαδάριο (+1864), τον Γεώργιο Ραιδεστηνό τον Β΄ (+1889) και τον Γεώργιο

Κανονισµός Εκκλησιαστικού

Μουσικού Συλλόγου, Kωνσταντινούπολη 1899.

διάδοση της ψαλτικής τέχνης ανέλαβαν στη συνέχεια διάφορ οι µουσικοί ή φιλολογικοί σύλλογοι, όπως ο Μουσικός Σύλλογος Ορφεύς κ. ά., που ιδρύθηκαν στην Κωνσταντινούπολη συγκεντρώνοντας γύρω τους ένα σηµαντικό φιλόµουσο κοινό και ανέπτυξαν αξιοζήλευτη εκδοτική δράση. Το 1899, ιδρύθηκε από τον Εκκλησιαστικό Μουσικό Σύλλογο στην Κωνσταντινούπολη µια µουσική σχολή µε σηµαντικό έργο. ∆ιευθυντής της ήταν ο Γεώργιος Παπαδόπουλος και δάσκαλοι ο Κωνσταντίνος Ψάχος, ο Αριστείδης Νικολαΐδης, ο Νηλεύς Καµαράδος, ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης, ο Πέτρος Φιλανθίδης

δης που έπαιζε λύρα και ταµπούρα και έψελνε στο Πέραν και αργότερα, στον Πατριαρχικό Ναό.

Πολλοί ακόµη µουσικοί, που ενδεχοµένως ήταν και ψάλτες, έδρασαν τον 19ο αιώνα κυρίως στους µεϋχανέδες. Πρόκειται όπως προαναφέραµε

υψηλών απαιτήσεων. Οι πιο φηµισµένες βρίσκονταν στη Μεγάλη Οδό του Πέραν που ήταν και το κέντρο της οικονοµικής ζωής της Πόλης. Πολλά ονόµατα

µείνει από συχνές αναφορές σε πηγές της εποχής, όπως του Μικέ, του λυράρη Γιώργη από το Φανάρι, των αδελφών Γιάννη, Χρήστου και Αντώνη Κυριαζίδη, του Βασιλάκη και του Νικολάκη. Από το τέλος του 18ου αιώνα έχουν πλέον αναδειχθεί και πολλοί αξιόλογοι Τούρκοι συνθέτες οι οποίοι συνυπάρχουν

και µερικοί, οι πιο τολµηροί, ακολουθούν τους νεωτερισµούς της εποχής. Αναφέρουµε απλά τους Çemil bey, Ismail Dede efendi, Haci Arif bey,

ο Χρήστος Κυριαζίδης (Christaki efendi), ήταν ίσως ο σηµαντικότερος τραγουδοποιός της εποχής του, συνέθεσε όµως και αρκετά οργανικά µέλη. Παραφρόνησε και αυτοκτόνησε το 1914. Τέλος, ο Βασιλάκης, γεννηµένος το 1845 στο Λίτρος κοντά τη Σηλυβρία. Στην αρχή έπαιζε κλαρίνο σε διάφορα πανηγύρια. Το 1870 εγκαταστάθηκε στο Γαλατά παίζοντας λύρα και αργότερα συνέπραξε µε το συγκρότηµα του Κυριαζίδη. Ήταν φίλος και συνεργαζόταν και µε τον Çemil Bey. Την ίδια εποχή

και άλλοι µουσικοί και συνθέτες όπως ο βιολιστής Αντώνης, ο επίσης βιολιστής και συνθέτης Ζαφειράκης (+1920) που εξέδωσε και µέθοδο για βιολί το 1901, ο Βασιλάκης ο Λαουτιέρης από το ∆ιπλοκιόνιο (Besiktas), ο εξαίρετος λυράρης Αναστάσιος Λεονταρίδης του οποίου σώζονται ηχογραφήσεις. Οι γιοί του, επίσης λυράρηδες, ο Παράσχος

Ανεψιός του Αναστάση ήταν και ο λυράρης Σωτήρης Τσάνταλης

από τη Σηλυβρία (+1939). Ανιψιοί του Αναστάση και του Σωτήρη ήταν και τα παιδιά του λαουτιέρη Χαράλαµπου Μπατζανού (1860 – 1915), ο Αλέκος και ο Γιώργος Μπατζανός. Ο Αλέκος

Τελειώνοντας, θα πρέπει να αναφέρουµε ότι εκτός από τους Έλληνες, στην Κωνσταντινούπολη

και πολλοί άλλοι µουσικοί και συνθέτες όπως Αρµένιοι (που ανταγωνίζονταν σκληρά τους Έλληνες), Εβραίοι και διάφοροι Λεβαντίνοι, κυρίως Ιταλοί.

ξεχνάµε ότι επίσηµος αρχηγός των στρατιωτικών µουσικών του Σουλτάνου για περίπου µισό αιώνα ήταν ο Giuseppe Donizzetti pasha αδελφός του γνωστού συνθέτη Gaetano.

στα µουσικά πράγµατα της Τουρκίας προσπαθώντας να δώσει ευρωπαϊκό χαρακτήρα στη µουσική εκπαίδευση της χώρας. Ένα

κληρονοµιάς, χωρίς να ταυτίζεται µε το αναχρονιστικό θεοκρατικό παρελθόν. Έτσι, σε δεύτερο χρόνο το κράτος

Πολίτικος Μεϋχανές 16ου αιώνα.

(1892-1945), ο Γρηγόρης Ασίκης (1890–1967), ο Κώστας Καρίπης (1890–195?), ο Κώστας Σκαρβέλης ή Παστουρµάς (1880–1942), ο Αγάπιος Τοµπούλης (~1890–1967), o Λάµπρος Λεονταρίδης (1898-1965), ο Λάµπρος Σαββαΐδης (1886-?), ο Γεώργιος Μητσάκης (1921-1993), ο Πρόδροµος Μουτάφογλου – Τσαουσάκης (1919–1979), η Ρόζα Εσκενάζυ (1883–1980), η Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου η Πολίτισσα (~1895–1977), η Άννα Παγανά (1910-1943), ο Ελληνοαρµένιος Μάρκος Μελκόν-Αλεµσεριάν (~1890-1975) και ο Τέτος (Θεόδοτος) ∆ηµητριάδης (1895-1968;) που έδρασαν στις Η.Π.Α. κ.α. Στην Κωνσταντινούπολη γεννήθηκε και η Σπεράντζα Καλό (Καλογεροπούλου, 1885-1949) και ο Παναγιώτης Σεϊτανίδης, ενώ από την Καλλίπολη καταγόταν η Σοφία Βέµπο (1910-1978).

βιβλία και ιστότοποι που αναφέρονται κατά περίπτωση. Εκτός από τους συνθέτες µνηµονεύονται και µερικοί άλλοι, όπως τραγουδιστές, συγγραφείς, µουσικοί καταγραφείς κ. ά., που µε το έργο τους υπηρέτησαν τη µουσική της ευρύτερης Θράκης. Μερικοί από τους εκκλησιαστικούς συνθέτες, επειδή έγραψαν και έργα ευρωπαϊκής µουσικής, φιλοξενούνται στο οικείο κεφάλαιο µε παραποµπή στην αντίστοιχη σελίδα. Τέλος, για µερικούς από τους αναφερόµενους µελουργούς υπάρχουν ελάχιστα ή και καθόλου βιογραφικά στοιχεία. Αναφέρονται, όµως, µε την προοπτική να βρεθεί κάτι περισσότερο στο µέλλον. Χορός στην Πόλη.

Παναγιώτης Αγαθοκλής

σε στον Γεώργιο Γεννάδιο και έγινε δάσκαλος στο Κρανίδι. ∆ιετέλεσε ιεροψάλτης στον Άγιο Πέτρο, καθεδρικό ναό του Άργους και µουσικοδιδάσκαλος στην εκεί µουσική σχολή. Το 1855 εξέδωσε στην Αθήνα θεωρητικό βιβλίο µουσικής µε βάση το “Θεωρητικό” του Χρύσανθου, του οποίου επιχείρησε να αναπληρώσει τις ελλείψεις. Πολέµιος της τετράφωνης µουσικής στην εκκλησία, δίδαξε σε πολλούς µαθητές την πράξη και θεωρία της µουσικής. Το 1870 µετακόµισε οικογενειακώς στην Αθήνα όπου και συνέχισε να διδάσκει. Πέθανε το 1880.

ο Παλιέρµος 61: Γεννήθηκε στη Χίο

επιτυχία. Προσπάθησε µάταια το ίδιο και στην Έφεσο και πάλι στην Κωνσταντινούπολη και

απεσύρθη στη Βλαχία όπου και πέθανε.

(π. 1610 - 1690) 62: Μουσικός, δάσκαλος µουσικής και συνθέτης στην Οθωµανική αυτοκρατορία του 17ου αιώνα. Έπαιζε ταµπούρα

και γνώριζε τόσο τη βυζαντινή όσο και την οθωµανική µουσική, καθώς και την πρώιµη δηµοτική. Ήταν µουσικός στο Παλάτι και µάλιστα ο πιο ακριβοπληρωµένος, αφού έπαιρνε µισθό 40 ακτσέδες ηµερησίως. Στις πηγές αναφέρεται ως «tanburi Angeli», είναι µάλιστα ο πρώτος αυλικός µουσικός που αναφέρεται ως "tanburi". Είχε την προσωνυµία «Αγγέλης ο Μέγας (Koca Angeli)», τίτλο που αργότερα θα αποκτήσει και ο Πέτρος Λαµπαδάριος. Νεότεροι ερευνητές, όπως ο Σταθακόπουλος, αναφέρουν ότι ήταν γουναράς από την Καστοριά. Είναι πολύ πι-

60 Κωνσταντόπουλος Νικόλαος, Ο εκ Θράκης µουσικός Παναγιώτης Αγαθοκλής, Ανάτυπο Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού & Γλωσσικού Θησαυρού, 1941.

61 Πλεµµένος Γιάννης, To µουσικό πορτραίτο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού, Ψηφίδα, 2002.

62 Τσιαµούλης Χρίστος και Παύλου Ερευνίδης, Ρωµηοί συνθέτες της Πόλης (17ος-20ος αι.), ∆όµος, Αθήνα 1998.

µουσικής. Λόγιος µουσικός, µε πείρα στη θεωρία και πράξη της µουσικής, γνώστης δε του παλαιού και νέου µουσικού συστήµατος και της αραβοπερσικής µουσικής. Ήταν µαθητής του Γεωργίου του Κρητός και της πατριαρχικής Μουσικής Σχολής, όπου δίδασκαν οι τρεις διδάσκαλοι. Ερµήνευσε (δηλαδή µετέφερε στη νέα γραφή) πολλά έργα του Πέτρου του Πελοποννήσιου. Οι συνθέσεις του πέρασαν στα χέρια του µαθητή του Κυριακού Φιλοξένους του Εφεσιοµάγνητος.

Αναστάσιος ο βιολιστής (kemani Anastasios) (Μέσα 18ου αιώνα): Η viola d’ amore παιζόταν εκείνη την εποχή στις ταβέρνες από διάφορους µουσικούς και, όπως αναφέρουν οι περιηγητές, οι πιο γνωστοί ήταν ο Ρωµιός Αναστάσιος και ο Αρµένιος Stefano.

Ανέστης

Εφεσιοµάγνης ο αρχιδιάκονος 63: Πρωτοψάλτης Μεσολογγίου. Γεννήθηκε στη Μαγνησία της Εφέσου το 1794. Ήταν και µαθητής του Γεωργίου του Κρητός και αργότερα των τριών δασκάλων. Αγιογράφος και µουσικός κάλλιστος, γνώριζε την αρχαία και νέα µέθοδο και την εξωτερική µουσική και ήταν δεξιοτέχνης σε διάφορα µουσικά όργανα. Όταν ήταν πρωτοψάλτης

Ήταν προικισµένος µε σπάνια φωνή βαρυτόνου, αµίµητος στην απαγγελία, ρωµαλέος και ελεήµων, δίδασκε τη µουσική δωρεάν.

Aντώνης ο βιολιστής (kemani Andon) (?-1915): Είναι γνωστός από την πολύ δηµοφιλή σύνθεσή του kürdîli-hicazkâr aksak. Αντωνιάδης

του ∆ηµητρίου. Σώζονται εξαίρετα ανέκδοτα µουσουργήµατά του.

Αντώνιος Λαµπαδάριος της Μ. Εκκλησίας :

της ταµπούρας την οποία χρησιµοποιούσε για την ακριβή καταγραφή των συνθέσεών του. Μελοποίησε χερουβικά, δοξολογίες κ. ά. Ήταν βαθύς γνώστης των µυστικών της σηµειογραφίας. Ασχολήθηκε µε την εξήγηση της παλαιάς σηµειογραφίας

ποσοτική) όλων των σηµαδόφωνων της παλαιάς γραφής. Αντέγραψε πολλές Ανθολογίες και επτά τουλάχιστον φορές

στον Βύρωνα. Έπαιζε ούτι σε ένα λαϊκό µαγαζί της οδού Αθηνάς µε

την επωνυµία Μικρά Ασία και σύντοµα έγινε αποδεκτός από τους ντόπιους µουσικούς. Στη δεκαετία

του 60 ηχογράφησε για την Columbia, την Odeon και την Parlophone, παραδοσιακά ρεµπέτικα και αµανέδες. Πέθανε το 1967 στην Αθήνα.

Αφθονίδης Γερµανός 64: Το όνοµά του ήταν Γεώργιος και γεννήθηκε το 1823 στο Τζιµπαλί του Φαναρίου. Σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και γνώριζε καλά εκτός από την

µελωδικής γραµµής και κατέληξαν στο λεγόµενο “διπλό ίσον”, κάτι που ακολούθησε αργότερα και ο Κ. Ψάχος. Έγραψε

στον κεµεντζέ. Περιγράφεται επίσης ως καλλιτέχνης σοβαρός και λιγοµίλητος, που οι βιοτικές ανάγκες δεν του επέτρεψαν

Μάρκος (1856-1919) 65: Προικισµένος µουσικολόγος της Κωνσταντινουπόλεως.

και σε ηλικία 17 ετών πήγε στην Κωνσταντινούπολη, εργάστηκε στο Πατριαρχείο ως γραµµατέας της Ιεράς Συνόδου

του 1895, που µετατράπηκε αργότερα σε Μουσικό Σύλλογο. Πολλά µελουργήµατά του, που έψαλλαν οι µεταγενέστεροί του Ι. Ναυπλιώτης και Κ. Πρίγγος, όπως τα "Πατριαρχικά" λειτουργικά σε Ήχο Α', αποδίδονται λανθασµένα σε αυτούς. Μαθήµατα του περιέχονται στον Μουσικό θησαυρό του Αγιορείτη µοναχού Νεκτάριου Κανάρου, ενώ το 1905 εξέδωσε διάφορα

Βιγγόπουλος Ευστάθιος (Κανδυλλί Βοσπόρου 1882 – Κων/πολη 1938): Σπούδασε στη Σχολή του Ελλ. Μουσικού Συλλόγου Γαλατά, µε τον Μιχαήλ Παυλίδη. Έψαλλε σε διαφόρους ναούς, ώσπου προσλήφθη-

κε το 1913 στον Πατριαρχικό Ναό ως Β' δοµέστικος και το 1916 έγινε λαµπαδάριος. Έψαλλε επί 22 χρόνια µε τον Ιάκωβο Ναυπλιώτη. ∆ίδαξε στην τελευταία Πατριαρχική Σχολή και πολέµησε σθεναρά την τετράφωνη εκκλησιαστική

θαυµαστών του. Η εργογραφίας του, σύµφωνα µε ιδιόγραφο σηµείωµά του είναι: 1. Αναστασιµατάριον, 2. Ειρµοί Κανόνων, Κανόνες, Κοντάκια, Απολυτίκια, 3. Κανό-

νας του Όρθρου της Μεγάλης Πέµπτης, 4. ∆οξαστικά των κυριότερων εορτών, 5. Τρία ∆οξαστικά της

Παµµακαρίστου, 6. Μία στάση Χερουβικών σε όλους τους Ήχους, 7. ∆ύο στάσεις Κοινωνικών «Αινείτε»

σε όλους τους Ήχους, 8. Όλα τα Κοινωνικά του έτους συντετµηµένα, 9. Λειτουργικά και «Άξιον εστίν» σε όλους τους Ήχους, 10. Πολυχρονισµοί και Ύµνοι σε Πατριάρχες και Αρχιερείς. Οι κυριότεροι µαθητές

Μαργαριτόπουλος, Θεοχάρης Στ. Ανεστίδης

και ΣΤ' Πατριαρχικές Μουσικές Σχολές. Μεταξύ των µαθητών του και οι Κων/νος Κυρ. Κλάββας, Πέτρος Μανέας, Ιάκωβος Ναυπλιώτης, Κων/νος Σακελλαρίδης ο Θετταλοµάγνης κ. ά. Μαθητής του στην

ταµπούρα ήταν και ο Γάλλος Bourgault Ducoudray. Πολύτιµη ήταν και η συµβολή του στην κατασκευή

του µουσικού οργάνου ψαλτήριον, και στον καθορισµό των διαστηµάτων της βυζαντινής µουσικής. Συµµετείχε στην επιτροπή που αναθεώρησε τα προγενέστερα Τυπικά της Εκκλησίας και αργότερα εξέδωσε το διορθωµένο Τυπικό που τηρείται ως σήµερα. Πίστευε ότι οι υπάρχουσες συνθέσεις επαρκούν 66 Βυζαντινόν Μέλος: http://www.ec-patr.net/gr/psaltai/violakis.htm

Βιολάκης