Prikkels winter 2021 - VERBINDING

Cultuur op school

Winter 2021

thema

Verbinden

het leukste magazine over cultuur op school - lesideeën, nieuws en praktijkverhalen

mening Tekst: Mirjam de Heer

Ik hoef mijn publiek niet te zien om verbinding te hebben

Ja ,

Bart Schouten is acteur en verhalenverteller

als filmmaker zit mijn verbinding ik wil contact met mijn publiek vooral in de wisselwerking met de hebben, niet alleen maar zender zijn. mensen die ik voor mijn camera heb Het geeft mij energie om de reacties van mijn publiek en de mensen waarmee ik samen de film te zien, horen en voelen. Zo leer je wat werkt en wat niet en daar maak. Je investeert om ervoor te zorgen worden mijn voorstellingen en verhalen beter van. Het liefst dat zij hun verhaal zo goed mogelijk voor de speel ik op locatie, waar ik midden tussen mijn publiek sta. camera kunnen vertellen. Als de film af is dan Als je op een podium staat is je publiek meer een massa. is mijn werk gedaan. Maar het is wel fijn als er Als ik tussen de mensen sta heb ik met iedereen daarna iets uit ontstaat. Ik heb een documentaire contact. In het begin bestaat mijn publiek dan gemaakt over de gedwongen fusie van drie uit allemaal losse individuen. Aan het eind van voetbalclubs in Utrecht. Deze film is uitgezonden door het verhaal heb je samen iets beleefd en dat RTV Utrecht en daarna bij diverse verzorgingstehuizen verbindt. Je bent een groep geworden. vertoond. Bij de bejaarden raakte het een snaar. Ze zagen mijn film als het vereeuwigen van hun generatie.

Dan is film ineens niet meer dat vluchtige medium, maar een maatschappelijk cadeau, verbonden aan een groter geheel.

Nee

Robbert Bleys is producent en filmmaker

Hoofdredactie: Hanna van der Veen (Plein C) en Mirjam de Heer (Kunst Centraal) Eindredactie: Marjolein Hovius (Kunst Centraal) Redactie: Marjolein Hovius (medewerker marketing en communicatie Kunst Centraal), Mirjam de Heer (coördinator marketing en communicatie Kunst Centraal), Karin Geelink (directeur Plein C), Tamara Oortwijn (ICC’er St. Rudolf Steinerschool, Haarlem), Jesse Smale (ICC’er Delteykschool Werkhoven), Jolanda Konings (adviseur cultuuronderwijs Plein C)

2 prikkels

Met bijdragen van: Tamara Oortwijn, Hanna van der Veen, Marjolein Hovius, Hille Takken, Mirjam de Heer en Nienke Trap.

Illustraties: Irma van Osch, Joshua Peeters Mireille Schaap Foto’s: Paul Enkelaar, Stephanie Driessen, Marieke Duijsters Vormgeving: Ykeswerk Drukwerk: Zwaan Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein C en Kunst Centraal en komt tot stand met subsidie van de provincies Noord-Holland en

Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie.

Prikkels verschijnt drie keer per jaar.

Oplage: 4.500 Abonnementen: basisscholen in NoordHolland, Utrecht en Noord-Brabant ontvangen 1 exemplaar gratis. De distributie wordt verzorgd door Abonnementenland in Heemskerk.

Losse nummers: € 5,50 Abonnement: € 15,- per jaar (3 nummers) Adverteren: bekijk de mogelijkheden op www.prikkelsonline.nl

Zevende jaargang, nummer 23 Alle rechten voorbehouden. Deze rechten berusten bij Plein C en Kunst Centraal c.q. de betreffende auteur.

ISSN: 2214-3777

EXPERTS IN CULTUUR & EDUCATIE

inhoud

Echte verbinding

We zaten online met de Prikkels redactie bij elkaar. Ieder in zijn eigen hokje op het scherm, op afstand thuis naar elkaar te koekeloeren. Wat wilden we graag de energie ervaren van de gezellige en bruisende redactievergadering, zoals we die normaal hebben.

Echt voelen hoe het met de ander gaat, er even uit zijn met zijn allen en samen een hapje eten na afloop. “Ik heb zo’n behoefte aan verbinding!”, riep Tamara, die kleuterjuf is op een basisschool in Haarlem, spontaan uit. En daar was ons thema voor deze Prikkels: verbinding!

En wat een prachtige, warme en liefdevolle Prikkels is het geworden. Met een essay over cultuureducatie als motor voor teambuilding, als achtergrond een snelcursus ‘verbindend communiceren’ en een uitgelicht project over mediakunst met mandarijnen. Er is een leuke snelle vlogles en een heerlijke klassefoto van kinderen met hun 'gesamtkunstwerk'. En we geven praktische tips om in je creatieve opdrachten de connectie te maken met de leefwereld van je leerlingen. Een Prikkels kortom boordevol verbindingen om je hart mee op te halen en je gemoed mee te verlichten.

Blijf verbonden!

Mirjam de Heer (Hoofdredacteur)

En verder

04 Prikbord 06 Klassefoto 12 In gesprek: Laat kinderen bloeien 15 Shopping 20 Kunstwerk: Een school vol verhalen 22 4x Verbinding

23 26

28

08

Onze stip aan de horizon

Hoe neem je je team mee in vernieuwingen

16

Verbindend communiceren Blijf in verbinding, ken hun behoefte

24

Maak het met Mediakunst

Scholen ontwikkelen hun eigen mediakunstprojecten

Missie geslaagd!

Door hun ogen: In verbinding met jezelf Snelle les: Vlog je buurt!

prikkels 3

prikbord

4X

KUNST VERBINDT! HET ONLINE �LEREN VAN KUNST� SPEL

Inspiratiebijeenkomst

Van wie is dit landschap?

2021 is het Jaar van de Ode aan het Nederlandse Landschap.

Kunst Centraal en Landschap Erfgoed Utrecht sluiten hier met een inspiratiebijeenkomst voor het onderwijs bij aan.

Keynote speaker is ecoloog-filosoof Matthijs Schouten van Staatsbosbeheer. Hij laat de deelnemers zien en voelen wat het landschap om je heen betekent voor je identiteit en hoe kunstenaars daar vorm aan geven. Hij geeft ook praktische tips om kinderen te interesseren voor landschappen. Na zijn lezing zijn er een of meer praktische workshops literatuur, beeldende kunst, mediakunst of erfgoed. Zo krijg je meteen ook kant-en-klare lesideeën en tips om met je leerlingen met dit thema aan de slag te gaan.

Meer info: www.kunstcentraal.nl

Digitale kalender Burgerschap Kunstgebouw Zuid-Holland maakte voor de bovenbouw een digitale scheurkalender Burgerschap. Deze onderwijstool voor het digibord maakt moeilijke onderwerpen bespreekbaar via kunst en erfgoed.

www.digitalescheurkalender.com Het wachtwoord is Burgerschap.

4 prikkels

Kunst Verbindt! En daarom heeft de organisatie ‘Leren van Kunst’ een online kunstspel ontwikkeld. Zo zorg je op een leuke en laagdrempelige manier voor plezier, energie en verbinding met elkaar. Elk spel bevat 20 vragen, 20 opdrachten en 40 kunstwerken. Have fun! www.lerenvankunst.nl/spel

DE RIJKSMUSEUM SLEUTELCHALLENGE!

Houdt jouw klas van raadsels en geheimen? Zien jullie geen aanwijzing over het hoofd? Dan zoekt het Rijksmuseum jullie! Kijk goed naar de schilderijen in het online museum, scrol, zoek en zoom. Speel met je klas mee en vindt samen de verborgen sleutels, ontdek het verborgen woord en maak kans op een coole prijs. Samen maak je meer kans! www.rijksmuseum.nl

ENERGIZERS VAN MEER MUZIEK IN DE KLAS

Zing, beweeg en maak muziek met Buddy Vedder en meester Willem.

Meer Muziek in de Klas heeft voor de groepen 5 t/m 8 korte, interactieve muziekvideo’s gemaakt. Makkelijk te volgen en overal toe te passen. Als aanvulling op de video's kun je met je leerlingen aan de slag met de bijbehorende lesbrieven. www.meermuziekindeklas.nl

MEDIAMASTERS

Dit jaar staat mediamasters in het teken van ‘Gezondheid’. Er staan allemaal leuke mediakunstopdrachtjes klaar op de website. Je vindt er van alles, van een mediaquiz die je samen kunt spelen tot een podcast maken tot een podcast of een stop frame robot animatiefilmpje maken. www.game.mediamasters.nl/extra

Agenda EEN KANS VOOR CULTUUREDUCATIE! Scholen in de provincie Utrecht krijgen de kans om door Kunst Centraal, Landschap Erfgoed Utrecht en Het Filiaal theatermakers op maat ondersteund te worden op het gebied van kunst- en erfgoededucatie. Kunst Centraal maakte een animatiefilmpje om te laten zien wat deelname voor uw school kan betekenen. www.vimeo.com/467324681 Wil je meer info of heb je vragen? Neem contact op via info@kunstcentraal.nl

8 FEBRUARI 2021

VOLG DE LIVESTREAM!

HET LANDELIJK CULTUURDEBAT

17 maart mogen we naar de stembus om een nieuw parlement te kiezen. Juist nu is het belangrijk om onder de aandacht te brengen dat kunst en creativiteit kunnen bijdragen aan de uitdagingen waarvoor de maatschappij zich gesteld ziet. In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen organiseren Kunsten ’92, LKCA, De Kunst van Brabant, DOKc, de Bibliotheek LocHal en Kunstloc Brabant hét landelijke cultuurdebat. Je kunt het volgen via een livestream vanuit de Lochal. www.lkca.nl 10 FEBRUARI 2021

EINDCONFERENTIE CULTUUREDUCATIE MET KWALITEIT

Het Fonds voor Cultuurparticipatie nodigt alle scholen en cultuureducatoren uit om met hen online terug te blikken op de afgelopen jaren ‘Cultuureducatie met Kwaliteit’. Het wordt een dag vol vergezichten, wijze lessen, kijkjes in de keuken en onverwachte keuzes.

Aanmelden via www.cultuurparticipatie.nl

Kijken en begrijpen

Huh? Wat is kunst?

24 MAART 2021

Moeilijk begrip, kunst. Wat is dat nu eigenlijk? Waarom is het ene schilderij wel kunst en het andere niet? Klokhuis legt het uit. Een mooi inspiratiefilmpje voor een filosofisch gesprek met kinderen over kunst.

In het jaar van het Nederlandse landschap organiseert Kunst Centraal op woensdag 24 maart een online inspiratiebijeenkomst. Heb je belangstelling?

Geef je op via www.kunstcentraal.nl

www.youtube.com/watch?v=4oeged4EOdo

VAN WIE IS DIT LANDSCHAP?

prikkels 5

klassefoto Tekst: Nienke Trap Foto: Marieke Duijsters

Klas 5 en 6 van ’t Palet in Maarssen maakte hun eigen fungus kunstwerken op de ramen van de school. Elk kind kreeg een vormpje en een set ontwerpregels. Samen zochten zij hun weg.

6 prikkels

Derek: “Het was heel leuk om te doen. We hadden allemaal vormpjes waar je meerdere figuren in kon zien. Je krijgt een groene plakstrook en een driehoek die je aan het eind of aan het begin mag plaatsen. Dat ging goed want niemand werd boos.”

Marijn: “We hadden vijf groepjes met vijf kinderen. Onze groep heeft een sprinkhaan gemaakt die een vlinder opeet. Ik zag een hamer die op een hamer valt en die hamer viel ook weer. Iedereen ziet er iets anders in. We waren allemaal tevreden met hoe het is geworden.”

Carice: “Je moest er wel over nadenken. We konden niet hoger, want we konden er niet bij. Op een gegeven moment ging het vanzelf, we hadden we het onder de knie.”

Nikki: “Juf deed ook mee met onze groep. De meester die het organiseerde, kwam ons helpen en gaf ons tips. Die liet zien dat je ook een stapje vooruit kan denken.”

Dodi: “Iedereen had een eigen opdracht. Het was leuk om eens iets anders dan normaal te doen. In het begin was het lastig.

Bij deze opdracht leerden we allemaal wat.”

Zulaya: “We waren creatief, want de driehoek was blauw en de rechthoek was roze, en als je die over elkaar plakt wordt het paars. Je moest wel op de goede volgorde vormen plakken.”

Roos: “Het was echt superleuk. Ik wilde het netjes doen maar dat lukte niet. Uiteindelijk is het goed gekomen, omdat iedereen een sticker kon plakken op de plek waar hij wilde.”

Lamyae: “Degene met de strook mocht beginnen. Het lijkt op een hoge berg, we begonnen heel laag en zo gingen we steeds hoger. Het was supercool. We waren heel aardig voor elkaar.”

Felix: “Het was leuk dat je regels had en dat je allemaal verschillende vormen had. Iedereen wilde weer wat anders. We begonnen aan de zijkant van het raam. We wilden tot helemaal bovenaan komen en dat is gelukt.”

Kirsten: “Het was wel leuk dat je allemaal regels moest volgen, en niet zomaar vormen mocht plakken. Ik vond onze het mooiste van de hele klas, de vorm van onze Fungus was origineler.”

Torre: “Het kunstwerk ziet eruit of het bijna valt en dat is het mooie eraan.

Soms duurt het iets langer als je moet samenwerken, maar het komt wel altijd af.” prikkels 7

essay Tekst: Mirjam de Heer Illustratie: Irma van Osch

8 prikkels

Stip aan de horizon

“Mijn missie is geslaagd als ik leerlingen zie stralen en als collega’s zeggen: hier kunnen we in de praktijk mee vooruit.” Margiet Viool is cultuurcoördinator op de Franciscusschool in Bladel en volgt de postHBO opleiding tot cultuurbegeleider.

“I

k heb zelf niet zulke warme herinneringen aan mijn basisschooltijd. Maar de lessen muziek, tekenen en knutselen waren voor mij de lichtpuntjes van de dag. Daar kijk ik wél met plezier op terug. En daarom wil ik daar als leerkracht extra op insteken.

Mijn directeur had over de opleiding PostHBO cultuurbegeleider gehoord en vroeg me vorig jaar: “Zou dat iets voor jou kunnen zijn?” De timing was perfect. Ik was toe aan een nieuwe uitdaging. Ik was al een aantal jaren cultuurcoördinator en wilde graag een volgende stap. Meer verdieping.

Die opleiding is het beste wat ik ooit had kunnen doen, voor mezelf, voor mijn team én voor mijn school. Het heeft me al zoveel gebracht en ik ben ervan overtuigd dat dit me in de toekomst nog veel meer kansen gaat bieden.

In ontwikkeling Zoals elke basisschool is ook de Franciscusschool volop in ontwikkeling. We zijn overgestapt van klassikaal onderwijs naar unitonderwijs. Kinderen uit verschillende jaarlagen vormen samen een groep. Ik geef bijvoorbeeld les aan groep 6-7, unit 3. Ik wil zelf graag met het team aan de slag met procesgerichte didactiek. Niet het resultaat moet centraal staan in de beeldende lessen, maar het proces. Ik wil af van allemaal dezelfde tekeningen en ernaar toe dat elk kind wat eigens en unieks maakt. Ik wil graag kinderen breder laten denken en verbindingen leggen met andere vakken. Dat is mijn stip aan de horizon.

Maar hoe pak ik dat aan? Ik wil wel iets neerzetten dat gedragen wordt door het team en niet is opgelegd.

prikkels 9

essay

Wat ik wil bereiken is een grote verandering, een heel andere manier van lesgeven. Dat moet ik echt goed implementeren en begeleiden. Om als eerste stap mijn teamleden mee te krijgen heb ik een presentatie gegeven over mijn plannen. Eerst gaf ik ruimte aan dat gevoel van ‘Oh nee, ook dat nog!’.

Want dat gevoel snap ik dus heel goed. Ik heb dat ook wel eens. Dat ik hier even bij stilstond werd enorm gewaardeerd.

Het past bij ons Daarna heb ik samen met hen de visie en kernwaarden van onze school gelegd op mijn stip op de horizon. Deze kernwaarden en visie hebben we twee jaar geleden bij de komst van de nieuwe directeur opnieuw vastgesteld. Wij willen aansluiten bij de leerbehoefte van het kind, een divers aanbod bieden in een inspirerende omgeving, leerlingen eigenaar maken van het leerproces en een actieve, onderzoekende en spelende leeromgeving zijn. Allemaal dingen die heel goed passen bij procesgerichte lessen cultuureducatie. Ook onze waarden ademen cultuur: transparant, verbindend, dynamisch, inspirerend en sprankelend. Toen mijn collega’s de overeenkomsten zagen wat wij willen als school en wat ik met cultuureducatie beoogde konden we samen concluderen: cultuureducatie met procesgerichte lessen past bij onze school. En die gezamenlijke conclusie, die helpt!

10 prikkels

Wat zeker ook hielp is dat ik vervolgens een foto liet zien van mijn eigen ‘Pinterest les’, waarin alle leerlingen eenzelfde girafje tekenden. “Oh, jij doet dat dus ook!”, riepen ze opgelucht. Ik heb toen uitgelegd dat ik heel goed begrijp dat leerkrachten voor de invulling van hun lessen beeldend even snel een les van Pinterest plukken. En als dat gaat om het aanleren van technieken kan dat ook heel goed. Maar de didactische meerwaarde daarvan is beperkt. Als je kinderen wilt prikkelen, nieuwsgierig wilt maken en zelf op onderzoek wilt laten gaan, dan vraagt dat om een meer procesgerichte aanpak. De makkelijke weg kiezen is soms een goede oplossing, maar geeft op de lange termijn niet de voldoening die je wilt hebben.

Na mijn presentatie heb ik mijn team gevraagd of zij mijn stip aan de horizon zagen zitten en er was niemand in het hele team die ertegen was.

Het is leren Behalve het team neem ik ook ouders mee in het veranderproces dat onze school doormaakt. Het is belangrijk dat ouders zien dat leerlingen ook daadwerkelijk iets leren van de cultuurlessen. Ik merk in de reacties van ouders op onze projecten dat ze dat ook daadwerkelijk zo ervaren. Toen we voor de kinderen van groep 5-6 Blazers- en Slagwerkbende hadden georganiseerd met voor alle kinderen acht lessen van een muziekdocent in het bespelen van een slagwerk- of blaasinstrument, waren ouders heel enthousiast. Die kennismaking met instrumenten ligt niet voor elke ouder binnen bereik. Het is een meerwaarde als ze dat op school wél krijgen aangeboden.

In mijn eigen klas ben ik nu bezig met een kerstmusical. Om de dans op een wat hoger niveau te tillen hebben we daarbij een dansdocente ingeschakeld. Je ziet dan dat kinderen daar heel veel van leren en enthousiast van worden. Dat zien ouders ook gebeuren.

21e eeuwse vaardigheden Zowel mijn team, directeur, als de ouders van onze school zijn het erover eens: cultuureducatie is belangrijk. Wij willen in een schoolklimaat dat erg gericht is op opbrengsten en resultaten, ook werken aan overkoepelende vakken als burgerschap en cultuur en aan de 21e eeuwse vaardigheden. Mijn stip aan de horizon is de stip van ons allen geworden.

Stap voor stap lopen wij dichter naar die stip toe. We bedenken zelf projecten. We ontwikkelen leerlijnen.

We gaan verbindingen aan met elkaar en met kunstvakdocenten. De komende jaren doen we mee aan Cultuureducatie met Kwaliteit. Stap voor stap komen we dichter bij die stip aan onze horizon. En tegelijkertijd blijft de wereld om ons heen veranderen. En wij veranderen mee met de kinderen van de toekomst.

Om dit verandertraject te begeleiden maakte Margriet gebruik van het boek ‘Systemisch transitie management’ van Maaike Thiecke en Bianca van Leeuwen. Dit boek wordt in de Post-HBO opleiding cultuurbegeleider gebruikt als handleiding voor leerkrachten om veranderingen op hun school te realiseren.

jeugdfondssportencultuur.nl

A-P-S&C-1

Meedoen= meer kansen!

in gesprek Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen

De Barbaraschool in Bunnik had te maken met kinderen die door Corona een achterstand hadden opgelopen op het gebied van taal. De school bedacht een extra lesprogramma, waarbij bij een klein groepje kinderen taalontwikkeling wordt gestimuleerd door middel van dramalessen.

Kinderen bloeien op!

Laat kinderen bloeien

Caroline Dupree richtte, toen zij met haar studie moest stoppen omdat ze geen opvang kon vinden voor haar vier kinderen, haar eigen kinderopvangverblijf op. Na de Pabo werkte zij eerst als leerkracht, later als intern begeleider en nu als directeur op de Barbaraschool in Bunnik.

12 prikkels

Caroline: “Nieuwe woorden beklijven beter als je ze niet alleen hoort, maar ook ‘beleeft’ door je hele lijf te gebruiken. Dat blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. En dat is precies wat ik zo leuk vind aan ‘Speel je Wijs’ van Irma Smeegen. Bij ‘Speel je Wijs’ breiden kinderen al spelend hun woordenschat uit. Wij gebruiken prenten rond thematisch gerangschikte woordgroepen, die aansluiten op ons projectonderwijs. Kinderen haken daardoor beter aan dan tijdens de reguliere lessen. Of ze kenden de woorden al wel, maar durven nu actiever mee te doen. Nijs, de zoon van Joeri bijvoorbeeld. Nijs is een jongen met een fysieke leerstijl. Hij deed bij drama veel zelfvertrouwen op. Ineens zat hij boordevol initiatieven en trok hij ook andere kinderen het spel in met zijn enthousiasme.”

Joeri: “Nijs observeert veel, heeft veel in zijn hoofd en wil overal de beste in zijn. Hij heeft moeite om zijn lichaam te controleren en is tegelijkertijd een beetje verlegen

in de gewone les. Bij drama krijgt hij letterlijk en figuurlijk meer ruimte.”

Overtreffende trap uitbeelden Caroline: “‘Speel je Wijs’ werkt van beeld naar taal en andersom. Zo vraagt de docent de kinderen om de figuren op de prenten na te doen en in beweging te komen, bijvoorbeeld als een springende kikker of een vliegende vogel. Of ze vraagt een kind een zin uit te beelden en laat daarna het volgende kind de overtreffende trap daarvan uitbeelden. Zo daag je kinderen uit zich vrijer te uiten.”

Joeri: “Nijs kon dat goed gebruiken. Zijn oudere zus neemt snel het woord. Daardoor krijgt hij minder vaak de kans en komt lastiger uit zijn woorden. Dat komt vooral voor als hij veel mensen om zich heen heeft, zoals in de klas.”

prikkels 13

xxxxxxxx eindeloos veel bouwen met k’nex. Uiteindelijk zijn we met zijn tweeën gaan zitten.

Toen zag ik dat hij wél wil leren, maar dat hij daar iets anders voor nodig heeft.”

Spelend leren

Caroline:

“ Bij alle beoogde leerlingen is het gelukt om ze mee te laten doen.”

Caroline: “Bij ruim 20 leerlingen zagen wij na de lockdown een taalachterstand. Dat had allerlei oorzaken, zoals onvoldoende laptops, een huilbaby in huis of een kwetsbare situatie. Gelukkig ontvingen wij subsidie om corona-taalachterstanden weg te werken.”

14 prikkels

Joeri: “Ik gaf de kinderen tijdens de lockdown wel les. Het hielp natuurlijk dat ik pabo heb gedaan! Lina, de oudste, had haar werk in een half uur af. Bette, de jongste, wilde allemaal taakjes hebben, spelletjes doen. Nijs had van de juf extra oefeningen gekregen voor taal en rekenen, maar die wilde hij niet. Hij ging liever

Caroline: “Ik kan mijn leerkrachten niet extra belasten, dus koos ik er voor een externe docent te zoeken voor de woensdagmiddagen. Het aanbod moest voor kinderen vooral leuk zijn, want je kunt geen enkel kind verplichten buiten de reguliere tijden lessen te volgen. De leerkrachten hebben zelf de ouders van kinderen die in aanmerking kwamen vrijblijvend benaderd. Ze gaven aan dat de extra les voor hun kind wenselijk zou zijn.

En ze nodigden de ouders uit om eerst een keertje te komen kijken. Sommige leerlingen meldden zichzelf aan. Sommige ouders vroegen mij zelfs of hun kind ook mocht aanhaken. Bij alle beoogde leerlingen is het gelukt om ze mee te laten doen.”

Joeri: “Mijn oudste dochter wilde graag dat ik haar opgaf. Ze vond alles op school zo ‘saai’. Voor de andere twee pakte het ook goed uit. Bette was in januari begonnen op school, in maart gestopt en in mei weer begonnen. Ze was nog wat zoekende in de klas. Als ouder helpen we haar daar ook graag bij, met logopedie bijvoorbeeld. Maar het helpt als de school dit soort extra lessen opzet.”

Caroline: “Ik geloof sterk in spelend leren, bewegingen maken bij de lesstof. Vraag je kinderen tien korte teksten voor te lezen, dan kunnen ze hun aandacht moeilijk vasthouden. Zet je een parcours uit ‘van je stoel naar het trapje en daarna in de zitzak’ en laat hen op iedere plek één tekst lezen, dan gaat het ineens prima.”

Joeri: “Tijdens de lockdown gingen we iedere ochtend rond 11 uur dansen. Dat was erg leuk. Ook nu nog dansen ze veel. Ze organiseren hele circusvoorstellingen met veel drama! Dans en drama maken kinderen blij. En ze leren er ook nog van.

Een ideale combinatie.”

Tekst: Hanna van der Veen

shopping

Maak de

CONNECTIE Kleine verbindingen waar je blij van wordt

Mini happertje Mini nietjes happen met dit gezellige nietmachinetje.

Dat spreekt toch tot ieders verbeelding? € 9,95 (klein) www.sjakies.com DIY magneetjes Maak je eigen magneten voor in de klas met deze kleine plakbare magneetjes € 10,95 (set van 20) www.sjakies.com

Bij de tijd Blijf in verbinding met de tijd, met deze glazen zandloper van Hay € 39,www.hayonlinewinkel.com

Met klem Bundel zaken krachtig met deze retro Bulldog clips € 1,50 (klein, set van 10) www.papierklem.nl

Dierenparade Konijntjes, paardjes, poesjes, welk kind wordt niet blij van deze paperclipjes? € 6,50 (per doosje) www.hoeked.com

It’s a wrap Strik tot slot alle eindjes aan elkaar met dit vrolijke keukentouw € 4,40 www.dille-kamille.nl

prikkels 15

achtergrond Tekst: Eva Maria Schneijderberg en Mirjam de Heer Illustraties: Mireille Schaap

Verbindend communiceren Hoe kan ik verbinding krijgen met kinderen en hoe breng ik kinderen in verbinding met zichzelf? Hoe kan ik beter samenwerken met mijn team? En hoe voer ik gesprekken met ouders? Verbindend communiceren is een houding die je voor al deze vragen veel kan brengen.

V

erbindende of geweldloze communicatie is ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Marshall Rosenberg. Hij werkte als burgerrechtenactivist en zocht naar een manier van communiceren die moralistische oordelen vermijdt en recht doet aan ieders behoefte. In de vroege jaren 60 richtte hij het internationale centrum voor Geweldloze Communicatie op.

Rosenbergs idee achter verbindende communicatie is dat we allemaal dezelfde behoeften hebben. Overal op aarde, los van geslacht, leeftijd, geloof, cultuur of ras hebben we allemaal behoefte aan veiligheid, begrip, liefde, vrijheid en creativiteit. Bovendien willen we van nature allemaal heel graag bijdragen aan het vervullen van de behoeften van anderen. Rosenberg gaat ervan uit dat al ons gedrag voortvloeit uit onze pogingen om onze behoeften te vervullen.

Onderliggende behoefte

16 prikkels

Als je als leraar het gedrag van je leerlingen gaat zien als een uiting van behoeftes dan kom je los van de oordelen die je misschien over dat gedrag hebt. Kijk bijvoorbeeld eens wat je ziet gebeuren bij creatieve, vrije opdrachten.

De ene leerling slaat meteen aan het experimenteren met het materiaal, de ander blokkeert. De eerste leerling kan blij zijn omdat de kunstopdracht appelleert aan zijn behoefte aan uitdaging en creativiteit. De tweede is misschien wel angstig omdat hij niet weet wat je van hem verwacht en hij behoefte heeft aan meer duidelijkheid.

Vaak hoor of zie je het als kinderen aanlopen tegen onvervulde behoeften. “Stomme opdracht’, zegt er een en gooit boos de materialen in de hoek. Of: “Ik begrijp het nog niet, wat moeten we nu doen?”, vraagt een ander. Er zijn ook kinderen die stilletjes in opperste wanhoop naar hun tafeltje kijken en ineens halverwege de les in tranen uitbarsten. Al deze reacties laten zien dat wij elk andere manieren hebben om signalen af te geven als onze behoeften niet zijn vervuld. De eerste leerling wordt boos, de tweede vraagt om meer duidelijkheid, de derde toont verdriet. Allemaal signalen die je de weg wijzen naar de behoeften die er leven.

Creatieve lessen Als leerkracht heb je niet alleen te maken met de behoeften van anderen, je hebt ook te maken met wat je zelf nodig hebt. Onderwijs is geen fabriek.

prikkels 17

achtergrond

Je bent leerkracht geworden omdat je bij wilt dragen aan de ontwikkeling van kinderen. Je wilt graag vertrouwen voelen dat je bijdraagt aan hun leerproces. Voor velen is het daarnaast belangrijk om structuur, overzicht, helderheid en samenwerking te ervaren.

Het is aan jou om te kiezen wat je doet met de signalen van leerlingen. Probeer je het door jou gewenste gedrag af te dwingen of steek je in op de relatie en zoek je naar verbinding? De creatieve lessen lenen zich goed voor dit verbindingsproces. Je kunt even een stapje terug doen en kijken wat er nou daadwerkelijk bij een kind gebeurt. Wat maakt dat het ene kind het materiaal niet deelt? Heeft hij even de tijd en ruimte nodig om zich eigenaar te voelen en kan hij daarna pas weer delen? Wat maakt dat het andere kind niet op zijn stoel blijft zitten? Heeft hij behoefte aan beweging voor hij weer gefocust aan iets bezig kan zijn? Behoeftes zien is een sleutel voor verbinding in het onderwijs en daarbuiten.

Empathisch luisteren Je kunt kinderen en ook jezelf helpen hun behoeftes te leren kennen door empathisch te luisteren. Veel mensen hebben de intentie om goed te luisteren. Toch blijkt het lastig te zijn om écht te luisteren. Om even weg te blijven van het geven van advies, je mening of het delen van je eigen ervaring. Als je écht luistert ben je met je volledige aandacht bij de ander, zodat die ruimte heeft om te onderzoeken wat hij nodig heeft. Misschien krijg jij daarna ook een idee, je kunt dan bij de ander checken of hij daar nieuwsgierig naar is.

Het verbindend proces Net als het creatief proces bestaat ook het verbindend proces uit vier fases en net als het creatief proces is het niet lineair, maar verloopt het cyclisch.

Het verbindend proces begint bij jouw eigen waarneming. “Ik zie dat jouw blad nog leeg is.” Of bij een drama-opdracht: “Ik heb jou nog niet gehoord.” Het is heel belangrijk dat je je waarneming niet kleurt. Dus niet: “Ik zie dat jij niets doet.” Of: “Ik zie dat jij niet meedoet.”

Iemand kan heel hard aan het werk zijn in zijn hoofd of meedoen, zonder dat jij dat ziet.

18 prikkels

“ Zou je het graag zelf willen doen?”

De tweede fase is het gevoel van de ander. Ook dat vul je niet in, maar je vraagt ernaar. ‘Hoe voel jij je? Voel je twijfel?’ of ‘Voel je je gehaast?’ Of: ‘Voel je je gespannen?’

Door te vragen naar het gevoel van de ander geef je de ander ruimte om zichzelf te laten zien of horen.

Daarna komt de behoefte van de ander. Bij een volwassene kun je vragen of hij behoefte heeft aan bijvoorbeeld ruimte, inspiratie, focus of autonomie? Bij kinderen doe je dat ook wel in een zin. ‘Heb je meer plek nodig?’ Of: ‘Heb je iets nodig waardoor je ideeën krijgt?’ Of: ‘Is het belangrijk voor je om je te kunnen concentreren?’ Of: ‘Zou je het graag zelf willen doen?’

De vierde en laatste fase is een verzoek of strategie.

Bijvoorbeeld: ‘Vind je het leuk om even bij andere kinderen te gaan kijken?’ Of: ‘Wil je misschien in tijdschriften bladeren?’ Of: ‘Zullen we samen hardop nadenken over deze opdracht?’ Misschien zelfs wel: ‘Zullen we even muziek opzetten?’

Dit verbindend proces past heel goed bij de eerste twee fases van het creatief proces, waarin je kinderen probeert te inspireren en stimuleert om op onderzoek uit te gaan.

Sommige kinderen hebben daar weinig in nodig van jou.

Die willen een uitdagende vraag en gaan zelf hun inspiratie kiezen en onderzoek doen. Andere kinderen hebben iets anders nodig. Je kunt erachter komen wat dit is door verbinding te maken.

Eva Maria Schneijderberg ( leerkracht, internationaal gecertificeerd trainer Nonviolent Communication en moeder) verdiept zich sinds 2012 in Verbindende Communicatie en geeft trainingen aan leerkrachten in het basisonderwijs. www.levenverrijkendonderwijs.nl.

? t i u L O O !

H n C a S a s i R u E h T T A E H T s i u Th

Op Podiumkids Thuis kijk je voor slechts €2,99 de leukste, spannendste en ontroerendste familievoorstellingen van de beste jeugdgezelschappen van Nederland.

Kies snel jouw favoriet op:

BonteHond • Danstheater AYA • De Toneelmakerij • Het Filiaal theatermakers • Het Houten Huis • Het Laagland • HNTjong • Hoge Fronten • Holland Opera • Kwatta • Maas theater en dans • Plan d- • SALLY Dansgezelschap Maastricht • STIP Theaterproducties • Theater Artemis • Theater Sonnevanck • Tryater

Kunst werk

n

Vee Tekst: Hanna van der Illustratie: Joshua Peeters

Een school vol verhalen Idee: Nienke van der Heijden

In deze les gaan leerlingen op zoek naar plekken met een verhaal, de boerderij waar in de oorlog onderduikers hebben gezeten, of de kerk waarvan de toren drie keer is afgebrand. Deze verhalen geven de omgeving voor hen betekenis.

Bezoek!

Neem de kinderen mee naar een plek op school waar ze normaal niet komen. Denk bijvoorbeeld aan de zolder waar materialen liggen te wachten tot ze gebruikt worden.

Of aan het rommelhok. Vertel het verhaal bij deze plek.

Zoek!

Vraag kinderen hoe ze zich voelden op de plek die jullie bezochten. Geef voorbeelden van andere plekken die een onveilig of juist vertrouwd gevoel geven. Ga met de leerlingen op zoek naar plekjes in de school waar ze zich fijn voelen.

20 prikkels

Voel!

Vraag hen bij elke plek: waarom is dat een fijne plek voor jou? Je kunt je leerlingen helpen om dit onder woorden te brengen door hun zintuigen aan te spreken. Is de plek warm of koud, hard of zacht, stil of lawaaierig? De kleinsten help je met emoticons (zie www.prikkelsonline.nl).

Verbeeld!

Vraag de leerlingen vervolgens hun fijne plek te verbeelden. Voor kleuters kan dat in een tekening, waarbij ze kiezen welke kleuren er bij deze plek horen en welke mensen.

Groep 3-4 beeldt in de kring uit wat ze op hun lievelingsplek doen. Kunnen de anderen raden waar in of rond de school het is?

Onder bouw

Show!

Laat met afbeeldingen zien dat plekken emoties oproepen. Lammetjes in de wei, een begraafplaats bij nacht, een oorlogsmonument in de zon. Vraag de leerlingen een woordweb te maken van emoties die je kunt hebben bij plekken. Rubriceer deze emoties in positief en negatief. Bespreek waarom het belangrijk is om negatieve emoties te blijven herinneren en waarom de positieve.

Presenteer!

Groep 5-6 wandelt als klas langs de verschillende plekken. Bij iedere naamsticker vertelt de leerling die deze plek gemarkeerd heeft zijn verhaal. Dat kan een geordend verhaal zijn over een gebeurtenis, maar het mag ook een vrij verhaal zijn. De leerlingen uit groep 7-8 gaan in tweetallen op stap en interviewen elkaar aan de hand van de interviewkaarten (zie www.prikkelsonline.nl).

Zoek!

Vraag de leerlingen op zoek te gaan naar de plekken in en om de school waar ze positieve herinneringen bij hebben en die plek te markeren met een naamsticker.

Boven bouw

Wat kun je verder met deze lessen?

• Maak van je school een museum van verhalen. Laat daarvoor ook de onderbouw een naamsticker plakken op de plekken die voor hen bijzonder zijn en informeer ook de ouders over het project.

• Bundel alle verhalen in een zachte atlas, een speciale schoolkrant of een filmpje. Op www.prikkelsonline.nl vind je hier meer informatie over.

• Gebruik deze lessen bij een jubileumviering van school of een geschiedenisprojectweek.

prikkels 21

Het model van authentieke kunsteducatie is ontwikkeld door Emiel Heijnen. De essentie van dit model is dat je in je lessen probeert een verbinding te leggen tussen kunst en wat leerlingen in hun vrije tijd doen.

Meer informatie over het model van authentieke kunsteducatie vind je op: https://www.ahk.nl/media/ahk/ een_nieuw_model_voor_authentieke_kunsteducatie.pdf

4X Verbinding Tekst: Mirjam de Heer Beeld: Marloes Toonen

Uitvinders

Vind iets uit waarmee je een irritatie oplost. Teken je uitvinding of beeld hem uit.

Dat lijkt een complexe vraag aan kinderen. Maar als je hen deze vier filmpjes laat zien gaan ze meteen aan de slag!

1 Buurman en Buurman Als er ergens van alles en nog wat mis gaat dan is dat bij Buurman en Buurman… Gelukkig zijn zij supercreatief met wat er in hun buurt te vinden is. Zelfs voor vervelende klusjes als aardbeienjam maken draaien zij hun hand niet om. Ga naar youtube en zoek op ‘Buurman en Buurman aardbeien’. =

2 De Keepvogel De Keepvogel vindt het tijd voor een uitvinding. Hij hangt een wit vel op voor hem zelf en zijn hondje. Maar ze gaan daarbij heel anders te werk. Ga naar youtube en zoek het filmpje ‘De Keepvogel uitvinding’.

3 Daan Roosegaarde Fietsen in het donker. Superirritant! Is daar niet iets op te vinden? Daan Roosegaarde ontwierp een fietspad dat eruitziet als een sterrenhemel van Vincent van Gogh. Ga naar youtube en zoek het filmpje ‘Fietspad Daan Roosegaarde’.

4 Simone Giertz

22 prikkels

Hoe zou het zijn als al je vervelende klusjes door robots zouden worden gedaan? Simone Giertz is een Zweedse uitvinder en kunstenaar. Ze maakt ‘shitty robots’. Ze smeren broodjes, maken je wakker of poetsen je tanden. Maar de techniek is niet volmaakt… Zoek op youtube naar ‘Simone Giertz’.

missie geslaagd?

Tekst: Tamara Oortwijn Foto: Stephanie Driessen

De kleinste mens van Zandvoort Midden in Zandvoort staat openbare basisschool Hannie Schaft. Hier werkt Karina Veeren. Zij is leerkracht voor groep 1-2 en cultuurcoördinator. De school heeft een nauw samenwerkingsband met het Zandvoorts museum.

Het idee Eigenlijk wachtten Karina en Yanthe Otto van het Zandvoorts Museum op groen licht om de nieuwe erfgoedleerlijn van Zandvoort uit te werken, maar Corona zette dat proces tijdelijk stop. Tijd voor plan B! Al een tijd lang lag er op de plank een idee te wachten om een erfgoedproject te maken rondom Simon, de kleinste mens van Zandvoort.

Het doel Het nu vrij onbekende verhaal hoort echt bij het cultureel erfgoed van Zandvoort en verdient het om bekend te worden bij de Zandvoortse jeugd.

De voorbereidingen van het project zijn nu in volle gang. Er komt een beeld van Simon. En Karina schrijft samen met Yanthe een boek met het verhaal van Simon. Dit verhaal wordt opgenomen in de museumlessen.

De cultuurpartner Karina werkt graag samen met Yanthe: “Het Museum staat altijd open voor ideeën, ongeacht of het meteen uitgevoerd kan worden of dat er nog ontwikkeltijd nodig is. Het museum vindt het belangrijk om samen met scholen projecten te ontwikkelen en te kijken naar wat de mogelijkheden zijn. Met basisschool Hannie Schaft werkt het museum aan meerdere projecten.

En… Door de Coronacrisis is het belangrijk dat projecten digitaal beschikbaar zijn. Scholen kunnen niet op bezoek in het museum, maar het museum kan wél de klas in gehaald worden. Het mooi geïllustreerde boek is een prachtige oplossing om de geschiedenis van Simon op een aansprekende en inspirerende manier aan de leerlingen te vertellen.

prikkels 23

xxxxxxxx

UI TGE LI C HT

Tekst: Mirjam de Heer

Beeld: Marieke Duijsters

OVER MUZIEK, LICHTJES EN MANDARIJNEN

Maak het met Mediakunst

Co-creatie Drie basisscholen hebben het afgelopen jaar samen met een culturele partner en Kunst Centraal hun eigen bouwstenen voor mediakunst ontwikkeld. Kinderen gingen ‘Op reis in een greenscreen’, ontwikkelden een interactieve speurtocht of maakten een animatie met de hele klas.

Micro:bits De plusklas van de Martin Luther Kingschool mag experimenteren met Micro:bits, programmeerbare chips. Onder leiding van gastdocente Carlijn Verstappen van Kunstenhuis Zeist / De Bilt, brengen zij een mandarijn tot leven met muziek en lichtjes.

Carlijn vertelt: “Sommige kinderen volgen exact het stappenplan. Anderen gaan direct aan de slag, kijken niet, maar proberen.”

Van truc naar kunst Tjeerd, Leis en Jason genieten van de les: “Dit is echt superleuk!

24 prikkels

Mediakunst prikkelt kinderen om met nieuwe materialen zoals smartphones, VR-brillen of tablets creatief werk te maken. Het project ‘Maak het met Mediakunst’ helpt scholen de verbinding te leggen tussen techniek en creativiteit.

Je kunt je eigen ding maken. En niet iedereen heeft hetzelfde” Ze geven toe dat de techniek ook frustrerend kan zijn. “Heb je een half uur gewerkt en dan gaat het niet goed. Maar ja, dan beginnen we gewoon opnieuw.” En doordat ze oefenen met de techniek wordt het ontwerp steeds beter.

Belangrijk Dit ontwerp- en oefenproces is kenmerkend voor Design Thinking. Bij Design Thinking werk je samen aan de oplossing voor een gedeeld probleem en werkt die stap voor stap verder uit. Op deze manier zijn ook de bouwstenen tot stand gekomen.

Design Thinking maakt van ‘Maak het met Mediakunst’ meer dan een project rondom gave nieuwe technieken. Leerkrachten leren die technieken te koppelen aan bestaande vakken of thema’s. Leerlingen krijgen een creatieve uitdaging die aansluit op hun belevingswereld.

xxxxxxxx

Dit is echt superleuk!

Benieuwd naar Maak het met Mediakunst?

Kijk dit filmpje: https://vimeo.com/402465176. Partner in dit project is Zeewaardig, ontwerpbureau voor Design Thinking. Meer info vind je op www.kunstcentraal.nl. prikkels 25

door hun ogen Tekst: Nienke Trap Foto: Stephanie Driessen

In verbinding met jezelf Amy (11 jaar) Kinderen bewuster maken van hun eigen beleving. Dat is één van de doelen van het cultuuronderwijs op OBS de Carrousel en Fonkelsteen in Heerhugowaard. Samen met Cool Kunst & Cultuur geeft de school hier invulling aan met bijvoorbeeld dramalessen.

26 prikkels

“In de dramales gingen we emoties uitbeelden. Je moest doen alsof je heel verdrietig was. Dat vond ik best lastig. Al die kinderen die nep huilden, daar moest ik een beetje om lachen. We deden ook net alsof we heel erg boos, bang of blij waren. Ik heb echt zelfvertrouwen, dus ik vond het niet spannend om de emoties uit te beelden. Ik doe gewoon wat ik leuk vind en het maakt me niet uit wat anderen ervan vinden.

Een paar kinderen vonden het wel spannend, dat zag ik. Dan help ik ze om toch mee te doen. Als we buiten spelen en er iemand alleen staat, vraag ik of hij mee wil doen. Ik wil die kinderen opvrolijken.

Ik heb vrienden in mijn eigen klas, maar ook in groep 6 en groep 8. Heel veel van mijn vriendinnen komen uit Syrië. Er was een Syrisch meisje dat zich eenzaam voelde. Ze was best wel vaak verdrietig. Ze had eerst geen vriendinnen. Toen ging ik met haar praten. Ik werd haar vriendin.

Ik zei: “Je hoeft niet bang te zijn. Je moet zelf naar een meisje toe gaan dat jou aardig lijkt.” En nu heeft ze veel vriendinnen, waar ze mee buiten speelt. Ze is nu ook blij en ik heb het gevoel dat dat ook een beetje door mij komt. Dat is een goed gevoel.”

Ariyam (9 jaar) ‘De dramajuf liet ons zien welke emoties je hebt. Ze zette muziek op, zodat we konden oefenen. De emoties deed ze voor en wij deden haar na. We deden net alsof. Ik vond dat makkelijk om te doen, want ik hou heel erg van drama. Ik heb er heel erg van genoten. Op mijn oude school in Castricum heb ik ook veel dramales gehad, daarom kende ik het al en vond ik het niet spannend om te doen. Eigenlijk vind ik nooit iets spannend, ik heb juist overal zin in. Ik hou van alle vakken op school.

Het enige wat ik heel naar vond, was toen mijn vriend een tak in zijn oog kreeg. Dat was heel erg. Hij moest naar de huisarts. De juffen en meesters hebben daarna besloten dat we niet meer met scherpe takken mogen spelen.

Ik zit pas sinds september op deze school, maar ik heb al een heleboel nieuwe vrienden gemaakt.

Daar ben ik heel blij mee. We hebben een nieuw huis gekregen, hier in Heerhugowaard. Dat is heel dicht bij de school, ik kan ’s morgens op de fiets naar school komen.”

Finn (8 jaar) “Bij de dramales moest je iemand nadoen, je moest zijn spiegelbeeld zijn. Je mocht een dansje doen of bewegingen maken. Degene die jouw spiegelbeeld was, deed jou na. Het voelde heel raar, maar wel leuk. Al voordat we begonnen had ik precies in mijn hoofd wat ik wilde doen.

We begonnen met opwarmen. We zaten op de grond en je moest heel langzaam bewegen, omhoog komen. Ik vond dat best wel moeilijk, want normaal beweeg je heel snel. Als je valt, sta je gauw weer op toch?

Ik moest er echt over nadenken.

Sommige dingen kan ik niet. Een spagaat bijvoorbeeld. Ik probeer altijd alles en als het dan niet lukt geeft het niet, want je hebt het in ieder geval geprobeerd. Meer dan je best kan je niet doen. Dat doe ik ook bij alle andere vakken op school. Rekenen gaat wel goed, maar taal vind ik lastig. En lezen. Dat doe ik eigenlijk alleen ’s nachts in bed. Ik ben vaak wakker, ik hou niet zo van slapen. Het liefste zou ik de hele nacht wakker blijven. Ik heb van Sinterklaas een lamp gekregen met een heleboel kleuren, die doe ik ’s nachts aan. Dan kan ik lekker lezen.”

prikkels 27

Snelle les Tekst en beeld: Sanne Heymann

Vlog je buurt!

Bij iedereen in de buurt gebeurt wel iets. Bij de een wonen er bijzondere mensen in de straat. Bij de ander staat er een oud of juist heel nieuw gebouw.

Zorg dan wel altijd dat je eerst netjes toestemming vraagt, niet iedereen wil zomaar gefilmd worden. En dat je een lijstje met vragen klaar hebt.

Maak een lijst met typische of kenmerkende dingen uit je eigen (culturele) omgeving. Denk aan: locaties, gebouwen of personen, maar ook aan het mooie bomen of plekken in het landschap of oude verhalen. Kies uit deze lijst één onderwerp uit.

Als je weet wat je wilt vertellen, denk dan na hoe je dat zou willen doen. Hoe kun je jouw verhaal goed in beeld brengen? Waar kun je dan het beste filmen?

Bedenk wat je over dit onderwerp wilt vertellen. Wat is er bijzonder aan deze plek? Je kunt iets vertellen over wat je er mooi aan vindt of juist over wat je graag zou willen verbeteren. Misschien kun je zelfs mensen interviewen die iets over deze plek weten.

Vlogtips ✔ Weet wat je gaat vertellen (oefen eventueel eerst een paar keer) ✔ Praat enthousiast, duidelijk en niet te snel ✔ Houd je camera of smartphone in de breedte ✔ Zorg voor stabiel beeld ✔ Controleer of je geluid goed is ✔ Maak een leuke intro en outro

Prikkels is een uitgave van Plein C en Kunst Centraal en Kunstloc