Cultuur op school
Voorjaar 2020
p a h c s r e g Bur thema
het leukste magazine over cultuur op school - lesideeĂŤn, nieuws en praktijkverhalen
mening Tekst: Jolanda Koning
Burgerschapsvorming moet meer prioriteit krijgen in het onderwijs. Hessel Nieuwelink, Lector Burgerschapsonderwijs, Hogeschool van Amsterdam
Ja
Nederlandse scholen doen weinig aan burgerschapsvorming. Is dat erg? Als je kijkt naar de huidige maatschappelijke omstandigheden wel. Betrokkenheid bij de democratie, culturele diversiteit, het verschil kunnen zien tussen feiten en meningen is juist heel belangrijk. Burgerschap raakt aan veel van wat je doet in het onderwijs. Maar dat betekent niet dat je direct bijdraagt aan burgerschapsvorming op de manier die je als school wenselijk vindt. Door focus aan te brengen en er structureel aandacht aan te besteden, kan je dit veranderen. Alleen een open pedagogisch klimaat is niet voldoende. Door kinderen te leren hoe een democratie in elkaar zit, door ze kennis te laten maken met andere culturen, krijgt hun houding diepgang. Bepaal daarom wat je onderwijsvisie is en welke benadering van burgerschap daarbij past (bijvoorbeeld gemeenschapsgericht of autonomiegericht). Zo maak je burgerschapsvorming concreet zonder dat het als iets extra’s wordt gezien. Door het lerarentekort en de werkdruk komen scholen niet toe aan een onderwerp als burgerschap. En dat vind ik heel begrijpelijk. Daar moet een oplossing voor komen, zodat scholen tijd hebben voor onderwijsontwikkeling, bijvoorbeeld op gebied van taal, rekenen maar ook burgerschap. Weinig aandacht voor burgerschapsvorming komt echter niet alleen door een kwantitatief gebrek, maar ook door inhoudelijke verlegenheid over dit onderwerp. Mijn tip: beleg burgerschap bij iemand in je team die er affiniteit mee heeft en die collega’s kan begeleiden.
Hoofdredactie: Mirjam de Heer (Kunst Centraal) en Hanna van der Veen (Plein C) Tekstredactie: Marjolein Hovius (Kunst Centraal) Redactie: Mirjam de Heer (coördinator communicatie en marketing Kunst Centraal), Marjolein Hovius (medewerker communicatie en marketing Kunst Centraal), Jesse Smale (ICC’er Delteykschool Werkhoven), Tamara Oortwijn (leerkracht Rudolf Steinerschool Haarlem) Jolanda Konings (adviseur cultuuronderwijs Plein C)
2 prikkels
Karin Geelink (directeur Plein C), Hanna van der Veen ((coördinator communicatie en marketing Plein C) Met bijdragen van: Hille Takken, de Creatieve Code, Tamara Oortwijn, Jolanda Konings, Mirjam de Heer en Hanna van der Veen. Illustraties: ntb Foto’s: Stephanie Driessen Vormgeving: Ykeswerk Drukwerk: Zwaan Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein C en Kunst Centraal en komt tot stand
met subsidie van de provincies NoordHolland en Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt drie keer per jaar. Oplage: 4.500 Abonnementen: basisscholen in NoordHolland, Utrecht en Noord-Brabant ontvangen 1 exemplaar gratis. De distributie wordt verzorgd door Abonnementenland in Heemskerk. Losse nummers: € 5,50 Abonnement: € 15,- per jaar (3 nummers)
Adverteren: bekijk de mogelijkheden op www.prikkelsonline.nl Zevende jaargang, nummer 22 Alle rechten voorbehouden. Deze rechten berusten bij Plein C en Kunst Centraal c.q. de betreffende auteur. ISSN: 2214-3777
EXPERTS IN CULTUUR & EDUCATIE
inhoud
Burgerschap is leuk! Een Prikkels over Burgerschap? Ik ga niet liegen. Mijn eerste reactie was: wat saai! Maar na het interview met Hélène Grijseels voor het essay was ik om: burgerschap is leuk! Want burgerschap is niet iets wat erbij komt, het is er al! Iedere school met een kinderparlement werkt aan burgerschap. Werk je met nieuwsbegrip of nieuwskringen? Dan doe je aan burgerschap. Neem je tijd om met kinderen van gedachten te wisselen over de plastic soep, de opwarming van de aarde, het gebruik van sociale media en internet, de vluchtelingen of andere maatschappelijke vraagstukken? Burgerschap! En als je zo praat met kinderen dan pluis je samen uit hoe dingen zitten. Wat hebben we samen in Nederland afgesproken over afval scheiden? Vanaf welke kanten kun je tegen (zwarte) Piet aankijken? En welke oplossingen kun je bedenken voor het probleem van de plastic soep? Burgerschap hoef je kinderen niet te leren. Geef hen de kans om hardop na te denken over de wereld waarin ze wonen. Help hen hun oordeel uit te stellen. Stimuleer hen op te zoeken wat ze niet weten. En geniet vooral van alle mooie dingen die ze zeggen! Veel plezier met deze Prikkels! Mirjam de Heer (Hoofdredacteur)
En verder
02 04 06 13
Mening Prikbord Kunstroute als verbinding Met cultuur bijdragen aan burgerschap 15 Shopping: Smaken van over de hele wereld
16 Kunstwerk: Kijken met je oren 22 3 x anders kijken 23 Meesterlijk burgerschap missie geslaagd? 24 Uitgelicht: 75 jaar bevrijding 26 Door hun ogen Leerorkest Stichtse Vecht
06
Kunstroute als verbinding klassefoto van een theaterproject
08
Kinderen zijn al burgers Burgerschap in Curriculum.nu
18
Spruitjes & democratie wat is burgerschapsvorming eigenlijk?
prikkels 3
prikbord
2X
CULTUUR IN DE
KLAS DE ZWEETVOETENMAN
Terra Nova
Minimaatschappij Terra Nova is een spel en discussietool om maatschappelijke thema’s bespreekbaar te maken. Het speelbord is een onbewoond eiland. De spelers richten daarop hun ideale samenleving in. Onvermijdelijk komen ze daarbij morele dilemma’s tegen. Ze discussiëren samen over wat goed is. En als dat er nog niet is, dan organiseren ze zelf wat ze nodig hebben.
N
IE
U
W
Meer info: www.lisahu.nl/terra-nova
Netwerk voor ICC'ers in het S(B)O
Dit voorjaar start Plein C met de pilot van een heel nieuw netwerk, speciaal voor ICC'ers in het speciaal (basis) onderwijs. De eerste bijeenkomst van dit netwerk is op 8 april en bestaat uit een speeddate met cultuuraanbieders die veel ervaring hebben in speciaal onderwijs.
www.pleinc.nl 4 prikkels
een boek over burgerschap Samen met illustrator Margot Westermann brengt Annet Huizing ons rechtssysteem op een interessante, spannende en grappige manier tot leven. Ze vertelt over het zeilmeisje Laura dat niet alleen de wereld mocht omvaren. Over rapper Typhoon die door de politie aan de kant van de weg werd gezet omdat hij in een dure auto reed. En over de onterechte veroordeling van Lucia de B. Met infographics worden zelfs de meest complexe processen, zoals een rechtsgang, voor elk kind duidelijk uitgelegd. Een echte must have voor in je klas!
ALBINA
een theatervoorstelling over identiteit Albina is een witte kauw. En dan val je natuurlijk wel op! En ja, wordt je ook gepest.. Daarom vliegt ze als eerste uit, op zoek naar haar eigen lied. Onderweg ontmoet ze een rockende ekster, smartlappende meeuwen, hippe halsbandparkieten en nog veel meer prachtige vogels die het hoogste lied zingen. Maar... niet ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is. ‘Albina’ is een fabelachtig verhaal van Popfactory over een eigenzinnige kauw op zoek naar haar identiteit. Geschikt voor groep 1-4. www.popfactory.nl
Agenda CREATIEF PROCES Als je iets maakt doorloop je een creatief proces. Als leerkracht geeft het je grip om de fases uit dit proces te kennen en te herkennen. Om je te helpen bij het ontwikkelen en begeleiden van lessen maakte Kunst Centraal twee ansichtkaarten. Op elk staat aan de voorkant het creatief proces. Op de achterkant is een thema uitgewerkt: water en wonen.
14 FEBRUARI 2020
FONDSEN WERVEN VOOR JE CULTUURPROJECTEN
Ontdek de mogelijkheden en schrijf je eigen aanvraag. Meer info en inschrijven: www.pleinc.nl
Wil je een setje ontvangen? Mail dan naar info@kunstcentraal.nl 18 MAART 2020
BIJEENKOMST VRIJHEID
Kunst helpt kinderen de waarde te voelen van vrijheid! Meer info en inschrijving: www.kunstcentraal.nl
Verkiezing Cultuurschool 2020
2020
Wat maakt jouw school speciaal? Ook dit jaar reikt Plein C weer de Cultuurschool trofee uit aan een Noord-Hollandse basisschool die zich op een bijzondere manier inzet voor goed cultuuronderwijs. Alle Noord-Hollandse basisscholen kunnen meedoen! Na een voorronde waarin scholen zich kunnen aanmelden en vertellen waarom zij deze prijs verdienen, zal een jury drie scholen kiezen die door gaan naar de finale. Van deze drie
8 APRIL 2020
BIJEENKOMST ICC IN HET S(B)O
scholen wordt een filmpje gemaakt waarin zij niet alleen vertellen, maar vooral ook laten zien wat bijzonder is aan hun cultuuronderwijs. Deze filmpjes worden tijdens de finale op 29 oktober gepresenteerd. De winnaar ontvangt naast dé Cultuurschooltrofee ook een cultuurcheque ter waarde van € 500,-.
www.pleinc.nl/cultuurschool
Nieuw in Noord-Holland: een netwerk speciaal voor ICC’ers in het speciaal (basis) onderwijs. Meer info en inschrijven: www.pleinc.nl 29 OKTOBER 2020
WIJ VIEREN DE OOGST VAN 8 JAAR CMK NOORD-HOLLAND!
Samen met iedereen die heeft meegewerkt binnen CMK, maar ook met ieder ander die werkt aan beter cultuuronderwijs in NoordHolland, vieren we de opbrengsten van 8 jaar CMK! Meer weten over 29 oktober? Hou de mails van Plein C in de gaten! prikkels 5
klassefoto Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen
Leerlingen van vijf scholen werken samen met Het Filiaal theatermakers aan een kunstroute door Hoograven, een wijk met grote sociaal-culturele verschillen. De kinderen op de foto maken theater rond het thema moed.
Oumaima Vera Lise Rosalie Hanna
Sofie
Bart
Wies
6 prikkels
Oumaima (10) ‘Burgerschap is dat je vriendelijk moet zijn. Dat kun je leren bij theater. Dat als je valt, iedereen je dan helpt. Je mag presenteren aan anderen en aan je ouders. Op het laatst ben je dan echt blij en trots.’ Rosalie (8) ‘Bij theater doe je hetzelfde als de anderen. Je leert daardoor afstemmen. We telden tot vier en dan riepen we allemaal… Hakka, hakka Oetakka!’ Vera (9) ‘Vandaag hadden wij het in de klas over de bruine mensen in Zuid-Afrika. Desmond Tutu loste hun problemen slim op. Of nee, India wilde niet meer bij Engeland horen. Toen gingen ze met zijn allen voor de trein zitten, om de soldaten te blokkeren. Geweldloos verzet.’ Hanna (9) ‘Wat je moet leren om een goede burger te zijn? Als je iets vreemds ziet, de politie waarschuwen. En niet huizen van anderen besproeien met graffiti.’ Wies 9 jaar Mijn twee zussen hadden roze haar en toen wilde ik het ook proberen. Groen is mijn lievelingskleur. Ik vind het leuk om er anders uit te zien. Het is een beetje spannend om de voorstelling buiten te doen, maar het voelt alsof ik mezelf kan zijn. En dit is niet eens mijn eigen school. Sofie (8) ‘Een juf mag niet vloeken, dan voelen kinderen zich niet veilig. Soms zegt ze “ga weg” of “ga jij maar naar de kleuterklas”. Ik heb veel gevoelens, dus dat vind ik spannend. Dan moet ik huilen.’ Bart (8) ‘Ik ben moedig en ik ben een doorzetter want ik zit op rugby. Als je pijn hebt en durft te huilen dan ben je moedig. Ik ben niet bang dat andere kinderen mij uitlachen - dat maakt me niks uit. Iedereen is anders.’ Lise (8) ‘Ik ben de jongste van de familie en soms is het spannend met een grote groep mensen die ik niet zo vaak zie, zoals op een feestje. Dan neem ik een knuffel mee en dan denk ik: “ik kan het wel,” en dat helpt. Als we spelletjes gaan spelen, word ik blij en ben ik niet meer bang.’
prikkels 7
essay Tekst: Mirjam de Heer Illustratie: Mireille Schaap
8 prikkels
Kinderen zijn al burgers We nemen in het onderwijs weinig tijd om met kinderen in gesprek te gaan. We zien hen als burgers in opleiding. Onterecht, vindt Hélène Grijseels, want ze zijn al burgers! Ze is voorzitter van de Leerlingenraad op haar school, De Wingerd in Zwolle. Daarnaast heeft ze meegedacht in het team Burgerschap binnen curriculum.nu.
‘I
n de zomer van 2017 zag ik een advertentie voor ontwikkelteams van Curriculum.nu. Als schooldirecteur en cultuurcoördinator wilde ik graag meedenken over hoe onderwijs kinderen voorbereidt op de samenleving. Ik besloot te solliciteren voor het ontwikkelteam van ‘Burgerschap’. Als een school een oefenplaats is waar kinderen leren hoe zij zich als democratische burgers moeten gedragen, wat is dat dan? En hoe richten we dat in? Hoe geven we kinderen mee dat onze democratie en vrijheden niet vanzelfsprekend zijn? In maart 2018 kwamen we voor onze eerste driedaagse met 14 leerkrachten, 2 schooldirecteuren, een inhoudelijk begeleider van SLO en een procesbegeleider van
curriculum.nu bij elkaar. We zaten in Den Haag, in de buurt van de Tweede Kamer, dichtbij een van onze belangrijke pijlers. De helft van het team kwam uit het primair onderwijs, de andere helft uit het voortgezet onderwijs. Het waren allemaal mensen die in beweging zijn, die anders kijken en zoeken buiten de gebaande paden.
Iets heel nieuws
Het fijne aan het thema ‘Burgerschap’ was dat er nog geen leerlijn vastlag of op papier stond en er nog geen meetbare doelen aan waren gekoppeld. Noch bij het primair, noch bij het voortgezet onderwijs zit het in een standaardpakket. Alles lag nog open. We gingen samen iets heel nieuws maken.
prikkels 9
essay
We begonnen met het ontwikkelen van een visie. Burgerschap is meer dan alleen kennis overdragen over de gemeenteraad, de politieke partijen en onze wetten. Het is ook meer dan een excursie naar de Tweede Kamer. Het gaat bij Burgerschap ook om het gesprek over grote thema’s waar we allemaal mee te maken hebben, zoals globalisering en duurzaamheid. En dat maakt Burgerschap ook meteen lastig voor leerkrachten. Als je het echt hebt over kinderen leren onderdeel te zijn van onze maatschappij, dan ben jij als leerkracht niet meer de autoriteit. Net als de leerlingen ben je deelnemer in het gesprek. Je deelt ook je eigen normen en waarden en geeft kinderen de ruimte je daarop te bevragen. Je laat je leerlingen zien dat ook jij zoekt naar een manier om je te verhouden tot wat er om je heen gebeurt. Toen ik op deze school kwam werken wilde ik graag dat leerkrachten ouder-kindgesprekken gingen voeren. Niet elke leerkracht zat daarop te wachten. Maar al na de eerste keer hoorde ik van zowel leerkrachten als ouders heel enthousiaste verhalen: “Ik wist niet dat mijn kind dat al kon!” of “Wat was dit verrassend en leuk!”. Kinderen kunnen beter onder woorden brengen wat ze denken en willen dan volwassenen vaak doorhebben.
Cultuur verbindt
De eerste keer dat de diverse ontwikkelteams bij elkaar kwamen zaten we verspreid over het hele land. Alle keren daarna zaten we allemaal op dezelfde plek. Dat was fijn, want ‘Burgerschap’ heeft met alle andere leergebieden raakvlakken. Digitaal burgerschap bijvoorbeeld is direct verbonden met ‘Digitale geletterdheid’. En ook met ‘Nederlands’ en ‘Kunst
‘Burgerschap komt er niet bij, het is wat wij al doen.’ 10 prikkels
en Cultuur’: in elke roman zit een wereld verborgen, waarin kinderen zich kunnen inleven. Cultuur hoort gewoon bij een samenleving. Sterker nog: cultuur verbindt samenlevingen. Vorig jaar hadden wij hier op school een dag lang een Afrikaans koor op bezoek. Zij waren in Nederland om geld in te zamelen voor hun school in Mozambique. Als start van de dag vertelden zij hun verhaal met een zangen dansoptreden op het schoolplein. Alle mensen die de school passeerden keken om. Even voelde iedereen zich wereldburger. Wat er in de ontwikkelteams werd bedacht, werd dieper onderzocht op ontwikkelscholen. Eén van de ontwikkelscholen voor ‘Burgerschap’ is De Rozemarn in Amsterdam Zuid. Zij hebben te maken met superdiversiteit. In zo’n situatie moet je andersom denken. Je moet niets veronderstellen, maar door de ogen van leerlingen kijken naar de wereld om je heen en het daar samen over hebben. Burgerschap, je onderdeel voelen en weten van de Nederlandse samenleving, is voor deze school de centrale spil waar het onderwijs om draait.
Een curriculum… En nu?
Wat Curriculum.nu heeft opgeleverd zijn hele concrete bouwstenen, waarmee het onderwijs zelf aan de slag kan. Ze bieden een basis om op je eigen school in gesprek te gaan over hoe je burgerschapsonderwijs vormgeeft. Het zijn praktische handvatten voor zowel leerkrachten in het primair als docenten in het voortgezet onderwijs. Eerst is nu de politiek aan zet. Daarna kunnen de bouwstenen worden vertaald naar nieuwe kerndoelen. Ik merk dat methodemakers met meer interesse kijken naar wat er ligt dan het onderwijs zelf. En dat vind ik jammer. Want om ‘Burgerschap’ in het curriculum van je eigen school te verankeren heb je helemaal geen methode nodig. Een methode geeft je kant en klare activiteiten. Wat je nodig hebt zijn de overkoepelende doelen. Die kun je zelf koppelen aan activiteiten die je al doet. ‘Burgerschap’ komt er niet bij, het is wat wij al doen.’ Meer informatie over curriculum.nu vind je op: www.curriculum.nu.
Wilt u een groener, uitdagender en onderhoudsvriendelijk schoolplein?! SINDS 1998 SPECIALIST IN... Professionele speeltoestellen, Gebruik de code sporttoestellen, NATUURLIJK20 voo r een gratis inspec tie 1jr. parkmeubilair na aankoop bij Sic uro! recreatieproducten WWW.SICURO.NL | +31 (0)492 599 030 | en valondergronden! een (school)reisje door de tijd? het verleden beleef je bij ons! ONTDEKKEN, ONTMO
ETEN & DOEN
AL VAN ¤ 5,50 PER AF KIND OOK VOOR GROTE GROEPEN
BOUTENSLAAN 161B EINDHOVEN • 040 252 22 81
, DINO S DUIDEN
Ontdek de verschillen in het beeld van dino’s in de loop der tijd en ontwerp zelf een nieuwe!
in gesprek Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen
12 prikkels
Dit is
waarom
ik voor onderwijs had gekozen
Marieke van Soest
heeft een achtergrond in de jeugdhulpverlening. Nadat haar dochter op een democratische school terecht was gekomen heeft ze er, samen met anderen, één in Landsmeer opgericht. Ze is mentor, doet zorg- en welzijn en de studentenadministratie.
Ellie van de Bomen
heeft een eerstegraads bevoegdheid beeldende vorming. Ze is adviseur cultuureducatie bij Plein C en ze legt zich toe op Visual Thinking Strategies, een methode om met groepen mensen over kunst te praten. In 2012 richtte ze VTS Nederland op.
Draagt cultuureducatie bij aan de vorming van burgerschap? We leggen het voor aan een van de oprichters van de Democratische School LIFE! in Landsmeer en Plein C adviseur Ellie van de Bomen. Marieke: ‘Je leert voetballen door te voetballen en samenleven door samen te leven. En dat is wat wij doen. In het democratisch onderwijs praten leerlingen mee over de organisatie in een sociocratisch kringmodel. Ieder vertelt zijn eigen standpunt. Als een ander het woord heeft, mag je alleen vragen ter verduidelijking stellen. Voorstellen worden besluiten als iedereen ermee kan leven. Kinderen bepalen zelf wat ze willen leren. Om een school te mogen zijn, hebben we ook lessen, maar toetsen verplichten we niet.’
Ellie: ‘Als je VTS toepast, draag je geen kennis over, faciliteer je alleen een vrij gesprek. Je blijft strikt neutraal. Doordat je in andere woorden teruggeeft wat deelnemers zelf aanreiken, voelen ze zich gehoord, en aangemoedigd om actief te benoemen wat ze zien. Aan zo’n gesprek wil iedereen meedoen, is de ervaring. Leerkrachten reageren vaak verbaasd. Bij VTS komen al na twee keer kinderen aan het woord die normaal niet aan bod komen. En dat is wat burgerschap is.’
prikkels 13
in gesprek
“Ieder mens heeft aannames en vooroordelen waarvan je je niet bewust bent” Diversiteit
Marieke: ‘Wij doen veel aan geweldloze communicatie, op basis van gelijkwaardigheid. Ik geloof in de kracht van diversiteit. Omgaan met verschillen staat centraal, mensen mogen zichzelf zijn, dat staat aan de basis van leren van elkaar en co-creatie.’ Ellie: ‘Gelijkwaardigheid is belangrijk. Ieder mens heeft aannames en vooroordelen waarvan je je niet bewust bent, als witte vlekken in ons bewustzijn. Neutraliteit is daardoor lastig. Het is zaak om als gespreksleider voorwaardelijke taal te gebruiken. Zegt een kind over een zwarte man op een schilderij: “dat is een boef”, dan reageer je met: “Jij denkt dat die man een boef zou kunnen zijn.” Zo leren deelnemers hun beoordelingsvermogen aanscherpen. Er hoort een onderzoekende houding bij.’
14 prikkels
Kunstlessen
Marieke: ‘Cultuureducatie kan daaraan bijdragen. Leerlingen haken vaak als eerste aan bij kunstlessen. Je uitdrukken in beeld gaat vooraf aan je uitdrukken in taal. Kunstonderwijs kan een eerste aanzet daartoe zijn. Praten over je creatie een tweede stap. De docent krijgt zo inzicht in manieren van leren, en kan ook nieuwe manieren aanreiken. Het lerarentekort ontstaat doordat veel docenten te weinig ruimte krijgen voor creativiteit en zinvol lesgeven. Docenten branden op - het systeem is verstopt geraakt met methodes en afvinklijstjes.’ Ellie: ‘Hmm, zou kunnen kloppen. Kunst en daarover praten is onmisbaar in een democratie. Wonen leerkrachten VTS-sessies bij, dan zeggen ze vaak: “Dit is waarom ik voor onderwijs had gekozen. We keken bijvoorbeeld naar een afbeelding van een huisje op een strand. Door het raam zag je een kind dat bezig was met een heuveltje of een boot, of het was een graf. In het huisje viel het licht naar binnen op een kalender. Misschien was het lang geleden of het was een herinnering, zo mijmerden we. Een meisje zei tegen mij: “ik wist niet dat je met een groep 20 minuten naar één plaatje kunt kijken en steeds weer nieuwe dingen kunt blijven ontdekken.” Dat was een openbaring voor haar, dat een uitwisseling van gedachten zo rijk kan zijn.”’ Marieke: ‘Wij hebben met de kinderen die wilden deelgenomen aan een Europees project rond de vraag: ‘Wat is empathie?’ De opdracht was: maak een ansichtkaart. Een leerlinge heeft toen twee mensen getekend die elkaar omhelzen, met de tekst: Empathy is what we need.
Met Visual Thinking Strategies (VTS) leren mensen open en zonder oordeel waarnemen, onderzoeken en luisteren door naar kunstwerken te kijken. VTS is ontwikkeld door het Museum of Modern Art in New York. VTS-gespreksleiders betrekken het publiek actief bij kunst, en creëren een open en veilige ruimte voor ieders mening. Deelnemers krijgen zo respect voor elkaars opinie. VTS-gespreksleiders stellen steeds drie vragen: 1 Wat gebeurt er in dit werk? 2. Waaraan zie je dat? 3. Wat kunnen we nog meer ontdekken? Democratische Scholen zijn er voor kinderen van 6 tot 18 jaar. Zij krijgen er stemrecht en zelfbeschikkingsrecht. Kinderen van alle leeftijden beslissen mee over het beleid van de school. LIFE! wordt niet door de overheid gefinancierd.
SMAAK
shoppen rond de wereld Ontdek samen nieuwe smaken, in cultuur en in de keuken.
Traditionele Chinese Hot Pot Voor traditionele Chinese fondue AliExpress € 36
De Zilveren Lepel voor kinderen Hét Italiaanse kookboek is er nu ook voor kinderen! Unieboek uitgeverij het spectrum € 23,50
Pastamachine Laat je leerlingen ontdekken hoe de pasta voor spagetti en lasagne wordt gemaakt. Inno cuisinno € 35
Kleine geschiedenis van de Nederlandse keuken Voor leerkrachten die graag de geschiedenis verweven in hun lessen. € 20
UNICEF Kinderkookboek Lievelingseten van kinderen over de hele wereld. € 6,95
Wereldeters Een lees- kijk én kookboek over de hele wereld leesboek Uitgeverij wereldeters € 22,95
Poffertjespan Nederland De Buyer € 30
Tajine Koken volgens de Marokkaanse keuken Marocstore € 23
prikkels 15
Kunst werk
Tekst: Jolanda Konings
Onder bouw
Kijken met je oren  Een associatieve luisteropdracht Hoe kunnen kinderen onbevooroordeeld naar muziek leren luisteren? In deze les luisteren kinderen naar de Schilderijententoonstelling van Moessorgski. Wat horen zij in deze muziek? Een inspirerende les over muziek en beeld. Kijk voor je begint op www.prikkelsonline.nl voor leerdoelen, basisregels en uitleg over deze les. Open op je computer de volgende link: https://bit.ly/2rrBFes. Zet alvast een tweede internetscherm open. Stel steeds eerst de luistervraag en zet vervolgens de muziek aan. Benadruk dat elk antwoord goed is omdat we allemaal onze eigen fantasie hebben!
16 prikkels
Het oude kasteel
Open de link en zet het fragment op pauze bij 5:06: Het oude kasteel. Open in je tweede scherm een plaatje van een willekeurig ander kasteel. Luistervraag: Welk kasteel vind jij het best bij de muziek passen en waaraan hoor je dat? Start het fragment. Draai het bij 6:16 langzaam zachter tot 0. Inventariseer daarna wat de kinderen bedacht hebben. Waaraan horen ze dit? Dit verwoorden is moeilijk!
De ossenkar
Open de link en zet het fragment op pauze bij 11:21. Open in je tweede scherm een plaatje van een ezeltje met bagage, een schildpad of een slak. Luistervraag: Welk dier vind jij het best bij de muziek passen en waaraan hoor je dat? Start het fragment. Draai het bij 12:36 langzaam zachter tot 0. Inventariseer de antwoorden. Benadruk de verschillen in de antwoorden.
Boven bouw
De stadspoort van Kiev
Open de link en zet het eerste fragment op pauze bij 0:00: La promenade. Open in je tweede scherm de link nog een keer en zet het tweede fragment op pauze bij 27:09: La grande porte de Kiev. Luistervraag: Kijk naar het ontwerp van de stadspoort van Kiev op het tweede scherm. Welk muziekstukje vind jij het beste passen bij dit schilderij en waarom? Laat nu de twee fragmenten na elkaar horen. Draai het eerste fragment bij 1:02 langzaam zachter tot 0. Draai het tweede fragment 28:30 langzaam zachter tot 0. Inventariseer wie het eerste en wie het tweede fragment het beste bij de poort vond passen. Stimuleer hen onder woorden
te brengen wat ze in de muziek vonden passen bij het plaatje. Benadruk de verschillen in de antwoorden.
Arm of rijk
Zet het digibord uit. Open de link op je computer en zet het fragment op pauze bij 15:59: Samuel Goldberg en Schuyle. Luistervraag: Je hoort in dit muziekfragment een gesprek tussen een rijke en een arme man. Je hoort twee verschillende muziekstukjes. Welk stukje past bij de rijke man en welk bij de arme man? Waaraan hoor je dat? Start het fragment. Draai het bij 17:11 langzaam zachter tot 0. De overgang naar de andere man ligt bij 16:43. Steek je hand op om
de overgang te laten zien. Welk stukje past bij de rijke man en welk bij de arme man? De meningen zijn waarschijnlijk verdeeld. Laat enkele kinderen verwoorden waarom ze hun antwoord hadden bedacht. Een les ‘Kijken met je oren’ kun je ook zelf ontwerpen. Kies een muziekfragment met instrumentale klassieke muziek (zang leidt af). Kies daar afbeeldingen bij, van bijvoorbeeld bijzondere gebouwen of de natuur. Neem geen abstracte schilderijen. De luistervraag is steeds: welke van de twee afbeeldingen past volgens jou het best bij het muziekfragment. Of: welk van de twee muziekfragmenten past het best bij het plaatje.
prikkels 17
achtergrond Tekst: Hanna van der Veen Illustraties: Aart-Jan Venema
Spruitjes & democratie Bizar eigenlijk, dat de term burgerschap voor veel mensen ruikt naar spruitjes en bemoeienis, maar juist het tegenovergestelde inhoudt. Burgerschapsvorming gaat over elkaar onbevooroordeeld tegemoet treden, een constructieve dialoog aangaan, elkaars mening respecteren en verschillen accepteren. Doelstellingen die ook in de visie van veel basisscholen schitteren. Toch wordt er op weinig scholen structureel aandacht aan besteed. 18 prikkels
Burgerschap in de maak Al sinds 2008 zijn scholen wettelijk verplicht burgerschapsvorming op te nemen in hun onderwijsaanbod. De wet stelt dat scholen aandacht moeten besteden aan de pluriforme samenleving, aan actief burgerschap en integratie en aan kennismaking met verschillende achtergronden en culturen. Burgerschapsvorming in het onderwijs komt maar moeizaam van de grond. Daarom stelde het SLO een voorbeeldleerplankader op en een praktisch instrument voor het inrichten van burgerschapsvorming. Ook in de eerste voorstellen van Curriculum.nu heeft burgerschap een plaats: in maar liefst elf leergebieden
prikkels 19
achtergrond
Thema’s Burgerschap: Vrijheid en gelijkheid / Macht en inspraak / Democratische cultuur / Identiteit / Diversiteit / Solidariteit / Digitaal samenleven / Duurzaamheid / Globalisering / Technologisch burgerschap / Denk- en handelwijzen
wordt duidelijk gemaakt over welke thema’s burgerschap gaat: van vrijheid en gelijkheid tot democratische cultuur en van globalisering tot digitaal samenleven. In zogenaamde Grote Opdrachten wordt vervolgens uitgewerkt welke kennis en vaardigheden kinderen moeten leren over deze thema’s.
activiteiten van de school, waar discussie en een open gesprek worden gestimuleerd, ontwikkelen leerlingen hun burgerschapscompetenties beter. Sterker nog: is er geen open klimaat dan beklijven de lessen niet, laten verschillende onderzoeken zien. De rol en houding van jou als leerkracht is dus cruciaal: jij hebt een voorbeeldfunctie en de taak om ieder kind de ruimte te geven.
Door een burgerschapsbril Burgerschap staat niet op zichzelf. Curriculum.nu laat zien welke burgerschapsdoelen overlappen met andere vakken, zoals aardrijkskunde, geschiedenis of taal. En de vaardigheden als reflecteren, discussiëren, een eigen mening vormen en een open houding, herkennen we uit de 21st century skills en cultuuronderwijs. Daarmee is burgerschap geen losstaand vak, maar een bril waarmee je kijkt naar alle vakken en het pedagogisch klimaat. Het SLO heeft een stappenplan geformuleerde dat je kan gebruiken om deze bril op te zetten: wat doe je eigenlijk al en wat zou nog beter kunnen. Hiermee krijg je grip op je burgerschapsonderwijs zonder dat het een extra vak wordt. Naast een stappenplan heeft het SLO burgerschap ook verdeeld in drie concrete onderwerpen: democratie, participatie en identiteit. Onderwerpen die makkelijk te koppelen zijn aan cultuuronderwijs.
Geen checklist
Democratie
Wil je als school aan de slag met burgerschap, dan begin je met het formuleren van een visie op burgerschapsvorming. Deze zal per school verschillen omdat het een directe relatie heeft met de identiteit en de omgeving van de school. Een kleine school in een rustig dorp zal burgerschap vanuit een ander perspectief behandelen dan een grote school met een veelvoud aan nationaliteiten in een hectische stad. Voor het vormgeven van je visie kan je gebruik maken van het voorstel van Curriculum.nu. De genoemde Grote Opdrachten zijn geen checklist, maar een handig hulpmiddel om je eigen visie mee te formuleren: wat wil jij bij jouw leerlingen bereiken op deze gebieden? Leg je de nadruk op democratie en gelijkheid, of op globalisering en een duurzame samenleving? Of hoort het er voor jou allemaal bij? Op basis hiervan formuleer je beleid en verbindt je hier activiteiten (lessenseries, modules, gastlessen) aan.
Democratie gaat over staatsinrichting: kinderen leren wat de rechten en plichten zijn in een democratie, dat er verschillende meningen mogelijk zijn maar dat iedereen ook plichten heeft. Naast deze basiskennis is ook het ontwikkelen van democratische vaardigheden belangrijk. Durf jij je mening te geven, kan jij een constructieve discussie voeren, hoe ga jij om met een andere mening? Deze vaardigheden en het ontwikkelen van een open houding, horen bij een democratie. Theater kan je hierbij helpen. Zo werkt De Theaterfabrique met een workshopserie waarin het creëren van sociale veiligheid, speldurf en vertrouwen het einddoel is. Maar ook beeldende kunst en muziek kunnen een discussie ontlokken. Kijk maar naar de rubrieken In gesprek en het Kunstwerk in deze Prikkels.
Van het hele team! Misschien nog wel belangrijker dan een goed curriculum, is het pedagogisch klimaat op een school. In een open pedagogisch klimaat, waar leerlingen een andere mening mogen hebben dan de leerkracht, een stem hebben in de regels en
20 prikkels
Meer lezen Aan de slag met burgerschapsvorming: burgerschapindeschool.nl van SLO Over een toekomstig curriculum voor burgerschap: www.curriculum.nu/voorstellen/burgerschap Onderzoek ‘Onderwijs in burgerschap: wat scholen kunnen doen’ Kohnstamm Instituut/HvA/UvA: www.kohnstamminstituut.nl/burgerschap
Lesmateriaal burgerschapsthema’s
xxxxxxxx
Harold Bekkering en Jurgen van der Helden. ‘De lerende mens’ Boom 2016 www.kwinkvoorburgerschap-en-mensenrechten.nl www.Samsam.net www.amnesty.nl/wat-we-doen/educatie/docenten www.prodemos.nl/voor-scholen www.krrf.nl www.detheaterfabrique.nl/basisonderwijs1
Participatie De maatschappij, dat ben jij – al in 1998 probeert Sire ons met deze leus te wijzen op onze eigen verantwoordelijkheid. En natuurlijk: alleen de spelregels maken nog geen spel. Daarom is ook participatie onderdeel van burgerschapsvorming: wat kan jij bijdragen aan een fijne leefomgeving? Als school kan je kinderen betrekken bij besluitvorming, bijvoorbeeld door het invoeren van een leerlingenraad, door mediatoren te kiezen die in pauzes kleine conflicten helpen oplossen en door initiatieven van kinderen de ruimte te geven. Ook het beschermen van mensen- en kinderrechten hoort hierbij. Een leuk voorbeeld om hiermee aan de slag te gaan, is het jaarlijks Unicef Kinderrechten festival. Iedereen kan meedoen en met de gratis App zelf een kort Kinderrechtenfilmpje opnemen. Als je je filmpje uploadt maak je bovendien kans op een echte filmcoach in de klas.
Identiteit Tot slot gaat burgerschapsvorming ook over het recht op een eigen identiteit. Mensen zijn van nature gewend om naar gelijken te trekken: dat voelt vertrouwd en veilig. Maar de wereld bestaat niet uit allemaal dezelfde mensen en in onze samenleving is pluriformiteit een feit. Voor jonge kinderen maakt dat vaak niets uit: zij zien deze verschillen niet. Maar in de bovenbouw gaan kinderen wel verschillen zien en meningen vormen. Langzaam keren ze zich af van dat wat anders is en vormen ze een eigen voorkeur. Het is op
dit moment belangrijk om met kinderen in gesprek te gaan over verschillen en dat een eigen identiteit voor iedereen even belangrijk is – of je nou tot de meerderheid of tot de minderheid hoort. Door met leerlingen te praten over verschillen en ze bekend te maken met verschillende (culturele) achtergronden en (seksuele) oriëntaties, leren ze het idee omarmen dat verschil erbij hoort en we daarin allemaal gelijk zijn.
Meer over pedagogisch klimaat www.Klimaatschaal.nl www.Classdojo.com www.herstelrechtinhetonderwijs.nl www.swpbs.nl www.devreedzame.school www.democratischescholen.nl prikkels 21
3x anders kijken
Filosofisch gesprek 3 korte oefeningen om na te denken over de toekomst, het heden en het verleden.
2 Geschiedenis schrijven 1 Hier & nu Architecten maken soms iets raars, waarvan zij vinden dat het ook prettig wonen is. Maar wat voor de een prettig is, is voor de ander misschien wel onhandig. Laat iedere leerling zijn ideale huis tekenen. Stel vragen als: heeft het veel ramen of juist weinig, is het een grote ruimte of heeft het meerdere kamers, zijn de muren recht of gebogen? Hang alle tekeningen op en bespreek ze met de kinderen. Waarom is jouw huis het ideale huis voor jou? Zou een huis van een klasgenootje ook voor jou ideaal kunnen zijn? Zijn alle huizen erg verschillend geworden of best wel het zelfde? Voer een gesprek of iedereen hetzelfde fijn vindt om in te wonen.
22 prikkels
Voer een (filosofisch) gesprek met de leerlingen over De Waarheid. Hebben ze zich wel eens afgevraagd hoe de schrijvers van de geschiedenisboekjes aan hun verhalen komen? Hoe weten ze of hun bronnen betrouwbaar zijn? Waarom is het belangrijk om meerdere bronnen te gebruiken? Waarom is het kennen van de waarheid belangrijk? Is het denkbaar dat het kennen van de waarheid in sommige situaties minder belangrijk is? Wanneer is iets waarheid?
3 De groeten uit de toekomst Voor de laatste minuten voor de pauze. De kinderen gaan naast hun tafeltje staan en vormen tweetallen. Hoe groet jij je opa en hoe een vriend? Wie weet hoe edelen elkaar vroeger officieel groetten? En hoe deden jonkvrouwen dat? Doe het een voor een naar elkaar voor. Kunnen wij nu bedenken hoe we elkaar over 200 jaar groeten? Laat de leerlingen in tweetallen een manier bedenken die nu nog niet bestaat. Is het tijd? De kinderen groeten je een voor een op hun eigen manier voordat ze de klas verlaten.
missie geslaagd? Tekst: Tamara Oortwijn Foto: Stephanie Driessen
Meesterlijk burgerschap Lucelle Okoduwan is cultuurcoördinator van basisschool De Wegwijzer in Zeist. Daarnaast is Lucelle groepsleerkracht van de jongste kleuters. Onlangs hebben ze met de hele school gewerkt aan burgerschapsvorming rondom het thema ‘Hollandse Meesters’. Het idee “Vier keer per jaar hebben we cultuur-momenten. We werken vier lessen aan een thema; groepsdoorbrekend en vakoverstijgend. Bij dit thema hebben we ‘Hollandse meesters’ gekoppeld aan het begrip ‘meesterlijk zijn’. Je kunt meesterlijk zijn in dans, muziek, maar ook in het ontwerpen van een brug. Wij willen kunstvormen zo breed mogelijk aanbieden. Leerkrachten ontwikkelen de lessen zelf, met input van de kinderen. Zij hebben heel veel leuke ideeën.” Het doel “We willen de kinderen vooral sociaal-emotioneel laten groeien. Ze oriënteren zich, ontdekken iets nieuws, maken kennis met een vaardigheid of iets wat ze mooi vinden. Het proces is al een doel op zich. Ze zitten bij een andere juf. Oudere kinderen houden rekening met de jongere en de jongere kinderen kunnen om hulp vragen.” De cultuurpartner “Vanuit Netwerk Cultuureducatie Zeist hebben we dit jaar een professionele dansjuf. Zij past de lessen aan op het thema. Moniek Warmer van Kunst Centraal begeleidt het team en geeft input. Ze leert ons vooral anders te denken en te kijken.” En… “In de onderbouw weten de kinderen heel goed aan te geven wat ze willen en wat ze mooi vinden of niet, ook al spreken ze nog niet zo goed Nederlands. Ze kunnen uitleggen waarom, verwoorden hun gevoel en ontwikkelen hierdoor smaak. In de midden- en bovenbouw gaat het proces steeds verder: ‘Wat wil ik, hoe kan ik het verwerken?’. Ze voelen zich steeds vrijer hierin en zijn vaak heel trots, soms ook kritisch. Onze kinderen kunnen zich heel goed presenteren, ze zijn niet bang om op een podium te staan, ze staan er!”
prikkels 23
xxxxxxxx
UI TGE LI C HT
Tekst: Hanna van der Veen
Beeld: Plaza Cultura
75 JAAR BEVRIJDING
Een rok vol verhalen
Verzetsstrijder Het idee van de bevrijdingsrok komt van verzetsstrijder en Kamp Vught overlevende Mies Boussevain-van Lennep. Na de bevrijding maakte ze deze rok van allemaal lapjes die voor haar dierbare herinneringen droegen. Zo ontstond een heel persoonlijke rok vol verhalen. Later werd dit idee door anderen overgenomen en werd de bevrijdingsrok een symbool voor troost, saamhorigheid en het verwerken van de oorlog.
1400 herinneringslapjes De bevrijdingsrok anno 2019 is gemaakt door kinderen van de basisscholen, samen met hun ouders en (over)grootouders. Na een bezoek van de scholen aan de tentoonstelling in het Vughts Museum over de bevrijding en een gesprek over vrijheid, gingen de leerlingen op school samen met
24 prikkels
Een enorme rok gemaakt van 1400 dierbare lapjes, dat is het resultaat van het educatieproject bij de 75-jarige bevrijding van Vught. In opdracht van de gemeente startte Plaza Cultura, het centrum voor cultuureducatie, dit project samen met het Vughts Museum, de bibliotheek en Nationaal Monument Kamp Vught.
hun (over)grootouders onder begeleiding van kunstenaar Judith Abels in gesprek over wat vrijheid voor hen betekent. Dit leverde mooie, intense en ontroerende gesprekken op tussen jong en oud. Samen maakten ze hier ieder een herinneringslapje van textiel bij. De 1400 lapjes werden door Judith en vrijwilligers tot een enorme rok genaaid, die symbool staat voor de vrijheid die we vandaag de dag kennen.
Onthulling De metershoge monumentale bevrijdingsrok werd afgelopen oktober onthuld tijdens het grote evenement ‘Vught viert vrijheid’. Honderden kinderen en hun ouders, opa’s en oma’s en het winkelend publiek waren hier getuige van. De bekroning van een bijzonder project waarin jong en oud herdenken en samen de vrijheid vieren.
xxxxxxxx
‘Mooie, intense, ontroerende maar ook hartverwarmende verhalen over oorlog en wat vrijheid kan zijn’ Meer over het project: www.plazacultura.nl
prikkels 25
door hun ogen Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen
Pleun (9 jaar)
Als je niet naar elkaar luistert, krijg je conflicten Het Leerorkest Stichtse Vecht verzorgt voor alle scholen in de gemeente een CMK-programma. Onder schooltijd maken de groepen 5 kennis met allerlei muziekinstrumenten. Kinderen die door willen gaan doen dat onder schooltijd op een geleend instrument. Na schooltijd spelen ze samen in de plusklas.
26 prikkels
“Op school mocht ik viool spelen. Zo leuk! Toen kreeg ik een viool en kon ik ook thuis oefenen. Mijn bladmuziek hangt midden in de woonkamer aan de muur en op de gang. Als ik op de wc zit, dan kijk ik even. Of ik verzin zelf een melodietje dat lijkt op Sinterklaas kapoentje ofzo. Dan speel ik het even voor en verbeter ik het. Het notenblad bestuderen stel ik dan uit tot morgen, want het spelen vind ik het leukst. Als ik speel, zeggen mijn ouders vaak “goed bezig!” Of ze doen een duimpje omhoog, zelfs als ze aan het bellen zijn! Samen spelen in het orkest vind ik leuk, de juf is erg lief. Als je iets niet snapt, laat ze zien hoe het moet. Het is een klein groepje. In een grotere groep kan dat niet en voel je je alsnog alleen. Kun je school zien als een soort mini-samenleving? Ja hoor, en een orkest ook. Je leert dat je niet moet zeggen: “Ik begrijp het niet.” Je kunt beter vragen: “kun je me helpen?” Je moet goed naar elkaar luisteren, dat moet later ook op de universiteit. Als je niet naar elkaar luistert, krijg je conflicten. Iedereen probeert dat weer op andere manieren op te lossen. De één loopt gelijk weg, een ander gaat meteen huilen. Ik ga meestal naar de juf, bijvoorbeeld als iemand steeds tussendoor speelt. Dan zeg ik: “dank je wel, juf”, als zij me bijvalt.”
Juul (10) “In groep 5 ben ik in de plusklas gegaan. Daar maak je muziek op een iets hoger niveau. Ik wilde ook graag privéles. Zo werd ik er steeds beter in. Mijn juf zei: ‘Misschien is het fijn als je in een groep leert spelen. Zo kwam ik bij het klaporkest, een soort kindersymfonie. In een orkest spelen is leuker en ook ietsje moeilijker. Je moet goed naar elkaar luisteren. Als iemand sneller speelt, moet je zelf ook iets sneller spelen. Maar eigenlijk moet de dirigent het tempo aangeven. Een beetje leiding is wel fijn. Samenwerken moet je oefenen. Toen we de eerste keer Lullaby speelde met zijn vieren, had eentje haar viool niet bij zich, een ander meisje snapte er helemaal niets van en ik liep 14 tellen achter. Maar na een paar weken lukte het wel.”
Anne-lynn (9 jaar) “Ik voel me helemaal thuis bij mijn viool. Het is leuk om te strijken en het ding onder mijn arm te hebben. Van Liesbeth leer ik noten lezen en je vingers goed zetten. Omdat ik op school te veel voorliep op de groep, ging ik op dit orkest. Het samenspelen is leuk; je leert wat van elkaar. Is het thema van deze Prikkels burgerschap? Wat is dat? Oh, dat je moet leren samenwerken, omdat we een democratie hebben? Dat snap ik hoor. Democratie is goed. Maar de-meeste-stemmengelden vind ik onzin. Dan zijn er alsnog een paar mensen niet blij. En ik vind dat iedereen in Nederland blij moet zijn en in de klas ook. Mensen moeten ook leren dat ze niet door elkaar moeten babbelen. Je kan beter eerst even nadenken en dan pas zeggen wat je wil zeggen. Je moet leren meningsverschillen oplossen, zonder geweld te gebruiken. Anders krijg je oorlog. Op het nieuws heb ik gezien dat een voetballer huilend van het veld af ging, omdat de supporters oer-geluiden maakten als hij aan de bal was. Heel raar. Het maakt niks uit hoe je eruitziet, of je nu pukkels hebt, rood haar of sproeten. Als iemand bruin is, betekent dat niet dat je ‘m anders moet behandelen!”
“Kun je school zien als een soort mini-samenleving? Ja hoor, en een orkest ook.”
prikkels 27
Snelle les
Door: Kunstloc. Naar een idee van MU Eindhoven
Patronen Klonen Programmeren zonder computer… Kan dat?! Door te denken als een computer kun je tot onverwacht creatieve resultaten komen. Kijk als een computer naar jezelf en maak van jezelf een streepjescode! We gebruiken patroonherkenning als een computer en zo maak je van jezelf een unieke kleurencode. Als je eenmaal door hebt hoe het werkt, zie je precies welke zelfportretten binnen dit programma passen. Wacht? Is dit nou machine learning voor mensen?! Begin door je leerlingen naar de legopoppetjes te laten kijken. Wil je dit laten zien op je smartboard? Ga dan naar www.decreatievecode.nl/ patronenklonen en scroll naar beneden. Vraag ze: wat zie je of wat moet dit voorstellen? Als ze het eenmaal begrijpen gaat het snel. Als het goed is herkennen ze de
smurfen, de Simpsons, Southpark, Asterix en Obelix, de Ninja Turtles, en Donald Duck. Met deze voorbeelden als inspiratie gaan de kinderen zelfportretten maken met stroken gekleurd papier. Snij hiervoor A4 in de lengte. Vraag je leerlingen: • Uit welke laagjes besta jij? • Hoeveel laagjes zijn er minimaal nodig om jou te herkennen? Deze les is onderdeel van De Creatieve Code, een leerlijn die is opgericht door MU in Eindhoven. Vind meer van dit soort lessen en workshops op www.decreatieve code.nl/platform. Patronen Klonen is geïnspireerd op de reclamecampagne Imagine die Jung von Matt in 2012 voor LEGO maakte en de tentoonstelling Back End van Dries Depoorter bij MU.
Prikkels is een uitgave van Plein C, Kunst Centraal en Kunstloc