Prikkels 2019 voorjaar VAKWERK by Plein C

Cultuur op school

Voorjaar 2019

k r e Vakw t hem

het leukste magazine over cultuur op school - lesideeĂŤn, nieuws en praktijkverhalen

mening Tekst: Mirjam de Heer

Zonder techniek, geen kunst Dominique Dolstra is algemeen directeur van Dans Instituut Jos Dolstra in IJsselstein

Techniek is de basis. Door je bijvoorbeeld de ballettechniek eigen te maken, kun je jezelf als danser én als dansdocent beter ontwikkelen. Techniek leert je begrijpen waar de dans vandaan komt, maar laat je ook beheersing, lenigheid en kracht opbouwen. Bovendien is bewustwording van techniek belangrijk voor het behoud van je lichaam. Techniek is het verschil tussen dansjes leren en leren dansen. Het legt het fundament voor het uitoefenen van kunst. Door gevoel en uitstraling toe te voegen breng je je dans uiteindelijk op het podium tot leven.

Nee

Dansen begint niet met techniek, maar met dansplezier en het ontwikkelen van vaardigheden. Vaardigheden ontwikkelen is je bewust worden van de mogelijkheden van je lichaam en deze vergroten. Je lichaam heeft het in zich om te springen, te reiken, te draaien en jij kunt dat sturen. De verwondering, het plezier, de ontdekking en de ontwikkeling van vaardigheden is de eerste stap naar dans, techniek de tweede. Techniek vervolmaakt en perfectioneert de dansbeweging.

Eva Smits werkte bij Kunst Centraal als dansconsulent en gaf lessen aan leerlingen en leerkrachten.

Hoofdredactie: Hanna van der Veen (Plein C) Eindredactie: Karin Geelink (Plein C) en Mirjam de Heer (Kunst Centraal) Redactie: Marjolein Hovius (medewerker marketing en communicatie Kunst Centraal), Mirjam de Heer (coördinator marketing en communicatie Kunst Centraal), Karin Geelink (directeur Plein C), Tamara Oortwijn (ICC’er St. Leonardusschool Heemskerk), Jesse Smale (ICC’er Delteykschool Werkhoven), Jolanda Konings (adviseur cultuuronderwijs Plein C)

2 prikkels

Met bijdragen van: Tamara Oortwijn, Hanna van der Veen, Mirjam de Heer, Hille Takken, Rixt Hilverda en Ellen Löwik. Illustraties: Mireille Schaap, Aart-Jan Venema, Klaartje Berkelmans Foto’s: Martijn de Vries, Vormgeving: Ykeswerk Drukwerk: Zwaan Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein C en Kunst Centraal en komt tot stand met subsidie van de provincies Noord-

Holland en Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt drie keer per jaar. Oplage: 4.000 Abonnementen: basisscholen in NoordHolland en Utrecht ontvangen 1 exemplaar gratis. De distributie wordt verzorgd door Abonnementenland in Heemskerk. Losse nummers: € 5,50 Abonnement: € 15,- per jaar (3 nummers) Adverteren: bekijk de mogelijkheden op

EXPERTS IN CULTUUR & EDUCATIE

inhoud

e basisschool van mijn jeugd had nog een echt handvaardigheidlokaal. Met werkbanken, een kolomboor, verf, zeefdrukraampjes en genoeg figuurzagen voor iedereen. We hadden ook een kleuterleerkracht, die voor de hele school de handvaardigheidlessen verzorgde. Ik heb er leren zagen, vijlen, boetseren, kaarsen maken, papier scheppen, zeefdrukkenâ&#x20AC;Ś Ik was helemaal in mijn element tijdens deze lessen. De technieken die ik leerde gaven met letterlijk en figuurlijk de tools in handen om mijn creativiteit vorm te geven. Elk kind is anders. Terwijl ik volledig gefocust en compleet in flow met mijn figuurzaagje mijn triplex plankje de baas was, waren er klasgenoten die pruttelend en vechtend zaagje na zaagje zagen knappen. Voor mij waren de technieken een middel om mijn creativiteit op te stuwen. Andere kinderen hadden meer baat bij het creatief proces als uitgangspunt. Zij wilden zelf uit het rijke handvaardigheidlokaal het gereedschap kiezen dat hen ligt. In de meeste scholen is tegenwoordig geen handvaardigheidlokaal meer te vinden. Handvaardigheid moet passen binnen de reguliere leslokalen. Daardoor verschraalt het aanbod. Deze Prikkels gaat over een herwaardering van vakwerk, van handwerk en technieken. Omdat we veel talent te kort doen als we kinderen niet laten ontdekken wat ze met hun handen kunnen. Hanna van der Veen ( hoofdredacteur)

En verder

04 06 08 15

Prikbord Klassefoto: De geluidenjager Leren kijken met je handen Shopping: basics voor een goedgevuld handvaardigheidlokaal 20 3 x vakwerk

21 22 24 26 28

Leren kijken met je handen Betoog voor handvaardigheid van Tjip de Jong

Vakmanschap vormen

Een gesprek over ambachtsworkshops en techniekonderwijs

Lang leve het ambacht!

Maakonderwijs en hoe kunstenaars je kunnen helpen

Missie geslaagd! Kunstwerk: Tekentechnieken De wilg in beeld Door hun ogen Snelle les: Tegeltjeswijsheid prikkels 3

prikbord

4 AMBACHTS TIPS LETTER STENCILLEN

De leerlingen maken kennis met de stenciltechniek. Ze maken hun eigen stencil van karton, om deze vervolgens te drukken op een A3 vel met verf, wasco of sponstechniek. www.iamselfmade.nl

In ontwikkeling:

leerlijn Crafts

ZELF VERF MAKEN

Craftsklas is een nieuwe en unieke leerlijn van Crafts Council Nederland. Bij Craftsklas staat de ambachtelijke techniek niet alleen in dienst van het eindproduct, het maken wordt nu met een breder doel ingezet. Hou de website in de gaten voor deze leerlijn in ontwikkeling.

Met water, ei en pigment maken de leerlingen hun eigen verf: eitempera. Met de verf maken ze een individueel of gezamenlijk schilderij. www.lijm-lab.nl

ZELF EEN ETS MAKEN

Kijk op www.craftsklas.nl en op vimeo.com/ccnl voor tutorials

3 tips

voorstellingen met een hoofdrol voor ambachten

www.poppentheaterjacobuswieman.nl

www.garagetdi.nl

www.meneermonster.com

Poppentheatercabaret: Koos Wieman maakt poppen, van handpoppen tot klapbekpoppen en van stokpoppen tot marionetten. En hij vertelt er de mooiste verhalen mee.

Wagners Ring: Garage TDI laat leerlingen meelopen met de beroemde componist Richard Wagner die ter plekke, voor de ogen van het publiek een geweldige, allesomvattende opera verzint.

De waanzinnige boomhut: Andy en Terry maken een theaterstuk over hun waanzinnige boomhut van 13 verdiepingen. Dat is een oefening in vindingrijkheid en verbeeldingskracht.

4 prikkels

Ervaar hoe het is om een ets met een droge naald te maken, net als Rembrandt dat deed. Naast het maken van je eigen ets ga je ook met de rondleider het museum in. Je komt op een heel bijzonder plekje in het museum: de bibliotheek. Hier mogen andere bezoekers van het museum niet komen. Je krijgt allerlei etsen te zien en je mag ze ook nog aanraken. www.teylersmuseum.nl

LEER BEWERKEN

Tijdens de lessen maken de leerlingen hun eigen gemaakte armbandje, sleutelhanger, portemonnee, tas of een ander zelfgemaakt ontwerp. Naast verschillende soorten leer werken ze met allerlei materialen en technieken zoals snijmesjes, hamers, holpijpjes, stempels, drukknopen en eyelits. www.kijkopkunstgras.nl

Dit voorjaar:

Landelijke monitor cultuureducatie In maart ontvangen alle basisscholen de landelijke monitor cultuureducatie. Fijn als schooldirecteuren en cultuurcoördinatoren hier een half uur voor uittrekken. Dat geeft zowel hen als provinciale instellingen als Kunst Centraal en Plein C een goed beeld van de stand van cultuureducatie op scholen. Hou je email in de gaten

Geld voor erfgoed en mediakunst! Vanaf 14 februari kan je weer samen met een culturele organisatie een aanvraag doen voor erfgoed of mediakunst projecten. Dit keer is de eigen inbreng verlaagd, waardoor het nog interessanter is om hier gebruik van te maken! www.cultuurparticipatie. nl/subsidies

Tip:

hulp nodig bij je aanvraag? Plein C en Kunst Centraal kunnen je hierbij helpen!

Agenda BĲEENKOMST: EEN NIEUWE KWAST 6 FEBRUARI - ZEIST

Schilderen doe je met een kwast, of met je vinger op de iPad, of met licht op de muur… Het kan met oude en met nieuwe technieken. Welke technieken passen bij jou als leerkracht en welke bij je leerlingen? Ga zelf aan de slag en ontdek. www.kunstcentraal.nl/ blog/2018/06/11/bijeenkomsteen-nieuwe-kwast

POPCORN 2019 20 MAART - HAARLEM

Plein C organiseert het leukste onderwijsfestival voor nieuwsgierige leerkrachten: Popcorn. Bezoek Popcorn in de Lichtfabriek in Haarlem en ontdek hoe jij je lessen kan verrijken met cultuur, techniek, burgerschap, 21st century skills, een plein vol aanbieders, interessante presentaties en meer. Mis het niet. www.popcornonderwijsfestival.com

SAVE THE DATE

Doe je mee?

Brikki Wedstrijd Dit jaar viert Brikki in het Kunstmenu in de provincie Utrecht zijn vijfde verjaardag. En daarom organiseert Kunst Centraal een Brikki wedstrijd. Kleuters mogen met een online Brikktool hun eigen

Brikki afbeelding maken. Doe mee met je klas en maak kans op een Brikkiboek voor elk kind in je klas! Meedoen kan via www.tooly.nl/ apps/brikki

ICC NETWERKDAG NOORD-HOLLAND 22 MEI – LOCATIE VOLGT

Voor alle Noord-Hollandse ICC’ers én hun collega’s organiseert Plein C op 22 mei weer de jaarlijkse ICC-Netwerkdag. Zet hem alvast in je agenda, het programma volgt. www.pleinc.nl/iccnetwerkdag prikkels 5

klassefoto

Groep 6 van de Egbertusschool in Vianen mocht â&#x20AC;&#x2DC;geluiden jagenâ&#x20AC;&#x2122; met de bijzondere instrumenten die geluidskunstenaar en instrumentenmaker Fedde ten Berge maakte.

Tekst: Hille Takken Foto: Martijn de Vries

Elin

Emmy

Florine

Britt

Floor

Iris

6 prikkels

Yanna Lina

Suus

Elin (9) “Ik vond deze workshop heel leerzaam. De ‘stronk’ vond ik het leukste, een apparaat met een soort veren. Je kan er ook gitaar op spelen en iets inspreken dan komt er een ritme uit.” Emmy (10) “Ik vind het vet om te leren dat muziek niet alleen maar gaat om liedjes. Het kunnen ook geluiden zijn.” Gabriël (9) “Het zou stom zijn als we op school alleen taal en rekenen kregen. Kunst en cultuur is ook belangrijk. Later wil ik klusman worden, dan is het wel handig als je met techniek kunt omgaan. Vandaag leerden we hoe je iets kunt bouwen waarmee je geluiden kunt maken.” Rein (9) “De meester heeft deze dingen zelf gemaakt. Dat hebben we gezien in een filmpje. Ik weet nu hoe je van een paar oude dingen iets supermoois kunt maken.” Gabriël

Valentijn

Valentijn (9) “Goed dat mijn school deze muziekmeester heeft ingehuurd. Hij kijkt goed naar de klas en legt het duidelijk uit. We krijgen niet vaak muziekles. We gaan wel eens zingen, bijvoorbeeld als een juf met zwangerschapsverlof gaat en we afscheid nemen van haar. Maar dit is heel anders, met elektriciteit en zo.” Lina (9) “We hebben geleerd hoe geluid werkt, en dat je van elektriciteit geluid kunt maken. Ik heb thuis een keyboard, daar probeer ik ook van alles op.”

Rein

Yanna (9) “Als je later iets wilt gaan doen met kunst, dan is dit wel een hele goede les. En als je heel iets anders gaat doen, dan is het gewoon een leuke les, heb je gewoon veel plezier.” Iris (9) "Ik zou wel meer muzieklessen willen. Het is leuk om muziek te kunnen maken. Dat ei vond ik het leukste. Er kwam een heel gaaf geluid uit. En het ziet er gaaf uit. Alleen al daarom zou ik ermee willen spelen.” Florine (9) “Het is belangrijk dat je kunt bedenken wat je hoort, en hoe je daar muziek van maakt. Als je helemaal geen muziekles op school hebt, dan snap je minder van de muziek die je hoort. Muziekles is dus ook belangrijk om muziek te leren waarderen, en te snappen hoe geluid zich ontwikkelt.” Suus (9) “Muziek heeft eigenlijk ook te maken met goed leren luisteren.” Floor (9) “Bij deze les moest je goed samenwerken. Je moest de geluiden goed timen. Anders hoor je alles door elkaar en dat is niet fijn.” Britt (10) “Het was heel tof dat we deze kostbare instrumenten van de meester mochten gebruiken.” Meer weten over het project? Kijk op: www.leerkrachten.kunstcentraal.nl

prikkels 7

essay

Tekst: Hanna van der Veen Illustratie: Mireille Schaap

ʻLaat kinderen weer timmeren, zagen en solderen!ʼ Tjip de Jong, adviseur, onderzoeker en schrijver hield in de NRC van 8 november 2018 een vurig pleidooi voor meer handvaardigheidlokalen op de basisschool. Wat is zijn idee hierachter?

Leren kijken met je

handen

“O

p te veel basisscholen zijn de handvaardigheidlokalen verdwenen. Dat is zonde, want leren is zoveel meer dan rekenen en taal. Door te werken met je handen spreek je andere ontwikkelprocessen van kinderen aan. En die komen ook weer van pas bij rekenen en taal. Zoals een bevriend schilder ooit zei: “Iets maken is leren kijken met je handen.”

8 prikkels

Ik zie een trend dat scholen kinderen klaarstomen voor een zo hoog mogelijk uitstroomprofiel. Maar

waarom willen we dat eigenlijk? Moet onderwijs niet meer gaan over een rijke leeromgeving, een omgeving die voor ieder kind uitdaging biedt en niet alleen voor de cognitief begaafden? In dit licht zou er meer ruimte en waardering moeten zijn voor handwerk, creativiteit en dingen maken.

Vele uren proberen en ervaren

Het onderwijs wordt wat mij betreft teveel bepaald door een economisch model. Onderwijs is gericht op het opleiden van de ideale werknemers van de toekomst. Daarom willen we ontwikkeling en

prikkels 9

essay

Dr. Tjip de Jong is wetenschapper, docent en organisatieadviseur. Samen met prof. dr. Joseph Kessels schreef hij onder andere het filosofieboek Denken in organisaties, pleidooi voor een nieuwe Verlichting. Meer weten? Kijk op zijn website: www.tjipdejong.com.

leerprestaties meten en weten. Daardoor ontstaat er druk op de minder meetbare en tastbare vormen van leren en ontwikkelen. Daar zou de overheid meer ruimte moeten geven. Temeer daar we eigenlijk helemaal niet zo goed weten hoe de werknemer van de toekomst eruit ziet. De kinderen krijgen te maken met vraagstukken rondom duurzaamheid, milieu en participatie. Om deze vraagstukken op te lossen hebben we vernieuwers nodig. Mensen die innovatief denken. Daar wil je kinderen als leerkracht op voorbereiden. Wij hoeven niet te bedenken wat de banen van de toekomst zijn. Die ontstaan. Als je kinderen de ruimte geeft en een rijke leeromgeving creëert, volgt innovatie vanzelf. Een goede schilder weet alles van verschillende soorten verf, van droogtijd en pigmenten. Door vele uren proberen en ervaren weet hij wat werkt. Hij is goed geworden in zijn vak. En dat geldt eigenlijk voor

“Maak van scholen werkplaatsen, waar allerlei spannende en ongewone activiteiten plaatsvinden” 10 prikkels

ieder beroep, nu én in de toekomst. Wat zou het mooi zijn als kinderen op school genoeg ruimte zouden krijgen om om dit te ervaren. School zou een plek moeten zijn waar kennisontwikkeling centraal staat. Voor ieder kind, op elk niveau. Maak van scholen werkplaatsen, waar allerlei spannende en ongewone activiteiten plaatsvinden. Werk met kinderen aan projecten, om de buurt te verbeteren of om het schoolplein aan te pakken. Pak het breed aan en doe een beroep op alle kennis en kunde die de kinderen hebben. Je hoeft dat als leerkracht natuurlijk niet alleen te doen. Kijk naar de buurt en de ouders. Zij hebben vaak veel kennis van uiteenlopende vakgebieden. Betrek ook vakmensen bij je onderwijs. Of het nou om je cultuurlessen gaat, om je sportonderwijs of om techniek. Wat is er leuker dan iets te leren van iemand die iets heel goed kan? Vaak krijg ik de vraag hoe je zoiets moet opstarten. Waar begin je? De kunst is om de eerste stap te zetten. Om dus ‘gewoon’ te beginnen. Het start altijd klein. Niet via grote plannen. Maar via persoonlijk contact. Stap op mensen af, maak een praatje, nodig iemand uit. Je kunt eigenlijk altijd en overal beginnen met ‘iets’. Heeft iemand een goed idee voor een klassenochtend met ouders? Is er misschien een handige buurvrouw die kan figuurzagen? Je hebt maar 2 of 3 enthousiaste mensen nodig. Kijk maar eens wat er dan gebeurt. In het kleine schuilen vaak de grootste mogelijkheden. En voor je het weet is je initiatief gegroeid tot iets heel groots!”

POPCORN HĂŠt onderwijsfestival voor de nieuwsgierige leerkracht!

Vol met kunst, erfgoed, techniek, media, burgerschap, natuur & taal

Zien we jou ook op Popcorn?

Meld s i je grat! aan

20 maart 13.00 - 17.00 Lichtfabriek Haarlem

www.popcornonderwijsfestival.com

Ontdek met een iPad de meest spannende verhalen uit het leven van Rembrandt! Bekijk ook het Rembrandt thema op Groeistad.nl Wil je een bezoek inplannen of meer informatie? Mail naar educatie.saa@amsterdam.nl

Rembrandt PrivĂŠ Tentoonstelling Stadsarchief Amsterdam

Verhalen over liefde, geld en kunst

07 december 2018 07 april 2019

in gesprek Tekst: Hille Takken Foto: Martijn de Vries

12 prikkels

Luisteren naar de vragen van kinderen, meegaan in hun verwondering en zelf ook vragen stellen.

Vakmanschap vormen João Vitalis (28) studeerde

sociale geschiedenis en educatie. Hij werkt als hoofd educatie in museum Het Schip in Amsterdam. Daar verzorgt hij rondleidingen en begeleidt ambachtsworkshops.

Nanda Zonjee (51) is

kleuterleerkracht op de Benedictusschool in Heiloo. Zij is cultuurcoördinator en ook wetenschaps- en techniekcoördinator. Ze scheef ook het boek ʻOnderzoekend en ontwerpend spelenʼ over techniekonderwijs voor kleuters.

Vakmanschap

João: “Vakmanschap wil zeggen dat iets goed in elkaar zit, dat er veel tijd en energie ingestoken is. Dat maakt het ook duur. Het rolt niet in serie van een lopende band.” Nanda: “Om het te kunnen maken moet je veel oefenen, of je nu wel of geen talent hebt. Kinderen zeggen soms: “Ik vind het niet mooi, maar wel bijzonder.” Schijnbaar hebben ze het vakmanschap dan wel herkend.”

Vakmanschap ontwikkelen Nanda: “Ik houd niet zo van methodes. Het is jammer als maar één antwoord op de vraag goed wordt gerekend. Dat remt de nieuwsgierigheid van kinderen. Ik houd van ervaringsgericht werken vanuit thema’s. Het mooiste compliment dat ze me kunnen maken, is: “Dat hebben we niet van juf geleerd, maar van onszelf.” In mijn

boek laat ik zien hoe je laagdrempelig met techniek aan de slag kunt gaan: hutten bouwen in de zandbak, werken met schaduwen. En vooral: luisteren naar de vragen van kinderen, meegaan in hun verwondering en ook zelf vragen stellen. Waarom heeft een appel een steeltje? Smaken alle appels hetzelfde? Laat ze het bekijken, betasten en proeven.”

João: “Ik stel graag vragen tijdens rondleidingen: wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen dit en dat gebouw? Antwoorden kinderen: “Kweenie…” dan vraag ik door: “Wat zíe je?” Kijken ze beter, dan zien ze dat de gevel van een gebouw in de stijl van de Amsterdamse School glooit, de bakstenen anders liggen en het gebouw veel versieringen heeft. Dat onthouden ze veel beter dan opgedreunde lesjes.” Nanda: “Ik vond je rondleiding geweldig. Vooral het bezoek aan de modelwoning voor arbeiders, met alle gebruiksvoorwerpen erin. Dat komt dicht bij de belevings-

prikkels 13

in gesprek

stonken. Dan luisteren ze beleefd. Zien ze zo’n emmer naast een fornuis staan, dan roept dat emoties op. Dat maakt veel meer indruk.”

Vakmanschap waarderen João: “Het gaat ook om passie laten zien, zelf ergens helemaal voor gaan. Maar het meeste leren kinderen door iets te ervaren. Bijvoorbeeld hoe het voelt om een guts door linoleum te duwen. Juist als je dat niet meteen kunt, waardeer je meer wat een vakman wel kan. Museum Het Schip heeft een ambachtslokaal ingericht waar we workshops geven. Er is veel belangstelling voor. De ene keer gaan we mozaïeken, de andere week figuurzagen of de maquette van een huis maken. Het valt mij bij de workshops op dat kinderen veel aangereikt willen krijgen. Ze beginnen niet met tekenen, maar zeggen wel: “Kan ik niet”. Als ze eenmaal aan de gang gaan, behalen ze leuke resultaten, maar dat opstarten is lastig.” Nanda: “Jammer is dat hè? Je zou willen dat kinderen redeneren zoals Pippi: “Ik heb dat nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik dat wel kan.” João: “Ik vind kinderen vaak erg prestatiegericht. “Mijnes is mooier”, hoor je dan. Ouders zitten er ook bovenop. Dan hoor ik hen zeggen “Kijk, dat moet je zo doen.”

“Juist als je iets niet meteen kunt, waardeer je meer wat een vakman wel kan.” wereld van kinderen. Zo leren ze niet alleen over architectuur, maar ook hoe mensen vroeger leefden.” João: “We laten gebouwen zien, maar ook het Jugendstil-interieur. Het gaat over stijl, over de Amsterdamse school. Wat we vertellen, overstijgt verschillende vakken: handvaardigheid, geschiedenis, maar ook aardrijkskunde. Het gaat ook over hoe een stad in elkaar zit. En over hoe mensen wonen. Zo hebben we een krotje waar bezoekers in kunnen. Je kunt als gids vertèllen dat poepemmers

14 prikkels

Nanda: “Bij workshops om een auto te laten rijden op windenergie, zien we ouders de autootjes in elkaar zetten. Dan leren de kinderen dus niks. Zo ontstaat een afrekencultuur, gericht op het eindproduct en niet op het proces. Het gaat er niet om dat het afkomt, maar om het uitproberen: wat werkt wel en wat werkt niet. Zeggen ze “Kan ik niet,” dan laat ik zien dat Van Gogh niet precies tekende wat hij zag. Hij bedacht zijn eigen stijl. En dan zeg ik: “Nu ben jij de kunstenaar en ga jij je eigen stijl ontwerpen.” Dat helpt. Dan beginnen ze aandachtig te tekenen… bloemetjes voor de ramen, een kat erbij… Het is belangrijk dat ze van alles uitproberen. Creativiteit wordt later ook van ze gevraagd. Straks ontwerp je je eigen kopje uit een 3D-printer. Dit is de generatie van de makers.”

Meer weten over de ambachts- en technieklessen? www.hetschip.nl www.iederkindeentalent.nl

BASICS

voor een goed gevuld handvaardigheidlokaal Ontdek hoe ambacht en creativiteit hand in hand gaan.

PROFESSIONEEL POTJES KLEIEN Witte fijne chamotteklei: € 6,89 per brood van 10 kilo - www.gerstaecker.nl Kleioven: Nabertherm N40E B400 - € 2.340,- www.kracht.nl Glazuren: AMACO Celebration serie: vanaf € 18,80 - www.keramiekenglazuur.nl SPEKSTEEN BEWERKEN Roze speksteen: € 2,15 per kilo www.vanbeekart.nl Riffelraspen (handgemaakt!): vanaf € 18,87 per stuk - www.gerstaecker.nl LINO DRUKKEN Blokprint verf: € 14,95 www.kunstlokaalwebshop.nl Inktroller: € 24,95 www.kunstlokaalwebshop.nl Drukpers: € 217,31 www.gerstaecker.nl Linosnijset: € 5,68 - www.gerstaecker.nl

prikkels 15

achtergrond Tekst: Mirjam de Heer Illustraties: Aart-Jan Venema

Lang leve het ambacht Maken is een waardevolle manier van leren. In een zelfbedacht en eigengemaakt product geef je met je kennis en vaardigheden vorm aan je ideeën. Maken stimuleert hoofd, hart én handen.

16 prikkels

Wat is maakonderwijs? Maakonderwijs is leren door te doen. Meestal wordt maakonderwijs gekoppeld aan nieuwe technologie. Het gaat ook over ambachtelijke technieken en materialen. De huidige populariteit van het maakonderwijs hangt samen met de opkomst van het internet. Een eeuw geleden werd er alleen gemaakt in grote fabrieken met indrukwekkende machines. Het internet liet een nieuwe, virtuele wereld ontstaan. Moderne technologieën zijn goedkoop en overal beschikbaar. Door digitale fabricage zijn de ontwerpen nu ook makkelijk te delen. Je kunt je idee meteen thuis, op school of in je atelier omzetten in een product. We worden bijna als vanzelf makers.

â&#x20AC;&#x153;Wat ik hoor vergeet ik, wat ik zie onthoud ik, wat ik doe begrijp ik.â&#x20AC;? Confusius.

prikkels 17

achtergrond â&#x20AC;&#x153;Recepten zijn een goede manier om vaardigheden, technieken en basiskennis aan te lerenâ&#x20AC;? Per-Ivar Kloen

Waarom zou je het doen? Een wereld vol makers heeft zo zijn voordelen. Doordat we producent zijn in plaats van consument vullen we de wereld met nieuwe, slimme producten. En daar wordt niet alleen de economie blij van, maar wij zelf ook. Want als je zelf je omgeving vormgeeft, voel je je meer eigenaar. Een ander voordeel is dat leren door te maken een hele sterke en bestendige manier van leren is. Je bouwt aan je eigen kennis. Daar komt bij dat je je skills niet alleen ontwikkelt, je leert ook om je eigen vaardigheden en die van anderen te waarderen. We worden weer meer vakmensen. Iedereen, want de verbinding tussen techniek en ontwerp spreekt zowel jongens als meisjes aan.

Hoe geef je maakonderwijs vorm? Per-Ivar Kloen is docent biologie en informatica op De Populier, een school voor voortgezet onderwijs in Den Haag. Hij begon tien jaar geleden met maakonderwijs. Hij gebruikt drie verschillende vormen van opdrachten, die ook heel bruikbaar en herkenbaar zijn voor het basisonderwijs. Hij noemt ze: recepten, kaderopdrachten en vrije opdrachten. Recepten zijn opdrachten waarbij leerlingen een handleiding volgen. Recepten passen naadloos in het curriculum. Je weet precies wat leerlingen leren en hoe. Recepten zijn een goede manier om vaardigheden, technieken en basiskennis aan te leren. Als leerkracht maak je leerlingen duidelijk waarom het belangrijk is om deze techniek te leren. Ook doe je voor hoe de techniek werkt. Je bent expert en inspirator. Bij kaderopdrachten krijgen leerlingen de vrijheid om een eigen product te

18 prikkels

maken, maar wel binnen een helder kader. Een mooi voorbeeld zijn wedstrijden. Ze passen goed binnen het curriculum en zijn goed te beoordelen. Doordat je het doel omschrijft (ontwerp een raket die zo ver mogelijk komt), is de opbrengst vooraf duidelijk. Deze opdrachten zijn als leerkracht goed te begeleiden. Stel wel vooraf samen met de klas vast waar je op gaat letten bij de beoordeling en bedenk waar de prijzen te halen zijn. Bij vrije opdrachten mogen leerlingen maken wat ze willen. Deze opdrachten passen minder goed bij het curriculum. Je weet immers vooraf niet wat er geleerd wordt en dit soort opdrachten kosten veel tijd. Maar je weet wel: ze leren heel veel! Als leerkracht ben je vooral procesbegeleider. Soms moet je daarnaast inzetten op het ontwikkelen van kennis en vaardigheden. Maar je helpt je leerlingen vooral om een haalbaar plan te maken.

Wat leer je er zelf van? Het zoeken naar de balans tussen recepten, kaderopdrachten en vrije opdrachten en het begeleiden daarvan levert veel op. Bijvoorbeeld: leren wordt een sociale aangelegenheid. Elke leerling kan wel iets goed. En dat verandert de dynamiek in de klas. Er is meer gelijkheid en leerlingen gebruiken elkaar om te leren. Oude patronen vervagen. Er ontstaat ruimte. Als docent ben je niet meer expert, maar je bent onderdeel van het netwerk van de leerlingen. Je leert met ze mee. Bovendien: leerlingen leren om een haalbaar doel te stellen. Daar hebben ze jouw hulp als leerkracht hard bij nodig. De kunst is om het oorspronkelijke idee intact te laten, maar wel zo klein te maken dat het haalbaar en schaalbaar is. Als stap een lukt gaat de motor draaien en kan er veel. Meer dan ouders of leerlingen zelf vooraf hadden gedacht.

Info www.makered.nl www.makereducation.nl www.mediawijsheid.nl/makermovement www.onderwijsvanmorgen.nl www.dewaag.org www.jetnet.nl

laten dromen over de wereld die zij willen maken. Bovendien sluit de manier van werken van kunstenaars goed aan bij het maakonderwijs. Kunstenaars hebben voortdurend te maken met recepten, wedstrijden en vrije opdrachten. Zij leren voortdurend, zelf en samen met anderen. Ze doorbreken patronen, experimenteren, durven het resultaat niet vooraf te weten. Zij kunnen leerlingen en leerkrachten heel goed met raad en daad terzijde staan.

En tenslotte: doordat het denken op tafel ligt kun je als leerkracht makkelijker bijsturen. Een product is eigenlijk een gestold leerproces. Doordat het proces zichtbaar blijft kun je er na afloop goed op reflecteren. Sterker nog: andere leerlingen kunnen er ook weer van leren. Er ontstaat waardering voor makers en voor hun producten.

Hoe kunnen kunstenaars je helpen? Kunstdocenten en kunstenaars zijn een grote inspiratiebron voor maakonderwijs. Kunst prikkelt de fantasie van leerlingen. Kunstenaars als Daan Roosegaarde en Iris van Herpen behandelen in hun werk maatschappelijke ontwikkelingen en ethische kwesties die voortkomen uit de nieuwe technologieën en nieuwe materialen die beschikbaar komen. Daan Roosegaarde maakte bijvoorbeeld smogtorens die van smogdeeltjes juwelen maken. En Iris van Herpen ontwierp voor de collectie ‘Radiation Invasion’ kleding die de onzichtbare straling en signalen die door moderne communicatiemiddelen om ons heen hangen zichtbaar maakt. Hun werk is een mooie aanleiding om leerlingen te

Maar niet alleen kunst, ook andere vakken zijn voor makers een grote bron van inspiratie. Daan Roosegaarde kijkt vaak naar de natuur. Mieren hebben immers geen fileproblemen. En algen kunnen licht maken zonder natuurlijke hulpbronnen uit te putten. Michiel Koelink, docent aan de Hogeschool van de Kunsten Amsterdam, moedigt leerkrachten aan hun brede blik te behouden. Hij pleit voor het integreren van kunst, technologie en bètavakken.

Doe jij ook mee? Uitvinders, kunstenaars, ontwerpers, knutselaars, jong en oud, die producten bedenken en maken precies zoals zij dat zelf willen vormen samen een beweging: The Maker Movement. De drempel om mee te doen is laag. Jet-net, een landelijk netwerk dat bedrijven en scholen helpt om op het gebied van techniek, ICT en technologie samen te werken, ontwikkelt tools en organiseert bijeenkomsten. Op veel plekken zitten Fablabs, openbare werkplaatsen waar apparaten als 3D-printers en lasersnijders staan, waarmee gebruikers hun ideeën kunnen omzetten tot een product. Hier leren kinderen en volwassenen elkaars technieken en inspireren elkaar met hun ideeën.

prikkels 19

3x vakwerk

1 PROJECT, 3X ANDERS AANGEPAKT

Ieder kind werkt anders. De een is gebaat bij veel vrijheid, de ander bij duidelijke instructies. Hoe betrek je alle kinderen in een maakproces? Presenteer een thema (bijvoorbeeld: schoenen) en een context (bijvoorbeeld: laat schoenen van vroeger zien of uit andere landen. Sluit hiermee aan bij je andere lessen, zoals geschiedenis of aardrijkskunde). Geef ieder kind een van de drie rollen en bijbehorende opdracht:

Je bent een kunstenaar en je gaat de mogelijkheden verkennen van de materialen die er liggen. Hoe kun je ze vouwen, verbinden, vervormen?

Je bent een ontwerper en je gaat uitzoeken hoe je met deze materialen iets zou kunnen maken om je voeten mee warm te houden.

Je bent schoenmaker die met het patroon een slof gaat maken. Kies stof, knip de vormen uit een naai de delen op elkaar.

Nodig: stof, touw, draad, papier, plastic, scharen, naalden, lijm, plakband, etc.

Nodig: vilt, naaigaren, naalden, scharen, naai-instructies en een patroon, etc.

Na 20 minuten kunnen kinderen die dat willen van rol wisselen. Bespreek aan het eind van de les de resultaten. Welke ontdekkingen hebben de kunstenaars gedaan? Welke oplossingen bedachten de ontwerpers? En hoe zien de sloffen van de schoenmakers eruit? Wat kunnen de verschillende rollen van elkaar leren? Wat vinden de leerlingen de fijnste rol? Vindt iedereen hetzelfde? Of vindt iedereen wat anders? Waarom is deze rol fijn of leuk?

20 prikkels

Meer info over deze les: www.prikkelsonline.nl

Tekst: Tamara Oortwijn Foto: Marieke Duijsters

Neem je talent de school in! Midden in de Utrechtse polder, in het dorp Werkhoven, staat de Delteykschool. Op deze school zijn Jesse Smale en Astrid Miltenburg cultuurcoĂśrdinator. Jaarlijks organiseren zij een talentendag. Het idee De talentendag is in het leven geroepen om de talenten binnen het team te gebruiken. Nu worden ook ouders ingezet. Tijdens de dag geven ouders en leerkrachten workshops over hun werk of hobby. Dat kan gaan over van alles: grondboren, honden trimmen, koken, filosoferen, muziek, handletteren, drama, sporten. Er zijn workshops voor groep 1-4 en voor groepen 5-8. De kinderen tekenen in op twee workshops die zij leuk of interessant vinden. Het doel Op de talentendag halen we talent van buiten en laten de kinderen dat ervaren. Je haalt ze even uit hun normale ritme. Er is ruimte voor verbazing en verwondering. Ze worden aangezet tot nadenken. Het belangrijkste is dat je kinderen laat snuffelen en zelf hun talent laat ontdekken. De cultuurpartner Aan de dag werken ouders, grootouders en andere familie mee. We vragen: â&#x20AC;&#x153;Wat is jullie talent of beroep? Neem het mee de school in en vertel er iets over aan de kinderen!â&#x20AC;? Onze schoolbegeleider van Kunst Centraal, Moniek Warmer is helpt met de voorbereiding. Zij denkt mee over manieren waarop het project breder kan worden getrokken en hoe er meer verdieping in kan komen. En? Kinderen ervaren dat de wereld groter is dan het dorp waar ze wonen, groter dan de school waar ze zijn. Zo bereidt je ze voor op later, als ze zich ergens in gaan verdiepen of voor gaan interesseren. Daar komt bij dat ouders en leerkrachten verbondenheid en betrokkenheid voelen omdat ze samen iets voor de kinderen neerzetten. Soms plant je een een zaadje dat veel later uitkomt.

Kunst werk

Tekst: Rixt Hilverda Illustratie: Klaartje Berkelmans

Kijken, kijken, kijken! Luister

Je hebt vast wel eens gehoord van Rembrandt. Hij is een van de beroemdste Nederlandse schilders. Veel rijke mensen wilden dat hij een portret van hen schilderde. Hij kon dat heel goed. Dat kwam doordat hij de hele dag oefende. Hij pakte dan een spiegel en keek heel goed naar zijn eigen gezicht. Vooral zijn ogen, daar oefende hij het meeste op.

Kijk

In deze les kruipen we in de huid van Rembrandt. Met een spiegeltje bekijken de kinderen heel goed hun eigen oog. Welke vorm heeft het? Waar is het donker en waar is het licht? Wat is gekleurd en wat wit? Waar zitten de haartjes om je oog? En waar

22 prikkels

zitten je wenkbrauwen? Wat gebeurt er met je oog als je lacht, verbaasd kijkt of boos en gemeen? Knijp ook maar eens met je oog alsof je heel ver moet kijken en kijk wat er dan gebeurt!

Doe

Leg voor elk kind acht papiertjes klaar van 15 x 15 cm. Op het eerste papiertje tekenen ze een gewoon oog. Ze schrijven erbij: ‘Gewoon oog’. Zo tekenen en schrijven ze een ‘Blij oog’, een ‘Boos oog’, een ‘Verbaasd oog’, een ‘Oog dat scheel kijkt’, een ‘Oog dat koekeloert’ en een ‘Computeroog’. Het laatste papiertje bedenken ze een fantasieoog. Misschien wel een ‘Huiloog’ of een ‘Honkie ponkie oog’. Tip van de kunstenaar: veeg eens met je vinger over een lijntje zodat het vervaagt!

Bespreek

Sorteer met de kinderen de tekeningetjes in acht groepen. Loop met de kinderen langs de ogententoonstelling en stel vragen. Herken je welk ‘Gewoon oog’ bij welk kind hoort? En waardoor komt dat? Welk ‘Blij oog’ is echt blij en hoe zie je dat? En waardoor zie je dat een oog verbaasd is? En natuurlijk de leukste: welke fantasieogen zijn er verzonnen? Heeft de klas de slag te pakken? Maak dan eens een mondenmuseum of een neuzenmuseum!

Onder bouw

Maak je eigen snowboard Bekijk

Overal staan letters: op de poster op de muur, de voorkant van een lesboek of de trui van de juf. Bekijk met de klas de letters om jullie heen. Zijn ze vet of dun? Groot of klein? Staan ze los van elkaar of tegen elkaar aan of over elkaar heen? Hebben ze een schreefje aan de pootjes of niet? Zijn ze misschien afgesneden? Doordat ze er allemaal anders uitzien hebben ze ook een ander karakter. Probeer met elkaar het karakter van de letters te benoemen: stoer, schattig, deftig of grappig…

Bedenk

Geef elk kind een brede strook karton. Hieruit knippen of snijden zij een snowboardvorm. Met potlood maken de leerlin-

gen vervolgens op een apart A4 papier een letterontwerp voor op hun eigen snowboard. Dat kan een naam zijn, maar ook een woord zoals ‘speed’ of ‘snow’. Stimuleer hen om te kiezen voor een letter die past bij het woord of bij hun karakter. Vergeet ook vooral niet om bij elkaar te kijken om inspiratie op te doen.

Doe

Is het ontwerp af? Dan zetten de leerlingen het met houtskool in het groot op het kartonnen snowboard. Tijd om te schilderen. Elke leerling krijgt een palet, een potje water, een kwast en acrylverf in de kleuren rood, geel, blauw en wit. Laat leerlingen hun woord of naam schilderen in de kleuren die bij hen passen. Stimuleer hen om de

Boven bouw

verf lekker te mengen. Tip van de kunstenaar: maak je kwast steeds even met een tissue droog. Schilder niet te nat!

Maak af

In de volgende les, als het snowboard droog is, laat je de leerlingen eerst op een apart A4-papiertje een kleurverloop schilderen: van paars naar geel, van blauw naar oranje of van groen naar rood. De truc is: je begint met de ene kleur en voegt in vijf stapjes steeds een beetje meer van de andere kleur toe tot je alleen nog maar de andere kleur over hebt. Hebben ze het onder de knie? Dan kunnen ze de achterkant van hun snowboard van een mooi kleurverloop voorzien.

prikkels 23

xxxxxxxx

UI TGE LI C HT

Tekst: Mirjam de Heer

Beeld: Jörgen Hulst en Bert van der Horst

PROJECT IN DE POLDER

De wilg in beeld

Wilgen Als je wilgen niet snoeit, dan worden ze ziek. Dus moet je iedere drie tot vier jaar de wilgen knotten. Met de geknotte wilgentenen kun je de mooiste dingen maken: bloemenmanden, designerstoelen of een grote gloeilamp.

Fons de Mandenmaker De leerlingen gaan op bezoek bij Fons in de Broedkorf in Oudewater. Fons is mandenmaker, net als zijn opa en zijn oom. Hij vertelt de leerlingen over de verschillende wilgensoorten en laat zien wat je allemaal van wilgentenen maken kunt. Ook geeft hij een demonstratie van zijn ambacht.

Vlechtwerk Geïnspireerd door Fons’ mandenkunst gaan de leerlingen vervolgens zelf aan de

24 prikkels

Overal in de Hollandse polders zie je wilgen groeien. Hele gewone bomen, met hele bijzondere mogelijkheden. In dit project leert groep 5-6 over het polderlandschap en maken zij met een mandenmaker land art van wilgentenen.

slag. Zij maken van verse wilgentenen een vlechtwerkje. Gelukkig hebben ze met papieren stroken het vlechten al een keer geoefend, want makkelijk is het niet!

Land art Fons voegt alle bouwwerkjes samen tot één groot kunstwerk in het Broeckerpark, nabij het Cultuurhuis in Oudewater. Je noemt dit soort kunstwerken ‘Land art’. Dat is kunst op een plek in het landschap. Het is gemaakt van het materiaal dat dat landschap zelf heeft voortgebracht en wordt ook weer in het landschap opgenomen. Doordat de wilgentenen nog uitlopen ontstond er een levende Land art. Regelmatig zie je in Oudewater kinderen bij het kunstwerk, op zoek naar hun eigen vlechtwerk in het grote geheel.

xxxxxxxx

Als de wilgentenen uitlopen ontstaat er een levende Land art. Meer informatie Zien hoe Land Art werkt? Kijk op: https://vimeo.com/38487338 prikkels 25

door hun ogen Tekst: Hille Takken Foto: Martijn de Vries

Hoe ging het met mijn project en wat kan ik verbeteren? Basisschool De Lindenboom in Koog aan de Zaan maakt gebruik van een reflectietool waarmee kinderen meer grip kunnen krijgen op hun leerproces.

Senna (11)

“Wij hebben de reflectietool gebruikt bij het vak ‘ontdekken’. We kregen dat blad bij een les van Marcel Fraaij. Hij is uitvinder. We gingen uitvindingen doen. Het maakte niet uit wat, als je het maar maakte met de materialen op tafel: eetstokjes, plakband, elastiekjes en springveren. Geen lijm gebruiken, dat was de uitdaging! Ik had samen met een ander meisje een veerboot gemaakt, zo’n 30 centimeter groot. Ik zag door het raam een veerboot over de Zaan varen, wit met blauw. De boot was best goed gelukt. Hij bleef uiteindelijk drijven, met legopoppetjes erop. Ik probeerde er een huisje van lego op te zetten, maar dan werd hij te zwaar. Op de reflectietool moest je daarna allerlei vragen beantwoorden, zoals: heb je alles uitgeprobeerd? Bij ons was dat zo. We hadden geïmproviseerd bij het maken van de onderkant van de pont. Op de achterkant van het blad moest je schrijven hoe je iets hebt gemaakt, welke materialen je hebt gebruikt en hoe je op het idee kwam. Wie hem als eerste af had, mocht hem voor de klas voorlezen. Bij ‘ontdekken’ leer je van alles wat je later ook kunt gebruiken. Bijvoorbeeld: recht knippen. Maar de les ‘ontdekken’ is vooral voor de lol. Als het vak belangrijker was, zouden we het wel vaker krijgen. Die reflectietool is wel handig. Het is wel leuk om terug te kijken wat je had ingevuld.”

26 prikkels

Chloé (12)

“Het liefste krijg ik een vrije opdracht. Geef me een kartonnen doos, dan ga ik aan de slag en komt er vanzelf wat uit. Een robot bijvoorbeeld, met vierkante benen. Dat komt, denk ik, doordat ik best creatief ben. Mijn ouders zijn ook goed in kunst. Mijn vader ging soms stiekem in de nacht Graﬃti maken. Dat is best wel stout. Mijn oma naaide kleren voor mij. Ik heb verder veel geleerd tijdens een kunstopleiding voor kinderen op zondagen. De reflectietool hebben we gebruikt bij het vak ‘ontdekken’. De opdracht was: experimenteren. Wat kan je met stokjes zonder lijm? Zo’n opdracht werkt niet voor iedereen. Sommige kinderen gingen lekker aan het werk. Anderen gingen klieren, met die stokjes gooien, of ze breken. Ik maakte een lang ding met stokjes in een patroon gevouwen, op een manier dat ze op elkaar bleven. Als je er eentje wegtrok zou alles weggaan. Ik werkte eerst samen met een jongen die de stokjes aan elkaar lijmde. Daarna ging ik verder met Joakim. Die is goed in knutselen. Het werd mooi en het was technisch leuk. Meester Martin had het gefilmd! Na afloop kregen we een blad waarop je moest invullen hoe het was gegaan. Daar had ik wel wat aan. Dan zie je: hoe ging het met mijn project en wat kan ik verbeteren? Daardoor ga je eerder nadenken en kun je ideeën opdoen. Ik vind het goed dat de meesters en juﬀen aandacht besteden aan creativiteit. Dat is belangrijk als iets even niet goed gaat. Dat je dan kunt bedenken hoe je het kunt oplossen.”

Sophie (11)

“Bij het vak ‘ontdekken’ zat een app met instructiefilmpjes. Nick, Yourie en ik zochten op Youtube naar ideeën en besloten een robot te gaan maken. Eerst hebben we het lang uitgesteld, maar uiteindelijk gingen we bij Nick thuis aan de slag. We kozen voor een robot op een oude raceauto. We maakten een kartonnen doos met een gezicht en zetten die op de auto. Zo leek het net een lopende robot. Maar die doos was veel te zwaar. De auto kon niet goed bewegen. Toen hebben Nicks’ ouders een beetje geholpen. Het versieren deden we daarna, in het kantoor van juf Joyce. De reflectietool was best handig, vond ik. Je moest invullen hoe het uitvinden was gegaan, zoals je het tevoren had bedacht of heel anders. Zo krijg je overzicht. Leren leren is belangrijk. Vooral voor opgroeiende kinderen. Die moeten leren hoe de wereld is en hoe die wordt. Het is dus goed als leerkrachten kinderen nieuwsgierig maken. Dan ga je je dingen afvragen.”

prikkels 27

Snelle les

Tekst: Ellen Lรถwik en Mirjam de Heer Illustratie: Albarello

Tegeltjeswijsheid Dit zijn handgeschilderde tegeltjes. Vakwerk. Maar de afbeeldingen stellen ook nog eens ambachten voor. Vakwerk over vakwerk. Kopieer de kaartjes en knip ze uit. Bespreek de kaartjes met de leerlingen. Wat doet de persoon op het plaatje? Welk ambacht of beroep wordt hier uitgebeeld? Zet samen op elk kaartje een naam van het ambacht: kantklosser, boer, schoenmaker of pizzabakker. Schud daarna de kaartjes. Tijd voor hints! Leg een paar gebaren vooraf uit. Met je handen om elkaar draaien betekent: denk nog even verder want je zit in de buurt. Je hand om je oor betekent: klinkt als. En met een vinger naast je neus en wijzen naar een persoon betekent: Jij hebt het goed. Geef om de beurt een kind een kaartje en laat hem of haar het afgebeelde ambacht uitbeelden. De uitbeelder mag niet praten. De klas raadt. Dat gaat wel hardop. Degene die het raadt mag de volgende kaart trekken. En wil je daarna verder? Laat elke leerling zelf met blauwe verf zijn favoriete ambacht schilderen op een wit keukentegeltje. Deze les en de tegeltjes vind je op www.prikkelsonline.nl

Prikkels is een uitgave van Plein C en Kunst Centraal