KAPITALIZM PO KRYZYSIE by Piotr Malec

Rozwiązania informatyczne

KAPITALIZM PO KRYZYSIE Piotr Malec, Europejskie Forum Nowych Idei, Sopot, 28-30.09.2011 r.

“We need a more humane brand of capitalism, based not only on better regulation but better values”. R. Layard

KRYZYS WSPÓŁCZESNEGO KAPITALIZMU

Globalny kryzys finansowy uświadomił wszystkim obserwatorom życia gospodarczego kruchość współczesnego systemu finansowego państw wysoko rozwiniętych. Ryzyko destabilizacji sektora finansowego w połączeniu z ogólnoświatową recesją gospodarczą, zaowocowało niespotykaną od kilku dekad ingerencją państwa w realną i finansową sferę życia gospodarczego. Głębokość obecnego kryzysu wskazuje na jego systemowy charakter. Pomimo trwających nadal ożywionych dyskusji co do przyczyn globalnego kryzysu finansowego nie ulega wątpliwości, iż mamy do czynienia z głębokim kryzysem współczesnego kapitalizmu. Potwierdzeniem tego może być analiza przyczyn kryzysu opracowana przez Konferencję Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju przez pryzmat teorii zawodności rynku jak i teorii zawodności państwa [patrz: załącznik]. Wynika z niej jednoznacznie, że źródeł światowego kryzysu finansowego należy szukać w dysfunkcjonalności zarówno rynku jak i państwa. Szczególnie mocno kryzys współczesnego kapitalizmu uwidocznił się – w opinii J. Kay’a – w dwóch obszarach: nieadekwatności hipotezy efektywnego rynku, która stanowi fundament współczesnej ekonomii finansowej oraz braku znaczenia najnowszej teorii makroekonomicznej [Kay J., 2010]. Piotr Malec piotr-malec.pl

Skłania to do refleksji na funkcjonującym obecnie modelem rozwoju REWOLUCJ A INTELEKTUALNA

gospodarki wolnorynkowej. Podczas debaty nad przyszłością ekonomii jako nauki na forum Instytutu Nowego Myślenia Ekonomicznego M. Wolf stwierdził, że źródłem wszelkich rewolucji intelektualnych jest pojawienie się idei, która poddaje w wątpliwość naszą dotychczasową wiedzę na temat obowiązującej teorii czy też paradygmatu. W jego ocenie współczesna ekonomia znajduje się właśnie w tym momencie. Taki sam wniosek można wysnuć z raportu Economist Intelligence Unit, który opracowany został na podstawie ankiet i wywiadów przeprowadzonych w 2009 r., wśród kadry menedżerskiej, analityków i ekspertów. Wyniki badań EIU wskazują na to, że w systemie kapitalistycznym dokona się fundamentalna transformacja [patrz: rys. 1]. Pogląd taki wyraziło blisko 60 proc. ankietowanych. Całkowicie odmienne zdanie na ten temat miało tylko 23 proc. respondentów. Teza: Obecny kryzys finansowy dokona fundamentalnych zmian w systemie gospodarki kapitalistycznej

PRZYSZŁOŚĆ KAPITALIZMU

20%

40%

zdecydowanie tak

tak

60%

ani ani

Rys. 1 Kapitalizm po kryzysie finansowym Źródło: EIU, (2009).

Piotr Malec piotr-malec.pl

nie

80%

zdecydowanie nie

100%

NACJONALIZM GOSPODARCZY

NIEWIDZIALNA RĘKA RYNKU

OPINIA PUBLICZNA O KAPITALIZMIE

W opinii ankietowanych kapitalizm pokryzysowy będzie cechował się znacznie większą ingerencją państwa w gospodarkę, wzrostem nacjonalizmu gospodarczego [patrz: Buy American, Schengen] oraz większą ostrożnością inwestorów przy podejmowaniu ryzykownych transakcji. Wyniki badań wskazują również, że dzisiejsze regulacje gospodarcze nie są już postrzegane jako zaburzające działalność perfekcyjnie działającego rynku, ale jako warunek niezbędny do funkcjonowania globalnej gospodarki. Idea dominacji gospodarczej „niewidzialnej ręki rynku” przestaje już – w opinii respondentów – obowiązywać jako najskuteczniejszy sposób na rozwój gospodarczy. Globalna recesja pogłębiła brak zaufania opinii publicznej do rynków. Szczególnie widoczne jest to w gospodarce amerykańskiej. Wyniki badań GlobeScan wskazują jednoznacznie, iż w Stanach Zjednoczonych gwałtownie spada poparcie do gospodarki wolnorynkowej. Jeszcze w 2002 r., czterech na pięciu obywateli amerykańskich (80 proc.) deklarowało, że gospodarka wolnorynkowa jest najlepszym systemem przyczyniającym się do rozwoju gospodarczego. Najnowsze wyniki badań z 2010 r. wyraźnie pokazują obniżenie się społecznego poparcia w Stanach Zjednoczonych dla kapitalizmu. Obecnie tylko 59 proc. Amerykanów zgadza się ze stwierdzeniem, że najlepszym rozwiązaniem dla świata jest gospodarka wolnorynkowa. Co interesujące, kapitalizm cieszy się dziś większym uznaniem w wielu gospodarkach rozwijających się, szczególnie w Chinach i Brazylii (67 proc. poparcia). Gospodarki europejskie plasują się w środkowej części zestawienia, chociaż występują między nimi istotne różnice. Najlepszym tego przykładem są Niemcy i Francja a więc kraje zaliczane do kontynentalnego modelu kapitalizmu. Zaufanie respondentów niemieckich do gospodarki wolnorynkowej wynosi 68 proc., jest to najlepszy wynik spośród wszystkich analizowanych państw. We Francji tylko 31 proc. społeczeństwa widzi w gospodarce rynkowej perspektywę możliwości poprawy swojej sytuacji życiowej. Wyniki badań zaprezentowano na rys. 2.

Piotr Malec piotr-malec.pl

Teza: Gospodarka rynkowa jest najlepszym systemem służącym rozwojowi gospodarki światowej Europa*

ZAUF ANIE DO GOSPODARKI WOLNORYNKOWEJ

USA Japonia Chiny Brazylia 0%

25%

zdecydowanie tak

50%

tak

75%

nie

100%

zdecydowanie nie

* w badaniu uwzględniono opinię pięciu krajów europejskich: Niemcy, Włochy, Wielka Brytania, Hiszpania, Francja

Rys. 2 Zaufanie do gospodarki wolnorynkowej Źródło: GlobeScan, (2010).

Ze względu na skalę globalnego kryzysu finansowego bardzo interesującym poznawczo zagadnieniem wydaje się być to, w jaki NOWY ŁAD INSTYTUCJONALNY

sposób ukształtują się pozycje poszczególnych interesariuszy w nowej pokryzysowej rzeczywistości. Wyniki badań Economist Intelligence Unit przedstawione na rys. 3 wskazują, że konsekwencją obecnego kryzysu finansowego będzie znaczący wzrost znaczenia regulatorów, którym postawione zostanie zadanie uformowania nowego ładu instytucjonalnego. Kryzys finansowy będzie również sprzyjał wierzycielom, głównie ze względu na znaczący wzrost popytu na kapitał finansowy. Największymi przegranymi kryzysu finansowego będą pracownicy (26 proc. respondentów uznało, że ich sytuacja ulegnie pogorszeniu) oraz związki zawodowe (22 proc.), co spowodowane jest gwałtowanym załamaniem koniunktury na wskutek przeniknięcia zjawisk kryzysowych do sfery realnej.

Piotr Malec piotr-malec.pl

regulatorzy konsumenci wierzyciele

KAPITALIZM PO KRYZYSIE

akcjonariusze

pracownicy związki zawodowe organizacje pozarządowe (NGOs) 0

większy wpływ

bez zmian

100

mniejszy wpływ

Rys. 3 Wygrani i przegrani obecnego kryzysu finansowego Źródło: EIU, (2009).

Globalny kapitalizm wyjdzie z kryzysu głęboko zmieniony. A. Kaletsky w swej najnowszej pracy poświęconej kapitalizmowi twierdzi, że z nowej pokryzysowej rzeczywistości wyłoni się nowa CAPITALISM 4.0

wersja kapitalizmu, tzw. Capitalism 4.0, będąca kolejnym stadium rozwoju tegoż systemu [patrz: rys. 4]. Jednak w jego opinii nie dojdzie do zmiany obowiązującego paradygmatu, nie dokona się żadna rewolucyjna zmiana. Najważniejszą konsekwencją światowego kryzysu finansowego będzie zmiana wzajemnych relacji na linii państwo – rynek. W ocenie A. Kaletsky’ego globalne otoczenie społeczno – ekonomiczne będzie wymagało od państwa, by te jednocześnie się „powiększało (w dziedzinach takich jak: finanse, makroekonomia) i

pomniejszało

tradycyjnych

obszarach

działania: edukacja, służba zdrowia, systemy emerytalne)”. Na przyszły kształt państwa w gospodarce znacząco wpłynie również trwający obecnie kryzys zadłużeniowy. Piotr Malec piotr-malec.pl

ROZWÓJ KAPITALIZMU W XX W.

FAST GOVERNMENT

Większość państw wysoko rozwiniętych (USA, Japonia, państwa strefy euro) przytłoczonych jest ogromnym ciężarem długu publicznego. W specjalnym raporcie „The Economist” poświęconemu gospodarczej roli państwa w najbliższych dekadach, stan finansów publicznych w tych państwach będzie wzmagać presję na przechodzenie „od dużego państwa do małego państwa” jak również „od małego społeczeństwa do dużego społeczeństwa”. Bardzo interesującą i jednocześnie inspirującą rekomendacją dla współczesnych rządów jest koncepcja FAST Government („Flatter, Agile, Streamlined, Tech-enabled”) opracowana przez Światowe Forum Ekonomiczne. W ocenie Forum rządy powinny w XXI w. przekształcić się w „płaskie, zręczne, usprawnione i przyjazne nowym technologiom” organizacje. Wedle tej koncepcji aby sprostać wyzwaniom rozwojowym, rządy staną przed koniecznością: wdrożenia innowacyjnych usług publicznych, efektywnego zaspokojenia potrzeb swych obywateli, dbania o ograniczone zasoby naturalne a przede wszystkim kreowania publicznej wartości dodanej.

Piotr Malec piotr-malec.pl

Konkludując

należy

stwierdzić,

iż

współczesny

kapitalizm

wolnorynkowy stoi w obliczu fundamentalnych zmian jak i wyzwań. WYMIAR MORALNY KAPITALIZMU

Jedną z nich jest bez wątpienia silna konkurencja ze strony tzw. konsensusu chińskiego, który w coraz większym stopniu zaczyna być akceptowany jako alternatywny model rozwoju dla wielu gospodarek rozwijających się. Aby sprostać temu wyzwaniu kraje wysoko rozwinięte według D. Moisi’ego muszą budować swą przewagę konkurencyjną

wartościach

charakterystycznych

cywilizacji

zachodniej, takich jak: demokracja, rządy prawa i szacunek do praw człowieka. W jego ocenie modernizacja kapitalizmu musi się zacząć od przywrócenia mu wymiaru moralnego [Moisi D., 2010]. Materiały wykorzystane w eseju: Economist Intelligence Unit, Risk and Regulation. New era of capitalism, London 2009. Kaletsky A., Capitalism 4.0: The Birth of a New Economy in the Aftermath of Crisis, Bloomsbury Publishing, 2010. Kay J., Economics May Be Dismal, but it is Not a Science, “Financial Times”, 2010. Moisi D., The West Must Start Living up to its Ideals, “Financial Times”, 2010. Taming Leviathan. A special report on the future of the state, “The Economist”, London 2010. United National Conference On Trade and Development, The Financial and Economic Crisis of 2008-2009 and Developing Countries, Geneva 2010. Vercelli A., Economy and Economics: The Twin Crisis, University of Siena, 2010. World Economic Forum, Future of Government, Geneva 2011. http://wn.com/The_Economics_Analogy_to_the_Revolution_in_Physics__M artin_Wolf http://www.globescan.com/news_archives/radar10w2_free_market/ Piotr Malec piotr-malec.pl

Zawodność państwa III – rządy narodowe, parlamenty, instytucje ponadnarodowe: niedocenienie rosnącego ryzyka makroekonomicznego | uzależnienie od ideologii Wall Street

Kryzys kapitalizmu finansowego zapoczątkowanego w latach 80-tych: dominacja sektora finansowego nad sektorem realnym | „finansyzacja” | wartość dla akcjonariuszy jako główny cel działania korporacji | niezrównoważone modele makroekonomiczne | stopniowe ewoluowanie od problemów sfery realnej

Zawodność rynku I – asymetria informacji w systemie bankowym: strategie biznesowe oparte na „innowacjach finansowych”, skomplikowana struktura produktów finansowych | nadmierne „lewarowanie” | niedopasowanie terminów rozliczenia transakcji | nieadekwatne modele ryzyka | źle skonstruowane systemy zachęt i premii dla zarządów instytucji finansowych | „wyuczona nonszalancja” (moral hazard) | „innowacje organizacyjne” (shadow banking) | luki w ładzie korporacyjnym | eksces rentowności Zawodność rynku IV – Agencje ratingowe: oligopolizacja rynku | „wyuczona nonszalancja” | asymetria informacji | źle skonstruowane modele ryzyka

Zawodność państwa II - nadzór finansowy: nadzór nad stabilnością sektora finansowego | deregulacja (lata 80-te) | niedocenienie zachodzących zmian w gospodarce (innowacyjność finansowa, globalizacja) | międzynarodowy arbitraż regulacyjny | segmentacja nadzoru | zaniechania, zaniedbania, zmowy | zawodność regulacji ostrożnościowych (w skali mikro jak i makro) | źle skonstruowane modele ryzyka | ułomnie stanowione prawo | agencje ratingowe

Ekonomia polityczna: potęga Wall Street | presja na wysokie stopy zwrotu, znacznie przewyższające średni poziom rynkowy | wsparcie od rządu Nierównomierna dystrybucja dochodów: wzrost nierówności, spowodowany spekulacyjną pogonią za zyskami, kosztem utraty dochodów w sferze realnej wynikających ze wzrostu wydajności pracy

Globalne nierównowagi w handlu i przepływach kapitałowych: przewartościowany dolar i jego wpływ na realną sferę gospodarki USA | nowy „dylemat Triffina” | wpływ na sektor finansowy USA

Źródło: UNCTAD, (2010).

Piotr Malec piotr-malec.pl

Zawodność rynku II – wielkość i skala: to big to fail | quasi-monopole | instytucje ważne systemowo | gwarancje bail-outu | „wyuczona nonszalancja”

Zawodność rynku III – inflacja cen aktywów: bańki spekulacyjne: ceny nieruchomości, ceny surowców | niedoszacowanie ryzyka Zawodność państwa I – banki centralne: nadmierna ekspansja (2002-04) | koncentracja tylko i wyłącznie na wskaźniku inflacji

Idea i ideologia: Realizacja zaleceń „toksycznej” ekonomii | nieadekwatność hipotezy efektywnego rynku | teoria racjonalnych oczekiwań | obalenie mitu innowacji finansowych przyczyniających się do postępu technicznego | słabości inżynierii finansowej | ignorowanie teorii preferencji płynności | niedostatki makroekonomicznych modeli równowagi ogólnej | przereklamowana strategia bezpośredniego celu inflacyjnego | niespójność przepływów kapitałowych