Sceny Polskie No. 2

Sceny Polskie Pismo ZASP – Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji ISSN: 2657-3490 egzemplarz bezpłatny

2

ZASP – Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji

Uświadomijmy sobie jasno klawisze, na których my, aktorzy, mamy grać, czyli dawać plastyczny wyraz naszym tysiącznym uczuciom, to jest: nasze oko, usta, zęby, język, struny głosowe, ręce, nogi, nawet brzuch i plecy, to już mamy przed sobą skomplikowany instrument, który musimy posiąść, na którym musimy lata całe ćwiczyć i nie mniej pracy włożyć np. w ćwiczenia dykcji czy plastyki ciała, niż muzyk wkłada w gamy, mole, dury, legata, staccata, takty, tempa i tysiące różnych subtelnych arkanów tej wspaniałej sztuki. Paderewski do dziś dnia ćwiczy na ślepej klawiaturze. Aktor francuski całe życie robi ćwiczenia dykcji. Ilu aktorów w Polsce ćwiczy?

Stefan Jaracz „Sztuka aktorska i praca aktora”

W dniach 8, 9, 10 i 11 kwietnia 1936 r. odbył się w Warszawie Nadzwyczajny Walny Zjazd Delegatów Związku Artystów Scen Polskich poświęcony sprawom i zagadnieniom artystycznym.

Referat Jaracza „Scena Polska”, organ ZASP (rok XIII) wrzesień 1936.

„Scena Polska” okładka z 1936 roku

Headline Corporate A Condensed 34 pt.

Subheadline Corporate S Demi 10.5 pt. Copy Corporate S Light 10.5 pt. Interlinia 14,175 pt et assimi, untimabus di aut et faecce ullorat hictiorum lamier fugiasitem rempore iuntiis aut quate volorro. Essimolupta delectatiunt ut labora seditium num a sit et recepud aesequibus.

To idi ditem aut lac que eos id erionse cusandi adi dolesenecae repratum quam, sum aliam, cus eossitatios porat. Nam intio consequis mo incid mi, ut estilio experferit restec volupta tiores adicab illibus aut re ipsa demporr ovitio cones voluptatis nis doluta.

Nazwa dealera Corporate S Demi, Adres Corporate S Light 10.5 pt , tel.: 01234 56 78 90, fax: 01234 56 78 90, info@sampledealer.com to idi ditem aut laccum que eos id erionse cusandi

SPIS TREŚCI

Z PRAC ZARZĄDU

6

GALERIA SCENOGRAFÓW

Apel prezesa

Paweł Królikowski

7

Rekomendacja Komisji Statutowej ZASP

8

Struktura ZASP wg projektu Statutu ZASP

9 11

Paweł Królikowski Andrzej Gajewski

Nowe wyzwania dla ZASP Grzegorz Rybicki

TVP i ZASP podpisały Porozumienie o Współpracy Partnerskiej

40 41

ŻYCIE TEATRALNE

42 42 43

Krystyna Piaseczna

WYWIAD NA OTWARCIE

13

DEBATA

16

Podległość, wolność czy wyzwolenie

19

3(’) minuty o teatrze

OBCHODY 100-LECIA ZASP

20

Tak świętujemy stulecie

PUBLICYSTYKA

24

45

Scenografowie! Wygrana!

Sekcja Scenografów ZASP

Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora

Kolejny rok w Klubie Aktora SPATiF zakończony Julia Bromberek

46

Aby lalka nie znikła ze sceny

48

Epoka była epokowa.

Benefis Barbary Krafftówny

Paulina Ilska Ewa Heine

Nagroda im. Jerzego Moskala

Barbara Zawada

Anita Nowak

Szkoła dawnych mistrzów Krystyna Piaseczna

Katarzyna Łęczycka Aleksandra Starzyńska

Anita Nowak

Maria Wilma-Hinz

48

Jubileusz pracy Rafała Kowala

Małgorzata Talarczyk

SKOLIMÓW

49

VI Aukcja Charytatywna na rzecz DAW w Skolimowie

Maria Wilma-Hinz

Macieja Figasa Bydgoszczy wielkie promowanie

50

27

Rozmowa jubileuszowa

51

30

Od Kantora do Dworakowskiego

Z TEATRALNEJ PÓŁKI

33

Myśląca Ręka

52

Wojna, miłość i medycyna

34

Himalaje piosenki polskiej

53

Dokąd zmierzamy?

Anita Nowak

Władysław Owczarzak Krystyna Piaseczna

Małgorzata Szydłowska Joanna Rawik

FELIETON

35

Kreatywność

35

Nagrody Teatru Polskiego Radia...

Maria Wilma-Hinz

W ŚWIETLE JUPITERÓW

Kalendarz ATM GRUPA 2019 Maria Wilma-Hinz

Paulina Ilska Paulina Ilska

NAGRODY

53

Małgorzata Karbowiak

NAGRODY

Skolimów w świątecznej odsłonie

Maria Wilma-Hinz

Filip Kosior z Nagrodą ZASP-u „Ale Aktor!”

Maria Wilma-Hinz

WSPOMNIENIA

54 55

Kazimiera Utrata-Lusztig

Ryszard Pracz

Halina Słojewska-Kołodziej Małgorzata Talarczyk

36

Wielkość nieuposągowiona

56

37

Jubileusz Anny Polony

56

38

Debiut, awangarda, ufność w słowo

57

Hanna Smólska

Laudacja

57

Danuta Cholewianka

58

Kazimierz Kutz

39

Łukasz Kaczyński Ewa Lipska

Łukasz Kaczyński Jerzy Kosiewicz

Jan Marian Zagozda

(ita)

Zbigniew Korpolewski

Witold Sadowy

Maria Wilma-Hinz

Ryszarda Gozdowska Olgierd Łukaszewicz

SCENY POLSKIE Redakcja: Krystyna Piaseczna – redaktor naczelna; Barbara Zawada, Paulina Ilska, Anita Nowak, Łukasz Kaczyński, Agnieszka Kahl, Maria Wilma-Hinz.

Wydawca: Zarząd Główny ZASP. Adres redakcji: Zarząd Główny ZASP, 00-536 Warszawa, Al. Ujazdowskie 45, tel.: 22 696 79 60, fax.: 22 696 79 09, e-mail: bip@zasp.pl Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i zmian w przesyłanych materiałach.

Projekt okładki: Barbara Zawada. Layout, skład, łamanie: Pink Design (www.pink-design.pl).

Wykorzystano zdjęcia i materiały ze zbiorów: Archiwum ZASP, Oddziałów ZASP, Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego oraz archiwów prywatnych.

Redakcja przyjmuje reklamy na stronach wewnętrznych i trzech stronach okładkowych.

Z PRAC ZARZĄDU

Apel prezesa Szanowne Koleżanki i Koledzy, Nieubłaganie zbliża się czas podjęcia bardzo ważnej, ważącej na przyszłości całego Stowarzyszenia, decyzji o zatwierdzeniu nowego Statutu. Bez niego ZASP przestanie istnieć…

S

zanowne Koleżanki i Koledzy, chciałbym Was uspokoić, że wbrew szerzonym plotkom, nowy Statut i rozwiązania w nim zawarte pozwalają na prowadzenie działalności statutowej Stowarzyszenia w bardzo podobnej formie do dotychczasowej i co bardzo istotne, rozwiązania te pozwalają na wspieranie bardzo ważnej dla nas wszystkich instytucji jaką jest DAW w Skolimowie.

Projekt nowego Statutu został Państwu przedstawiony i musicie Państwo wiedzieć, że jedną z najważniejszych zasad przy jego tworzeniu, w obliczu i Ustawy o Organizacjach Zbiorowego Zarządzania, było zachowanie jak największej ilości dotychczasowych zapisów.

Wszelkie zmiany wynikają z nakazów ww. Ustawy, z którą również mogliście się Państwo zapoznać. Staraliśmy się również aby nowy Statut chronił majątek ZASP-u, zarówno ten materialny, jak i stuletni dorobek merytoryczny, artystyczny i środowiskowy. Zrozumiałym oczywiście jest fakt, że wszyscy obawiamy się tak poważnych zmian lecz jedynie to właśnie nasza aktywność w ZASP-ie po przyjęciu nowego Statutu, zwłaszcza Zawodowych aktorów pobierających tantiemy, pozwoli na zachowanie w nim właściwych proporcji i na zachowanie statusu Stowarzyszenia środowiskowego mającego silny głos w świecie zarówno teatru jak i nowych mediów. Stąd też wynikają moje starania, aby do ZASP-u wstępowali nowi członkowie, nasi zawodowi koledzy z branży.

Do Zjazdu zostało już bardzo niewiele czasu – praktycznie tylko miesiąc, a nasze środowisko wciąż pogrążone jest w dyskusji, jaką formę powinien mieć „nowy ZASP”. Niestety to już nie czas na takie dywagacje. Ta decyzja już zapadła i nie możemy pozwolić sobie na trwonienie umykającego czasu. Nieprzyjęcie nowego Statutu pozbawi ZASP możliwości finansowania działalności statutowej i wspierania DAW. Szanowne Koleżanki i Koledzy, jeszcze raz podkreślam, że nadchodzi bardzo ważny moment i to od Waszej decyzji zależy dalsze istnienie stuletniej organizacji… z koleżeńskim pozdrowieniem Paweł Królikowski Prezes Zarządu Głównego ZASP

6

SCENY POLSKIE nr 2/2019

Z PRAC ZARZĄDU

Rekomendacja Komisji Statutowej ZASP Szanowne Delegatki i Szanowni Delegaci, Komisja Statutowa ZASP rekomenduje do przyjęcia bez poprawek nową wersję Statutu ZASP.

S

zanowne Koleżanki i Koledzy, przyjmując proponowany projekt Statutu, kłaniamy się z szacunkiem stuletniej tradycji, patrząc w przyszłość, a nie cofając się do przeszłości. Uważamy, że wszystkim członkom ZASP – i tym obecnym, i tym, którzy w przyszłości napłyną do naszego Stowarzyszenia powinno zależeć na silnej reprezentacji naszego środowiska. Na reprezentacji na miarę XXI wieku.

Statut w proponowanym kształcie uwzględnia opinie członków ZASP zgłaszane w dyskusji nad projektem Statutu, a wszelkie ograniczenia podyktowane są przepisami wynikającymi z regulacji ustawowych oraz aspektami prawnymi, które jednoznacznie określają dopuszczalne zapisy w Statucie. Rekomendowany Statut zachowuje jednak dotychczasowe uprawnienia wszystkich członków ZASP. Wprowadzone pojęcia członek o statusie repartycyjnym i nierepartycyjnym – co jest wymogiem ustawowym, nie wprowadza kategoryzacji członków na lepszych i gorszych, a jedynie określa nazewnictwo w sensie niektórych uprawnień.

Proponowana zaś proporcja składu Zarządu Głównego (6 repartycyjnych i 3 nierepartycyjnych) jest odzwierciedleniem obecnego stanu ilości członków ZASP, co na podstawie przeprowadzonej analizy daje wynik: 2/3 posiada status członków repartycyjnych, a tylko 1/3 nierepartycyjnych.

Trzeba tu zaznaczyć, że każdy, kto kiedykolwiek odebrał, jakiekolwiek tantiemy (również kiedy nie odebrał, a zostały mu naliczone) automatycznie otrzymuje status członka repartycyjnego. Kwota 3000 zł. (uzyskana na przestrzeni trzech lat) jest kwotą graniczną tylko dla członków wstępujących – czyli dla nowych członków ZASP. Istotnym jest również fakt, że członek repartycyjny nie musi być stałym odbiorcą tantiem.

To powinno uspokoić również tych z Państwa, którzy obawiają się, że repartycyjni będą tylko amatorzy, masowo napływający do ZASP po wejściu w życie proponowanego Statutu. Warto też zaznaczyć, iż w składzie obecnego Zarządu Głównego 9 członków, według tych regulacji, ma status członka repartycyjnego, a tylko 2 nierepartycyjnego.

Szanowne Koleżanki i Koledzy, Musimy wszyscy zdać sobie sprawę z faktu, że nasze Stowarzyszenie jest Organizacją Zbiorowego Zarządzania i w interesie wszystkich członków, bez względu na przypisywany im status („repartycyjny”, „nierepartycyjny”), powinna być chęć pozostania OZZ. Jeśli utracimy prawa OZZ – a takie zagrożenie istnieje w sytuacji niezaakceptowania proponowanego Statutu, nasze Stowarzyszenie przestanie istnieć. Składki członkowskie nie wystarczą na utrzymanie Stowarzyszenia i prowadzenie działalności Statutowej. Na chwilę obecną, wpływy ze składek nie są w stanie pokryć kosztów utrzymania biur Oddziałów. Tylko jako OZZ jesteśmy w stanie finansowo zaspokoić aktualne potrzeby członków ZASP skupionych w Sekcjach i Oddziałach.

Szanowne Koleżanki i Koledzy, rozumiemy obawy członków ZASP, ale przecież proponowana w nowym Statucie struktura zachowuje wszystkie dotychczasowe Sekcje, jedynie wprowadzając 4 nowe o charakterze repartycyjnym. Daje to możliwość większego wyboru wszystkim członkom w zależności od ich potrzeb, przy czym należeć można – jak dotychczas – do więcej niż jednej Sekcji, wskazując jedną Sekcję wiodącą, w której członek będzie realizował swoje prawa wyborcze. Kwestia tworzenia Kół, pozostaje w gestii Zarządów Oddziałów, które będą decydowały o ich istnieniu, biorąc pod uwagę realia, aktywność i chęć działania swoich członków.

Szanowne Koleżanki i Koledzy, Nikt z obecnego Zarządu nie zamierza oddawać Stowarzyszenia ZASP z jego tradycją i majątkiem w ręce amatorów.

To w naszych rękach leży odpowiedzialność za przyszłość naszego Stowarzyszenia. Jedynie rozważne i wnikliwe skupienie się nad kwestią zaakceptowania nowego Statutu pozwoli nam przetrwać i nadal mieć wpływ na los kultury w Polsce. w imieniu Komisji Statutowej Paweł Królikowski Przewodniczący Komisji Statutowej ZASP

SCENY POLSKIE nr 2/2019

7

Z PRAC ZARZĄDU

Struktura ZASP wg projektu Statutu ZASP Kapituła Członków Zasłużonych ZASP

Walne Zebranie Delegatów

Główna Komisja Rewizyjna

Sąd

ZASP

Oddziałowe Komisje Rewizyjne

Koleżeński

ODDZIAŁY ZASP

ZARZĄD GŁÓWNY ZASP

Komisja do spraw Inkasa i Repartycji

REPARTYCYJNE

SEKCJE ZASP

NIEREPARTYCYJNE

Sekcja Filmu, Serialu i Teatru Telewizji

Sekcja Teatrów Dramatycznych

Sekcja Radia Telewizji i Filmu

Sekcja Innych Form Audiowizualnych

Sekcja Teatrów Muzycznych

Sekcja Scenografów

Sekcja Dubbingu

Sekcja Tańca i Baletu

Sekcja Estrady

Sekcja Teatrów Lalkowych

Sekcja Krytyków Teatralnych

Sekcja Twórców i Artystów Wykonawców Radiowych oraz Audialnych

Sekcja Reżyserów

Andrzej Gajewski Dyrektor Generalny ZASP

8

SCENY POLSKIE nr 2/2019

Z PRAC ZARZĄDU

Nowe wyzwania dla ZASP ZASP – Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji jest organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi (dalej „ZASP”) w rozumieniu obowiązujących przepisów prawa, posiadającą na podstawie decyzji Ministra Kultury i Sztuki z dnia 1 lutego 1995 r. (zmienionej decyzją Ministra Kultury i Sztuki z dnia 20 października 1998 r., a następnie decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 czerwca 2003 r.), zezwolenie na zbiorowe zarządzanie prawami pokrewnymi: a) prawami pokrewnymi artystów wykonawców aktorów, solistów śpiewaków, tancerzy, w tym do pobierania wynagrodzenia na polach eksploatacji wyszczególnionych w decyzji, tj. na następujących polach eksploatacji: utrwalanie, zwielokrotnienie określoną techniką, wprowadzenie do obrotu, użyczanie, najem, nadawanie, reemitowanie, odtwarzanie, publiczne udostępnianie utrwalenia artystycznego wykonania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. b) prawami autorskimi reżyserów teatralnych i scenografów teatralnych na następujących polach eksploatacji: utrwalanie, zwielokrotnienie określoną techniką, wprowadzenie do obrotu, użyczenie, najem, publiczne wykonanie, wyświetlanie, odtwarzanie, nadawanie, reemitowanie, publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.

Ponadto ZASP na podstawie tego zezwolenia oraz przepisów prawa jest uprawniony do

pobierania wynagrodzeń z tytułu: wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach, najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich publicznego odtwarzania, nadawania utworu audiowizualnego w telewizji lub poprzez inne środki publicznego udostępniania utworów.

ZASP od 1995 roku podjął zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi i pokrewnymi i nadal je wykonuje, przy ogromnym wysiłku organizacyjnym. ZASP zawiera umowy z użytkownikami, w ramach których pobiera wynagrodzenie na polu eksploatacji reemitowanie, wyświetlanie i odtwarzanie, utrwalanie, zwielokrotnianie i wprowadzanie do obrotu, udostępnianie utworu/artystycznego wykonania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym (internet), nadawanie radiowe i telewizyjne. ZASP podejmuje działania w zakresie opłat pobieranych od producentów i importerów tzw. „czystych nośników”. ZASP w razie takiej konieczności podejmuje również działania na drodze sądowej w zakresie dochodzenia zapłaty wynagrodzeń należnych uprawnionym osobom od zobowiązanych do tego użytkowników.

ZASP prowadzi intensywne działania zmierzające do zawarcia kolejnych umów z użytkownikami, w tym negocjuje umowy, które jak wszystko na to wskazuje będą zawarte w najbliższym czasie. Niestety wobec nowych, opisanych powyżej regulacji dotyczących zbiorowego zarządzania, w tym w zakresie tabel wynagrodzeń, szereg użytkowników wstrzymało się z zawieraniem umów, używając jako pretekstu m.in. konieczności zatwierdzenia nowych tabel wynagrodzeń wg nowej procedury.

Szczegółowe dane dotyczące ilości zawartych umów, wysokości wynagrodzeń pobranych od podmiotów zobowiązanych, jak też wysokość kwot jaka została wypłacona uprawnionym dostępne są w corocznych sprawozdaniach z działalności ZASP, udostępnionych na stronie internetowej ZASP. Prawa artystów wykonawców do artystycznych wykonań nie były wcześniej objęte ochroną przepisów ustawy z 10 lipca 1951 r. o prawie autorskim. Ochronę taką wprowadziła dopiero ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, której przepisy art.85–93 określały przedmiot prawa do artystycznych wykonań, zakres uprawnień przysługujących artyście wykonawcy, czas trwania ochrony tego prawa, stosunek zakresu uprawnień przysługujących autorowi utworu oraz enumeratywne wyliczenie, które z przepisów ustawy mają odpowiednie zastosowanie tego prawa.

Sferę tych praw określono jako „prawa pokrewne”, zaś w odniesieniu do artystów wykonawców przysługujące im prawa nazwano „prawami do artystycznych wykonań”.

W ustawie tej mamy więc do czynienia z regulacją dotyczącą ochrony dóbr osobistych artysty wykonawcy i jego wyłącznego prawa do ochrony tych dóbr, jak też co najważniejsze z regulacją majątkowych interesów artystów wykonawców poprzez wprowadzenie wyłącznego prawa artysty wykonawcy do korzystania z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego w zakresie enumeratywnie wyliczonych pól eksploatacji, takich jak wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy artystycznego wykonania, w tym zapisu magnetycznego i techniką cyfrową, wprowadzanie do obrotu, użyczanie, najem egzemplarzy z artystycznym SCENY POLSKIE nr 2/2019

9

Z PRAC ZARZĄDU wykonaniem, nadawanie, reemitowanie oraz odtwarzanie, publiczne udostępnianie utrwalenia artystycznego wykonania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Artyści wykonawcy na podstawie tej ustawy dysponują określonymi uprawnieniami zarówno o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym, pozwalającymi na decydowanie o zasadach korzystania z ich wykonań, rozporządzaniu tymi uprawnieniami i czerpaniu korzyści (wynagrodzenia) z faktu eksploatacji tych wykonań. Artyści wykonawcy, jako podmioty praw pokrewnych uzyskali instrumenty umożliwiające ochronę ich praw, poprzez odesłanie do przepisów dotyczących ochrony autorskich praw osobistych i autorskich praw majątkowych (art. 78, 79, 80 ustawy o prawie autorskim). Również przepisy karne tej ustawy obejmują swoim zakresem i chronią artystyczne wykonania.

Artystyczne wykonanie powstaje ze względu na wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej, które posiada cechy artyzmu. Występy sportowców, cyrkowców – nie są artystycznym wykonaniem. Prawo do artystycznego wykonania powstaje tylko ze względu na określone, jednostkowe wykonanie, toteż inne wykonania, dokonywane przez tego samego artystę, nawet w istocie identyczne lub (jeżeli to faktycznie możliwe) identyczne z pierwotnym, pozostają pod niezależną, równoległą ochroną.

Artyście wykonawcy – aktorowi przysługuje, w granicach określonych przepisami ustawy, wyłączne prawo do: – ochrony dóbr osobistych, w szczególności w zakresie: a) wskazywania go jako wykonawcy, z wyłączeniem przypadków, gdy pominięcie jest zwyczajowo przyjęte, b) decydowania o sposobie oznaczenia wykonawcy, w tym zachowania anonimowości albo posłużenia się pseudonimem, c) sprzeciwiania się jakimkolwiek wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianom wykonania, które mogłyby naruszać jego dobre imię; – korzystania z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego na następujących polach eksploatacji: a) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania – wytwarzania określoną techniką egzemplarzy artystycznego wykonania, w tym zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową, b) w zakresie obrotu egzemplarzami, na których artystyczne wykonanie utrwalono – wprowadzania do obrotu, użyczania lub najmu egzemplarzy, c) w zakresie rozpowszechniania artystycznego wykonania w sposób inny 10

SCENY POLSKIE nr 2/2019

niż określony w lit. b – nadawania, reemitowania oraz odtwarzania, chyba że są one dokonywane za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza, a także publicznego udostępniania utrwalenia artystycznego wykonania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

– wynagrodzenia za korzystanie z artystycznego wykonania lub za rozporządzanie prawami do takiego wykonania określone w umowie albo przyznane w przepisach ustawy.

W interesie uprawnionych artystów wykonawców i autorów jest to, aby zakres powyższych uprawnień nie tylko był utrzymany, ale aby zakres tych uprawnień rozszerzać i umacniać, również w zakresie nowych technologii, nowych sposobów korzystania z utworów i artystycznych wykonań. W szczególności chodzi tutaj o ich eksploatację w internecie w różnych formach i postaciach, która to eksploatacja z uwagi na stan prawny niejednokrotnie odbywa się bez partycypacji ze strony uprawnionych twórców i artystów we wpływach. Chodzi tutaj w szczególności o powszechnie znane platformy internetowe, w ramach których udostępniane i rozpowszechniane są utwory i artystyczne wykonania. Zaś zakres ich popularności i korzystanie przez użytkowników jest olbrzymi. Dlatego też z satysfakcją należy przyjąć zbliżające się już do końca prace nad reformą prawa autorskiego w Unii Europejskiej dotyczące Dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym.

Jednocześnie pojawiły się nowe wyzwania.

W związku z uchwaleniem przez Sejm R.P. i wejściem w życie nowej ustawy z dnia 15 czerwca 2018 roku o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, wdrażającą dyrektywę Parlamentu Europejskiego i rady 2014/26/UE z dnia 26 lutego 2014 roku w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących praw do utworów muzycznych do korzystania online na rynku wewnętrznym przed ZASP jako organizacją zbiorowego zarządzania powstało wyzwanie i zarazem zadanie, obowiązek dostosowania się do tych nowych uregulowań, w tym uchwalenia nowego brzmienia Statutu ZASP, który te regulacje będzie uwzględniał.

Konieczne będzie też stworzenie szeregu regulaminów i procedur wymaganych przez ww. ustawę, wybór nowych organów ZASP według nowych zasad. Dotychczas obowiązujące zezwolenie ZASP na prowadzenie zbiorowego zarządzania będzie weryfikowane przez organ nadzoru w osobie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. ZASP, w związku z tym, czeka dyskusja i decyzja co do dalszego, przyszłego zakresu podmiotowego

i przedmiotowego prowadzenia przez ZASP zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi. Należy przy tym pamiętać, iż ZASP w zakresie praw aktorów, tancerzy, reżyserów radiowych spektakli teatralnych, jest jedyną właściwą, reprezentatywną organizacją. Posiada w tym zakresie wyjątkowy dorobek, doświadczenie i wiedzę, których nie można zmarnować, które odpowiednio wykorzystywane przyniosą w przyszłości konkretne, wymierne korzyści.

Są to kwestie niezwykle skomplikowane i trudne, biorąc pod uwagę, iż z jednej strony mamy skomplikowane przepisy tej ustawy, wywołujące wątpliwości interpretacyjne, z drugiej zaś strony, chodzi o pogodzenie w ramach nowej rzeczywistości prawnej zadań i istoty ZASP. Ustawa z dnia 15 czerwca 2018 roku o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi koncentruje się na zbiorowym zarządzaniu prawami, traktując je jako główny cel stowarzyszenia prowadzącego taką działalność i pod tym kątem wprowadziłem stosowne uregulowania i rozwiązania, pozostawiając jako margines inny zakresu działalności takiego stowarzyszenia.

ZASP natomiast jako stowarzyszenie jest z jednej strony organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi, z drugiej zaś strony jest stowarzyszeniem twórczym, posiadającym cele i zadania poza zbiorowym zarządzaniem prawami autorskimi i pokrewnymi, poza inkasem i repartycją wynagrodzeń. Z przebiegu dotychczasowej dyskusji nad przyszłością ZASP wynika jednoznacznie, iż powszechną wolą jego członków jest, aby ZASP, oprócz działalności w zakresie zbiorowego zarządzania, trwał nadal na straży tradycji i dotychczasowego swojego dorobku, dbając jednocześnie o rozwój i promocję działalności artystycznej i twórczej, ochronę praw i interesów twórców i artystów, jednoczenie środowiska artystycznego oraz przestrzeganie zasad etyki zawodowej, prowadząc w tym zakresie działalność statutową i umożliwiając członkom ZASP aktywność w tym zakresie, również członkom ZASP, którzy swoje prawa autorskie/ pokrewne realizują w innych organizacjach zbiorowego zarządzania, lub takich praw nie posiadają.

Reasumując, aby pogodzić obie te sfery, osiągnąć pomiędzy nimi stosowny balans, osiągając jednocześnie zgodność z przepisami prawa o jakich mowa powyżej, konieczne jest wprowadzenie w Statucie ZASP i innych obowiązujących w ZASP dokumentach odpowiednich zapisów taki efekt wywołujący. To trudne zadanie, ale aby ZASP mógł dalej funkcjonować w nowej rzeczywistości prawnej, mieć pozycję i znaczenie, musi być zrealizowane. adwokat Grzegorz Rybicki

Z PRAC ZARZĄDU

TVP i ZASP podpisały Porozumienie o Współpracy Partnerskiej

P

orozumienie o Współpracy Partnerskiej pomiędzy Telewizją Polską S.A. a Stowarzyszeniem Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji ZASP podpisali: ze strony ZASP – Prezes Zarządu Głównego ZASP Paweł Królikowski oraz Wiceprezes Zarządu Głównego ZASP Małgorzata Kożuchowska, ze strony TVP – członek Zarządu TVP S.A. Maciej Stanecki, doradca Zarządu TVP ds. Teatru Jan Maria Tomaszewski oraz Dyrektor Agencji Kreacji Teatru Telewizji Polskiej S.A. Ewa Millies-Lacroix.

Na mocy Porozumienia TVP i ZASP zobowiązały się do współpracy, polegającej na podejmowaniu inicjatyw i działań dla dobra, prezentacji i promocji polskiego teatru w ramach działalności, podejmowanej przez Telewizję Polską. Współpraca będzie polegać m.in. na rekomendowaniu przez ZASP istniejących i wystawianych w polskich teatrach spektakli i scenariuszy spektakli teatralnych do ich realizacji przez Telewizję Polską oraz wskazywanie przez ZASP wybitnych postaci polskiego życia teatralnego, w celu promocji ich dorobku oraz budowania wspólnoty artystycznej wokół Teatru Telewizji.

W paragrafie 3 zatytułowanym „Obowiązki i uprawnienia Stron” czytamy m.in. „Współpraca ta polegać będzie w szczególności na: a) rekomendowaniu przez ZASP istniejących i wystawianych w polskich teatrach spektakli teatralnych w celu ich uwzględnienia w repertuarze Teatru Telewizji, poprzez stworzenie przez TVP telewizyjnej wersji takich spektakli i ich rozpowszechniania przez Telewizję Polską, w szczególności poprzez ich nadawanie w programach Telewizji Polskiej, wydawanie na nośnikach audiowizualnych, rozpowszechnianie w Internecie;

b) wskazywaniu/rekomendowaniu przez ZASP aktualnych i wartościowych scenariuszy spektakli teatralnych do ich realizacji/rozpowszechniania przez Telewizję Polską istniejących w postaci literackiej/scenariuszowej; c) wskazywanie przez ZASP wybitnych postaci polskiego życia teatralnego w celu utrwalenia/rozpowszechniania dorobku tych postaci (w tym jubileuszy, debiutów) dla budowania wspólnoty artystycznej wokół Teatru Telewizji; d) wskazywanie/rekomendowanie przez ZASP wybitnych pozycji telewizyjnych spektakli teatralnych rozpowszechnianych przez TVP w Internecie; e) podejmowaniu przez Strony wszelkich innych inicjatyw dla dobra prezentacji i promocji polskiego teatru Paragraf 2: „Warunki Porozumienia” zawiera sformułowanie: „Niniejsze Porozumienie nie wywołuje żadnych skutków finansowych dla Stron”.

– Jest to historyczny moment, gdyż po raz pierwszy dwie wielkie instytucje o długoletnich tradycjach, ZASP i Telewizja Polska, postanowiły wspólnie zadbać o dotychczasowy dorobek teatralny, utrzymać wysoki jego poziom i stworzyć przestrzeń dla rozwoju i ekspansji polskiego teatru w przyszłości.

– powiedział członek zarządu TVP Maciej Stanecki. – Z pomocą ZASP będziemy produkować więcej i udostępniać więcej spektakli.

Podpisanie porozumienia umożliwi popularyzację dorobku Teatru Telewizji, oddanie do dyspozycji miłośnikom teatru potężnych archiwów TVP. Jest to tym ważniejsze, że istnieje potrzeba, by polski teatr zaznaczył swoją obecność także poza granicami Polski.

– podkreślił Maciej Stanecki.

fot. Archiwum TVP S.A.

11 lutego 2019 r. w siedzibie TVP została uroczyście zainaugurowana oficjalna współpraca Telewizji Polskiej oraz Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji ZASP. Na mocy podpisanego Porozumienia o Współpracy obie instytucje będą wspólnie podejmować inicjatywy i działania, promujące polski teatr.

Małgorzata Kożuchowska, Paweł Królikowski, Maciej Stanecki, Ewa Millies-Lacroix, Jan Maria Tomaszewski

– Teatr Telewizji to największy teatr w Polsce – powiedział Prezes ZASP Paweł Królikowski. – Dzięki tej scenie miliony widzów w najdalszych zakątkach Polski mogą oglądać najlepszych polskich aktorów, najwspanialsze inscenizacje. Moim marzeniem było, byśmy razem ten teatr współtworzyli i cieszę się, że to się udało – skomentował Prezes ZASP. – To jest ważny dzień dla polskiej kultury – ocenił Doradca Zarządu TVP ds. Teatru Jan Maria Tomaszewski. – Mamy największą widownię w Polsce, w ciągu ostatniego roku przedstawiliśmy widzom 27 premier. Udało nam się z sukcesem odtworzyć Teatr Telewizji. Teraz, razem z ZASP, jesteśmy potęgą – podsumował Jan Maria Tomaszewski.

– W porozumieniu, które podpisaliśmy, istotne jest słowo „wspólnota”. – oceniła Dyrektor Agencji Kreacji Teatru Telewizji Polskiej S.A. Ewa Millies-Lacroix. – Teatr jest właśnie taką wspólnotą twórcy i widza, a budowanie jej jest najważniejszą funkcją sceny Teatru Telewizji. – dodała Ewa Millies-Lacroix.

Krystyna Piaseczna

SCENY POLSKIE nr 2/2019

11

Kolekcjonerska kartka pocztowa, wydana przez Pocztę Polską z okazji setnej rocznicy powstania ZASP.

WYWIAD NA OTWARCIE

fot. Maria Wilma-Hinz

Szkoła dawnych mistrzów

Z Ignacym Gogolewskim – wybitnym aktorem, reżyserem, dyrektorem Teatrów Dramatycznych w Katowicach, Lublinie, Warszawie, prezesem ZASP-u, działaczem, który w tym roku obchodzi 88. urodziny rozmawia Krystyna Piaseczna. (czytaj str. 14)

WYWIAD NA OTWARCIE

N

iepospolity talent, uroda, zdrowie, aktorska intuicja, znakomity debiut w roli Konrada – Gustawa w „Dziadach” Adama Mickiewicza w reżyserii Aleksandra Bardiniego w Teatrze Polskim w Warszawie w roku 1955 i wysokie oceny np. Marii Dąbrowskiej w Dzienniku: „Rewelacyjnie świetny”.

mnie w swoim poszukiwaniu. Bo jeden zaproponował teatr studencki z lat 70., czy tam późniejszych, a drugi był wykonywany przez osobę, która powinna działać w pantomimie.

To nie jest teatr dramatyczny. Tytułów nie będę wymieniał.

Przez całe swoje życie od wczesnych lat po ostatnie miesiące w swoich rolach i decyzjach życiowych dotyka istotnych problemów: władzy, sławy, ambicji, miłości/nie tylko poprzez te role teatralne, telewizyjne i filmowe/. Ile w tym było przypadku, szczęścia, intuicji, a ile pechowych okoliczności i cech charakteru, które sprawiły, że zmieniał teatry, rozstawał się z kobietami, zapominał o obowiązkach rodzicielskich, wchodził w trudne związki artystyczne, przeciwstawiał się środowisku w stanie wojennym, wyrażając zgodę na pokazanie spektakli w telewizji z prowadzonego przez niego teatru w Lublinie na antenie bojkotowanej wówczas telewizji państwowej.

Więc co się stało? Mamy znakomite Szkoły Teatralne, wybitnych pedagogów, profesorów...

Krystyna Piaseczna: Przyjechałam do Pana, żebyśmy sporządzili na wzór Testamentu Jaracza Pana Testament Artystyczny.

Co Pan na to?

Ignacy Gogolewski: Wie Pani, nie czuję się na siłach żebym nakreślał tak wiele ważnych i odpowiedzialnych zadań, oczekiwań od środowiska, aby ono je spełniało i doświadczyło, chociażby w części to co ja przechodziłem, czego się nauczyłem. Po prostu są już inne czasy, trzeba się z tym pogodzić, ale z jednym nie można się pogodzić, to z tym że każda osoba, która przechodzi przez ekran telewizyjny, a nie przez scenę jest zaliczana do grona tych, którzy będą pobierali różnego rodzaju profity ze wszystkich tych zaspowskich zdobyczy.

Bardzo ciekaw jestem jak zostanie skonstruowany nowy statut bo jest to rzecz niełatwa, żeby połączyć grupę osób, która stoi obok zawodu, z ludźmi, którzy są w środku tego zawodu, w środku teatru, właściwie w środku telewizji, teatru telewizji i w środku filmu.

Kiedyś nie można było wystąpić w towarzystwie człowieka niezrzeszonego w Związku Artystów Scen Polskich bo to po prostu przynosiło ujmę, a dzisiaj, to normalna sprawa. Przechodzi ulicą człowiek, reżyser mówi – o to jest dobra gęba – ale okazuje się, że to nie chodzi o zawód, ale o taką lub inną gębę, człowieka z brzuchem, lub bez brzucha, chudego, łysego i tak dalej. Poszło to wszystko w obrazki, nie ma tej idei za którą tęsknię. Sam sobie mówię, to już przeszło, nie cierp, zaakceptuj ten stan. Byłem ostatnio na dwóch premierach, bardzo eksponowanych teatrów w stolicy i przyznam się, że ani jeden teatr, ani drugi nie przekonał

14

SCENY POLSKIE nr 2/2019

Czy był Pan na „Wyzwoleniu”?

Więc właśnie, o tym mówię.

To się zrobiło, że nie wszyscy idą do teatru, gdzie można kontynuować naukę zawodu.

Część poszła do reklamy, część wykonuje jakiś zawód, który jest gdzieś obok zawodu aktora, ale to nie jest aktorstwo. Dzisiaj wyciąga się flaszkę czystej jakiejś marki, nie wiadomo jakiej, ja nie będę robił reklamy, podnosi się do góry i to już jest aktorstwo. Bo to okazuje się, flaszkę trzeba umieć wyciągnąć. Do tego jest komentarz, albo muzyka i już mam dodatkowego kolegę, ale przecież co on może wiedzieć o tym zawodzie? No niewiele wie.

Tu zapewne chodzi o produkcje telewizyjne, paradokumentalne. Tam zapewne nie ma czasu na próby. A gdzie jest przyczyna, że teatralne zespoły wielopokoleniowe się rozpadły?

Jeżeli się tak organizuje teatr jak np. we Wrocławiu – Polski, gdzie właściwie był teatr, nie ma teatru, w Krakowie – Stary Teatr był – nie ma go. No po prostu jest daleko idąca desktrukcja tego wszystkiego. Nie w samym zawodzie i w samym teatrze nastąpiło nieporozumienie, ale w zarządzaniu.

Kiedyś składali wizytę Gustawowi Holoubkowi, który prowadził nasz Związek, Przewodniczący, Prezes TV i jego Zastępcy, ludzie od Teatru TV i rozmawiali na temat w jaki sposób, w jakim kierunku, co by zainteresowało. Proszę zwrócić uwagę, że to był czas, kiedy Teatr TV się rozwijał, dlatego, że Prezes TV słuchał, co mówi Holoubek bo wiedział, że on się na tym zna. A dzisiaj proszę sobie wyobrazić, że można powiedzieć dyrektorowi teatru (reżyser, który został wynajęty), że wolałby żeby dyrektor nie był obecny na próbach, aż do premiery.

Ale co to jest? To jest zaakceptowane? Czy to taka moda wchodzi, że to się pod parasolem, pod jakąś kopułą tajemnicy – przygotowuje przedstawienie. Nie! Kiedyś były dyskusje, kłótnie nawet; co zresztą weszło w powiedzenie, że jak się nie pokłócą na próbach generalnych to premiera się nie uda. No jestem z tego teatru, który wiem że wróci w części bardzo zmienionej, ale to już nie będzie ani Teatr Jaracza, ani teatr jego następców. Mówimy o rzeczach smutnych. Co to znaczy, że powołuje się jednego, drugiego,

trzeciego dyrektora, nie mając zielonego pojęcia co do jego kwalifikacji. Powołuje się jednego, który był asystentem w Kielcach w TV jakimś nawet dyrektorem Ośrodka, ale co on wie o Teatrze?

Na przykład znany mi, bardzo ciepły aktor, kolega Morawski o wszystko mogę go podejrzewać, o to, że to jest ciekawy aktor, że był bardzo zaangażowanym skarbnikiem w pewnym momencie Związku Artystów Scen Polskich, ale gdyby mnie zapytano co Pan sądzi o jego kwalifikacjach na dyrektora?

Powiedziałbym: w żadnym wypadku.

Ale nikt Pana nie pytał.

Teraz nikt nie pyta, teraz istnieje związek dla związku. Teraz to jest jakoś wszystko osobno.

Ja rozumiem, że musimy się podporządkowywać do pewnych zasad Unii Europejskiej, że tam jest tak, ale tutaj trzeba walczyć o to, żeby u nas było inaczej, żeby u nas było tak jak było. Amator nie ma prawa, nawet jeżeli reżyser go chce. Kiedyś w momencie, gdy w zespole znalazł się człowiek nie ze Związku Artystów Scen Polskich i wszedł na Scenę, to pozostali aktorzy powiedzieli, przepraszamy, ale my nie występujemy. Wtedy dyrektor rezygnował z tego amatora, albo dobierał samych amatorów. No, wszystko się bardzo pomieszało. Oglądam spektakle, jeszcze się tym interesuję, zadaję sobie trud, chciałbym np. jeszcze zobaczyć sztukę, którą teraz reżyseruje Seweryn w Teatrze Polonia, ale już jak mam spotkanie z Panią to na pewno wieczorem nie będę miał siły oglądać, tego co Seweryn zrobił. W jakimś późniejszym terminie może zobaczę.

Nieważne jaki jest teatr? Ważne jakie jest aktorstwo, jaki aktor. Jak dbać o poziom aktorstwa, jak nie ma tych kryteriów, gdzie to powinno być, w ZASP – ie? A ten ostatni bastion chwieje się. Kiedyś tu mówiło się o sztuce aktorskiej, sztuce teatru.

Na spotkaniu seniorów, które było bardzo liczne udało mi się przeprowadzić interesującą rozmowę z aktualnym Prezesem. On bardzo to widzi ciekawie. Ja podejrzewam, że on szykuje się do lotu, że tych skrzydeł jeszcze nie rozwinął, ale z tego co zdołałem wywnioskować ma pewien kierunek, ma pewien sposób. Wszystko zdecyduje prawdopodobnie zbliżający się Zjazd, który powinien być niesłychanie przygotowany, powinien trwać co najmniej dwa dni i to nie w Skolimowie. Skolimów nie ma warunków.

Skolimów tj. Skolimów.

Zjazd odbędzie się w Radziejowicach.

A i słusznie, bo tam są warunki, chociaż trafiliśmy na chwilę, kiedy te Radziejowice też zaczynają się chwiać, trochę. Obecność Pana dyrektora Muszyńskiego jest zaplanowana do końca marca.

WYWIAD NA OTWARCIE Wracając do Sztuki Aktorskiej. Ci studenci, którzy robią dyplomy w Szkołach Teatralnych, te dyplomy są bardzo dobre, studenci są nagradzani idą w życie.

No właśnie, gdzie idą? Powinni iść do teatru.

Teatr by kontynuował z nimi doskonalenie zawodu. Chyba byłem ostatnim dyrektorem, który w myśl założenia Zelwerowicza zabrał do teatru cały rok, żeby mogli kontynuować to co zaczęli. U mnie było 7 osób, tylko.

Chcieli pojechać, ale najzdolniejszy reklamuje, no to widocznie mu się nie opłaca być aktorem, uprawiać ten zawód, widocznie woli reklamować, mieć jakąś flotę, za to może spędzać życie za granicą. Jeżeli jeden z najzdolniejszych współczesnych aktorów ma tego rodzaju powód, no to co Pani chce od młodego człowieka, no dobrze, że zadebiutuje na przykład na scenie „Polonii”, teraz jest tam bodajże z II roku Ignacy, o tym samym imieniu co ja i bardzo cieszę się, że pojawił się Ignacy, którego przygarnął Seweryn i już tam się czegoś nauczył. Jak kiedyś w filmie zagrał Olbrychski – to powiedzieli, że już nie jest studentem. To też było kiedyś ograniczające. Ale jak teraz obserwuję tych, którzy kończą studia przy ul. Miodowej, to po pierwsze, jest jakaś nieczystość mowy, w ogóle język polski został troszeczkę zdeptany. Proszę zauważyć np. jak graliśmy ostatnio w TV „Wesele”, to tak sobie graliśmy, nie akcentując. Teatr musi mieć konwencję. Wie Pani, jak wchodziłem na Scenę Teatru Polskiego i wygłaszałem pierwsze moje słowa, bo to było zastępstwo, mniejsze role itd. i w ogóle, to prof. Kreczmar mówi, ja siedzę w środku i Cię nie słyszę, to co powiedzą Ci, którzy siedzą na jaskółce? I natychmiast musiałem to wznosić w górę. Ja dzisiaj idę, siadam, gdzieś w czwartym rzędzie i nie wytrzymuje 2 godzin. Ja jednych rozumiem, innych nie rozumiem, to jaka jest to mowa polska „O mowo polska, ty ziele rodzime, Niechże cię przyjmę w otwarte ramiona; Ty będziesz kwieciem tych pół ubarwiona... ach co boli to boli”.

Jak Pan kiedyś pracował nad rolą? Jakie były etapy? Dziś krótkie terminy przed premierą. Coś się dzieje z talentami aktorskimi?

Ktoś musi gospodarować tymi aktorami, tymi talentami. Dyrektor, ale musi mieć predyspozycje, bo zawód aktora jest co innego, zawód reżysera też co innego, zawód aktora, reżysera i dyrektora też co innego. Tę trójcę na wszystkie możliwe sposoby doświadczyłem w pewnym momencie, po kierowaniu jednym, drugim, trzecim teatrem. Stojąc nad grobem moim rodzinnym zapytałem babci śp. jak wyjść z tego wszystkiego i tam usłyszałem pytanie: A co ty robisz najlepiej, wnusiu? – No to chyba najlepiej to gram. – No to zostań przy tym. I tak się stało. Ostatni raz kierowałem przez 5 sezonów teatrem

„Rozmaitości”, o którym wszyscy wiedzą, ale od kiedy objął go Jarzyna. A to, że był to pierwszy teatr lewobrzeżnej Warszawy, gdzie grano operetki, sztuki dramatyczne nikt nie pamięta. Oglądałem tam „Mazepę” w wykonaniu Jerzego Leszczyńskiego, oglądałem Ćwiklińską, oglądałem wielkich aktorów. Jeżeli wyeliminujemy z tego zawodu, że wszyscy, którzy pracują w teatrze, nie uprawiają posłannictwa, to rozejdziemy się.

Owszem było paru utalentowanych kolegów, z doskonałymi rezultatami... ale to rzemiosło. Ważne jest posłannictwo, bo wtedy ja nie pytam ile mi dadzą za przedstawienie, ale jeżeli mi się to podoba, to realizuję, po premierze, chętnie bardzo przyjmę inną propozycję. A dzisiaj gdybym wystąpił w jakiejś noweli telewizyjnej, to by pewnie zapytali Panie Gogolewski teraz to już nie jest Pan taki modny, to ile Pan bierze, a my nie mamy pieniędzy. Kiedyś za film dawali mi nawet na raty, wysłałem im sms-a „sukces też będzie na raty?” Powiedzieli niech Pan się nie martwi, do świąt zapłacimy. Ale od października, do Bożego Narodzenia trochę czasu minęło, ale kto wydaje taką dyspozycję, żeby na raty wypłacać aktorom. Wtedy młody kolega mi powiedział, że już od 7 miesięcy nie dostaje honorarium.

Wszystko gdzieś się pogubiło, dlaczego?

To, podejrzewam jakoś się utrzęsie, ZASP musi tylko walczyć o swoją bramkę. Ale wrócę jeszcze do ZASP-u. Wierzmy, że obecne kierownictwo zbierze się. Szamoce się teraz prawdopodobnie z przygotowaniem tego statutu, to nie jest rzecz łatwa, no ale kiedy szerokie grono Oddziału Warszawskiego zwraca się do swoich członków i pyta jak to ma wyglądać? My mamy 3-4 propozycje od radców prawnych, którym trzeba będzie oczywiście zapłacić, ale oni jeśli wpadną na dobry pomysł z nami się przecież honoracją nie podzielą. W ogóle, kiedy wszedł ten w cudzysłowie – „trynd”, że wszystko jest ważniejsze, ale pieniądz jest najważniejszy, jeśli nie wiadomo o co chodzi to chodzi o pieniądze itd. to jest bardzo demoralizujące, bardzo. To widać w sztuce, w sporcie.

A społecznikostwo to jest przecież naturalne. Kondycja wielu z nas. To jak to będzie z nami, z naszymi pasjami?

Do głowy, by mi nie przyszło, żeby za moją społeczną pracę, którą uprawiałem przeszło pół wieku, brać honorarium, aż tu nagle prezes mówi, niżej niż za dychę to nie poprowadzę, co to znaczy? Gdzie w takim razie są idee Osterwy, Jaracza, o którym Pani tutaj wspominała i powołuje się na tego wybitnego aktora, gdzie to zginęło, szkoda! No gdzieś to zniknęło, szkoda, bo część pracy powinna nas obowiązywać. W Związku Artystów Scen Polskich od lat 50-tych od 1954 roku do dziś nie odebrałem złotówki,

poza tantiemami, bo tam powtarzają odcinki „Chłopów” czy Teatru TV, ale to są raczej symboliczne operacje, ale nie, nie narzekam, żyję skromnie, bez basenu, ogrodu, owszem mam skromną, miejską chatę pod Pułtuskiem, ale najlepiej czuje się w domu. Teraz nawet wyjazd do Radziejowic komplikuje mi życie, zamiast ułatwić.

Z jakim przesłaniem Pan nas zostawia?

Przesłaniem, wspomnieniem...

No np. nie zapomnę takiego spotkania i innych spotkań, gdy ktoś przychodził z Ministerstwa i rozmawiał z ZASP-em. Sam byłem świadkiem jak powoływano dyrektora, byłem wtedy w gabinecie. Telefon do Gustawa (Gustaw Holoubek – prezes ZASP 1970-81 – przyp. red.), słucha, słucha: no wie Pani, w tej chwili zaskoczony jestem.... tym pytaniem. Chodziło tu jak obsadzić Teatr Polski: ten odszedł, ten nie tego, Teatr Polski został bez dyrektora, a Dejmek w międzyczasie miał szereg perypetii, był za granicą itd.

Gustaw odłożył słuchawkę i rozmawiamy.

W pewnym momencie Gustaw mówi – Jest właściwie jedna sprawa, właściwie jedynym rozwiązaniem dla Teatru Polskiego to jest powołanie Dejmka na ten teatr. Przecież tam w tej chwili wszystko się rozpada, to jest świetny organizator, weźmie to wszystko w ręce, w ogóle, co sądzisz? No, nie powiedziałbym, że przyjąłem to z wielkim entuzjazmem, ale powiedziałem Gustaw, masz tu rację! Dzwoni, jesteśmy tu w gronie zaprzyjaźnionych kolegów – rozmawia z Łukaszewiczem (Jerzy Łukaszewicz - sekretarz PZPR odpowiedzialny za prasę i propagandę w latach 1971-80 – przyp. red.) – jedynym wyjściem jest powołanie Dejmka z rekomendacji Holoubka – prezesa ZASP. No i tam blady strach. Po dwóch latach Dejmek zaprosił mnie do Zespołu. Pamiętam, mój śp. przyjaciel Jan Bratkowski napisał sztukę o swoim ojcu. Mówi – słuchaj, ty musisz zagrać tego jubilata. Musisz iść z tym do Dejmka, ja nie widzę w tym większych szans.

Poszedł do Dejmka: rozmowa ten... ten – nie, a ten ostatni? Tak, jest bardzo zainteresowany. No to k... na co czekasz. O czym to świadczy? To świadczy o jednym i drugim i trzecim. Na co miałem się boczyć, kiedy kończyłem kadencję w Teatrze Rozmaitości, kiedy dobiegający setki Witold Sadowy tłumaczył nowemu dyrektorowi „Rozmaitości”, że tu oglądaliśmy i Leszczyńskiego i Ćwiklińską, Adwentowicza, Wołłejkę w „Ślubach Panieńskich” – a to nowy dyrektor powiedział: No to co? No to co? Otóż proponowałbym, żeby każdy z dyrektorów kierujący placówką artystyczną wykreślił zwrot NO TO CO? Spotkanie sprowokowała Krystyna Piaseczna

SCENY POLSKIE nr 2/2019

15

DEBATA

Podległość, wolność czy wyzwolenie Podległość, wolność czy wyzwolenie – debata po premierze „Wyzwolenia” Wyspiańskiego w reżyserii Anny Augustynowicz w Teatrze Polskim w Warszawie.

fot. Katarzyna Chmura/Teatr Polski Warszawa

Tekst „Wyzwolenia” nie opowiada historii, jest złożony z lęków i snów Wyspiańskiego.

Nasze przedstawienie jest złożone z naszych snów i naszych lęków. Osobiście Wyspiański jest mi bliski, bo jestem z podobnych lęków utkana – mówi Anna Augustynowicz, reżyserka przedstawienia.

"Wyzwolenie", Stanisław Wyspiański, Teatr Polski w Warszawie, reż. Anna Augustynowicz

Janusz Majcherek: Nasza rozmowa nie będzie dotyczyć zalet czy wad przedstawienia, premiera ma być pretekstem do rozmowy o tym, do jakich refleksji ma nas skłaniać wystawienie „Wyzwolenia” w Teatrze Polskim.

Ciekawym kontekstem są niedawno wydane książki uczestników debaty – „Wyspiański. Burzenie polskiego kościoła. Studium o Wyzwoleniu” prof. Piotra Augustyniaka i „Koniec pokoleń podległości” dr Jarosława Kuisza. Obie książki są komplementarne i dotykają podobnej problematyki.

By rozpocząć dyskusję, posłużę się refleksją ze „Studium o Hamlecie” Wyspiańskiego, mówiącą o tym, że „Hamlet” jest zawsze o tym, co jest u nas, w Polsce, do „domyślenia”.

Doprecyzowałbym pytanie w następujący sposób: Czemu w Polsce „Hamlet” skłania 16

SCENY POLSKIE nr 2/2019

nas do myślenia wciąż o tym samym? Czy ciągle rządzi nami przymus kulturowy, coś na kształt nerwicy natręctw, zwanej też nerwicą anankastyczną, od Ananke, greckiej bogini przymusu?

Prof. Andrzej Mencwel: Nie czuję się owładnięty tym przymusem, romantycznym spadkiem, który jest widoczny w sztuce Wyspiańskiego i tam się dokonuje. Najbardziej w spektaklu podobały mi się te sceny zbiorowe, które wywodzą się z inspiracji kantorowskiej. Ciałem i tańcem Wyspiańskiego się jeszcze daje zagrać i on wtedy do nas mówi, natomiast słowem – już nie. Jego retoryka jest nie do zniesienia.

Janusz Majcherek: Książka prof. Augustyniaka mówi o tym, że najważniejsza wydaje się być potrzeba uwolnienia się od tego „garba”.

Prof. Piotr Augustyniak: Ja w Wyspiańskim widzę kogoś, kto mimo nawiązania do romantycznych wątków wprost, odnosi się do nich w sposób ironiczny, próbuje dekonstruować tradycję romantyczną. Gdy docieramy do sedna „Wyzwolenia”, okazuje się, że Wyspiański to pisarz najbardziej radykalnie polemizujący z polskim „garbem” postromantyczno – sienkiewiczowskim. Prócz Gombrowicza, oczywiście. Profesor Andrzej Mencwel mówi, że się nie czuje tym „garbem” obarczony. O tym właśnie jest dramat Wyspiańskiego – nawet jeśli nie czujemy się obarczeni, jesteśmy pod jego wpływem i nie zdajemy sobie z tego sprawy. Nawet jeśli to nie dotyczy pana profesora osobiście, jako społeczeństwo jesteśmy w to uwikłani. Wyspiański mówi o kondycji swoich czasów, ale to nadal jest aktualne. Jest mi bliska myśl Andrzeja

DEBATA Ledera, który, odwołując się np. do Lacana, mówi o tym, by wrócić do przyglądania się zjawiskom kulturowym z przełomu XIX i XX w. Nawet jeśli wydają nam się archaiczne, stanowią istotne źródło i inspirację zjawisk, które obserwujemy obecnie. W „Wyzwoleniu” Wyspiański trafnie diagnozuje problem napięcia pomiędzy traumatyczną spuścizną polskich dziejów a nowoczesnością. Rzeczywiście, jest nam coraz bardziej odległy językowo, ale coraz bliższy w sensie niesionego przekazu i postawienia istotnego problemu.

Janusz Palikot: Mamy dwa punkty widzenia. Jeden wychodzący od koncepcji Andrzeja Ledera: w Polsce najpierw była rewolucja faszystowska, która umożliwiła usunięcie Żydów i dostęp drobnego mieszczaństwa do „wolnego rynku”. Nie przeprowadzono jej naszymi rękami, tylko rękami Stalina, więc miała dla nas charakter „prześnionej” rewolucji. Rewolucja bolszewicka pozbyła się arystokracji, skończyła z feudalnym porządkiem i umożliwiła chłopstwu wejście do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Wreszcie, w 1989 r. dokonała się rewolucja liberalna, wprowadziła wolny rynek, demokrację i spowodowała, że całe społeczeństwo mogło się odnaleźć poza strukturą feudalną i związanym z nią romantyzmem.

I oto, po trzech rewolucjach, do władzy przychodzi Jarosław Kaczyński i ten kokon endecko-katolicki, blokujący polskie libido, znów bierze górę. Ten ton wypowiedzi był bardzo silny po objęciu władzy przez PIS w 2015 r. Nawet gdy Kamil Stoch, współczesny Konrad, skacze, komentatorzy krzyczą „Leć Kamil, leć, niech będzie zwycięstwo, niech zmartwychwstanie Polska”. To też jest pokłosie języka romantycznego, tylko w wersji pop. Dziś, gdy PIS jest na równi pochyłej, dochodzi do głosu innego rodzaju wspólnota – Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy. Jest zorientowana na cele, na kupno sprzętu medycznego, na człowieka, na pomoc, nie na ojczyznę. Mamy też zbiórkę na rzecz Europejskiego Centrum Solidarności, wszystko, co władza, w osobie ministra Glińskiego, Centrum odebrała, ludzie „oddali”. To jest już myślenie oświeceniowe. Ten nurt, związany z oświeceniem i humanizmem, też jest w Polsce obecny. Do głosu dochodzi raz jeden, raz drugi. Zgodzić się muszę, że retoryka Wyspiańskiego, to puszenie się, pouczanie jest dla mnie nie do przyjęcia, kojarzy się z tonem, jakim proboszcz przemawia z ambony do wiernych.

Janusz Majcherek: Jarosław Kuisz w książce „Koniec pokoleń podległości” to pojęcie „garba” rozszerza. Spróbujmy użyć pojęcia „dziedzictwo”. Mamy w nim i dobre, i złe: Polskę Jagiellońską, Targowicę, wszystkie powstania. Dziedzictwo jest dane, ale tradycja jest „zadana”. Dorasta kolejne pokolenie. Jak ma się odnaleźć wobec naszego dziedzictwa?

Dr Jarosław Kuisz: Po raz pierwszy od XVII w, od rozbiorów, w naszym państwie, które nie zależy od innego państwa, wychowało się pokolenie, które dobiega trzydziestki.

Znaczenie tego procesu jest kolosalne. To pierwsze pokolenie, którego codzienne doświadczenie jest inne, niż doświadczenie przekazywane przez teksty kultury z ostatnich dwustu lat, w tym teksty Wyspiańskiego. To nie jest tylko romantyzm, to także pozytywizm, kultura Polski Ludowej. Co pokolenie millenialsów z tym zrobi? Znajdujemy się w ciekawym momencie – jak biała plama na dawnej mapie. Do tej panowała kultura podległości, wspólnota nastawiona na przetrwanie w trudnych warunkach, która miała swoje państwo częściowo, bądź nie miała go w ogóle. Do czego możemy się odnieść, stojąc w zupełnie nowym obszarze? Sądzono, że staniemy się zachodem i to było paliwo dla reform i działań modernizacyjnych. To paliwo się wyczerpało w okolicy 2015 r. Wcześniej wystarczyło powiedzieć „na zachodzie się tak nie robi” i wszyscy się wstydzili, nawet gdy nie wiedzieli, jak ten zachód naprawdę wygląda.

To się już skończyło. Nie da się pójść dalej, bez odpowiedzi na pytanie, kim jesteśmy wobec naszego dziedzictwa kulturowego. Również wobec myśli Wyspiańskiego, nawet jeśli razi nas jej forma językowa.

Prof. Andrzej Mencwel: Zgadzam się z ogólną tendencją wywodu prof. Kuisza, że nie ma skoku w modernizm, który nas całkowicie odrywa od przeszłości. Ale ja w ogóle nie wierzę, że istnieje taki byt jak „polska dusza”. A w szczególności nie wierzę, że istnieje jedna polska dusza. Dusza Gdańszczan i Pomorzan jest różna od duszy Krakusów, mieszkańców ziem zachodnich i Lubelszczyzny. To dziedzictwo XIX w. polega na tym, że jedynie siebie samego uznaje się za reprezentanta polskości, jak czynił to Wyspiański.

Jak napisałby Brzozowski, to znów tylko mit ukrzyżowanego szlachcica, cierpiącego, bo carat mu zabrał dworek. Dlaczego wszyscy Polacy mają się czuć z tym zidentyfikowani?

Ja się nie czuję.

Wracając do wydarzeń z ostatnich lat. Skoro pojawiło się puste pole, mało kto chciał je wypełnić tradycją, która mogła być żywa.

Narzucono więc tradycję konserwatywno-nacjonalistyczną, jako jedyną możliwą wersję polskości. To jest wielki fałsz, konsekwentnie uprawiany, wraz z martyrologią, gloryfikacją ofiar. Odzyskaliśmy niepodległość nie oddając jednego strzału, przez 70 lat. Ale wciąż jesteśmy karmieni mitologią powstań narodowych i ona prędzej czy później musi się rozpaść.

Janusz Palikot: Niedawno pewien reżyser zjeżdżał w nocy na sankach z Wawelu wraz z narzeczoną, a rano, nagi, udał się na posiedzenie rady artystycznej teatru. Kiedy coś takiego jest możliwe, by potraktować Wawel jak miejsce do zjeżdżania, a nie

miejsce święte? Wtedy, gdy jak najwięcej ludzi przeniesie się ze wsi do miasta. Do tego próbowała doprowadzić PO inwestując w drogi – chciała, by jak najwięcej osób miało dostęp do miasta. PO zarzucano, że nie próbowała dokonać zmiany mentalności Polaków inwestując więcej w kulturę. Ale czas potrzebny na przemianę dusz polskich pedagogów, pracowników instytucji kultury byłby zbyt długi. Niewiele zabrakło, by zrealizować plan modernizacji polskiej duszy dzięki lepszemu dostępowi do miast. Ten narzucony wzór konserwatywno – kościelny dotyczy 30% społeczeństwa, która mieszka na wsi. W społeczeństwie istnieje realny konflikt między dwoma omawianymi wzorcami. Ale też jest wiele inicjatyw prywatnych, które go równoważą, tworzy się pewien balans.

Prof. Piotr Augustyniak: Uważam, że mimo podziału na duszę kaszubską, podhalańską, istnieje jednak polska dusza, zestaw kodów kulturowych, fantazmat, który bierze nas w posiadanie, gdy wydarza się coś traumatycznego, jak np. śmierć prezydenta jednego z polskich miast. Wtedy wszyscy jesteśmy Polakami. Jesteśmy pokoleniem posttraumatycznym, czyli, nasza tożsamość zbiorowa jest ukształtowana przez traumę. Nawet najmłodsze pokolenie, której jej nie doświadczyło, w tajemniczy sposób ją dziedziczy, m.in.: poprzez edukację. Istnieją opracowania z zakresu psychologii społecznej, które mówią o tym, jak pokolenie dwudziestopięciolatków przepracowuje traumę swoich dziadków. Bo w pokoleniu ich rodziców rany były zbyt świeże, dbano tylko o to, by się zasklepiły, by o wojnie zapomnieć. A dziś młodym nagle się śni mordowana żydowska rodzina, choć nikt nigdy o tym nie mówił. Dlatego, by stworzyć pokolenie nowoczesności, trzeba wrócić do dziedzictwa i je przemyśleć. Wyspiański jest jednym z takich tropów, pod warunkiem, że przeczytamy też to, co jest przed nim i po nim. Pamiętajmy, że Kantor wychował się na Wyspiańskim, nawet, jeśli z nim polemizował.

Anna Augustynowicz: Nie sposób zlekceważyć fakt, że Polska to nie jest rzeczywistość jednorodna. Pochodzę z Galicji, a mieszkam w Szczecinie 27 lat. To są dwie rzeczywistości, dwie melodie. Osobiście Wyspiański jest mi bliski, bo jestem z podobnych lęków utkana, pochodzę z tego regionu. Gdy debiutowałam w Szczecinie „Klątwą” Wyspiańskiego, niektórzy koledzy pytali mnie, w jakim ten tekst jest języku. Duże partie gwarowe były dla nich niezrozumiałe. „Wyzwolenie” jest dla mnie tytułem ironicznym. W trybie dokonanym nie można go mieć. Wolność nie może być uprzedmiotowiona, ona jest pragnieniem człowieka, imperatywem kategorycznym. To jest coś, co, jak artykułuje Wyspiański, do czego trzeba budzić się każdego dnia. Teraz jest taki moment – 30 lat od odzyskania niepodległości, SCENY POLSKIE nr 2/2019

17

DEBATA

Debata "Wyspiański współczesny. W 150. rocznicę urodzin", Teatr Polski Warszawa. Janusz Majcherek, Janusz Palikot, Anna Augustynowicz, Andrzej Mencwel, Piotr Augustyniak, Jarosław Kuisz

że zaczynamy rozróżniać pojęcie niepodległości od pojęcia wolności, wcześniej były traktowane jak równoznaczne. Wolność oznaczała wolność od okupanta. Zainspirowała mnie taka myśl, że nasza historia powoduje, że nieustannie potrzebujemy gry w partyzantów i zaborców. Nie jesteśmy wolni od gier, które uprawiamy. Ja przeżyłam 30 lat w starym systemie i 30 w nowym, niejako jestem w szpagacie wobec tego, czego mnie uczono w poprzednim systemie, a debiutowałam w 1989 r., czyli w czasie przełomu.

Wierzę, że jest możliwe nawiązanie kontaktu międzypokoleniowego poprzez zabawę zaproponowaną przez teatr. Zabawę, grę, bo przecież scena jest otwarta, mnie nie chodzi o linearne opowiadanie historyjki z początkiem, zakończeniem i tezą.

Jestem reżyserem dramatu, moją sprawą nie jest diagnozowanie i dawanie wskazówek, tylko słyszenie pewnego rodzaju rezonansu pomiędzy tekstem napisanym przed laty i społecznością, która dziś albo jest w stanie go zrozumieć, albo nie. Uważam, że to jest ważne. Co by było, gdyby Anglicy wyeliminowali Szekspira, a Niemcy Goethego, mówiąc, że jest ich obciążeniem? Jeżeli „wytniemy” romantyzm, to z naszej literatury wiele nie zostanie. Poprzez myśl Wyspiańskiego, który do romantyzmu się odnosi, próbowaliśmy zbadać, jak to, co kiedyś nazywało się pejzażem wewnętrznym, a teraz nazywa się w psychoanalizie imaginarium.

Dla mnie próba czytania dramatu to próba badania partytury, jej teatralne odczytanie ukazuje, co komu w duszy gra i co kto w swoich widzi snach. To jest zaproszenie widza do rozmowy, a nie stawianie tezy. Uważam, że trzeba to robić, a nie mówić, że tekst do mnie nie przemawia. Ja nie traktuję Wyspiańskiego jako kogoś, kto ma głosić tezy, które są dla mnie dziś istotne ani z nim nie dyskutuję.

Badam, jakie rodzą się z tego wibracje, jaki 18

SCENY POLSKIE nr 2/2019

fot. Paweł Żulewski

Janusz Majcherek: Z czego da się w sposób sensowny zbudować naszą przyszłość, mając do dyspozycji te elementy, które mamy?

świat z tego powstaje. Próbuję ten świat skonstruować w taki sposób, by widzowie w tę „zabawę” weszli, albo ją odrzucili. Uważam, że paradygmatowi romantycznemu należy się przyglądać, byle nie za długo. Czytanie „Wyzwolenia” jest ważne, bo obecnie w przestrzeni społecznej da się zauważyć uderzanie w wysoki ton i bicie w wielki dzwon. Dlatego nie ma epilogu w naszym przedstawieniu, bo nie aspirujemy do wieszczenia. Każdy musi sam poczuć, czy Konrad jest w każdym z nas, w sercu. Jeśli ta postać kogoś nie porusza, albo ma swoje, silne widzenie rzeczywistości, to dla niego jest to spektakl o niczym.

Tekst „Wyzwolenia” nie opowiada historii, jest złożony z lęków i snów Wyspiańskiego.

I nasze przedstawienie jest złożone z naszych snów i naszych lęków. Pojawia się tam szereg odniesień do kobiecości, pewnie w każdym z nich mogłabym się przejrzeć, podobnie jak w chłopcu, który głosi, „jam wolny, wolny, wolny, ja tu ogłaszam się wolny” bo scena jest miejscem, poprzez które mogę się wypowiadać, ono mi na to pozwala.

Janusz Majcherek: I wówczas teatr może stać się przestrzenią badania, czym jest istota polskości. Gombrowicz pisał: poniedziałek ja, wtorek ja, niewolnik wielkiej myśli jednej – Polska.

Anna Augustynowicz: Tekst „Wyzwolenia” dotyczy narcystycznej części naszej duszy, odbijanie się w maskach jest tego dowodem. Dusza skażona chochołem sarmackiej melancholii, który powoduje afektywność ciągu wypowiedzi jego postaci, mówi: jestem w każdym człowieku, żyję w każdym sercu.

Gdyby psycholog zaczął to badać, byłaby to bardzo interesująca obserwacja. Bazowaliśmy na tym, w jaki sposób Konrad przegląda się w innych postaciach. Można też rozumieć to tak, że Wyspiański rozpisał siebie na głosy, nie tylko w drugim akcie, ale także w pierwszym i trzecim.

Dr Jarosław Kuisz: Coraz więcej czytamy się nawzajem, coraz więcej wiemy i rozumiemy.

Ukazało się kilka biografii ważnych postaci polskiej kultury, w tym Gombrowicza, którą może przeczytać każdy, nie tylko specjaliści.

Biografia Wyspiańskiego, autorstwa Śliwińskiej, otworzyła nowe drzwi podejmując elementy biografii, których wcześniej wolano nie ruszać, np. aspekt medyczny. Ciało Wyspiańskiego dosłownie się rozpadało, cierpiał na syfilis. Niesamowite jest skonfrontowanie momentów powstawania jego tekstów z etapami postępowania choroby. Człowiek literalnie rozpadający się (bo jest np. fragment o tym, że gdy kichnął, to mu kość nosowa odpadła) w swych utworach nawołuje do czynu. Być może znaleźliśmy się w momencie, w którym biografie wieszczów są ciekawsze do czytania niż ich twórczość, ale to może pozwolić na ich zregenerowanie. Dla szerokiej publiczności to są sprawy ciekawe, które mogą pomóc zrewidować nasz stosunek do kultury.

Prof. Piotr Augustyniak: Nie dajmy się zwieść, że Wyspiański to jest stęchlizna. Jest w nas budząca się energia, potrzebujemy nowoczesnej myśli, która zbuduje naszą podmiotowość. Wyspiański na tej drodze będzie bardzo pomocny.

Prof. Andrzej Mencwel: Powinniśmy się nauczyć mówić o sobie w kategoriach różnic, różnych konstrukcji tradycji. Moja jest inna niż ta, którą się powszechnie narzuca. Im więcej będzie takich wariantów, tym lepiej dla nas wszystkich. Przyjmijmy, że różnice w rozwiniętej cywilizacji są czymś naturalnym.

Janusz Palikot: By ruszyć do przodu, konieczne jest ograniczenie wpływów kościoła katolickiego.

Dr Jarosław Kuisz: Głębszym napięciem w polskiej kulturze jest to, że kultura podległości, służąca przetrwaniu, to kultura, która się sprawdziła. Pozwoliła na przetrwanie naszej wspólnoty, spełniła swe zadanie. Tyle, że teraz znaleźliśmy się w nowym obszarze, a ogromne niepokoje pozostały. Na przykład lęk, że państwo nam upadnie. Pytanie, czy następnym pokoleniom fundować wielkie wojska obrony terytorialnej, by się nastawiły, że wszystko może się zdarzyć, czy zmienić stan umysłu na przeświadczenie, że państwo polskie będzie trwało, a to oznacza inne wzory zachowań. Na przykład zaprzestanie zadawania młodym ludziom w Warszawie pytań w stylu „czy poszedłbyś zginąć w powstaniu”. Bo w takim pytaniu przegrywamy nasze państwo. I nikt tego nie widzi.

Skrót debaty spisała Paulina Ilska

DEBATA

3(’) minuty o teatrze

fot. Katarzyna Chmura/Teatr Polski Warszawa

15 stycznia minęła 150. rocznica urodzin Stanisława Wyspiańskiego wybitnego twórcy, dramatopisarza, poety, malarza i reformatora polskiego teatru.

Grzegorz Falkowski – Konrad, Jerzy Trela – Duch Ojciec, "Wyzwolenie", Stanisław Wyspiański, Teatr Polski w Warszawie, reż. Anna Augustynowicz

Z

od 1992 roku dyrektorki Teatru Współczesnego w Szczecinie, którą bardzo ceniłam za czytelne przedstawienia trudnych tekstów czy to klasycznych, czy współczesnych. Teraz za jej to sprawą zmuszeni jesteśmy do narodowego rachunku sumienia w tym skomplikowanym czasie roku 2019.

Natomiast to przed chwilą na scenie Teatru Polskiego jest Anny Agustynowicz,

Przeszło sto lat temu poeta zawołał „Jest tyle sił w narodzie i tyle jest tu ludzi, a gdy już duch Twój zstąpił, to śpiących niech obudzi”.

Czy to do nas dociera ze sceny? Cóż nie wystarczy ubrać Konrada w czarny podkoszulek i czarne spodnie rurki, aby stał się bohaterem wielkiego dramatu. Może to trema popsuła odbiór, ale tu prawda jest taka, że Grzegorz Falkowski nie udźwignął tej roli, nie porwał widowni tego przedstawienia, które trwało dwie i pół godziny bez przerwy.

tej okazji w Teatrze Polskim w Warszawie w repertuarze znalazło się „Wyzwolenie”, ostatni jego utwór sceniczny, którego prapremiera miała miejsce w Krakowie w 1903 roku. Wtedy sam autor stwierdził: Rzecz napisana w 1902 roku, dzieje się na scenie teatru krakowskiego, czyli mamy teatr w teatrze. Po wojnie były między innymi dwie ważne realizacje, to Wilama Horzycy w 1958 roku w Warszawie i Konrada Swinarskiego w 1974 w Krakowie. Sięgając do archiwum Polskiego Radia, to znajdujemy w nim dwa „Wyzwolenia” z 1980 roku w reżyserii Henryka Rozena z Danielem Olbrychskim w roli Konrada i z 2009 Waldemara Modestowicza z Mariuszem Bonaszewskim.

Niestety wielka szkoda a jest to okrutniej zauważalne, gdy na scenie pojawia się Jerzy Trela wspaniały aktor, który w „Wyzwoleniu” Swinarskiego był właśnie Konradem. I dziś nie można być obojętnym na wypowiedziane przez niego słowa. On zmusza do refleksji.

Jeszcze dla porządku muszę zauważyć grę Doroty Stalińskiej w roli wróżki, piastunki. Wydawało się, że aktorka ostatnio zapomniała o swoim pięknym zawodzie kontrowersyjnie występując na trybunach opozycyjnych demonstracji, a tu w Teatrze Polskim za sprawą Stanisława Wyspiańskiego pokazała nam, że jest w tym dramacie profesjonalnie bez zarzutu. Jednak szkoda, że to wielkie dzieło w tej aktualnej wersji jest z kilkoma pęknięciami.

Ewa Heine

SCENY POLSKIE nr 2/2019

19

OBCHODY 100-LECIA ZASP

fot. Maria Wilma-Hinz

TAK ŚWIĘTUJE

Warszawa ZESPÓŁ ŚLĄSK „Ułani, ułani, malowane dzieci, niejedna panienka za wami poleci...”. Chór i tancerze Zespołu Pieśni i Tańca Śląsk nie zawiedli zarażając swoją energią i radością publiczność zebraną, w wypełnionym po brzegi pachnącymi jabłkami, radiowym Studiu Koncertowym im. Witolda Lutosławskiego, autora dziesiątek piosenek tanecznych – walców, tang i fokstrotów, skomponowanych pod pseudonimem Dervid m.in. dla Reny Rolskiej, Ireny Santor, Kaliny Jędrusik, Sławy Przybylskiej, Olgierda Buczka czy Violetty Villas.

Koncert „100 lat ZASP dla Niepodległej”, według scenariusz i w reżyserii Krzysztofa Szustera, scenografii Moniki Szuster, pod kierownictwem muzycznym Czesława Majewskiego, powstał dzięki organizatorowi Programu Dotacyjnego Niepodległa.

To wsparcie było dla nas nieocenione.

20

SCENY POLSKIE nr 2/2019

OBCHODY 100-LECIA ZASP

MY S TULECIE fot. Maria Wilma-Hinz

Warszawa PWSFTviT Powiew świeżości i nieposkromioną młodość wnieśli na scenę studenci Wydziału Aktorskiego PWSFTviT w Łodzi. Pod artystyczną opieką Barbary Dziekan, swojej pani profesor od piosenki, przygotowali oryginalną interpretację utworu „Czerwony autobus”, którego pierwszym wykonawcą był Andrzej Bogucki - aktor teatralny i filmowy, śpiewak operetkowy, piosenkarz.

fot. Maria Wilma-Hinz

Warszawa BARBARA KRAFFTÓWNA Barbarze Krafftównie, szczerze rozbawionej prostą, naturalną interpretacją utworu z jej repertuaru „W czasie deszczu dzieci się nudzą”, ofiarowali go sami bohaterowie tej piosenki - dzieci ze szkół Stowarzyszenia Sternik.

fot. Maria Wilma-Hinz

Warszawa MEDALE NA 100-LECIE Jubileusze rządzą się swoimi prawami - nie mogło zatem zabraknąć części oficjalnej. Zaproszony przez prowadzących wieczór - Katarzynę Pakosińską i Ryszarda Rembiszewskiego - Janusz Kukuła, dyrektor największego teatru wyobraźni - Teatru Polskiego Radia, w obecności Pawła Królikowskiego i Krzysztofa Szustera, prezesa i wiceprezesa Stowarzyszenia, uhonorowany został Medalem 100-lecia ZASP. SCENY POLSKIE nr 2/2019

21

OBCHODY 100-LECIA ZASP

Gdańsk Krzysztof Kumor przewodniczący Kapituły Członków Zasłużonych ZASP i Małgorzata Talarczyk przewodnicząca Oddziału ZASP w Gdańsku w trakcie uroczystych obchodów 100-lecia ZASP w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego.

Gdańsk Floria n St a n ie w sk i wieloletni aktor Teatru Wybrzeże uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi, wicewojewoda Mariusz Łuczyk oraz Agnieszka Kaczor i Jerzy Gorzko.

Lublin Krystyna Szydłowska z Medalem Prezydenta Miasta Lublin przyznanym za szczególne osiągnięcia artystyczne oraz znaczny wkład w rozwój Teatru Kameralnego w Lublinie.

Lublin

Lublin

od lewej: przedstawicielka Urzędu Miejskiego w Lublinie,Prezydent Lublina Krzysztof Żuk, Jan Krzysiak aktor Teatru Kameralnego w Lublinie

Krzysztof Żuk prezydent Lublina

22

SCENY POLSKIE nr 2/2019

OBCHODY 100-LECIA ZASP

Wrocław

fot. Pagal Creative

fot. Pagal Creative

Urszula Drzewińska przewodnicząca Oddziału ZASP we Wrocławiu, Ryszard Kaja laureat Nagrody Wrocławskiego Oddziału ZASP, Piotr Bogusław Jędrzejczak wiceprzewodniczący Oddziału w trakcie uroczystych obchodów setnej rocznicy powstania Związku Artystów Scen Polskich, które odbyły się w gmachu Opery Wrocławskiej.

Sekcja Tańca i Baletu

Sekcja Tańca i Baletu

Zofia Dzedzej, Nikodem Bialik Koncert w auli Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej w Warszawie 30.11.2018

Małgorzata Matuszewska, Anna Ochman Bolero de Ravel Teatr Tańca NTF, choreografia Małgorzata Matuszewska SCENY POLSKIE nr 2/2019

23

PUBLICYSTYKA

Macieja Figasa Bydgoszczy wielkie promowanie

fot. Marek Chełminiak

Z Maciejem Figasem, dyrektorem Opery Nova w Bydgoszczy rozmawia Anita Nowak

PUBLICYSTYKA Anita Nowak: Kariera wydawnicza Opery Nova zaczęła się stosunkowo niedawno od nagrania „Manru” a sukces tej płyty sprawił, że szybko nabraliście…

Maciej Figas: Byliśmy jedyną w Polsce operą, z tą pozycją w repertuarze. Gdy okazało się, że nigdzie nie ma nawet nagrania wideo jakiejkolwiek inscenizacji „Manru”, zrozumieliśmy, że otwiera się szansa zaistnienia w najbardziej odległych zakątkach świata. Choć problemów było z tym niemało, stawialiśmy pierwsze kroki nagraniowe i to przy okazji niełatwej pozycji. To było wielkie wyzwanie. Najpierw uczyliśmy się jak najlepiej realizować sesje nagraniowe audio, potem wideo; na szczęście nadzorował te nasze zmagania doświadczony mistrz, Laco Adamik. Szybko odkrywaliśmy akustyczne tajniki sali widowiskowej, wynajdywaliśmy sposoby na ich poprawę. Jest ona dobra dla spektakli, ale niekoniecznie zdaje egzamin przy nagraniach. Sprawdzaliśmy więc np. najlepsze usytuowanie dla orkiestry. Dzisiaj już wszystko idzie nam znacznie sprawniej. Doświadczenia zdobyte przy „Manru” zaowocowały przy „Rusałce”.

Cała widownia została zasłonięta olbrzymimi płachtami folii, która – jak się okazało – pełni znaczącą funkcję akustyczną. A wszelkiego rodzaju gumowe wykładziny, jakie tylko mogliśmy znaleźć w teatrze, układaliśmy pod krzesłami artystów.

Istotny był też sposób usytuowania mikrofonów i powtarzalność tego usytuowania na kolejnych sesjach. Po tych doświadczeniach nagranie „Rusałki” poszło dużo sprawniej, a „Halka” była już milowym krokiem naprzód.

To znaczy, że krócej państwo nagrywają czy też, że jakość nagrania jest lepsza?

Przede wszystkim wpływa na poprawę jakości. Bogatsi o tamte doświadczenia, uniknęliśmy wielu błędów, które miały prawo pojawić się przy „Manru”.

Ale i tak dostaliście za „Manru” nagrodę…

Nasza realizacja pozostaje do dziś jedynym zapisem wideo tej opery na świecie. Płyta spotkała się z bardzo pozytywną reakcją w świecie. Jedyną zmianą, jakiej dokonaliśmy ekranizując tę inscenizację „Manru”, było wprowadzenie do obsady Wioletty Chodowicz w partii Ulany.

Z „Rusałką” było już trochę inaczej?

O tak. Wprowadziliśmy sporo zmian. Wykorzystując fakt, że przez Bydgoszcz płynie rzeka, a gmach Opery Nova malowniczo usytuowany jest na jej zakolu, przydaliśmy inscenizacji akcentów lokalnych. Wykorzystaliśmy np. słynny nawet z literatury most, który dziś jest dumą Bydgoszczy, a wówczas był przed remontem. Otrzymaliśmy od konserwatora zabytków dokumentację i na

podstawie planów jego renowacji scenograf Mariusz Napierała zaprojektował najistotniejszy element scenograficzny, na którym opierają się pierwszy i trzeci akt opery. Dzięki niemu plastyka całości wywiera na widzach ogromne wrażenie.

Fantastyczny pomysł! Czyj?

Kristiny Wuss, niemieckiej reżyserki, zauroczonej i Bydgoszczą, i położeniem Opery. To ona zaproponowała, żeby akcja dzieła toczyła się w naszym mieście. Akcenty lokalne zmobilizowały z kolei mnie, żeby w rozmowie z prezydentem Rafałem Bruskim zwrócić uwagę władz na siłę promocyjną płyty, sugerując, że może ona rozsławić na świat Operę Nova i miasto. Ale aby tak się stało, niezbędny jest odpowiedni poziom artystyczny i określone środki finansowe. Udało mi się nakłonić pana prezydenta na sfinansowanie nagrania DVD „Rusałki” i bardzo się z tego faktu cieszę. To nagranie jest moim ukochanym „dzieckiem”, bardziej ukochanym, niż „Manru”. Wszyscy, którzy przyczynili się do jego realizacji, czują dziś nieskrywaną dumę.

A ono krąży już po świecie…

O tak! A Kristina Wuss przysyła nam zdjęcia z księgarń, w których płyta jest eksponowana.

Mamy też znakomite recenzje i to z odległych zakątków świata. Płyta jest porównywana z najlepszymi nagraniami zagranicznymi, co z kolei ośmieliło mnie, by zwrócić się do ratusza z prośbą o sfinansowanie „Rusałki” w technologii Blu-ray, a więc takiej, która trafia do najbardziej wysmakowanych i mających najwyższe wymagania melomanów.

Dlaczego Pan sobie tak tę „Rusałkę” upodobał?

Po trosze ze względu na bliskość wody (jestem z urodzenia gdynianinem). Ale nie tylko.

Lubię muzykę Dworzaka i zawsze bardzo go ceniłem. To, że mogłem pochylić się nad jego partyturą, dostrzec w pełni zapisaną między pięcioliniami wyjątkowość tego dzieła, było przeżyciem i przygodą. A to, że udało się ją umiejscowić nad naszą malowniczą Brdą. To magia!

Podejmowane dotychczas przez Państwa działania w dziedzinie wydawniczej były inspirowane konkretnymi okolicznościami…

Nagranie „Manru” było pierwszym i nadal jest jedynym nagraniem tej opery na świecie, „Rusałka” z kolei to jakby dziecko naszego miasta, jego symboli i historii. Dzięki unikatowości tych działań udaje nam się zdobywać środki na ich realizację. „Manru” zostało sfinansowane dzięki życzliwości ministerstwa kultury, zaś oba nagrania „Rusałki”, DVD i Blu-ray, sfinansował bydgoski ratusz.

Przed wami jeszcze „Halka”…

Liczymy na to, że Rok Moniuszkowski stworzy sprzyjające warunki do sfinansowania tego nagrania. Na razie ciężar przedsięwzięcia spoczywa na nas. Aby płyta ukazała się w tym wyjątkowym okresie, sesje nagraniowe musiały się odbyć już w czerwcu i we wrześniu 2018. Trzeba było z artystami zawrzeć stosowne umowy i za udział w sesjach oczywiście zapłacić. Podobnie jak za sesje wideo. Teraz trwają prace nad montażem materiału. Bardzo liczymy na to, że w Roku Moniuszkowskim ministerstwo kultury znajdzie środki, żeby nam te wydatki zrekompensować. Tak, czy inaczej cieszymy się i mamy nadzieję, że płyta DVD z naszą inscenizacją „Halki” ma szansę ukazać się w bieżącym roku.

Wierzę, że ministerstwo znajdzie; mówimy przecież o spektaklu, który został w swoim czasie okrzyknięty jedną z najciekawszych realizacji tegoż tytułu wśród polskich teatrów operowych.

Reżyserka Natalia Babińska już wówczas miała swoją markę, ale inscenizacja była na tyle dużym sukcesem, że zaproponowaliśmy jej też reżyserię „Strasznego Dworu”, którego premiera odbędzie się 27 kwietnia 2019 r. i rozpocznie XXVI Bydgoski Festiwal Operowy. Ale wracając jeszcze na chwilę do planów wydawniczych, trzeba przyznać, że rozhulaliśmy się trochę na tym polu. Jesteśmy bowiem gotowi do wydania kolejnej płyty.

Tym razem ze „Zniewolonym umysłem” Roberta Bondary z muzyką Philipa Glassa i Wojciecha Kilara. To balet oparty na eseju Czesława Miłosza, niezwykle ciekawy spektakl, owiany już swoistym mitem, mający ogromne rzesze wiernych widzów, którzy oglądają go po kilka razy i ciągle dopytują o terminy kolejnych spektakli. Od strony technicznej jesteśmy już gotowi do wydania płyty, brakuje nam tylko środków. Ale i w tym przypadku liczę na to, że sprzyjająca nam gwiazda nie przygaśnie i pozwoli cieszyć się pod koniec roku czterema już płytami DVD i jedną Blu-ray.

Dyrektorze, mówi Pan o gwieździe, ale to Pan ma chyba nad sobą całe konstelacje sprzyjających i jaśniejących gwiazd, bo o czym by Pan nie pomyślał, natychmiast staje się rzeczywistością. Teatr, zaplanowany z ogromnym rozmachem w czasach propagandy sukcesu, a stojący potem przez lata niedokończony, kiedy Pan objął dyrekcję, wypełnił się muzyką, tańcem i śpiewem. Wiosną z całego świata zaczęły do Bydgoszczy nadciągać wybitne dzieła teatrów muzycznych na doroczny festiwal operowy, bo batuta w Pana dłoni zdaje się wyczarowywać nie tylko wielką sztukę z zapisu na partyturze… Jest jak czarodziejska różdżka, której muśnięcie urealnia marzenia Pana i marzenia tego miasta…

SCENY POLSKIE nr 2/2019

25

PUBLICYSTYKA wprowadzać też do tych starszych już produkcji, w których dotychczas tego komfortu artyści nie mieli, jak „Zemsta nietoperza”, „Baron cygański” czy „Hrabina Marica”.

fot. Marek Chełminiak

Opera Nova stała się bardzo pożądanym miejscem pracy dla artystów z całego świata. Ma Pan bardzo zglobalizowany zespół.

Maciej Figas – dyrektor Opery Nova w Bydgoszczy

No, w tym przypadku nie takie to znów było muśnięcie. Ten pierwszy festiwal odbywał się jeszcze na nierównym betonowym klepisku, wśród gruzu i pyłu…

Ale potem w błyskawicznym tempie przydawał Pan temu obiektowi nie tylko funkcjonalności, ale i klimatu, elegancji…

Nie tylko potrafił Pan zdobyć piniądze na modernizację niestarego jeszcze obiektu, ale i ani na chwilę nie zawiesił działalności artystycznej podczas poważnego remontu.

Dokonało się to w ramach dwuletniego programu pn. Modernizacja Opery Nova. Po prostu skorzystaliśmy z szansy wsparcia środkami z budżetu Unii Europejskiej. Otrzymaliśmy niebagatelną sumę ponad 14 milionów złotych. Pozwoliła ona po kilkunastu latach eksploatacji gmachu Opery uzupełnić braki wyposażenia, a także wymienić stare technologie na nowoczesne. Duża część urządzeń w początkowym okresie eksploatowana była w warunkach dalekich od komfortowych i przez to szybciej się zużyła. Ale obecnie mamy już nowoczesny park oświetleniowy i akustyczny. Wymieniliśmy mocno już zużyte deski sceny, które były prawdziwym utrapieniem dla naszych tancerzy – aby uniknąć kontuzji, zaznaczali sobie miejsca na scenie, które bezpieczniej omijać przy skokach czy piruetach. Zakupiliśmy też instrumenty, które już dawno winny znaleźć się na wyposażeniu teatru, a na które wcześniej nie było nas stać i co bardzo istotne, weszliśmy w posiadanie nowej sceny obrotowej, precyzyjnie skonstruowanej przez firmę niemiecką.

Zadebiutowała i znakomicie się już sprawdziła podczas Koncertów Sylwestrowych, a będzie wykorzystywana w kolejnych naszych realizacjach. Przede wszystkim umożliwi powrót do 26

SCENY POLSKIE nr 2/2019

repertuaru wspomnianego wcześniej „Zniewolonego umysłu”, którego właśnie z uwagi na problemy z obrotówką nie mogliśmy ostatnio prezentować. Podsumowując, grzechem byłoby po te pieniądze nie sięgnąć…

Grzech zaniechania to ostatnie, o co można by Pana pomówić…

Ależ ja nie robię wszystkiego jednoosobowo!

Nasza Opera ma wielu sprzymierzeńców i przyjaciół, od urzędów i instytucji, poprzez sponsorów, którzy nas wspierają. To dzięki nim uchylają się przed nami drzwi. A przede wszystkim tu, wewnątrz firmy, mamy znakomity zespół ludzi, którzy lubią ze sobą pracować, którzy nawzajem się cenią, gremium wolne od animozji, jakie często pojawiają się w tego typu instytucjach. To wszystko pozwala nam, może nie zawsze wielkimi krokami, ale jednak cały czas iść do przodu.

I oby tak dalej.

Na ile modernizacja zaplecza technicznego już wpływa na poprawę jakości dotychczas powstałych i eksploatowanych spektakli?

Daje się to odczuć zwłaszcza w dziedzinie akustyki. Na przykład zakupione niewielkie, prawie niedostrzegalne z widowni, ale niezwykle czułe mikrofony, znacząco wpływają na poprawę słyszalności artystów.

Ma to znaczenie w spektaklach, w których znaczącą rolę odgrywa też słowo mówione, jak choćby w operetkach. Dziś już wiemy, że owe mikrofony, a mówię to po doświadczeniach „Awantury w Recco”, umiejętnie rozmieszczone, pozwalają na bogatszą grę aktorską wykonawcom, dają dużo większą swobodę poruszania się po scenie, rozszerzają możliwości twórcze reżyserów. Będziemy je

Ta globalizacja dotyczy przede wszystkim baletu i w tym przypadku Opera Nova nie jest wyjątkiem. Nie ma w Polsce teatru operowego, w którym nie byłoby cudzoziemców. Wprowadzona niedawno reforma emerytalna, która każe tancerzom pracować do 60 i 65 roku życia, spowodowała spadek zainteresowania młodzieży tym zawodem.

Szkoły baletowe walczą o przetrwanie, brakuje chętnych do nauki; zwłaszcza chłopców.

To niezwykle eksploatujący organizm zawód.

Patrząc z boku na ich codzienny wysiłek, nie wyobrażam sobie, żeby mogli go uprawiać do 65 roku życia. Dlatego rozpoczęliśmy, my – dyrektorzy teatrów operowych, walkę o przywrócenie dawnego status quo. Przecież dotyczy to rocznie niewielkiej w skali kraju grupy osób. Na razie są one nakłaniane do przekwalifikowywania się. Utworzono nawet specjalny fundusz na ten cel, ale przecież nie każdy znajduje w sobie odpowiednie pokłady innowacyjności i jest psychicznie gotowy do zmiany zawodu.

Zbliża się XXVI Bydgoski Festiwal Operowy; będzie on równie obficie serwował spektakle zagraniczne, co ubiegłoroczny?

Miniony był jubileuszowy, a więc w intencji organizatorów – na specjalnych prawach. Ale nie tylko dlatego na afiszu w tym roku będzie więcej tytułów rodzimych teatrów. Tak się złożyło, że w minionym okresie w kraju pojawiło się wiele bardzo interesujących inscenizacji, jak choćby „Legenda Bałtyku” Feliksa Nowowiejskiego w reżyserii Roberta Bondary w Teatrze Wielkim w Poznaniu, „Romeo i Julia” Charlesa Gounoda w Operze Śląskiej czy „Tramwaj zwany pożądaniem” Andre Previna w reżyserii Macieja Prusa w Teatrze Wielkim w Łodzi. Właśnie te spektakle chcemy pokazać bydgoskiej publiczności. Ale są też oczywiście pozycje zagraniczne, np. balet „Tang Yin” w wykonaniu tancerzy chińskich z „Suzhou Ballet Theatre”, który gościł już u nas kilka lat temu z interesującym spektaklem „Carmen”. Będziemy również gościć łotewską Operę Narodową z „Don Pasquale” Donizettiego. Program jest już dopięty. Podpisujemy umowy, analizujemy kalkulacje i… tradycyjnie walczymy o niezbędne na nasz Festiwal środki finansowe.

Dziękując za rozmowę, za to, co robi Pan dla melomanów, artystów i Bydgoszczy, życzę nadal mnóstwa sprzyjających tym działaniom gwiazd. Zwłaszcza przy realizacji czwartego kręgu, który po latach marzeń nabrał już realnych kształtów…

PUBLICYSTYKA

Rozmowa jubileuszowa

fot. Maria Wilma-Hinz

Rozmowa z Kazimierzem Kaczorem z okazji setnej rocznicy powstania ZASP-u.

Kazimierz Kaczor

Władysław Owczarzak: Sto lat to granica, którą bardzo nieliczne grono osób osiąga, ale w naszym środowisku mamy szczęśliwców, nawet nieco starszych niż nasza zaspowska organizacja. Nasze pokolenia uważały przynależność do ZASP-u jako zaszczyt i obowiązek. Aktorzy byli solidarni, aktywni zawodowo i społecznie na rzecz swego środowiska. Co się stało takiego, że młodzi a także średnie pokolenie nie dostrzega ogromnego wkładu ZASP-u działającego już sto lat w interesie ludzi teatru i z większym lub mniejszym skutkiem osiąga efekty pozytywne dla całego środowiska bez względu na przynależność.

Kazimierz Kaczor: Panie Władysławie, pragnę przypomnieć że przed 25-laty obchodziliśmy uroczyście 75-lecie naszej organizacji i Pan w nich również uczestniczył. Była to uroczystość z udziałem wielu dostojnych gości m. in. Premiera Buzka, prezydenta stolicy prof. Lecha Kaczyńskiego, wielu przyjaciół, sympatyków, sponsorów i życzliwych nam widzów. To nie do wiary, że te 25 lat minęły tak błyskawicznie, a wówczas wydawało się nam, że do stulecia to kawał czasu. No i sposobimy się do 100-lecia. Nie

będę przypominał jakim wielkim zrywem ducha i woli i miłości do tego zawodu, do Teatru wykazali się nasi poprzednicy tworząc naszą cechową organizację. Ci ludzie przecież dopiero co wyszli z wojny, niezbyt bogaci, potrafili się zjednoczyć, aby nasze środowisko znalazło swoje należne miejsce w polskim społeczeństwie. Ba! Nie tylko się zjednoczyli i stworzyli ZASP, ale także podjęli działalność pomocy materialnej naszym koleżankom i kolegom, a ze składek i darowizn zbudowano w Skolimowie Dom Aktora. I o tym mówili na pewno wszyscy Prezesi i działacze, którzy byli świadkami i uczestnikami wielu inicjatyw podejmowanych w obronie i ochronie środowiska. I bardzo dobrze. Chwalmy ich, tych naszych Wielkich Poprzedników.

W pełni na to zasługują.

Istotnie, tę funkcję ZASP-u podkreślają wszyscy, którzy choć odrobinę poznali historię naszej zawodowej organizacji.

Trzeba jeszcze dodać, że ZASP pomaga i działa w interesie całego środowiska teatralnego, o czym koleżanki i koledzy często zapominają lub po prostu tego nie wiedzą.

Wracając do drugiej części pana pytania: Czy w obecnym czasie istnieje sposób aby pobudzić w naszym środowisku tego niezwykłego ducha solidarności zawodowej, tego poczucia więzi, poczucia godności naszego zawodu i tej koniecznej solidarności aby po pierwsze poczuć się we własnym gronie mocnym i otoczonym, solidarnymi kolegami, jak również aby poczuć się iż jesteśmy mocni na zewnątrz, że potrafimy się obronić przed przeciwnościami.

Na to właśnie pytanie odpowiadam krótko – NIE! NIE UDA SIĘ! A chciałoby się dodać – jak na razie…

To bardzo pesymistyczne stwierdzenie.

Czy wobec tego należy zaprzestać podejmowania prób przekonywania koleżanek i kolegów, by uwierzyli, że działalność naszego Stowarzyszenia opiera się właśnie na powszechnym uczestnictwie? Że nasza obecność jest niezbędna?

Najtrudniej jest odbudować poczucie jedności naszej społeczności, poczucie koleżeńskości i wzajemnego wsparcia. Ważniejszej sprawy nie ma. Ale jak panu wiadomo, wszędzie najtrudniej jest odbudować to co jest siłą moralną, etyką zawodową. Otóż wyobraźmy SCENY POLSKIE nr 2/2019

27

PUBLICYSTYKA sobie, że w obecnej sytuacji kolega X i Y najwybitniejsi polscy aktorzy, będąc członkami ZASP-u, nagle mówią: „ panie producencie, temu naszemu młodemu koledze, koledze ZASP – owcowi dzieje się krzywda, ma za niską stawkę, za bardzo go pan wykorzystuje. Jeśli będzie pan tak postępować dalej, my nie będziemy z panem współpracować”.

Wyobraża pan sobie taką sytuację? Nie. (...)

To jest n i e w y o b r a ż a l n e ! Czy to jest w ogóle możliwe? Rozejrzyjmy się po świecie. Tak. Taką siłę ma Gildia amerykańskich aktorów, która dba o to aby organizacja była szczelna, aby nie przenikali do niej niezawodowcy, i być może dlatego jest tak mocna.

Gdy np. przedstawiciel Gildii dowie się, że aktor występujący na planie, otrzymuje za niską stawkę lub pracuje za długo, zgłasza ten fakt do Związku i cały Związek staje w jego obronie, zawieszając produkcję kilkudziesięciu filmów. Wszyscy, od gwiazd do epizodystów grożą solidarnym strajkiem. Co robi taki producent? Dzwoni do agenta, błyskawicznie dokonuje korekt w umowie i przeprasza za ten incydent. Supergwiazdy i młodzież aktorska, zdobywcy Oskarów i aktorzy teatrów objazdowych – razem. Co? To jest więź, więź zawodu i środowiska. Czy jest możliwe zbudowanie takiej więzi i solidarności w naszym środowisku? Moim zdaniem – nie. Stąd była taka moja odpowiedź.

Chyba wszyscy tęsknimy za taką siłą, która stawała by się dla naszego Stowarzyszenia prawdziwie skutecznym orężem w obronie wspólnego interesu środowiska. Czy w tej sytuacji nie warto by poszukać jakiegoś sposobu na uruchomienie poczucia potrzeby zabezpieczenia swojej zawodowej stabilności, w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc nie tylko finansowym? Nie bardzo wiadomo, czego obecne pokolenie oczekuje od ZASP-u, jeśli w ogóle czegoś oczekuje, bowiem wielu nie ma pojęcia o istnieniu takiej organizacji. Wiedzą natomiast że należą się im – i słusznie – tantiemy wywalczone właśnie przez ZASP, i to za przyczyną pańskich zabiegów, w okresie kiedy pełnił Pan jeszcze funkcję wiceprezesa.

Szanowny panie Władysławie, opinia, którą przedstawiłem nie była mi obca już od kilku lat. Zanim dostąpiłem zaszczytu piastowania stanowiska Prezesa ZASP-u, przez trzy

kadencje pełniłem różne obowiązki w Zarządzie Głównym, dwie kadencje byłem wiceprezesem i przez dwie kadencje byłem Prezesem ZASP-u, i bardzo dokładnie przyglądałem się życiu naszego Stowarzyszenia. Dotychczasowe – a był to koniec lat 80 –tych, apele, aby środowisko opierało się na pewnej moralnej i etycznej pozycji, było stanowiskiem słusznym ale nie napędzało nam młodych do ZASP-u. Pomyślałem więc sobie, że skoro żyjemy w trudnych ale interesujących czasach przemian ustrojowych, a także prawnych – to już w latach 90-tych, – że uda się nam zbudować i wywalczyć taką ochronę prawną, która zabezpieczy korzyści wynikające z przynależności do ZASP-u, i że w ten sposób zachęcimy młodych do wstępowania do Stowarzyszenia.

Jedną z okoliczności było powołanie Organizacji Zbiorowego Zarządzania, a także przygotowanie nowego prawa autorskiego, którego ZASP był współautorem. Stworzyliśmy agencję aktorską, która nie tylko robiła sesje fotograficzne, ale także proponowała twarze artystów filmowcom czyli dzisiejszy „casting”. I początkowo dopłacaliśmy do tej agencji zanim zaczęła na siebie zarabiać.

Utworzyliśmy tabele wynagrodzeń minimalnych w Radio, TV i dubbingu. Organizowaliśmy festiwale teatrów, w których staraliśmy się promować młodych, fundowaliśmy nagrody, występowaliśmy o odznaczenia, otworzyliśmy biuro informacji i pomocy prawnej dla emerytów, w klubie obiady po obniżonych cenach. Zapyta pan: po co ja to wszystko mówię – żeby się pochwalić? Nie! Opowiadam po to, by stwierdzić, iż przyniosło to mierny skutek. Prawdą jest, że młodzież przestała od nas odchodzić, przeciwnie, przybywało ich ale nie takim szerokim strumieniem jakiego oczekiwałem. Jak to jest, że organizacja, która o Was dba nie znajduje Waszego uznania?

Na to pytanie nie znaleźliśmy dotąd satysfakcjonującej odpowiedzi. Te wszystkie zabiegi, o których Pan wspomina czynione są w dalszym ciągu i ze zdwojoną aktywnością. Wszystkie Sekcje fundują coroczne nagrody w swojej kategorii zawodowej, w miarę możliwości finansowych przyznajemy zapomogi, dopłacamy do Domu Aktora w Skolimowie itd. Oddziały na swoim terenie starają się angażować w najróżniejsze akcje społeczne, których celem jest zwrócenie uwagi na teatr i jego problemy finansowe, personalne i socjalne.

Drodzy Przyjaciele,

Dzięki aktywności znacznej części naszych członków od najwyższych naszych władz aż po koła terenowe, absorbujemy władze samorządowe, by nie zapominali że ludzie teatru tworzą klimat społeczny i kulturowy na swym terenie. I w tym względzie również konsekwencje nie są satysfakcjonujące.

No właśnie. Mówi się, że siłę mają związki zawodowe. Dobrze, mówię więc stwórzmy tu przy ZASP-ie Związek Aktorów. Można należeć do dwóch organizacji, i w ten sposób będziemy walczyć razem o nasze prawa. Ale to „razem” nie może pozostać wyłącznie na papierze i w intencjach, musi być autentycznym zjednoczeniem wysiłku organizacyjnego i intencjonalnego. To musi być potrzeba ciągłych rozmów ze związkiem zawodowym, który moim zdaniem jest zbyt mało aktywnym partnerem a więc i mało skutecznym.

Nic nam nie jest dane. Nic nam się nie należy i nigdy nie należało. Wszystko co osiągnęliśmy wymagało walki, wymagało aktywności powszechnej, a więc ZASP-u, Związków Zawodowych, formalnych i nie formalnych kontaktów z szeroko pojętą władzą i solidarnego środowiska. Tworząc Organizację Zbiorowego Zarządzania – to moje dziecko, które dawało szansę i nadzieję na zjednoczenie i wzajemne wspieranie – sprowadziło się niemal wyłącznie do konsumpcji. Nie będę wyjaśniał że stało się jak się stało – faktem jest, że wieloletnie zabiegi nie dały rezultatów, które mogły by satysfakcjonować. Czy te i inne działania przyciągnęły młodych?

Nie! Wina jest widocznie w nas. W nas samych jako środowisko! W nas samych jako obywatelach!

Znane są już naszemu środowisku ZASP-owskiemu problemy wynikające z dyrektywy unijnej, na podstawie, której powstać ma ustawa regulująca funkcjonowanie Organizacji Zbiorowego Zarządzania.

Pierwszy projekt zawierał zbyt dużo zapisów, które zagrażały egzystencji naszego Stowarzyszenia. Stowarzyszenie Filmowców również miało podobne zastrzeżenia, więc projekt wrócił do poprawki. Poczekajmy co przyniesie druga wersja. Tym czasem zajmijmy się tematem bardziej egoistycznym.

Nadchodzi czas podejmowania przez Was decyzji o przekazaniu 1% podatku na wybraną organizację pożytku publicznego.

Prosimy Was, pamiętajcie o Artystach Weteranach, pamiętajcie o Domu Artysty Weterana w Skolimowie.

Przekażcie swój 1% na Fundację Artystów Weteranów Scen Polskich.

Tak niewiele trzeba, żeby wspólnymi siłami tworzyć wielkie dobro.

Skolimów jest wspaniałym dziedzictwem środowiska artystycznego i potrzebuje naszej pomocy.

Wpiszcie KRS 0000161031

1% 28

SCENY POLSKIE nr 2/2019

Polecamy się Waszej pamięci Fundacja Artystów Weteranów Scen Polskich

PUBLICYSTYKA Panie Kazimierzu, jak pan wspomina swoje początki zawodowe. Były to oczywiście zupełnie inne warunki i okoliczności, sądzę jednak że są jakieś zbliżone intencje, które wpływają na ostateczną decyzję wyboru zawodu. W pańskim życiorysie odkryłem, że studiował Pan rolnictwo.

Co więc było przyczyną tak zaskakującej zmiany zainteresowań?

Och drogi panie Władysławie. Po prostu zwyczajnie się pomyliłem. Przyczyna była dość banalna. Nie lubiłem przedmiotów, które były podstawą tych studiów: matematyka wyższa, chemia, jakaś skomplikowana mikrobiologia i … w każdym razie nie było łatwo, więc poszedłem do pracy. Do … teatru. Pracowałem w Teatrze „Groteska” w Krakowie.

Znakomicie Pan trafił. Dyrektorem był wówczas założyciel tego teatru prof. Władysław Jarema. Był to okres dynamicznego rozwoju lalkarstwa w Polsce i powstawania nowych teatrów lalkowych. Niekwestionowanym autorytetem w tym gatunku teatru był prof. Władysław Jarema.

Ale oczywiście. Dziadek Jarema – jak Go nazywaliśmy – i Jego żona Zofia, to postaci wyjątkowe, zarówno jako artyści, ale także jako bardzo życzliwi i przyjaźni mi ludzie.

Bardzo mnie lubili, a ja byłem w nich wpatrzony jak w obraz i zauroczony sposobem traktowania nas. W Jego sztukach grałem główne role, byłem – muszę przyznać – hołubiony – i czułem się doceniony. Po prostu kochałem Tego człowieka, a to zaowocowało miłością do Teatru.

Koledzy namówili mnie bym próbował swoich sił w szkole teatralnej. Egzamin wstępny zdałem dzięki temu, że w komisji byli prawie wyłącznie moi koledzy. Ale w szkole miałem wspaniałych nauczycieli, więc i nauka była przyjemnością. I tak skończyłem Szkołę Teatralną w Krakowie na Wydziale Lalkarskim. Napisałem pracę magisterską a potem jeszcze rok w Szkole egzamin, dyplom i praca magisterska z dramatu. Cały ten okres „Groteski” i Szkoły, wspominam z olbrzymim sentymentem, głównie z uwagi na ludzi, których spotkałem: Zofię i Władysława Jaremów, prof. Fulde, Kolegów Julka Wolskiego z żoną, Walczaków, Rychlickich, Urbaniaków, Leszka Śmigielskiego i wielu innych, którym jestem wdzięczny i losowi także, że ich spotkałem. Był to zresztą dla mnie okres bardzo intensywny, ponieważ studiowałem i jednocześnie pracowałem w „Grotesce”. Byłem więc wśród studentów chyba najbogatszym i gdy dostawałem pensję w teatrze, mogłem kolegów zaprosić np.na piwo. Chciałbym jeszcze wspomnieć jednego z moich ulubionych wykładowców prof. Zygmunta Hübnera, dyrektora Teatru Starego w Krakowie, który zaproponował mi po studiach pracę w tym teatrze. To było dla mnie wielkim zaszczytem. I tak rozpocząłem swoją drogę teatralną w dramacie.

Z moich obserwacji i rozmów z kolegami wynika, że droga do teatru prowadzi nas często takimi krętymi zaułkami, że trudno tego nie uznać za zrządzenie losu, czy uczestnictwo w życiowej loterii.

Rzeczywiście. I proszę zauważyć, że lalkarski rodowód ma wielu wybitnych artystów teatru dramatycznego i filmu, takich jak: Roman Polański, Maja Komorowska, Bronek Pawlik, Jurek Trela, Janusz Gajos – zaczynał w „Teatrze Dzieci Zagłębia" w Będzinie, Andrzej Buszewicz… …zaczyna ł w Pomorskim”…

toruńsk im

„Baju

…i jeszcze wielu innych koleżanek i kolegów.

I oczywiście Kazimierz Kaczor, który jak już wiemy, zaczynał w krakowskiej „Grotesce”. Moi koledzy, którzy „zdradzili” lalki dla dramatu, twierdzą, że studia lalkarskie bardzo się im przydały, ponieważ wiedza praktyczna z zakresu ruchu ciała, gestu, animacji postacią, wykorzystania rekwizytu a także precyzji w zakresie artykulacji i dykcji, szacunku dla słowa, w myśl zasady, że „widz w ostatnim rzędzie też ma prawo słyszeć i rozumieć aktora, bowiem zapłacił za bilet” – jest obowiązująca. W tamtych czasach lalkarze grali najczęściej za parawanem, a na żywym planie w maskach, bez mikrofonów, mikroportów i tym podobnych urządzeń.

I widz – najczęściej dziecięcy – słyszał co aktor ma do powiedzenia. Szkoda, że dziś to nie obowiązuje. Ani na scenie, ani na ekranie.

Tak, rzeczywiście. Te elementy lalkarskiego warsztatu aktorskiego z całą pewnością okazały się przydatne i ja mam takie właśnie poczucie. Tak naprawdę to każde źródło wiedzy praktycznej i teoretycznej wzbogaca nasze środki wyrazu artystycznego, więc należy z nich korzystać.

Tak więc wychował się Pan i pobierał nauki w Krakowie, a pański zawodowy start miał miejsce w najlepszych polskich teatrach: „Grotesce” i w „Teatrze Starym”, to nobilitująca wizytówka dla każdego, a jednak skusiła pana Warszawa.

Tak się jakoś stało, że miałem interesujące propozycje. Występowałem w Teatrze Współczesnym u Erwina Axera, w Teatrze Powszechnym po objęciu dyrekcji przez Zygmunta Hübnera, a potem pod dyrekcją Andrzeja Wajdy, Rudzińskiego, Wojtyszki.

To teatry i nazwiska wybitnych teatralnych i filmowych osobowości, więc moja decyzja była profesjonalnie uzasadniona. Poza tym film, telewizja, propozycje, które mnie interesowały.

To pewnie trudne pytanie. Ale zapytam.

Czy uważa się Pan za spełnionego artystę teatru, filmu, radia, telewizji?

Nie. Zdecydowanie nie. Spełniony to znaczy taki, który nie widzi już dla siebie szansy, lub taki,który już w swoim mniemaniu wszystko osiągnął i obsuwa się w dół. Nie, nie. Na szczęście mam w swoim życiorysie, jak już mówiłem, przepracowane lata w najlepszych polskich teatrach, współpracę z najwybitniejszymi twórcami i osobowościami teatru i filmu. Wobec tego moje osiągniecia są zachętą dla mnie i liczę na kolejne artystyczne przygody, bowiem kilka razy się na scenie potknąłem, co oznacza że jeszcze mogę liczyć na kilka sukcesów. Więc nie, nie czuję się spełniony. Ale gdyby Pan mnie zapytał czy chciałbym wrócić do przeszłości i wybrać inny zawód, to odpowiadam stanowczo – NIE! I wcale się nie dziwię. Jestem również przekonany, że wybór był najlepszy z możliwych. A skoro wróciliśmy do przeszłości, to proszę zdradzić, kto z plejady polskich artystów teatru i filmu, był dla Pana wzorcem, mistrzem i ulubioną postacią?

Chętnie odpowiem, choć będzie to odpowiedź lokalna, czyli dotyczy Krakowa. Nie jest to osoba, na której się wzorowałem, ale muszę się pochwalić, że widziałem na scenie Teatru J. Słowackiego grającego Ludwika Solskiego i było to dla mnie duże przeżycie i chwalę się tym, że dostąpiłem szczęśliwie tego zaszczytu. A zawdzięczam to swoim rodzicom, którzy mnie do teatru zaprowadzili, uznając, że powinienem tego artystę zobaczyć, a był to pan przecież stuletni, pełen werwy i gracji. I dziś jestem z tego dumny. Ale byli tacy aktorzy na których się wzorowałem: Kazimierz Fabisiak – wybitny polski aktor Teatru Starego, był taki aktor Władysław Woźnik, po prostu wielki i Eugeniusz Fulde, jest to taka trójka krakowskich aktorów, którzy grali potężne dramatyczne role. Biła od nich ze sceny wielka, potężna siła, a moim ulubionym profesorem od spraw aktorskich był prof. Edward Dobrzański, który tak pilnował moich aktorskich postępów, że musiałem być zmotywowany. No i wreszcie sam Zygmunt Hübner, który zawładnął mną całkowicie – jako aktor, jako reżyser i jako przyjaciel. Po prostu oddałem się Zygmuntowi ze wszystkim co miałem w sobie najlepszego. I to był mój guru, aż do ostatnich lat.

To zapewne ogromna przyjemność móc powoływać się na życzliwość, serdeczność i przyjaźń ludzi z areopagu Polskich Artystów Teatru i Filmu.

Panie Prezesie! Panie Kazimierzu!

Bardzo dziękuję za interesującą rozmowę. Życzę zdrowia, artystycznych sukcesów i do zobaczenia na Jubileuszu.

Władysław Owczarzak

SCENY POLSKIE nr 2/2019

29

PUBLICYSTYKA

Od Kantora do Dworakowskiego

fot. Maria Wilma-Hinz

Od Kantora do Dworakowskiego – o tym, dlaczego teatr lalek rezygnuje z lalek, co dzieje się ze szkolnictwem teatralnym i na czym polega polska specyfika teatru lalkowego dla dorosłych i dla dzieci.

Krystyna Piaseczna i Marek Waszkiel

Krystyna Piaseczna: Dziękuję panie profesorze, że pan znalazł czas dla „Scen Polskich” między wykładami w Akademii Teatralnej.

Jak to jest, że mężczyzna, profesor, uczony, a zajmuje się lalkami?

Marek Waszkiel: Co parę dekad zdarza się taka zabawna historia, że nagle pojawia się ktoś, kogo interesują rzeczy dziwne. Kiedyś Henryk Jurkowski przyszedł do profesora Zbigniewa Raszewskiego z intencją, że chce pisać książkę o teatrze lalek. Jak to? Polska Akademia Nauk będzie zajmowała się takimi śmiesznymi rzeczami – dziwili się koledzy.

Ale udało się. Minęło sporo lat i powtórzyła się ta sama historia ze mną. Instytut Sztuki?

Lalki? To niepoważne. Ale znów się udało.

Teraz, a mówimy o kolejnym pokoleniu, Karol Suszczyński, obronił właśnie doktorat w IBL-u. Pisał o Witkacym w lalkach.

30

SCENY POLSKIE nr 2/2019

Literaturoznawców, a i teatrologów, zaskoczył. Wydawało się, że wszystko o Witkacym już wiemy, a tu nowe zjawisko – lalki!

Dla mnie ciekawe tym bardziej, że zajmowałam się Witkacym, a teraz mam okazję rozmawiać o lalkach. Byłam studentką profesor Stefanii Skwarczyńskiej i pamiętam ten czas kształtującego się Instytutu Wiedzy o Teatrze, ten okres, kiedy walczyła o to, żeby lalki były w tym programie.

Dziś jest w końcu nieźle, ale cały czas te lalki są gdzieś z boku. Nie chcę powiedzieć – na marginesie, ale nie zawsze są zauważane jako stały element teatru.

Jednak teatr lalek na tle innych dziedzin sztuki ciągle jest ważny. Czym stara się

zachwycić widza, zachwycić badaczy? Ciągle ma jakąś tajemnicę?

Lalki są naprawdę bardzo starą dyscypliną sztuki. Z tego, co dzisiaj wiemy, najwcześniejsze ślady, egipskie, pochodzą z 21. wieku p.n.e., czyli to 40 z okładem wieków istnienia tego gatunku i formy, która oczywiście się bardzo rozwijała, zmieniała.

Nawet w krajach Wschodu?

Nawet w Iranie, gdzie islam zabrania pokazywania wizerunku człowieka. Wobec lalek zrobiono wyjątek, lalki są obecne, istnieją.

Myślę, że lalka realizuje z jednej strony marzenie człowieka o czymś, co może być uczłowieczone, w każdym razie ożywione, może odzwierciedlać pewien rodzaj relacji jakie zachodzą pomiędzy światem żywym

PUBLICYSTYKA i nieożywionym, a z drugiej strony odwołuje się do szerokiej dziedziny sztuk plastycznych.

Bo przecież lalka sama w sobie jest dziełem plastyka.

Czy dziś faktycznie jest stałe grono scenografów, którzy pracują w teatrze lalkowym? Kiedyś było.

Oczywiście, że jest, choć całkiem inne niż kiedyś, gdy działali Kazimierz Mikulski, Jerzy i Lidia Skarżyńscy, Stanisław Fijałkowski, Ali Bunsch, Adam Kilian, później Get-Stankiewicz, Jadwiga Mydlarska-Kowal. Oni weszli do teatru lalek dlatego, że ten teatr – nawet w najtrudniejszych czasach realizmu socjalistycznego – dawał szansę kreacji świata stworzonego przez plastyka. Sama lalka i przestrzeń, w której działała to była domena plastyka, scenografa, twórcy swoistego kosmosu. Towarzyszył mu oczywiście reżyser.

Niekiedy powstawały tandemy twórcze, jak Jaremowa-Mikulski czy Wilkowski-Kilian.

I mamy wreszcie Kantora.

Nie sposób nie wspomnieć o artystach, którzy byli wprawdzie obok teatru lalek, ale silnie wpłynęli na rozwój tego teatru, choć niekoniecznie w Polsce. O Jerzym Grotowskim, który w swoich spektaklach z końca lat 50. niejednokrotnie odwoływał się do przedmiotów, obiektów. O Józefie Szajnie, który z dzisiejszego punktu widzenia właściwie nieustannie balansował na granicy teatru formy: przedmiotu, manekina, obiektu, szeroko rozumianej plastyki, także aktora, choć niekoniecznie wywodzącego się z tradycyjnej szkoły aktorskiej. Wreszcie o Tadeuszu Kantorze, który zainspirował tak wielu lalkarzy na świecie. W Polsce z lalkarstwem miał niewiele wspólnego, ale ileż warsztatów, staży Kantor przeprowadził na świecie właśnie z lalkarzami, na których niezwykle wpłynął, którzy wynieśli z jego osobistego teatru inspiracje do poszukiwania własnych sposobów, jak ten świat oswajać, jak się do niego zbliżać, jak wypowiedzieć siebie samego. Wielu artystów Kantorowi zawdzięcza inspiracje do własnych poszukiwań.

Mamy też Mądzika z drugiej strony.

To jeszcze późniejszy okres, ale i Leszek Mądzik wywarł wielki wpływ na niejednego lalkarza. Mądzik, jak żaden z tych wcześniej wymienianych twórców, bardzo głęboko w to środowisko wszedł, robił spektakle w teatrach lalek, uczestniczył w lalkowych festiwalach na całym świecie.

To teatr lalek dla dorosłych, a co z teatrem lalek dla dzieci?

Przez całe wieki teatr lalek nie był teatrem dla dzieci. Był po prostu teatrem, czasem bardziej plebejskim, czasem arystokratycznym, czasem wędrującym, czasem stałym, którego przedstawienia oczywiście (zwłaszcza

w ciągłych wojażach, wędrówkach lalkarzy po całym świecie) dzieci też oglądały, ale nie do nich spektakle były adresowane. Teatr lalek dla dzieci rozpoczął się w końcu XIX wieku, czyli ma niewiele ponad 100 lat tradycji. Wówczas dokonało się dużo ważnych zmian w pedagogice, psychologii, w ogóle zauważono dziecko jako podmiot, jako osobę, która wymaga uwagi, wymaga edukacji, także kształtowania artystycznego. I okazało się, że lalki są bardzo przydatne, pomocne, że inspirują cały nurt pedagogiczny w teatrze. I tak się zaczęło. Wówczas wprowadzono też tematy baśniowe do literatury dramatycznej dla teatru lalek, których wcześniej w teatrze nie było. Baśń była czymś do czytania, opowiadania, nie do wystawiania w teatrze, prawda?

I powoli zaczęła się kształtować dramaturgia dziecięca. Drugim, obok literatury dramatycznej, ważnym elementem, który wpłynął na ukształtowanie się naszego modelu teatru lalek dla dzieci po wojnie, był Siergiej Obrazcow i jego moskiewski teatr lalek. Obrazcow był naprawdę wielkim artystą, na dodatek pochodził z „dobrego” obszaru. Miał wielki wpływ na nasz i w ogóle środkowoeuropejski teatr. Sprawił, że lalkowy teatr dla dzieci uzyskał prestiż, został zaakceptowany oficjalnie, otrzymał instytucjonalne podstawy, których wcześniej nie było. Przedtem lalkarze tworzyli w małych, wędrujących, prywatnych, rodzinnych grupach. Teraz, na wzór teatrów dramatycznych, bo Obrazcow był z tego kręgu, zaczęły powstawać teatry instytucjonalne, teatry wyspecjalizowane, mające dziesiątki rozmaitych profesji, które uczestniczą w budowaniu przedstawienia teatralnego tak, jak dzieje się w teatrze dramatycznym.

Na czym polega specyfika polskiego teatru lalkowego dla dzieci?

Nie wiem, czy to akurat byłaby tylko polska specyfika, ale mamy twórców, spektakle, teatry, które zasłynęły w przeszłości, wywarły ogromny wpływ na środowisko lalkarskie, także międzynarodowe.

Mamy szkolnictwo wyższe.

Mamy bardzo rozbudowane szkolnictwo.

Teatr lalek powtórzył w gruncie rzeczy coś, co teatr dramatyczny robił troszkę wcześniej.

Powtórzył sposób budowania spektakli, styl wielkich inscenizacji. To były jeszcze inscenizacje zaparawanowe.

Schiller ma też tu swoje zasługi.

Oczywiście. Od czasu kontaktów z Craigiem jego wiedza lalkarska rosła. W okresie międzywojennym i w pierwszych latach po wojnie, poczynając od Murnau, gdzie wykładał o lalkach, i Lingen, gdzie ściągnął Henryka Ryla, by prowadził przy Teatrze im. Bogusławskiego scenę lalkową dla dzieci, Schiller bez wątpienia z lalkami sympatyzował i się na nich znał. Sam uprawiał teatr inscenizacji i lalkarze się do niego odwoływali, szukając,

rzecz jasna, własnych dróg. Natalia Gołębska w repertuarze narodowo-patriotyczno-ludowym, Zofia Jaremowa w teatrze maski…

Wielka Reforma się tutaj dopisuje?

W istocie dopiero w okresie powojennym Wielka Reforma trafia do teatru lalek. Mamy zajmujący teatr iluzyjny, czysto lalkowy, np.

Joanny Piekarskiej czy Henryka Ryla, z drugiej strony oryginalny, by wspomnieć choćby o wspaniałych widowiskach choreograficznych wspomnianej Gołębskiej, czy Moniki Snarskiej. Ale mamy i Jana Wilkowskiego z inteligentnym, nowoczesnym teatrem aktora i lalki, reformatora Jana Dormana i tylu znakomitych lalkarzy. Wszyscy ci twórcy są skoncentrowani na sztuce dla dziecka, bo teatr lalek tak został zakwalifikowany. Jednocześnie mają świadomość, od samego początku, od 1945 roku, od Jaremy i jego Cyrku Tarabumby (pierwszej premiery w Grotesce), że ten teatr znaczy coś więcej, że jest nie tylko dla dzieci. I na tym całym dziecięcym tle rodzi się nurt, o którym dziś tak często mówimy (choć w gruncie rzeczy takiego teatru mamy bardzo mało): teatr lalkowy dla dorosłych.

Myślę, że pierwszy przełom nastąpił w końcu lat 50., kiedy Dorman, który był bardzo niepokorny (choć absolutnie skoncentrowany na widzu dziecięcym), łamie uporządkowane granice, wprowadza przedmioty, obiekty, aktora zmarionetyzowanego, rezygnuje z parawanu, wprowadza aktora, który jest partnerem. Lalkę przedstawia jako znak. Dorman to oczywiście polska lalkarska awangarda.

Jego idee upowszechnią się wiele, wiele lat później. Drugi przełom związany jest ze scenografią. Nasze szkolnictwo teatralne, jedno z nielicznych w Europie, od samego początku obywało się bez kształcenia scenografów, bo wydawało się, że scenografowie są, a brakuje aktorów-lalkarzy, reżyserów-lalkarzy, i to ich trzeba kształcić.

A teraz scenografów brakuje?

Niestety tak. Na przestrzeni dekad zmieniła się rola scenografów w teatrze lalek. Dziś już bardzo rzadko bywają partnerami reżysera, twórcami inscenizacyjnej koncepcji plastycznej. Najczęściej realizują zamówienia autora spektaklu, reżysera, i ograniczają się do ubierania aktorów. Brak scenografów w szkołach lalkarskich jest jednym z powodów dzisiejszych kłopotów lalkarzy, kłopotów z własną identyfikacją.

Pomówmy o dzisiaj. Teatr lalek rezygnuje z lalek?

To jest pewnie konsekwencja tych różnych procesów.

I w nazwie, i w podmiocie.

Tak, wiele teatrów zrezygnowało z lalki w swoich nazwach, a niestety i na scenie nieczęsto lalki się pojawiają. To jeden z najważniejszych SCENY POLSKIE nr 2/2019

31

problemów, wykraczający poza Polskę, bo to jest problem z całą pewnością krajów Europy Środkowej, Centralnej, Wschodniej, czyli całej tej strefy, która zbudowała sobie fantastyczną instytucjonalną strukturę, której nam zazdroszczą koledzy ze świata, bo nie mają tego. Nie mają Francuzi, Włosi, Niemcy, Amerykanie, bo nie ma tam teatrów lalkowych w naszym rozumieniu: z budynkami, zespołami, budżetami, pracowniami, salami teatralnymi i salami prób, z całym zapleczem.

Tam są grupy: mniejsze, większe, które jakoś próbują funkcjonować i funkcjonują. U nas to się zamknęło w wielkiej instytucji, która powoli przestaje być teatrem lalek, a przekształca się po prostu w teatr młodego widza.

Tak historia zatacza kolejne koło. W końcu lat 50., m.in. za sprawą lalkarzy, zlikwidowano teatry młodego widza. Swoją drogą, aktorzy tych teatrów marzyli o pracy w „normalnych” (czytaj: dramatycznych) teatrach. Po kilku dekadach prosperity lalkarze zapragnęli zająć miejsce kolegów z nieistniejących dziś teatrów młodego widza. To się właśnie dzieje na naszych oczach.

Myślę, że co najwyżej jeden student na roku wybiera szkołę lalkarską świadomie. Rekrutacja do szkół lalkarskich to rekrutacja aktorska. Zdecydowana większość studentów w życiu nie widziała teatru lalek, decydując się na zdawanie do szkoły wrocławskiej czy białostockiej. Ale wielu łapie bakcyla w trakcie studiów. W gruncie rzeczy są to studia aktorskie, absolwenci otrzymują dyplomy aktorskie, nie lalkarskie, i to są faktycznie niezłe studia, z dodatkowym lalkowym programem, który wzbogaca umiejętności aktorskie. Aktorstwo lalkarzy jest troszkę inne – artyści mają większą świadomość ciała, partnera, przedmiotu, ich postrzeganie przestrzeni jest ciekawsze. Całkiem dobrze sprawdzają się w nieakademickim współczesnym teatrze.

Ale… to nie są lalkarze (rzecz jasna bywają wyjątki), bo też i teatry nie potrzebują lalkarzy. Potrzebują możliwie wszechstronnych aktorów. Znacznie większym problemem jest brak reżyserów-lalkarzy. Bo reżyserzy przychodzą do tego teatru troszkę z takiego zaplecza literacko-dramatycznego.

Troszkę z off-owego teatru.

Może. W każdym razie reżyserzy sami mają stosunkowo niewiele do powiedzenia w dziedzinie plastyki. A każda lalka jest dziełem plastyka. Trzeba ją stworzyć, zaprojektować, zbudować, wymyślić technologię, dobrać odpowiednie materiały, a przy tym jeszcze poeksperymentować, przetestować rozmaite rozwiązania. To nie są zadania dla reżyserów intelektualistów. Skoro więc nie mają partnerów-scenografów, jak ich koledzy sprzed pół wieku, nie mają przyjaciół plastyków, z którymi razem studiują i mierzą się wspólnie z generacyjnymi problemami, pozostaje im 32

SCENY POLSKIE nr 2/2019

szukać inspiracji w najbardziej tradycyjnie rozumianym teatrze – tj. w teatrze bazującym na literaturze. Jedni potrafią ją przełożyć na dziś, i ci odnoszą sukcesy, inni zilustrować, ale nie mając partnera-plastyka rzadko kiedy można zbudować teatr plastyki w ruchu (by użyć określenia Kilian-Stanisławskiej), teatr ożywionej materii, teatr animacji (bo animacja wyróżnia lalkarstwo), więc i zbudować teatr lalek. I dlatego tak często tych lalek nie mamy, bo w sumie jest łatwiej pracować z wrażliwym, świadomym aktorem bezpośrednio, nie poprzez lalkę, której ani aktor, ani reżyser zrobić nie potrafi.

Jak to jest, panie profesorze, że macie różne fora, dyskusje, debaty, jest UNIMA, i te problemy przeciekają? Jest np. Festiwal Szkół Teatralnych, przyjeżdżają wydziały lalkarskie, ale one nie są klasyfikowane do nagród, one nie są w tym nurcie, są poza, może zbyt łatwo oddajecie to pole?

Nie zawsze środowisko lalkarskie ma wpływ na to, co się dzieje. Ale i sami – jak wszyscy – jesteśmy dostatecznie skomplikowani. Z jednej strony ustawicznie deklarujemy – także na tych wszystkich forach, o których Pani wspomniała – swoją „lalkarskość”: jestem lalkarzem. Z drugiej strony, wykształciliśmy się i od lat uprawiamy to specyficzne lalkarstwo środkowoeuropejskie i nie potrafimy tego zmienić. Czasem udaje się to zespołom niezależnym. To dobrze, bo jest od czego zaczynać. Jest oczywiście także kilkoro lalkarzy z prawdziwego zdarzenia, jest sporo aktorów, czujących lalkę i znakomicie z nią współgrających. Tyle, że oni sami są często wykonawcami, współtwórcami, ale kreatorami, artystami-lalkarzami, którzy mogą być leaderami realizacji scenicznych. Takich niestety nie ma. Do tego potrzebujemy w naszych realiach reżyserów, a ci bardzo rzadko mają w ogóle świadomość lalki. W teatrze lalek tymczasem podmiotem musi być lalka.

Czego pan życzy teatrowi lalkowemu – przedmiotowi pana badań z okazji Światowego Dnia Lalkarstwa?

Życzę, żebym miał co badać, więc żeby teatr lalek trwał. I tak oczywiście będzie. Ale byłoby miło porozmawiać wreszcie o odkrywanych przez twórców możliwościach lalki, nie zaś o powodach ich ucieczek w świat teatru w ogóle.

Ostatnie pana odkrycie w teatrze lalkow ym? Rozmawia liśmy wcześniej o dokonaniach Konrada Dworakowskiego w „Pinokiu”. A na świecie?

MYŚLĄCA MYŚLĄCA RĘKA

Aktorzy w teatrach lalkowych mają ambicje, by grać w planie żywym.

"Don Kichot", Miguel de Cervantes, Teatr Pinokio w Łodzi, reż. Konrad Dworakowski

fot. Michał Strokowski

PUBLICYSTYKA

Konrad Dworakowski jest bez wątpienia jednym z najciekawszych reżyserów młodego pokolenia. Chłopcy z placu Broni, czy ostatni Don Kichot z Coincidentią, to wspaniałe spektakle, oddychające współczesnym teatrem. Ale to też nie są spektakle lalkowe, choć Dworakowski bez wątpienia wie, jak i po co wykorzystywać lalki. I odwołuje się do nich. Jak wielu współczesnych twórców, z Pawłem Passinim na czele. Na świecie jest znacznie więcej odkryć. Jedno z ostatnich, to młoda Norweżka, m.in. po szkole Jacquesa Lecoqa i Charleville-Mézières – Yngvild Aspeli, twórczyni teatru Plexus Palaire.

Widziałem kilka jej spektakli i za każdym razem jestem zafascynowany. Po pierwsze – ona myśli lalkami. Szuka tematów, które lalki przeniosą najdoskonalej, nie chce (jak wielu naszych kolegów) mierzyć się z Shakespeare’em, Molierem, a choćby Labichem i robić to w „lalkach”, choć Bóg jeden wie dlaczego. Po drugie – sięga do lalkarskich środków w całkowicie nowoczesny sposób.

I wreszcie traktuje lalki jak wyborne instrumenty, na których wirtuozersko potrafi grać. Życzę i naszemu teatrowi, by odkrywał tajemne życie lalek i ujawniał je nam, widzom.

Chciałabym zapytać jeszcze o lalkę w kulturze chrześcijańskiej, ale to może na inną rozmowę. Dziękuję.

Dziękuję.

Krystyna Piaseczna

PUBLICYSTYKA

Myśląca Ręka „Myśląca Ręka” to wieloletni projekt edukacyjno – artystyczny, którego głównym celem jest zwrócenie uwagi na rolę świadomości osób biorących udział w procesie powstawania spektaklu a którzy głównie pracują na zapleczu sceny i są całkowicie anonimowi, mam tutaj na myśli rzemieślników teatralnych. na temat technik i sposobu wykonania dekoracji teatralnych, zastosowania określonych materiałów i technologii. Po wielu latach nastąpiła duża przepaść pomiędzy tradycyjnymi technikami wykonania dekoracji a rozwiązaniami, na które pozwalają nowoczesne technologie.

Ja r? k t d z a i a ł e a łteaattr? dz i a

O

d wielu lat obserwuję zanikanie zawodu rzemieślnika teatralnego, to ostatni moment, żeby przyszłość tych profesji ochronić i zadbać o ich rozwój. Dlaczego jest to ważne? Dla scenografa to bardzo istotny element pracy z ludźmi posiadającymi doświadczenie i świadomość materii. Coraz trudniej spotkać w pracowni teatralnej ludzi ze świadomością jaką rolę odgrywają w procesie powstawania spektaklu.

OBYCZAJE KOSZUL

Ja k

Nie jest prawdą, że wiedza i umiejętności scenografa są wystarczające do przygotowania przestrzeni spektaklu, to złożony proces, który mieści wiele aspektów życia scenicznego, takich jak: trwałość materiałów ich Moje osobiste doświadczenie budowania zasposób montażu, możliwości transportu. plecza teatralnego w Teatrze Łaźnia Nowa Jest niewiele osób posiadających pełną wiedzę na temat specyfiki teatru i konsekwencji, przekonało mnie o konieczności głośnego nazwania problemu braku ludzi obsługujących które wybiegają dalece dalej poza czynniki to propozycja praktycznej pracyprzed nad formami zaplecze teatralne.

Stanęłam faktem, i wariantami budżetowe.męskiego stroju.

W jakich odsłonach można zobaczyć sama, męskąboelegancję? Jak zmieniała się że każdą osobę muszę przygotować W teatrach tę lukę próbuje się zastąpić liczma w Polsce szkoły, gdzie można ona nie na przestrzeni czasu?miejsca, Jak układać, wiązać, zszywać lub zaprasowywać nymi zastrzeżeniami w umowach ze scenoprzygotować osobę, przyszłego rzemieślnika najważniejsze elementy koszuli męskiej, kołnierze,grafem, mankiety, żaboty?zrzuca się coraz większą na którego teatralnego do pełnienia funkcji inspicjenta, Uczestnicy warsztatu wezmą udział w praktycznym szkoleniu, podczas odpowiedzialność za aspekty bezpieczeństwa, rekwizytora, garderobianej. Żaden teatr tak jakby element kreacji artystycznej, jej wyktórego nauczą się przygotowywać wykrój i dopasowywać go do gabarytów w Polsce nie jest zainteresowany szkoleniem mowy był jedynie marginalnym elementem kadry innego zespołu, żaden teatr projekty, nie czuje się ciała.

Stworzą swoje indywidualne a teatralni rzemieślnicy będą w przygotowaniu projektu. Wiara w to, że w obowiązku przygotować następne pokoledbać o technikę i jakość ich wykonania. przepisy, zarządzenia mogą zastąpić rzetelne nia do pracy w teatrze, nie prowadzi się warszprzygotowanie do pracy na scenie i sprawić, tatów a starzy mistrzowiePracowni często odchodzą PROWADZENIE: kierowniczka Męskiej – Stanisława Baran. żeby była wykonywana z pełną świadomością na emeryturę nie przekazując wiedzy swoim W narrację Myślącej Ręki oraz historyczny kontekst męskiego stroju, z zachowaniem wszelkiej sztuki w tej materii, następcom.

W roku 1968 zamknięto ostatnią jest daleceSzydłowska. nieodpowiedzialna. Prowadzi to wprowadzi scenografk a i kuratorka wystawy szkołę, rzemiosła teatralnego w Polsce.

Obec-- Małgorzata do coraz większego regresu i utraty jakości nie nie powstała żadna inicjatywa, mająca na rzemiosła teatralnego. celu przywrócenie etosu rzemieślnika.

30 Jako MARCA 2019 / 10:00 obserwuję jak scenograf z przerażeniem

Teatr jest bardzo skomplikowanym or-

czerpują się zasoby magazynów teatralnych z których tak chętnie korzystamy, poszukując coś „autentycznego”. Nie gromadzimy wiedzy

i dbałości o jego kondycję z dużym wyprzedzeniem. Niestety poziom świadomości społecznej o tym jak działa teatr jest znikomy.

Domjakość Rzemiosł Teatralnych, Radziwiłłowska materii teatralnej ul. ciągle spada, wy- 3 ganizmem, który wymaga od nas troski BILET: 15 ZŁ

W dyskursie na temat teatru pomijane są kwestie związane z procesem powstawania przedstawienia i rolą osób biorących w niej udział, to duży błąd który spowodował marginalizację roli rzemieślnika teatralnego, ale też rolę scenografa i wszystkich realizatorów poza może reżyserem przedstawienia. To trochę tak jakoby krytycy teatralni zapomnieli, że idea bez materii nie istnieje.

W 2017 roku zainicjowałam powstanie Domu Rzemiosł Teatralnych w Teatrze im.

J. Słowackiego w Krakowie w budynku przy ul. Radziwiłłowskiej 3, który wcześnie był jedynie magazynem kostiumów i dekoracji a dzisiaj mieści pracownie krawieckie i stał się żywym miejscem przybliżającym rolę rzemieślników w tworzeniu materii teatralnej. Wystawa „Myśląca Ręka” uświadamia jak ważna jest świadomość plastyczna osób biorących udział w procesie tworzenia teatru, dowodem na to jest kunszt rzemiosła i materia i sposób jej traktowania. To zasoby o które jeśli nie zadbamy przeminą bezpowrotnie.

Małgorzata Szydłowska

SCENY POLSKIE nr 2/2019

33

PUBLICYSTYKA

Himalaje piosenki polskiej Koncert galowy X Festiwalu Piosenki Literackiej imienia Łucji Prus „W ŻÓŁTYCH PŁOMIENIACH LIŚCI” (7 października 2018 r.) otwierali finaliści, jeszcze przed ogłoszeniem werdyktu jury. Występ zamykała Alicja Szemplińska utworem „Jeszcze jeden dzień minął” (muz. Urszula Rzeczkowska, sł. J. T. Stanisławski). Zaśpiewała prawdziwie brawurowo, budząc jako jedyna w grupie entuzjazm widowni. Był to aplauz zasłużony jak rzadko.

Ponieważ ostatnia edycja była jubileuszowa, znakomita to okazja, żeby zacny festiwal poświęcony pamięci mojej koleżanki Łucji Prus, urodzonej w Białymstoku podsumować z mojego, odrębnego jurora punktu widzenia.

Pierwszy raz reprezentowałam ZASP w Białymstoku na VI Festiwalu Piosenki Literackiej w 2014 roku. Przed wyjazdem spotkałam na korytarzu warszawskiej siedziby Piotra B. Jędrzejczaka, zwanego zgodnie z prawdą ojcem założycielem festiwalu. Spytałam go o poziom, opowiedział krótko: – Himalaje!

Na miejscu, w hotelu Pastel spotkałam znakomitych kolegów – Włodka Nahornego i gitarzystę Janusza Strobla. Poznałam utalentowanego pianistę i kompozytora młodszej 34

SCENY POLSKIE nr 2/2019

fot. Archiwum WOAK, Białystok

A

licja Szemplińska to laureatka nagrody ZASP-u tegorocznej, jubileuszowej edycji białostockiego festiwalu, którego poziom jest od początku bardzo wysoki. Alicja ma zaledwie 16 lat, poznałam ją na III Ogólnopolskim Festiwalu Piosenki imienia Urszuli Rzeczkowskiej „CAŁA SALA ŚPIEWA Z NAMI” (Ciechanów, maj 2018), w którym zdobyła Grand Prix. Zaskoczyła jury dojrzałością interpretacji, rzadko spotykaną nawet u starszych od niej wykonawców.

W Białymstoku zdystansowała wszystkich z tych samych powodów. Alicja uczy się od najmłodszych lat gry na fortepianie, ma niezwykłej barwy piękny, głęboki głos, którym operuje zdumiewająco. W przesłuchaniach konkursowych w Białymstoku zaśpiewała utwór „Szukam wiatru w polu” (muz. Adam Sławiński, sł. Agnieszka Osiecka) z ogromnym wyczuciem dramatyzmu, nie spotykanego u dziewczyny tak młodej. Po prostu talent, czyli wrodzone predyspozycje. Przypominam, że nagroda ZASP-u na festiwalu im. Łucji Prus jest odrębna, niezależna od nagród głównego jury pod wodzą znakomitego pianisty i kompozytora, profesora Włodzimierza Nahornego. Jury to oceniło naszą laureatkę Alicję Szemplińską na zaledwie jedno z czterech dalszych wyróżnień. Przywykłam już, że mamy z jurorami bardzo różne gusty, a jednak zdarzało się, że mój laureat otrzymywał wkrótce główną nagrodę, o czym za chwilę.

Alicja Szemplińska

generacji Krzysztofa Herdzina, z którym przegadaliśmy pół nocy.

Nagrodę ZASP-u wręczyłam wtedy Justynie Panfilewicz z Łodzi, która kilka miesięcy później wygra debiuty na Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu.

Podczas kolejnego VII festiwalu zgłosił się do mnie najmłodszy wtedy uczestnik konkursu Piotr Zubek, jako nieletni przyjechał w towarzystwie ojca. Uczeń Szkoły Muzycznej na Bednarskiej, zaczął rozmowę od konstatacji: – Jeśli uda mi się realizować profesję wokalisty, zdaje sobie sprawę, że będę zawsze niszowy.

Rok później otrzymał nagrodę ZASP-u, wkrótce zaprosił mnie na niezwykle ambitny recital piosenek polskich z najwyższej półki, w którym ze zdumiewającą dojrzałością wykonał bardzo trudne, wartościowe utwory.

Wszystkie pochodzące z lat wcześniejszych, które nazywam złotą epoką piosenki polskiej, gdy wzniosła się na niebotyczne wyżyny, na skutek zdumiewających zbiegów okoliczności, ale to temat przekraczający granice niniejszego felietonu. Zarówno w warstwie muzycznej jak literackiej są to utwory trudne, o skomplikowanej konstrukcji. Zastanawiam się, słuchając na kilku mniejszych, jakże wartościowych artystycznie festiwalach polskich,

jak zdumiewające bywają interpretacje młodych wokalistów, gdy traktując materię w sposób nowoczesny, odmienny od pierwotnych wykonań potrafią wydobyć z nich niewyobrażalny dramatyzm, który z natury rzeczy oraz biegu historii powinien być im wręcz obcy.

Ale bywa też inaczej. Od trzech lat jestem przewodniczącą jury Międzynarodowego festiwalu Piosenki Poetyckiej imienia Bułata Okudżawy „Wiara, Nadzieja, Miłość” – Hajnówka – Białystok, który cechuje również bardzo wysoki poziom pod każdym względem. Słuchając jednak wykonawców ostatniej edycji (lipiec 2018), w kongenialnych przekładach Agnieszki Osieckiej, Wojtka Młynarskiego, Andrzeja Mandaliana i Andrzeja Drawicza, zrozumiałam nagle, że subtelna poetyka legendarnego barda, dotykająca najbardziej istotnych problemów ludzkości, przerasta wyobrażenia młodych wykonawców. Choć interpretują go z wielką kulturą, nie do końca są w stanie zrozumieć, o co chodzi w tych ponadczasowych dziełach, których subtelna metafora przekracza momentami możliwość percepcji nowych wykonawców.

Signum temporis.

Joanna Rawik

fot. Maria Wilma-Hinz

NAGRODY

FELIETON

Ewa Dałkowska, Andrzej Seweryn, Piotr Bajtlik, Arkadiusz Bazak, Karolina Bacia, Ewa Kania, Jerzy Machowski, Michał Zdunik

Papkinada

Kreatywność

N

ie zawsze felietonista ma wytykać, ośmieszać, od czasu do czasu musi coś zaaprobować. Kto by np. pomyślał, że krwiopijca i wyzyskiwacz (mało płacił, ale dużo inwestował), naczelny „kapitalista miasta Łodzi” stanie się bohaterem opery? No bo jak pokazać, że tłumił bunty, a jednocześnie dał swemu miastu pałace, kościoły, szpitale? Jak to zapisać w nutach, łącząc umowność z autentyzmem, sferę czystego ducha z rachunkiem ekonomicznym?

Izrael Poznański, dziewiętnastowieczny król bawełny, polski Żyd, sto kilkanaście lat po śmierci zainteresował sobą niegdysiejszego dyrektora łódzkiej opery Pawła Gabarę. I on rozpisał konkurs na operę, sfinansowany przez współczesnego człowieka czynu – szefa łódzkiej Manufaktury. To znany w Europie, nagradzany wielokrotnie kompleks handlowo-kulturalno-usługowy, w który zamieniły się (nomen omen), ruiny imperium Poznańskiego.

I kto by pomyślał, że 120 lat po reymontowskiej „Ziemi obiecanej” zobaczymy o niej dzieło też szczere do bólu i estetycznie wyrafinowane. Bez ściemy! 2 lutego 2019 r. odbyła się prapremiera opery „Człowiek z Manufaktury”. Skomponował ją 33-letni Rafał Janiak do libretta Małgorzaty Sikorskiej–Miszczuk, a zrealizowali łodzianie: reżyser Waldemar Zawodziński, kostiumolog Maria Balcerek, choreograf Janina Niesobska. I uprzedzam: przywołanie tego wydarzenia bez precedensu w dziejach najnowszych naszej kultury, nie jest wyrazem prowincjonalności. Cały proces powstawania dzieła wychodzi daleko poza polskie, czy nawet europejskie opłotki. Przyklaskiwali mu z zaświatów możnowładcy czy bankierzy, nazywani od czasu cesarza Oktawiana Augusta mecenasami kultury, na czele ze słynnym Fuggerem. Oni rozumieli bowiem, że po latach ktoś powie: sztuka to zwieńczenie kreatywności.

Do konkursu, brzmi to jak historia z „Aidą” napisaną na otwarcie Kanału Sueskiego, zgłosiło się 40 kompozytorów a jury pod przewodnictwem samego Krzysztofa Pendereckiego, wytypowało do realizacji dzieło Janiaka.

Powstał utwór o dużej energii, choć nierówny. Rzecz o fabrykancie, którego siła rażenia pozwoliła formować kształt przemysłowej Łodzi. Wbrew wszelkim przeciwnościom, jego własnej bezduszności w relacjach z ludźmi. Zrodziła się opowieść o mieście rodzącym się w kapitalizmie, a tym samym i o Polsce, poddawanej przez ponad sto lat dramatycznym doświadczeniom i stale się z nich, w utrudzeniu, wydobywającej. I tu zaskoczenie: narracja obejmuje też ostatnie 30 lat, a więc i dramatyczny epizod z życia w okresie transformacji, nowego dyrektora dawnej fabryki Poznańskiego, który musiał ją doprowadzić do likwidacji. Ale on, zdecydował się nie burzyć a budować! Zdając sobie sprawę z nieuchronności wyroków ekonomicznych, doprowadził do wzniesienia w starych murach nowej Manufaktury. Z muzeum sztuki, teatrem, kinem, galeriami handlowymi. Tak tedy opowieść o dwóch przełomach wieków nadal trwa…

Kto by pomyślał, że jest w tej operze – oratorium poezja oddająca fenomen miejsca.

Reżyser potrafił w obrazach wywiedzionych z polskiej mitologii romantycznej, symbolice wychodzącej poza regionalne standardy, określić stan ducha ludzi, którzy, w takim miejscu jak „zła Łódź”, przezwyciężają niemoc i słabości. A muzyka Janiaka skonstruowana w nowoczesnej instrumentacji, ale czerpiąca moc z tradycji, odnajduje własne tropy.

Przejdzie do historii?

Nagrody Teatru Polskiego Radia – Wielkie Splendory – rozdane Pierwszy poniedziałek grudnia, to święto Teatru Polskiego Radia i artystów, którzy go tworzą.

Podczas uroczystości, która odbyła się 3 grudnia 2018 roku w Studiu Koncertowym im. Witolda Lutosławskiego, nagrodą Wielkiego Splendora za wybitne kreacje aktorskie wyróżnieni zostali: Ewa Kania i Arkadiusz Bazak, zaś Splendora Splendorów im. Krzysztofa Zaleskiego, wręczanego wybitnym postaciom kultury, otrzymał obchodzący w tym roku 50-lecie pracy artystycznej – Andrzej Seweryn.

Honorowym Wielkim Splendorem nagrodzony został, obchodzący sześćdziesiąte urodziny, Teatr Telewizji Polskiej kierowany obecnie przez Ewę Millies-Lacroix.

Młodą, dopiero dziewięcioletnią tradycją jest przyznawanie nagrody Tele-Splendora im. Włodzimierza Ławniczaka twórcom łączącym świat słuchowisk radiowych i spektakli telewizyjnych.

W tym roku uhonorowano nią Ewę Dałkowską.

Wyróżniono także debiutantów, zarówno aktorów, dramaturgów, jak i reżyserów.

Przyznano statuetki w czterech kategoriach: Arete za debiut aktorski – Karolinie Baci i Piotrowi Bajtlikowi, Don Kichota dla najlepszego debiutującego reżysera, którym okazał się Jerzy Machowski, Talantona za debiut dramaturgiczny – Michałowi Zdunikowi oraz Aojdy za debiut muzyczny – Małgorzacie Kozłowskiej.

Uroczystość, podczas której nagrody wręczali dotychczasowi laureaci Splendorów: Dorota Landowska, Stanisław Brudny, Marian Opania, Olgierd Łukaszewicz, Mariusz Bonaszewski i Stanisław Brejdygant, prowadzili: Anna Cieślak i Grzegorz Kwiecień a muzycznie czas umilali, znakomici, jak zawsze, Katarzyna Dąbrowska i Marcin Januszkiewicz wraz z Zespołem The Jobers pod kierownictwem Marcina Partyki oraz uczestnicy Studia Piosenki Teatru Polskiego Radia.

Maria Wilma-Hinz

Małgorzata Karbowiak

SCENY POLSKIE nr 2/2019

35

W ŚWIETLE JUPITERÓW

Wielkość nieuposągowiona

Jerzy Trela w roli Ducha Ojca, "Wyzwolenie", Stanisław Wyspiański, Teatr Polski w Warszawie, reż. Anna Augustynowicz

„N

ie wiem, czy zasłużyłem na tę nagrodę, ale być człowiekiem teatru – to było moje marzenie od pierwszych kroków, jakie postawiłem na scenie” – mówił odbierając w 2016 roku inną nagrodę, „Człowieka Teatru”, której patronuje Zygmunt Hübner, a która ma promować twórców podejmujących dzieło patrona, nagradzać ich pracę, fachowość, zawodową rzetelność, globalne spojrzenie na teatr, obywatelską odpowiedzialność. „Jego nadzwyczajna uczciwość w pracy i w życiu, szlachetność, bezpośredniość i koleżeństwo – to jest coś, co pozwala wierzyć, że w zawodzie, który uprawiamy, można być człowiekiem; kimś, kto pracuje nie tylko dla siebie, ale i dla innych, nie wysuwając się na pierwszy plan. Polega to na tym, że – jak sam mówi – we wszystkim, co się robi, trzeba zachować uczciwość. W wypadku Jurka to chyba niezwykła naturalność obcowania z partnerem, z zespołem” – podkreślał w laudacji Jan Englert. Sam Jerzy Trela, z dala od tego typu fet i oficjałek, w nakręconym dwa lata wcześniej filmie dokumentalnym Marty Węgiel „Jerzy Trela. Człowiek o chmurnych oczach i uśmiechniętej duszy” przyznawał: 36

SCENY POLSKIE nr 2/2019

fot. Katarzyna Chmura/Teatr Polski Warszawa

Jerzy Trela uhonorowany przez ZASP Nagrodą "GUSTAW".

„Piękna jest ta cisza. Zawsze lubiłem ciszę, a żyję w hałasie, w huku, jazgocie. No, ale tak sobie wybrałem”.

Wybrał i w sposób naturalny stał się synonimem Wielkiego Teatru i Wielkiego Repertuaru, punktem odniesienia, a dla niektórych także po prostu argumentem, którym można się posłużyć, gdy chce się zbesztać przez siebie nielubiany współczesny teatr, zestawić go z tym „dawnym”, „wielkim”, „narodowym”.

Taka dola tych, którzy w teatrze są „od zawsze” i wchodzili do niego, gdy był nieco innym niż dziś miejscem. A jednak Jerzy Trela wymyka się tym instrumentalnym przyporządkowaniom, jest wszędzie na swoich warunkach, nie ślepnie na to, co inne i nowe. W 2006 roku, trochę na przekór owym zaklinaczom rzeczywistości, mówił z uznaniem o tym, co udało się zbudować Jackowi Głombowi w Teatrze im. Modrzejewskiej: „Podziwiam to […] Pierwszy raz uwagę na to, co dzieje się u was, zwróciłem, gdy zobaczyłem w telewizji Balladę o Zakaczawiu. Wydaje mi się, że taki teatr, jak legnicki – zaangażowany społecznie – jest absolutnie potrzebny. Taki teatr, który dotyka problemów, którymi żyjemy na co dzień. Lokalnych, ale też i ogólnoludzkich.

Na tym powinna polegać funkcja teatru, żeby był zarówno aktualny, jak i ponadczasowy”.

A przecież sam był z ducha rewolucji, tylko innymi środkami realizowanej. Gdy jako niespełna trzydziestoletni aktor mierzył się z Konradem Gustawa Holoubka w przedstawieniu Dejmka z 1967 roku, które przekształciło „Dziady” w manifest polityczny, wspominał zamierzenia reżysera: „Byłem zaskoczony, że Swinarski zaproponował mi tę rolę. Nie rozumiałem tego. W pełni dotarło to do mnie dopiero po premierze, kiedy w jednej z recenzji przeczytałem, że Konradowi nareszcie wylazła koszula z portek.

O to szło Swinarskiemu. Wielowarstwowość, wielowymiarowość tego tekstu pozwalała nam oderwać się od stereotypów i wyjść ze sceny na całą przestrzeń teatru”. Jak podkreślał, „Dziady” zmieniały się jednocześnie w opowieść uniwersalną, wykraczającą poza mesjanistyczną czy narodową narrację. Jego Konrad wątpił, buntował się, kluczył – niewiele miał wspólnego z posągowym, rapsodycznym i jednolitym Holoubkiem.

Ta ucieczka od podporządkowania wielkości jest jakąś cechą szczególną Jego biografii i Jego sztuki. „Nie gram króla w koronie.

Gram człowieka, który zdjął koronę. Człowieka z całym bagażem dobrych i złych cech” – mówił w 2015 roku Jolancie Ciosek w „Dzienniku Polskim” o roli Leara w „Kto wyciągnie kartę wisielca, kto błazna?” Pawła Miśkiewicza, spektaklu czytającym Szekspira m.in. przez Becketta. Kilka lat temu pytany na deskach Teatru Groteska podczas cyklu „Kod Mistrzów” o to, czy czuje się mistrzem, odparł: „Głównie na Dworcu Centralnym w Warszawie, gdy lokalni menele podchodzą do mnie z prośbą „miszczu, daj dwa złote”.

Powiedziałem im, że jak się nauczą mówić „mistrzu”, będą dostawać piątkę. Dwóch się nauczyło, więc dostają po pięć złotych”. Ale i tak zabronił im zwracać się do siebie w ten sposób. Gdy jednak dostał tytuł Mistrza Mowy Polskiej zmienił zdanie i odpuścił im: ci, co nie nauczyli mówić się „mistrzu”, też dostają swoje dwa złote. Powiedział im, że czas na zmianę i mogą już wołać „mistrzu”, bo ma to wszystko zalegalizowane na piśmie.

Jest mistrzem.

A aktorstwo? Jego meritum ujęła Beata Guczalska w książce „Trela”, pięknej opowieści o aktorstwie jako takim, przywołując tak chętnie używane hasło „prawda”: „Jak dyskusyjna by dziś ta kategoria nie była, w odniesieniu do tego aktora trudno jej uniknąć.

Tyle że nie jest to – a przynajmniej nie tylko – tak zwana prawda psychologiczna, wynikająca z drobiazgowych obserwacji, z zasad

W ŚWIETLE JUPITERÓW

Jubileusz Anny Polony Stanisław Jerzy Lec napisał kiedyś, że „Aktor powinien mieć coś do powiedzenia, nawet jeśli ma niemą rolę.” I w takiej roli właśnie spotykam czasami Annę Polony na scenie teatru, który nazywa się Rynek Kleparski, a jest wielkim placem targowym. małosolnych, ekologicznych, wyszukanych i wykwintnych „Historiach miłosnych”. „Z biegiem lat, z biegiem dni” spotkacie państwo naszego wybitnego Gościa w sklepie PIGI, na małej garmażeryjnej scenie Rynku Kleparskiego (wędliny, naleśniki, pierogi), gdzie można kupić słynną w Krakowie szynkę „Polony”. „Na dobre i na złe”, ale na pewno bez tłuszczu i konserwantów. Z własnego doświadczenia polecam „Nie-boską komedię” pasztetu… „Wszystko dobrze, co się dobrze kończy”…

Kochana, Wielka, Niepowtarzalna Aniu, niech Twój teatr trwa! Życzę Ci dużo zdrowia, nieustannych sukcesów, przyjaciół, miłości, bo jak powiedział Seneka: „z życiem jest jak ze sztuką w teatrze: ważne, nie jak długo trwa, ale jak jest zagrana…”

Ewa Lipska

małego realizmu. Trela raczej nie odmalowuje postaci od zewnątrz […] Dobiera do nich środki, to znaczy bierze postać na siebie.

Zagrać oznacza w jego przypadku wziąć za swoją postać odpowiedzialność. Nie chodzi mu bowiem o aktorski popis umiejętności […] tylko o człowieka, który jest do odnalezienia w środku napisanej przez autora postaci. Tego człowieka nie odgrywa, lecz sobą reprezentuje”. Taka postawa, wskazująca na pewną etykę, etos, nie jest obowiązkiem, nie musi nim być. I nie musi wynikać tylko z wzorców podpatrzonych u mistrzów. Jak pisał w „Dialogu” Tadeusz Nyczek: „Trela obalać niczego raczej nie chciał. Poza naturalnymi skłonnościami do zawodowstwa cenił też Sztukę przez duże S. do czego ówczesny teatr studencki nie zdawał się przywiązywać szczególnej wagi, bardziej liczyła się pomysłowość […]. Zresztą za chwilę, po 1970 roku, w kulturze tego pokolenia etyka weźmie zdecydowany prymat nad estetyką, a krew, pot i łzy staną się miarą wartości i wiarygodności często wyższą niż precyzja myśli,

gestu i słowa. Trela zaś był wychowankiem krakowskiego Liceum Sztuk Plastycznych, szkoły dosyć nietypowej jak na edukacyjną przeciętną socjalizmu. Poza konwencjonalnym programem licealnym wbijano młodym ludziom do głów upodobanie do niezależności duchowej, szlifowano poczucie formy na obrazach Rembrandta i Cezanne’a […] No i jeszcze nie weszła w modę kontrkultura jako program intelektualno-artystyczny”.

W teatrze najintensywniej pracował ze Swinarskim, najdłużej z Jarockim, przełomowe były spotkania z Grzegorzewskim i z Lupą.

Otarł się o Wajdę, w Teatrze Telewizji sporo pracował z Kutzem. „Oni mnie kształtowali.

Szczątkową obecność w kinie przez całe lata rekompensował mi Teatr Telewizji” – mówił aktor. „Paradoksalnie, możemy być zadowoleni, że polskie kino […] nigdy nie odkryło w nim artysty par excellence filmowego.

Dzięki temu, krakowski aktor pozostaje wciąż fascynującą enigmą, czekającą na filmową rolę życia. Czy ktoś ją w końcu napisze?”(to znów Łukasz Maciejewski).

fot. Andrzej Gluc

A

ktorka zbliża się do kalafiora, patrzy na niego oczami figlarnej Claire z „Pokojówek” Geneta i w ostatniej chwili decyduje się na dwie kalarepki. Snuje się po tym teatrze w różnorodnych kreacjach; groteskowa królowa Małgorzata z „Iwony księżniczki Burgunda”, sfrustrowana namiętnymi borówkami, których nie może jeść, Ciotka Róża z „Wielebnych”, Rachela z „Wesela”, wściekła Dulska mająca za złe niemoralnie zielonym pomidorom. Na szczęście „Poskromienie złośnicy” przekłada się na dojrzałe truskawki. „Damy i huzary” też w tym gustują… „Sposobem na małżeństwo” bywa duszona cukinia, a „Wyzwoleniem” gotowana marchewka. Podczas „Dwóch księżyców” spotkać można Annę Polony w „Lunatykach” albo we „Śnie nocy letniej”, zawsze z Ofelią białego sera. Aktorka gustuje w dietetycznych, lekkostrawnych,

Anna Polony

W 2010 roku Paweł Miśkiewicz w swoim „Klubie polskim” w warszawskim Teatrze Dramatycznym posadził Jerzego Trelę nieruchomo na krześle i dał mu więzienny monolog polskiego żołnierza emigranta, pokrzywdzonego przez żonę i kolegów. Tak zapamiętał to Tadeusz Nyczek: „Trela mówił i mówił, zaledwie parę razy lekko poruszając złożonymi na podołku dłońmi, i po kwadransie nikt już nie wiedział, czy upłynęło pięć minut, czy pięć godzin, na widowni zapanował stan zbiorowej hipnozy, zostaliśmy złapani za pysk i trzymani w niewidzialnym a żelaznym uścisku, nikt nie śmiał drgnąć, żeby czegoś nie spłoszyć, i tak to trwało i trwało, aż się skończyło. Trela zamilkł, upłynęło jeszcze parę martwych sekund, i dopiero wtedy wybuchła widownia. Grotowski umierałby szczęśliwszy, słuchając Treli w tych monologach. Zobaczyłby żywe wcielenie swojego teatru ubogiego: ociosany do esencji aktor, naprzeciwko niego widz, dookoła kosmos...”. Łukasz Kaczyński

SCENY POLSKIE nr 2/2019

37

W ŚWIETLE JUPITERÓW

Debiut, awangarda, ufność w słowo Po raz 20. Sekcja Krytyków Teatralnych ZASP przyznała Nagrodę im. Andrzeja Nardellego za najlepszy debiut aktorski na deskach teatru dramatycznego w sezonie 2017/2018. Wydarzeniu towarzyszyła pogłębiona refleksja na temat powinności teatru, aktorstwa, stuletniej obecność w Polsce ZASP-u.

Agnieszka Michalik wyznała, że Nardelli to dla niej ogromny zaszczyt i wielka przyjemność. Jest też dumna z debiutu właśnie na zakopiańskiej scenie. Aktorka odebrała statuetkę „Złotego Dzioba”, która towarzyszy Nagrodzie (powstała, tak jak poprzednia, w Zespole Państwowych Szkół Plastycznych im. T. Makowskiego w Łodzi, którego dyrekcja obecna była na uroczystości), a wręczył ją prezes ZASP Paweł Królikowski. Nagroda miała jak zawsze wymiar finansowy, za co przewodnicząca kapituły nagrody i szefowa Sekcji Krytyków Teatralnych, Krystyna Piaseczna, która uroczystość prowadziła, podziękowała Krzysztofowi Szusterowi, wiceprezesowi Zarządu Głównego ZASP. W inne rejony – ku teatralnym imponderabiliom – poprowadził zebranych Andrzej Dziuk, który przed wręczeniem nagrody wzbraniał się przed rozmowami z dziennikarzami, ale teraz zabrał głos. Mówił – w tonie godnym opiekuna pamięci po największym katastrofiście polskiego dramatu i literatury, i patronie swojego teatru – o napięciu, jakie odczuwamy 38

SCENY POLSKIE nr 2/2019

fot. Maria Wilma-Hinz

D

o grona tak dziś utytułowanych artystów i laureatów Nagrody jak Tomasz Schuchardt, Marcin Hycnar, Marietta Żukowska, Patrycja Soliman, Agnieszka Skrzypczak, Bartosz Gelner, dołączyła w grudniu 2018 r.

Agnieszka Michalik (nagroda za sezon 2017/2018). Zadebiutowała ona na scenie Teatru im. Witkacego w Zakopanem rolą Di w spektaklu „Raz-Dwa-Raz. A na co nam dobroć?” w reż. Andrzeja Dziuka, który dokładnie po 60 latach od powstania sięgnął po dramat Fernando Arrabala „Cmentarzysko samochodów”. W tym surrealistycznym dramacie stworzyła postać wyrazistą i plastyczną – przekonywał w laudacji Jerzy Kosiewicz – a awangardowe zabiegi formalne autora, jak prowokacja, epatowanie brutalnością połączone z wizją reżysera, zaowocowały indywidualnym poszukiwaniem aktorki, która zamieniła postać formalną, antypsychologiczną w cichy skowyt zagubionej w cywilizacyjnym chaosie młodej kobiety.

Andrzej Dziuk, Agnieszka Michalik, Krystyna Piaseczna

obecnie w wielu sferach życia, o nerwowym świecie, który jest bliski bardzo nieszczęśliwego momentu. Tym mocniej zabrzmiała jego refleksja o obowiązkach sztuki w czasie, gdy tak trudno zaufać językom i pojęciom, zagrabianym i instrumentalnie traktowanym.

Apelował do artystów, także artystów sceny, by zaczęli wyznaczać całkiem nowy poziom zaufania do słów. Odniósł się też do Nagrody im. Nardellego, jako trwałego punktu odniesienia. – Tym większa ranga takiej nagrody, jaką państwo przyznajecie za profesjonalizm, za wszechstronność, za to, że ci młodzi ludzie mają odwagę wierzyć w sztukę. Oni jeszcze wierzą w sztukę. Oni jeszcze wierzą w to, że może coś się zmieni, nie tylko w ich życiu, że mogą oddziaływać, jakkolwiek to modernistycznie, patetycznie brzmi. Za tę wiarę, którą im dajecie, a w jakimś sensie ich namaszczacie tą nagrodą, bardzo państwu dziękuję.

Do tych słów Andrzej Dziuka nawiązał niżej podpisany, zaznaczając najpierw, że choć czuje się tylko przypisem do wypowiedzi, to stale wierzy w wagę słów. Wyrazem odpowiedzialności za słowo, także w opisie sztuki

teatru, było wręczenie legitymacji ZASP Katarzynie Mańko, która oficjalnie tego dnia poszerzyła grono Sekcji Krytyków Teatralnych ZASP. Ostatnią częścią uroczystości był pokaz filmu dokumentalnego „Herosi i komedianci” z 2008 roku, przygotowanego przez Krystynę Piaseczną dla TVP z myślą o 90-leciu ZASP, który pokazuje historię organizacji, ale też postawy ideowe i artystyczne środowiska na przestrzeni kolejnych epok historycznych i politycznych. Przewodnikiem i narratorem filmu był Andrzej Łapicki, w latach 1989-1996 prezes ZASP. Projekcja filmu zakończyła się gratulacjami dla jego autorki i – wyrażonym m.in. przez byłego prezesa ZASP p. Krzysztofa Kumora – przekonaniem, że obraz ten dziś nie mógłby już powstać. A także, że powinien być na stałe prezentowany w eksponowanych miejscach w polskich teatrach i uczelniach. Nagroda im. Andrzeja Nardellego i w tym roku objęta została honorowym patronatem ministra kultury i dziedzictwa narodowego Piotra Glińskiego. Łukasz Kaczyński

W ŚWIETLE JUPITERÓW

Laudacja Nagroda im. Andrzeja Nardellego przyznana w 2018 roku za debiut aktorski Agnieszki Michalik w Teatrze im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Zakopanem.

D

Laureatka zadebiutowała w spektaklu „RAZ–DWA–RAZ. A na co nam dobroć?”, przygotowanym na podstawie pierwszej pełnospektaklowej sztuki Fernando Arrabala „Cmentarzysko samochodów”.

Ocena debiutu teatralnego w teatrze dramatycznym, podobnie jak w każdym teatrze, bierze między innymi pod uwagę: 1. Inne zaobserwowane debiuty sceniczne. Im więcej, tym lepiej. Jest do czego recenzowany występ odnieść i porównać, jeśli pamięć nie zawodzi.

2. Zespół aktorski towarzyszący ocenianej artystce czy artyście. Istotne jest, czy dana osoba dobrze się wkomponowała w relacje sceniczne oraz całość teatralnego przedsięwzięcia.

fot. Maria Wilma-Hinz

ana nagroda przyznana została przez Sekcję Krytyków Teatralnych ZASP i dotyczy ubiegłego sezonu teatralnego.

Pani Agnieszka Michalik ukończyła w Bytomiu Wydział Teatru Tańca Akademii Sztuk Teatralnych w Krakowie im. Stanisława Wyspiańskiego. Jego absolwenci otrzymują solidne podstawy do rozwijania własnej kreatywności oraz możliwości przygotowania i doskonalenia ambitnych ról dramatycznych. Wspierają ich w tym między innymi profesorowie: Jerzy Stuhr, Jan Peszek i Tadeusz Bradecki.

Agnieszka Michalik, Jerzy Kosiewicz

Zespół aktorski Teatru im. St. I. Witkiewicza składa się z renomowanych i doświadczonych aktorów, dlatego też zaistniałe w spektaklu w pełni partnerskie, to jest artystyczne relacje, można uznać za duży sukces debiutantki.

Przyczyniła się do tego nie tylko utalentowana młoda aktorka, ale także dyrektor Teatru i reżyser spektaklu Andrzej Dziuk. Umiejętnie wyeksponował on jej artystyczne walory. Dotyczy to subtelnego opracowania złożonej wewnętrznie postaci, brawurowej wokalizy jednego ze standardów jazzowych, ekspresyjnej gry na perkusji, zwiewności i plastyczności ruchu scenicznego oraz nagiego, pięknego i wysportowanego ciała, ukazującego się wielokroć dzięki skokom na batucie w snopie światła na końcu sali, za cmentarzyskiem karoserii samochodów.

Pani Agnieszka Michalik jako DI. wspólnie z kochankiem kamerdynerem MI. Krzysztofem Wnukiem obsługują w spektaklu w sposób dwuznaczny niewidzialnych mieszkańców owego cmentarzyska. Dla wrażliwej i młodej Agnieszki Michalik rola uwodzicielskiej i zarazem sentymentalnej oraz delikatnej quasi-kurtyzany przychodzi bez trudności. W scenie miłosnej z EM. (z Jackiem Ziębą-Jasińskim) oczarowuje partnera subtelnością i dobrocią.

W kolejnej zaś przeistacza się w osobę stanowczą wobec niego, zdecydowanie narzucającą swój punkt widzenia. Umiejętnie kontrastuje i niuansuje nastroje, unika przerysowań, nadekspresyjności. Nie podnosi głosu, by wyrazić gniew.

Te oraz inne sceny świadczą o tym, że mamy do czynienia z artystką świadomą swych wszechstronnych uzdolnień i możliwości, naznaczonych przez Melpomenę, Teleję i Terpsychorę znamieniem iskry bożej, pobudzającym do kreacji nadzwyczajnych.

Oceniana rola jest nie tylko świadectwem sukcesu artystycznego, ale także zapowiedzią wybitnych osiągnięć aktorskich w standardowych i muzycznych spektaklach teatrów dramatycznych.

Jerzy Kosiewicz

fot. Kronos Media

Upomniana przez zazdrosnego partnera kurczy się, maleje. Staje się wiotka, krucha i bezbronna.

Agnieszka Michalik jako Di. w spektaklu "RAZ-DWA-RAZ. A na co nam dobroć?" na podstawie "Cmentarzyska samochodów", Fernando Arrabala, reż. Andrzej St. Dziuk, Teatr im. St. I. Witkiewicza Zakopane, prem. 21.02.2018 r.

SCENY POLSKIE nr 2/2019

39

GALERIA SCENOGRAFÓW

KONKURS O NAGRODĘ SCENOGRAFICZNĄ IMIENIA JERZEGO MOSKALA CSP Konkurs jest organizowany przez Centrum Scenografii Polskiej – Oddział Muzeum Śląskiego w Katowicach.Biorą w nim udział absolwenci studiów scenograficznych Akademii Sztuk Pięknych. Patronem Konkursu i przyznawanej jego laureatom nagrody jest Jerzy Moskal (1930-2016), założyciel i pierwszy dyrektor CSP. Konkursowi towarzyszy wystawa młodych scenografów „Wymiary Scenografii” ZWYCIĘŻCZYNIĄ Konkursu w 2018 roku została KATARZYNA ŁĘCZYCKA absolwentka Wydziału Architektury Wnętrz i Scenografii (Pracownia Architektury Widowiska – u prof. Bohdana Cieplaka) Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu za dyplom „Ze wspomnień Iona Tichego” i „Dzienników Gwiazdowych" Stanisława Lema.

Katarzyna Łęczycka

GALERIA SCENOGRAFÓW

NAGRODA SEKCJI SCENOGRAFÓW ZASP imienia ANDRZEJA PRONASZKI w Konkursie o Nagrodę Scenograficzną im. Jerzego Moskala dla Aleksandry Starzyńskiej CENTRUM SCENOGRAFII POLSKIEJ Muzeum Śląskie w Katowicach

Aleksandra Starzyńska

ŻYCIE TEATRALNE

Nagroda im. Jerzego Moskala Nagroda Sekcji Scenografów ZASP za scenografię teatralną na Festiwalu Nowej Scenografii imienia Jerzego Moskala w Centrum Scenografii Polskiej Muzeum Śląskiego w Katowicach.

P

o raz trzeci wręczamy Nagrodę Sekcji Scenografów imienia Andrzeja Pronaszki – artysty nowoczesnego, założyciela grupy formistów, scenografa słynnych schillerowskich „Dziadów”, twórcy rewolucji scenograficznej w teatrze polskim. W jego manifeście składającym się z siedmiu postulatów, dwa najważniejsze mówiły/ krzyczały o nierozerwalności formy i treści,o nierozłączności i całkowitej współzależności działań reżysera, scenografa i aktora. Nic się od tego czasu nie zmieniło. To jest credo scenografa i mam nadzieję że tę informację dostajecie na początku studiów, zanim przystąpicie do zmagań z z własną scenograficzną interpretacją utworu dramatycznego.

LAUDACJA Nagrodę Sekcji Scenografów ZASP – Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji w 2018 roku przyznajemy Aleksandrze Starzyńskiej za scenografię do „Przygód Pędrka Wyrzutka” – opowiastki filozoficznej Stefana Themersona, wystawionej w Teatrze „Pinokio” w Łodzi.

Historia tytułowego bohatera Pędrka, „innego” została opowiedziana z perspektywy Themersona i jego żony Franciszki, artystów awangardowych, niekonwencjonalnych – filmowca i ilustratorki oraz scenografki, w których wcielają się aktorzy przedstawienia.

Można nie znać spektaklu ale już z samych zdjęć widać czułą opowieść o odrzuconym przez swoje otoczenie Pędrku, który wyrusza na poszukiwanie swojej tożsamości. I oto z prezentacji fotograficznej i filmowej wyłania się urocze przedstawienie, gdzie animacje, światło a przede wszystkim urocza lalka Pędrka, scenograficzne krajobrazy, które przemierza oraz postaci które spotyka, przeszkody na które natrafia niezwykle atrakcyjnie, z niezrównaną pomysłowością nerwowej kreski i papier mache wykreowała Aleksandra. Tutaj wszystko wydaje się doskonale połączone – praca reżysera, scenografa i aktora. Autorka scenografii po swojemu ale równie oszczędnie kręci swoje ewolucje ołówkiem, energicznie prowadzona po białym kartonie zamaszysta linia jest tworzywem, podobnie jak kiedyś dla Franciszki Themerson linia była medium.

Scenografce udało się jakby stworzyć themersonowski klimat.

Zbyt rzadko doceniamy scenografię lalkową.

W tym przedstawieniu reżyserka ze scenografką użyły aktora, lalki, marionetki, teatru cieni, zatem wszystko to, co teatrowi lalkowemu przypisujemy.

To przedstawienie jest przykładem doskonałej, twórczej pracy reżysera ze scenografem dającej aktorom lalkarzom i animatorom celnie, syntetycznie scharakteryzowane pole gry a widzom otwierając wyobraźnię i dając radość doznawania magii kreacji wynikającej z zastosowania bardzo prostych pomysłów ukazując jak mowne i jednocześnie zaskakujące są możliwości teatru lalek.

Wręczając tę nagrodę pragniemy wyróżnić dojrzały projekt, który jest świadectwem talentu i artystycznej świadomości.

Laureatce nagrody ZASP życzymy bogatej teatralnej przygody podczas której będzie tworzyć swój teatralny język.

Barbara Zawada

Scenografowie! Wygrana!

Z

apadł prawomocny wyrok w głośnej sprawie wobec naruszania praw autorskich i majątkowych naszego kolegi Jerzego Murawskiego przez Teatr Baj Pomorski w Toruniu. Apelacja została oddalona przez sąd II instancji – teatr musi zadośćuczynić twórcy.

Ten wyrok to nadzieja wszystkich scenografów wobec naruszania ich praw. Jeśli czujecie sie bezradni – informujcie nas i kierujcie sprawy do sądu.

Sekcja Scenografów ZASP przyczyniła się do tego sukcesu. Wskazaliśmy kancelarię i adwokatkę specjalizującą się w prawie autorskim, pisalismy ekspertyzy na prośbę sądu i czyniliśmy wiele starań merytorycznych by wesprzeć kolegę.

Sekcja Scenografów ZASP

42

SCENY POLSKIE nr 2/2019

ŻYCIE TEATRALNE

Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora czyli Festiwal Festiwali

P

ubliczności Torunia jesień od lat kojarzy się z prezentacjami najciek aw s z yc h pol sk ic h, a teraz już nie tylko polskich, monodramów.

I oczywiście z nazwiskiem Wiesława Gerasa, który jest pomysłodawcą i od 1966 roku głównym realizatorem cyklicznej imprezy o pierwotnej nazwie Ogólnopolski Festiwal Teatrów Jednego Aktora.

Ale Gerasowi trudno było o Toruniu zapomnieć. I w 2006 roku po dziesięcioletniej przerwie, zdecydował się to teatralne święto miastu swej młodości przywrócić. Choć w trochę już innej, niż poprzednio formule, bo nie konkursu a pokazu najlepszych, nagrodzonych wcześniej na różnych innych festiwalach monodramów.

Odkąd impreza objęła swym zasięgiem teatry zagraniczne, poziom jej stawał się coraz wyższy. Początkowo brakowało jej trochę emocji związanych z rywalizacją, więc w 2008 roku X Oddział ZASP postanowił najwybitniejszą kreację aktorską honorować specjalnie zaprojektowaną przez toruńskiego plastyka, Dariusza Przewięźlikowskiego, statuetką, która w tej chwili jest już bardzo liczącą się w środowisku monodramistów, prestiżową nagrodą. Wybijającemu się ponad inne, jej zdaniem, przedstawieniu przez dłuższy czas swoje wyróżnienie zaczęła przyznawać też publiczność. W 2016 roku jury publiczności zastąpiono nagrodą akredytowanych przy festiwalu dziennikarzy. A w 2018 doszła jeszcze zapisana na dziesięć lat festiwalowi w testamencie nagroda zmarłego niedawno, Antoniego Słocińskiego, aktora, reżysera, członka Rady Artystycznej OFTJA i długoletniego dyrektora teatru „Baj Pomorski”, na którego deskach od początku monodramiści walczą o laury.

Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora, z roku na rok prezentują coraz wyższy poziom artystyczny nie tylko dlatego, że zapraszając do uczestnictwa w imprezie wyłącznie laureatów innych przeglądów, stały się niejako festiwalem festiwali, ale w dużej mierze i stąd, że coraz więcej aktorów nie jest

fot. Archiwum Teatru Baj Pomorski

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych Wiesław Geras przeniósłszy się do Wrocławia, wyprowadził też z Torunia OFTJA. I tym sposobem na południowym-zachodzie Polski narodziły się i funkcjonują do dziś, WROSTJA.

Lydia Danylczuk, "Stara kobieta wysiaduje", reż. Iryna Wołyćka

etatowo związanych z żadnym teatrem, nie ma więc szansy realizowania się w jakimś stałym zespole, a także dlatego, że w teatrach powstaje coraz więcej przedstawień reżyserskich, w których aktor stanowi tylko jeden z elementów inscenizacji i nie czuje się do końca spełniony. Ale zdarzają się też aktorzy przez dyrekcje doceniani, którzy z własnej woli, świadomie opuszczają teatry instytucjonalne, by mieć jak najwięcej czasu na tworzenie własnych, bardzo kameralnych przedstawień, w których mogą przekazać widowni maksimum siebie. I przeważnie są to artyści najwyższej miary.

Jedną z nich jest Lydia Danylczuk, naprawdę niezwykła osobowość sceniczna, z którą teatromani Grodu Kopernika mieli szczęście spotkać się jesienią 2018 roku na 33 Toruńskich Spotkaniach Teatrów Jednego Aktora już po raz trzeci.

Od 23 do 25 listopada przed toruńską publicznością i trzema gremiami jurorów zaprezentowało się dziewięcioro aktorów. Ale ona to właśnie jednogłośnie zdobyła i nagrodę jury ZASP, i dziennikarzy.

Absolwentka klasy reżyserii w średniej Szkole Kulturalno – Oświatowej w Chuście, a potem wydziału aktorskiego Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Kijowie, od razu po studiach zatrudniona w jednym z ciekawszych teatrów Odessy, uhonorowana za role wieloma nagrodami, wyróżniona m. in. tytułem Zasłużony Artysta Ukrainy, aktorka której warsztat porównywano z kompetencjami członków zespołu teatru Grotowskiego, „rodzinnie obciążona” niezwykłą muzykalnością, talentem wokalnym, znakomicie grająca na wielu instrumentach, Lydia Danylczuk, zdecydowała się pójść własną drogą. Po powrocie z kilkuletniego pobytu w Stanach wraz z reżyserką Iryną Wołyćką założyła we Lwowie do pewnego stopnia niezależny „Teatr w Koszyku”, będący filią kijowskiego Centrum Sztuki Teatralnej im. Łesia Kurbasa. Pomimo, że sama posiadała wiedzę na temat reżyserowania zdobytą w trakcie szkolnej edukacji, a może właśnie dlatego, zdawała sobie sprawę, iż sam aktor – reżyser nie ustawi sobie przedstawienia tak dobrze, jak inny reżyser obserwujący go z zewnątrz.

I m. in. też dzięki tej mądrości i pokorze jej spektakle są absolutnie doskonałe.

SCENY POLSKIE nr 2/2019

43

ŻYCIE TEATRALNE

Rytm odgrywa też ogromną rolę w spektaklu Lydii zaprezentowanym na Toruńskich Spotkaniach Teatrów Jednego Aktora w roku 2008. Tym razem jest to sieczącymi główki kapusty nożami i harmonijnymi ruchami aktorki zrytmizowany Szekspir. „Ryszard po Ryszardzie” to rzecz przede wszystkim właśnie obrazem, jego konstrukcją, elementami sytuowanymi w bardzo wyważonych czasowych sekwencjach, budowana na brzmieniach słów.

W najnowszej, listopadowej edycji TSTJA 2018 Lydia Danylczuk znowu poraziła artyzmem tak jurorów ZASP, jak i grono przyznające Nagrodę Akredytowanych na Festiwalu Dziennikarzy spektaklem skomponowanym na podstawie sztuki Stanisława Różewicza „Stara kobieta wysiaduje”, w reżyserii Iryny Wołyćkiej.

Choć prezentowała tu, po raz pierwszy zresztą, klasykę polskiej literatury dramatycznej, artystka mówiła i śpiewała po ukraińsku. Choć polskim widzom dość trudno było zorientować się, na ile pozostaje wierna Różewiczowi, a na ile tworzy własną intelektualną jakość. Przechwyciła obie nagrody. Bo tu potwierdziła się w pełni stara prawda, że wybitni aktorzy potrafią hipnotyzować publiczność nawet czytając książkę telefoniczną.

Na twarzy Lydii mieniły się emocje niczym lustrzane odłamki to rozsypującego się, to znów scalającego wizerunku wewnętrznych doznań bohaterki. A jej wiotka sylwetka doskonale synchronizując się z melodyką głosu i magnetyzującym spojrzeniem, sprawiały, że widownia chłonęła sceniczne zdarzenia niemalże w hipnotycznym transie. Nie tylko ze względu na znaczący udział akordeonu i cudowny wokal Lydii można ten spektakl 44

SCENY POLSKIE nr 2/2019

I formuła toruńskiej imprezy pozwoliła nam tę gwiazdę podziwiać ani na moment przez nikogo nieprzesłanianą. Stąd wielkie dzięki tym, którzy przywrócili Toruniowi festiwal monodramów i tym, którzy od lat użyczają im scen.

fot. Archiwum Teatru Baj Pomorski

„Teatr w Koszyku” nie jest typowym teatrem jednego aktora, a raczej małych form. Zdarza się bowiem, że Lydia gra z zapożyczanymi z innych teatrów partnerami. Ale jest ona tu gwiazdą świecącą najjaśniej. I zawsze. Dlatego mówi się, że „Koszyk” jest z pewnością teatrem jednej aktorki.

Olgierd Łukaszewicz

Festiwalowa publiczność z pewnością nie zapomni choćby Olgierda Łukaszewicza otwierającego 27 TSTJA „Psalmami Dawida” czy 29 TFTJA monodramem „A kaz tyz ta Polska, a kaz ta?”, w którym artysta sięgnął po fragmenty „Wyzwolenia”, „Wesela”, „Warszawianki” Stanisława Wyspiańskiego kompilując z nich bardzo inteligentne i przejrzyste nawiązanie do współczesnej, rozłażącej się w różnych kierunkach demokracji i medialnych wojen różnych mentalnie odłamów jednego narodu.

Rozprawiając o tym problemie w klasycznym stylu, w dużej mierze tradycyjnymi, acz bardzo zróżnicowanymi środkami w zależności od tego, czy jest zatroskanym poetą czy trefnisiem w czapce z gazet złożonej.

Całość 28 TSTJA ujęta była w klamrę „pokazu mistrzów”. O ile pierwszy z owych mistrzów, Andrzej Seweryn, prezentujący wiązankę jedenastu monologów wyjętych z tekstów Szekspira, Fredry, Moliera, Becketa i Słobodzianka, można było odebrać li tylko, jako prezentację warsztatowych możliwości i charyzmatycznego oddziaływania na widza wielkiego artysty, o tyle zamykająca festiwal Joanna Szczepkowska, zachwycała do utraty tchu i głębią intelektualną, i wysoce artystyczną formą przekazu. Aktorka nie tylko diametralnie odmiennymi środkami wykreowała przed widownią dwie skrajne mentalnie postaci, ale też w bardzo komiczny sposób przekazała wiele gorzkich refleksji na temat percepcji sztuki przez współczesnego odbiorcę, zjawisk społeczno-politycznych itp.

Na 29. OFTJA-ach Dorota Stalińska uwodziła publiczność spektaklem „Żmija” a Janusz Gajos zachwycił monodramem „Msza za miasto Arras”.

fot. Archiwum Teatru Baj Pomorski

Każdego roku na Toruńskich Spotkaniach Teatrów Jednego Aktora odbywają się tzw.

Pokazy Mistrzów, w których poza konkursem, by nie odbierać szans na nagrody przedstawicielom młodszego pokolenia, prezentują też swe monodramy najwybitniejsi aktorzy parający się tym gatunkiem sztuki.

Joanna Szczepkowska

fot. Archiwum Teatru Baj Pomorski

Tym spektaklem ukraińska aktorka na trwałe wpisała się w pamięć rodzimych miłośników sztuki monodramów. Także w Toruniu.

nazwać wirtuozowskim koncertem skontaminowanym z subtelnie emanującą ze sceny pantomimą.

Andrzej Seweryn

fot. Archiwum Teatru Baj Pomorski

W Toruniu „Teatr w Koszyku” zaprezentował się po raz pierwszy w 2006 roku spektaklem „Białe motyle, plecione łańcuchy”, inscenizacją opartą na pięciu nowelach ukraińskiego ekspresjonisty, znanego i cenionego również wśród modernistów polskich, Wasyla Stefanyka. Jego twórczość nie odnosiła wcześniej sukcesów na scenach Lwowa ze względu na specyficzność dialektu pokuckiego, w jakim ukraiński pisarz tworzył, a który podobno nienajlepiej brzmiał w teatrze. Ale reżyserka Iryna Wołyćka i Lydia Danylczuk tak potrafiły skonfigurować jego rytm z rytmem ruchu scenicznego, muzyki, a nawet obrazu, że powstała niezwykle harmonijna jedność.

Artystki składając rzecz z utworów opowiadających o różnych etapach życia ludzkiego, sprawiły, że narodziła się jednorodna opowieść o ludzkiej egzystencji na ziemi. Filozoficzna a zarazem poetycka. Idealnie brzmiąca ze sceny i bezbłędnie trafiająca do widza.

Także dlatego, że opowiadana przez Lydię bez sentymentalnego patosu z dystansem.

Janusz Gajos

Wydaje się, że Lydia Danylczuk w następnych latach powinna dołączyć już do grupy mistrzów.

Anita Nowak

ŻYCIE TEATRALNE

Kolejny rok w Klubie Aktora SPATiF zakończony Gdyby ściany umiały mówić, niejeden krakowianin zarumieniłby się z wrażenia.

Aktorzy, muzycy, scenografowie, to tylko niektórzy z odwiedzających Klub Aktora SPATiF przy ul. Rynek 41.

O

Od kwietnia z nowym Zarządem pod wodzą Wacława Jankowskiego wzbogaciliśmy nieco repertuar Klubu i tak prócz stałych pozycji takich jak: „Czas na taniec” czyli spotkanie miłośników tańca, organizowanych przez Balet Dworski Cracovia Danza, cyklu „Łączy nas pasja tworzenia” gdzie w każdą trzecią środę miesiąca, na scenie Klubu gościmy literatów, poetów i młodych adeptów krakowskiej AST. Podczas każdego ze spotkań prezentujemy twórczość jednego z poetów, wszystko to w muzycznej oprawie, a wiersze autora prezentuje on sam jak i studenci szkoły teatralnej. Mamy także wieczory filmowe oraz wernisaże. To właśnie od wystawy poświęconej twórczości Kazimierza Wiśniaka zaordynowaliśmy nowy sezon w Klubie Aktora SPATiF. Kustoszem tejże był wybitny reżyser teatralny, pedagog i krytyk – prof.

Józef Opalski. To niecodzienne wydarzenie skupiło sporą publiczność w naszych skromnych progach. Goście podziwiali dzieła wybitnego scenografa ale także efekt remontu przeprowadzonego w Klubie.

W minionym roku odbyły się dwa benefisy, w lutym wybitnej aktorki – Lidii Bogaczówny a w marcu gwiazdy opery krakowskiej – Wandy Polańskiej, które skupiły w sobie całe artystyczne środowisko Krakowa i nie tylko.

Odbyło się wiele wieczorów autorskich, koncertów jazzowych, był nawet wieczór kabaretowy „Hamulec Bezpieczeństwa” Michała Chludzińskiego.

Wzorem roku ubiegłego kontynuowaliśmy projekt Anny Polony „Czytamy klasykę dramatu”. Artystka zaprosiła do współpracy reżysera – Józefa Opalskiego, który od jakiegoś czasu ten projekt prowadzi. Czytania te, czy

fot. Maciej Rudy

d niemal dwóch lat Klub Aktora powrócił do swej dawnej, kultowej nazwy „SPATiF”. Wszystko to, dzięki staraniom ówczesnego Zarządu Oddziału ZASP w Krakowie pod wodzą Przewodniczącego – Bolesława Brzozowskiego. Wprowadziliśmy wiele nowych ciekawych pozycji, które doskonale sprawdziły się wśród krakowskiej publiczności i przetrwały do dziś.

Na zdj. m.in. Kazimierz Wiśniak, Wacław Jankowski, Barbara Zawada

jak kto woli – „spektakle stolikowe” cieszą się wielką popularnością i uznaniem. Podczas ubiegłorocznych czytań zaprezentowano dzieła Antoniego Czechowa „Łabędzi śpiew” i „O szkodliwości palenia tytoniu”, gdzie reżyser zaangażował dwóch wybitnych aktorów: Jana Güntnera i Aleksandra Fabisiaka. Innym razem Józef Opalski zaadoptował i wyreżyserował jednoaktówki Aleksandra Fredry.

Do współpracy z naszym krakowskim klubem zapraszamy nie tylko naszych rodzimych artystów ale także tych mieszkających nieco dalej, i tym samym zaprezentowaliśmy monodram „Kolega Mela Gibsona” w wykonaniu aktora Teatru im. Ludwika Solskiego w Tarnowie – Jerzego Pala. Nie zapomnieliśmy także o najmłodszych i przygotowaliśmy warsztaty kreatywne, gdzie raz w miesiącu, w niedzielne popołudnie Małgorzata Bojanowska (architekt i pedagog) przygotowuje wraz z dziećmi i ich rodzicami zabawkę, którą potem mogą zabrać do domu. Okazuje się, że to doskonały pomysł na spędzenie niedzielnego czasu i integrację dzieci z rodzicami.

Nie zapomnieliśmy także o Jubileuszu 100-lecia ZASP oraz odzyskania przez

Polskę Niepodległości. 12 listopada przypomnieliśmy pamiętny odczyt Marszałka Józefa Piłsudskiego z 1924 roku w wykonaniu Jerzego Treli i Małgorzaty Bielskiej, całość wyreżyserowała Inka Dowlasz. Zaś 10 grudnia odbyło się uroczyste spotkanie członków ZASP, Oddziału w Krakowie. Były medale dla zasłużonych, chwile wzruszeń, zacni goście, występ artystyczny, który przeniósł wszystkich w niezapomniane lata 20-te. A po częściach oficjalnych lampka wina i rozmowy do rana.

Wzorem lat ubiegłych także i w 2018 roku zorganizowaliśmy dwie imprezy charytatywne: jedną z okazji Dnia Dziecka, druga miała miejsce 2 grudnia, gdzie dzieci z rodzin potrzebujących odwiedził św. Mikołaj. Obie akcje nie odbyły by się, gdyby nie wsparcie zaprzyjaźnionych firm i ludzi o wielkim sercu.

Nie można też nie wspomnieć o wielkim wsparciu Gminy Miejskiej Kraków, to dzięki corocznym dofinansowaniom z grantów możemy wpisywać się w kulturalną mapę miasta.

Julia Bromberek

SCENY POLSKIE nr 2/2019

45

ŻYCIE TEATRALNE

Aby lalka nie znikła ze sceny

fot. K. Krukowski

Z okazji jubileuszu XXV-lecia Międzynarodowego Festiwalu Teatrów Lalek „Spotkania”, gospodarz tych dorocznych prezentacji, Teatr Baj Pomorski w Toruniu wydał przepięknie ilustrowaną zdjęciami ze spektakli, które w ciągu tego ćwierćwiecza przewinęły się przez festiwalową scenę, książkę, podsumowującą dorobek tej wspaniałej imprezy.

"W środku słońca gromadzi się popiół", Wrocławski Teatr Lalek

W

ydawnictwo otwiera ob s z er ny a r t y k u ł w ybitnego znawcy t e a t r u , pr of e s or a Henryka Izydora Rogackiego, przedstawiający historię tej barwnej toruńskiej imprezy od czasów, zanim jeszcze zaczęto liczyć jej wiek. Bo tak naprawdę, po raz pierwszy festiwalowe lalki wkroczyły na scenę Baja już w 1960 roku, kiedy to ówczesny 46

SCENY POLSKIE nr 2/2019

dyrektor Stanisław Stapf równolegle z Festiwalem Teatrów Polski Północnej w Teatrze im. Wilama Horzycy, zorganizował Festiwal Teatrów Lalek Polski Północnej w Baju. Niestety, po piątej edycji impreza upadła.

W roku 1983 reanimował ją kolejny szef Baja Antoni Słociński. I znowu, tym razem już po trzech latach, na bez mała dekadę, zapadła na tym polu cisza. Dopiero w roku 1994 już na stałe, festiwal ten wszedł do kalendarza

najciekawszych kulturalnych wydarzeń Torunia. Dziewięć edycji przygotował Czesław Sieńko, jedną po jego odejściu Rada Programowa pod opieką nowego dyrektora, Zbigniewa Lisowskiego. Piętnaście następnych to już autorskie dzieła dyrektora Lisowskiego o szerokim międzynarodowym zasięgu.

Ten okres w książce wspomina długoletni juror tego festiwalu, znakomity krytyk teatralny, radiowiec, artysta fotografik a przede

ŻYCIE TEATRALNE wszystkim, co w tym miejscu istotne, doskonały gawędziarz, Tomasz Mościcki. Przepięknie poetyckim, ubarwionym archaizmami i oryginalnym sobie tylko właściwym poczuciem humoru językiem wspomina tu najciekawsze artystycznie wydarzenia w historii tegoż festiwalu. I nie mogę się z nim nie zgodzić, co do wyboru wyróżnionych spektakli, ponieważ wielokrotnie zasiadałam u jego boku w jurorskiej ławie, której on przewodniczył.

Obojgu nam np. zapadła szczególnie w pamięć przywieziona przed pięcioma laty przez Teatro Tatro z Nitry adaptacja powieści Michaiła Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”.

Reżyser Ondrej Spisak i scenograf Frantisek Liptak wykazali się rzadko spotykaną wizyjnością i wizjonerstwem. Jedno dotyczy środków teatralnych, drugie projekcji przyszłości bułhakowskich bohaterów. Takie bogactwo środków i pomysłów formalnych na przekazanie idei utworu, nieczęsto się w teatrze spotyka. Akcja toczyła się wokół widzów. Często symultanicznie w różnych miejscach. Czuliśmy się więc jak postaci ze sztuki. I tak też poczuć się mieliśmy, siedząc w arcyniewygodnych pozycjach, wewnątrz cyrkowego namiotu, podduszani tytoniowym dymem radzieckiej bohemy, polewani wodą i orzeźwiani od czasu do czasu z zewnątrz przenikliwym powietrzem chłodnej październikowej nocy, kiedy to kompletnie rozebrani aktorzy przez uniesioną boczną ścianę sceny wybiegali na toruńskie Błonia, gdzie namiot ustawiono. Ale niczym były te czterogodzinne niedogodności, a nawet późniejsze przeziębienie, w stosunku do wartości artystycznych tego niezwykłego przedstawienia. Zwłaszcza, że kto chciał mógł rozgrzewać się od wewnątrz. Częstowano…

Niejednego „Mistrza i Małgorzatę” zdarzało mi się już oglądać. Ale w żadnym nie było tego tak niezwykłego bułhakowskiego klimatu, tak oryginalnie zakomponowanych groteskowych sytuacji i manieryczną a zarazem subtelną linią, nakreślonych karykaturalnych postaci. Aktorstwo bowiem we wszystkich rolach godne laurów. I choć były tu tylko dwie lalki – Jezusa i Piłata, one to niosły przesłanie całego przedstawienia.

Podobnie, jak Tomkowi, tak i mnie trudno byłoby zapomnieć objawione na XXI i XXII SPOTKANIACH przez Włochów z Compagnii TPO Prato, performensy dla „najnajów” – „Malowany ogród” i „Motyle”, z jednej strony oparte na plastyce ciała artystów, z drugiej na wizjach świetlnych i we wspólnej zabawie z dziećmi na scenie.

Ale Włosi z multimediami weszli na scenę Baja już wcześniej, bo na XIX SPOTKANIACH. „Picablo” i „Niebieska dusza” to dwa najciekawsze chyba tu, spektakle generowane komputerowo. Przywiezione przez włoski teatr TAM Teatromusica z Padwy; inspirowane malarstwem Picassa i Chagalla.

Ale z czasem daje się zauważyć powolne odchodzenie od epatowania na scenie techniką.

Na XXII SPOTKANIACH niezwykle urzekającym poetyckością klimatu, choć smutnym spektaklem była adaptacja książki Wolfa Elbrucha „Gęś, śmierć i tulipan” w reżyserii Marcina Jarnuszewicza. Przedstawienie warszawskiego „Baja” opowiadające o ostatnich dniach życia pewnej gęsi, która nagle rozpoznała w snującej się za nią od zawsze postaci swą osobistą śmierć. Sposób, w jaki gąska porusza się, układa na sobie piórka, wyciska z oczu nawet najtwardszych widzów łzy. Tu głęboki ukłon w stronę Elżbiety Bielińskiej za animację. W gestach poruszanej przez nią lalki jest bezradność i bezsilność, jaką czasem dostrzega się u bardzo starych ludzi.

Osamotniona gęś, nie mając alternatywy, zaprzyjaźnia się ze swoją śmiercią tak dalece, że ona to właśnie zanosi ją potem nad rzekę, układa na falach, stroszy piórka, kładzie na nich tulipana i długo patrzy, jak gąska odpływa w tę swoją ostatnią drogę…

Bo dyrektor Lisowski stara się, by na tym festiwalu dzieci nie tylko śmiały się i bawiły, ale przeżywały chwile refleksji nad życiem.

A śmierć jest przecież jego nieodłączną częścią.

Aby dzieci mogły zapoznawać się z różnorodnością teatralnych form festiwalowe przedstawienia, dobierane są tak, że żadnego właściwie nie dałoby się wrzucić do szufladki z nazwą kategorii. Są takie, w których dominuje żywy plan i takie, w których w dużym stopniu ów plan współgra z lalką. Rozmaitą.

Kukiełką, pacynką, marionetką, kartonową lub papierową wycinanką. Nie brakuje też animowanych przedmiotów, a nawet prawdziwej magii.

Każdego roku poznajemy tu nowe, ciekawe pomysły na animowanych bohaterów; lalki, które trudno już zakwalifikować do czystego, określonego gatunku, zaszufladkować. I to we współczesnym teatrze lalkowym jest właśnie najciekawsze. Ta sztuka ewoluuje. Zwłaszcza ostatnie edycje SPOTKAŃ stanowiły zdecydowaną zapowiedź powrotu lalek na festiwalową scenę.

I choć w konwencji lalkowej zdarzają się i spektakle dla widzów dorosłych, z którymi artyści od czasu do czasu lubią też poflirtować językiem formy. Spektaklem, który wywarł przeogromne wrażenie na dorosłych odbiorcach była zaprezentowana w roku 2017 gościnnie na jednej z małych scen Horzycy inscenizacja oparta na znakomitym tekście Artura Pałygi „W środku słońca gromadzi się popiół”. Rzecz opowiadająca o ludzkich dramatach, tragicznych doznaniach, psychicznych cierpieniach, lękach, traumach i obsesjach. Konstrukcja spektaklu jest szkatułkowa. Kilka z pozoru niepowiązanych z sobą scen. Bohaterowie mieszkają na różnych piętrach usytuowanych na proscenium

zminiaturyzowanych betonowych wieżowców. Wiąże ich – szukanie siły sprawczej, pytanie o jakiś Absolut. Pozostawione oczywiście bez odpowiedzi.

Tym niebanalnym rozważaniom towarzyszy równie interesująca oprawa plastyczna, muzyczna i znakomita gra aktorska. Ale najważniejsze są tu niezwykle oryginalne lalki. Płomyka i Iskierkę uosabiają np. twarze otoczone pomarańczowo – czerwonymi i żółtymi strzępami tiulu. Osierocona dziewczyna trzyma na kolanach nagą lalkę z własnymi rysami twarzy. Jej porcelanowe oczy są ruchome i to one, spoglądając w różne strony, wyrażają dramat swojej bohaterki. Lalki chwilami przerażają. Ich ręce i nogi zwisające obok tułowia skonstruowane są z oddzielnych elementów, a poruszane ręką aktora poprzez wbudowane od tyłu odpowiednie dźwignie.

Interesująco prezentuje się tu nie tylko muzyka, ale cała warstwa dźwiękowa stworzona do spektaklu przez Sambora Dudzińskiego; np. szeleszczenie opakowaniami po chipsach i rozgniatanie ryżowych wafli do złudzenia kojarzy się z dźwiękami płonącego ognia.

Dobrze, że lalki tak tłumnie wracają na festiwalową scenę. Zwłaszcza, że sztuka lalkarska cały czas rozwija się, tworząc coraz to nowe sposoby konstruowania i animowania tych z pozoru tylko martwych przedmiotów. Na tym festiwalu nie raz dało się zauważyć, że profesjonalnie i z wyobraźnią prowadzone lalki niekiedy bardziej potrafią poruszyć nawet dorosłych widzów, niż artyści w tzw. żywym planie. Oczywiście nie znaczy to, by inne formy plastyczne z teatrów dziecięcych eliminować. Chodzi tylko o to, by lalka nie znikła ze sceny.

Anita Nowak

SCENY POLSKIE nr 2/2019

47

ŻYCIE TEATRALNE

Epoka była epokowa.

Benefis Barbary Krafftówny Teatr Polonia 4 grudnia 2018 roku pękał w szwach a to za sprawą Barbary Krafftówny, która w dniu swoich imienin świętowała również 90. urodziny, celebrowane przez Monikę i Grzegorza Wasowskich oraz Remigiusza Grzelę.

S fot. Maria Wilma-Hinz

zczerze rozbawiona publiczność gromkimi brawami nagradzała aktorkę i jej opowieści oraz pokazywane na ekranie materiały archiwalne z fragmentami ról filmowych i piosenkami z niezapomnianego Kabaretu Starszych Panów.

Ze specjalną przesyłką muzyczną, jako prezentem dla aktorki przybyli, m.in.: Dorota Miśkiewicz, Klementyna Umer, Jacek Bończyk a głos od Dudka – Edwarda Dziewońskiego zza światów dał niezawodny, jak zawsze, Stanisław Tym. Jubilatka została obdarowana listami gratulacyjnymi, prezentami, obsypana kwiatami, a od naszego Stowarzyszenia reprezentowanego przez wiceprezesa Krzysztofa Szustera, w dowód uznania za jej artyzm i aktorstwo najwyższej próby, otrzymała specjalny Medal 100-lecia ZASP-u.

Gratulujemy czekając na kolejny benefis...

Maria Wilma-Hinz

Barbara Krafftówna i Franciszek Pieczka

Jubileusz pracy Rafała Kowala W Teatrze Miejskim im. Witolda Gombrowicza w Gdyni od ponad 20 lat pracuje Rafał Kowal.

A

ktor, który ukończył PWST w Krakowie, od początku swojej pracy był nagradzany za role, z których każda stawała się kolejnym ważnym krokiem w zdobywaniu wyjątkowej pozycji w teatralnym świecie.

Niezapomniane kreacje w gombrowiczowskich produkcjach w reżyserii Waldemara Śmigasiewicza (Hrabia Henryk w Ślubie, Gombrowicz w Transatlantyku, Książę w Iwonie Księżniczce Burgunda) zapisały się na trwale w naszej pamięci. Dziesiątki ról, zarówno dramatycznych jak i komediowych, zyskały mu powszechne uznanie. Lubiany przez widzów, ceniony przez reżyserów 48

SCENY POLSKIE nr 2/2019

i kolegów, za uczciwość w pracy scenicznej, jest także uzdolnionym kompozytorem, także muzyki do sztuk teatralnych. Obdarzony wyjątkową wrażliwością i wyobraźnią. Koleżeński i uczynny, jednocześnie trochę nieśmiały i, jak nazywają go przyjaciele, „Kruchy”.

Jesienią ubiegłego roku obchodził 25-lecie pracy artystycznej. Rzadko który kolega cieszy się takim szacunkiem i dlatego też ten jubileusz został specjalnie zauważony. Kruchy jest członkiem ZASP od samego początku swojej pracy. Czekamy na jego nowe role, życząc wiele satysfakcji i sukcesów.

Małgorzata Talarczyk

Rafał Kowal

SKOLIMÓW

VI Aukcja Charytatywna na rzecz DAW w Skolimowie VI Aukcja Charytatywna na rzecz Domu Artystów Weteranów w Skolimowie zakończyła się sukcesem.

W

Absolutnym hitem okazała się, ofiarowana przez mieszkającą w Skolimowie malarkę Danutę Muszyńską-Zamorską, praca, którą zlicytował (o czym piszemy za zgodą samego zainteresowanego) Krzysztof Szuster dla swojej dwuletniej wnuczki z życzeniami, aby ten obraz towarzyszył jej przez całe życie. Jak wspomniał, ma do prac pani Danuty wielki sentyment – jako młody chłopak zbierał pocztówki malowane przez artystkę. On sam przeznaczył na licytację zabytkowy hełm strażacki, obiad wraz z przejażdżką zaprzęgiem konnym i powozem ze swojego muzeum.

Jeśli oceniać aukcję, jak olimpijskie rozgrywki, drugie miejsce zajął obraz autorstwa Zbigniewa Czajkowskiego ofiarowany przez kolejną mieszkankę DAW w Skolimowie – Alinę Kaniewską – niegdyś artystkę-śpiewaczkę Operetki Warszawskiej.

Warto wspomnieć, że i inni członkowie Zarządu ZASP nie wyszli z Oranżerii Muzeum Pałacu w Wilanowie z pustymi rękami. Zasilając aukcyjne konto obrazy wylicytowali też Marlena Miarczyńska i Paweł Królikowski.

Paweł Królikowski i Ryszard Rembiszewski

fot. Maria Wilma-Hinz

Wielkie podziękowania należą się autorom prac, darczyńcom, pomysłodawczyniom tego cyklicznego wydarzenia: Bogusławie Skwarnej, artystce malarce, prawnuczce Antoniego Bednarczyka, założyciela Domu Aktora oraz Agnieszce Michalczyk, prezes Fundacji im.

Królowej Marii Kazimiery i jednocześnie autorce programu edukacyjno-charytatywnego „Debiutantki” – osobom pełnym empatii i czułości oraz bezinteresownego oddania sprawie seniorów. Wyrazy wdzięczności wypada skierować w stronę wszystkich gości aukcji, którzy hojnie licytowali obrazy.

fot. Maria Wilma-Hinz

ylicytowano za n i e m a ł ą k w o t ę n iem a l w s z y st k ie zgromadzone prace malarskie, srebrną galanterię stołową, biżuterię, kostiumy filmowe, czy rzeczy ofiarowane przez artystów, m.in. dwie Małgorzaty – Ostrowską-Królikowską i Kożuchowską. Dochód z aukcji, prowadzonej przez Ewę Wojciechowską i Ryszarda Rembiszewskiego, zasilił konto przeznaczone tym razem na renowację mebli w DAW.

Agnieszka Michalczyk, Bogusława Skwarna

Baczni obserwatorzy odbywających się od sześciu lat aukcji na rzecz DAW w Skolimowie mogli dostrzec także stałych bywalców, którzy z wylicytowanych przez siebie prac mogliby stworzyć niemałą już kolekcję. Tegorocznych zapalonych licytantów mamy nadzieję spotkać na aukcjach w następnych latach.

Maria Wilma-Hinz

Autorzy obrazów przekazanych na licytację: Teresa Błach, Urszula Chmielowiec, Zbigniew Czajkowski (praca podarowana przez Alinę Kaniewską), Alina Dorada-Krawczyk, Olena Gaidamaka, Teresa Garbacz, Barbara Grabowska, Hanna Jakubowska, Agnieszka Kita, Teresa Kazimierska, Danuta Muszyńska-Zamorska, Leszek Pasim, Lena Rokitnicka, Małgorzata Ryttel, Jacek Sikora, Anita Zofia Siudaj, Bogusława Skwarna, Elżbieta Smalec, Zofia Stankowska, Anna Szubartowska-Paszkowska, Bogusław Szychowiak, Monika Anna Tomczak, Irena Wiltosińska, Wioletta Winiarska, Magdalena Woźniak, Jadwiga Zamkowska. Autorka szala filcowanego na jedwabiu – Jolanta Jabłońska.

SCENY POLSKIE nr 2/2019

49

SKOLIMÓW

Skolimów w świątecznej odsłonie

Trzej Królowie nie zawiedli przybywając ze swymi darami.

Od kilku lat Dom wspierają jego dwie oddane przyjaciółki, inicjatorki i organizatorki aukcji obrazów na rzecz DAW – Agnieszka 50

SCENY POLSKIE nr 2/2019

Kolejny niezwykle ważny i potrzebny prezent obwiązany czerwoną wstążką podjechał pod okna jadalni budząc zachwyt mieszkańców.

Gdy jedna z Muz wezwie ich na koncert, do teatru, czy na wystawę – podjadą tam z fasonem nowiutkim białym Mercedesem mogącym pomieścić niemałą reprezentację Domu.

Niedomagający, na wizytę lekarską poza Skolimowem, dotrą teraz luksusowo i wygodnie.

Za ten dar podziękowania należą się przede

Olgierd Łukaszewicz, Grażyna Skoczeń, Anna Tukiendorf-Wilhite

fot. Maria Wilma-Hinz

Jednym z ważniejszych momentów tego spotkania stało się uroczyste przecięcie wstęgi przed zamontowanym nowym nabytkiem, niezwykle ważnym w miejscu zasiedziałym przez osoby starsze – zmodernizowaną, nowoczesną windą. Przedstawicielki Polonii, Grażyna Skoczeń oraz Anna Tukiendorf-Wilhite z Polish Women in Business, zorganizowały w Chicago Gale Dobroczynne, podczas których jednym z występujących gości był Olgierd Łukaszewicz, ówczesny prezes ZASP-u.

Pierwsza impreza umożliwiła zebranie sporych funduszy, jednak niewystarczających na zrealizowanie założonego celu. Upór obydwu pań sprawił, że kolejne ich działania, do których ponownie zaprosiły Olgierda Łukaszewicza, zaowocowały zgromadzeniem pokaźnej kwoty umożliwiającej dołożenie niemałej cegiełki do tej kosztownej inwestycji. Podczas październikowego spotkania w Skolimowie, w obecności Anny Solnickiej-Heller, dyrektorki Domu, Marleny Miarczyńskiej, pełnomocnika ds. DAW, członkini Zarządu Głównego ZASP oraz Ryszarda Rembiszewskiego, prezesa Fundacji Artystów Weteranów oraz mieszkańców Domu, mogły już tę nowinę ogłosić. Podczas spotkania Wigilijnego winda oficjalnie ruszyła, jak przystało na siedzibę artystów – w obecności telewizyjnych kamer i błyskach fleszy licznie zebranych fotoreporterów.

Ryszard Rembiszewski, Olgierd Łukaszewicz, Grażyna Skoczeń, Anna Tukiendorf-Wilhite, Joanna Kurowska, Elżbieta Panas, Paweł Królikowski

fot. Maria Wilma-Hinz

Tegoroczny Mikołaj był niezwykle hojny przysyłając z koncertem kolęd niezawodny, przyjazny Domowi Zespół Śląsk oraz prezenty spoza mroźnej Laponii. Upominki podarowali licznie przybyli goście. Kosze i torby wypełniły paczki ufundowane przez sponsorów: firmy JJDarboven i Kasol-Leśne Dary, zdobyte i przekazane mieszkańcom przez członków Zarządu Fundacji – Elżbietę Panas, Joannę Kurowską oraz Bożennę Jankiewicz – przewodniczącą Sekcji Estrady.

Michalczyk z Fundacji im. Królowej Marii Kazimiery oraz Bogusława Skwarna – prawnuczka Antoniego Bednarczyka, założyciela tej skolimowskiej sadyby. Co roku na wieczerzę przyjeżdżają z dobrą wieścią o zebranych funduszach. Tak było i tym razem, gdy obwieściły, że niemały dochód z tegorocznej licytacji przeznaczony zostanie, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, na odnowienie zniszczonych mebli.

Krzysztof Szuster, Aneta Skorupka

Elżbieta Panas, Ryszard Rembiszewski, Joanna Kurowska

fot. Maria Wilma-Hinz

T

ydzień przed Wigilią, do Domu Artystów zjechali przyjaciele i bliscy mieszkańców, m.in.: Ewa Wiśniewska – ambasadorka DAW-u, Joanna Rawik, Grażyna Marzec i Magdalena Zawadzka, Jolanta Wołłejko, Barbara Burska i Zofia Czerwińska, Elżbieta Jodłowska, Ewa Ziętek, Maria Szadkowska i Bożena Kociołkowska, Witold Sadowy świeżo po promocji swojej najnowszej książki, Zdzisław Słowiński, Stanisław Sparażyński i Jerzy Iłowiecki, wnuk założyciela tego Domu, Tomasz Grochoczyński, Krzysztof Górecki, Stanisław Górka, Jerzy Kisielewski, Zbigniew Cierniak, Wojciech Pijanowski, liczna rodzina pp. Królikowskich – Małgorzata Ostrowska-Królikowska, Rafał i Antoni oraz oficjalni goście, a wśród nich Kazimierz Jańczuk i Ryszard Machałek – burmistrz i wiceburmistrz Konstancina, Ewa Lubianiec – członek Zarządu Powiatu Piaseczyńskiego, Włodzimierz Rasiński – przewodniczący Rady Powiatu Piaseczyńskiego, niezastąpiona, zawsze uśmiechnięta i życzliwa Domowi Klaudia Wojnarowska, dyrektor PCPR Piaseczno – wszyscy witani przez przedstawicieli Zarządu ZASP i Fundacji Artystów Weteranów – Pawła Królikowskiego, Marlenę Miarczyńską, Ryszarda Rembiszewskiego.

W imieniu Małżonki Prezydenta RP, Agaty Kornhauser-Dudy, życzenia przeczytał Wojciech Kolarski, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP.

fot. Maria Wilma-Hinz

W Skolimowie świąteczny nastrój tradycyjnie zapanował trochę wcześniej.

SKOLIMÓW wszystkim Fundacji Artystów Weteranów Scen Polskich, a Pawłowi Królikowskiemu i menadżerce tego projektu, Marcie Lipeckiej, za skuteczne negocjacje z przedstawicielem firmy, która zgodziła się kupującym udzielić dużej zniżki. Tym samym firma Mercedes-Benz Warszawa dołączyła do coraz liczniejszego grona przyjaciół Skolimowa.

Przed paroma laty Dom zyskał szczególnego opiekuna – szpital WIM na Szaserów. Dobrym duchem czułym na sygnały w sprawie poważnych niedyspozycji mieszkańców pozostaje w tym miejscu Aneta Skorupka, którą, w podziękowaniu od skolimowskich domowników, Krzysztof Szuster uhonorował nagrodą i tytułem Dobrodzieja DAW-u. Świadomość tego wsparcia jest dla wszystkich

kojąca i wnosi dużo spokoju do życia naszych starszych kolegów, którym życzmy zdrowia i samopoczucia nie wymagającego nadużywania tej miłej znajomości.

Oby to życzenie stało się przesłaniem na ten rok zakończony wieczerzą Wigilijną, na której nikogo nie zabraknie...

Maria Wilma-Hinz

Kalendarz ATM GRUPA 2019

fot. Jacek Kurnikowski, Piotr Podlewski / AKPA

ATM GRUPA po raz trzeci przygotował oryginalny kalendarz.

Andrzej Muszyński, Małgorzata Hajewska-Krzysztofik, Dagmara Bąk, Krzysztof Dracz, Filip Pławiak, Helena Englert, Rafał Królikowski, Robert Wolański, Małgorzata Kożuchowska, Ryszard Rembiszewski, Paweł Królikowski

W

tym roku, na wysmakowanych zdjęciach autorstwa Roberta Wolańskiego, można zobaczyć artystów, wśród których Ewa Kasprzyk, Małgorzata Hajewska-Krzysztofik, Katarzyna Herman, Małgorzata Kożuchowska, Dagmara Bąk, Michalina Olszańska, Krzysztof Dracz, Andrzej Grabowski, Rafał Królikowski, Łukasz Simlat, Filip Pławiak oraz Helena Englert reprezentująca najmłodsze pokolenie coraz odważniej wkraczające na aktorską ścieżkę.

Na wernisażu promującym kalendarz ATM na 2019 rok, Zarząd Główny ZASP reprezentowali: Małgorzata Kożuchowska, Paweł Królikowski, Krzysztof Szuster, Tomasz Grochoczyński a Ryszard Rembiszewski Fundację Artystów Weteranów Scen Polskich – partnera wydania kalendarza.

Andrzej Muszyński, prezes Zarządu ATM GRUPA, przekazał na ręce prezesa Zarządu Głównego i prezesa Fundacji 12 zdjęć znajdujących się w kalendarzu z przeznaczeniem na aukcję na rzecz Skolimowa.

Fundacja Artystów Weteranów otrzymała również 50 kalendarzy, na których sfotografowani aktorzy złożyli autografy podnosząc wartość tego wydawnictwa przeznaczonego na aukcję internetową.

Adres do aukcji na Allegro: https://allegro.pl/oferta/kalendarz-atm-grupa-na-2019-rok-7828630111 Maria Wilma-Hinz

SCENY POLSKIE nr 2/2019

51

Z TEATRALNEJ PÓŁKI

Wojna, miłość i medycyna – o współczesnej dramaturgii ukraińskiej Anna Korzeniowska-Bihun (wybór, tłumaczenie i wstęp), Współczesna dramaturgia ukraińska. Od A do Ja; Wydawnictwo: ADiT, Warszawa 2018.

Ihor: (…) Pozwól, bym ci podarował (rozgląda się, wyjmuje ze ściany gwóźdź) ten zasłużony gwóźdź. Żeby ci nigdy podkowa nie odpadła.

Dasza: Dziękuję.

Ołena: (żartobliwie) Mam nadzieję, że to nie był ten gwóźdź, na którym się dom trzyma?

Ołeksandra Hromowa, Dźwięki i głosy

W

trzy lata po ukazaniu się antologii „Nowy Dramat Ukraiński: W oczekiwaniu na Majdan” ADiT oddał nowy tom zatytułowany „Współczesna dramaturgia ukraińska. Od A do Ja” w wyborze, tłumaczeniu i ze wstępem Anny Korzeniowskiej–Bihun. Jeśli zaufać diagnozie, która mimowolnie się wyłania z lektury, Ukraina jest takim właśnie domem, z którego gwóźdź wyciągnięto.

Dostaliśmy osiem dramatów różnych autorów młodszego czy młodszo-średniego pokolenia. Sześć kobiet: Natalia Błok, M. Masza Wakuła, Ołeksandra Hromowa, Tetiana Kycenko, Olga Maciupa, Anna Jabłońska i dwóch mężczyzn: Pawło Arje i Dima Łewycki. W tekstach dominuje klimat politycznego niepokoju, echo Euromajdanu i aneksji Krymu, ich wpływu na życie zwykłych ludzi.

W „Chwale bohaterom” Arjego historyczne podziały zbierają żniwo nawet w szpitalu dla weteranów, gdy na jednej sali znajdzie się niegdysiejszy członek UPA i były żołnierz Armii Czerwonej. Mimo upływu lat nie sposób zapomnieć o urazach i nie projektować ich na kolejne pokolenia. W poetyckiej metaforze Błok („Przez skórę”) wojna jawi się jako wirus, niczym zakaźna choroba zatacza coraz szersze kręgi i nie wiadomo czemu jednych pochłania, a innych ocala. Nawet w odrealnionych „Polarnikach. Z opowieści prawdziwych polarników” Wakuły, rozgrywających się w „stanie: zamarzłym, tempie: nazbyt zrównoważonym” polityka przebija się spod lodu. Polarnik i jego narzeczona o tym samym imieniu, mówiący na głosy, ale też będący w pewnym sensie jednym głosem, uwikłani w groteskową wędrówkę i niestandardową relację gdzieś na końcu świata, nie uciekną od sporu o Antarktykę ani od informacji o wojnie w ojczyźnie. „Czas na pilates” Maciupy zaczyna się od tragikomicznego ukazania nieadekwatności metod relaksacji 52

SCENY POLSKIE nr 2/2019

do skali traumy wojennej, dręczącej społeczność. Magiczna różdżka tu nie pomoże, rany będą się goić całe pokolenia. Ile można się modlić za zniszczone budynki Kijowa? Bez końca. Ile za zabitych rodziców i zrównanie z ziemią domu? Wieczność.

Tylko w jednej sztuce, „Studni” Łewyckiego, mamy komentarz wprost. Na pierwszej stronie jest zastrzeżenie, iż „zabrania wystawiania sztuki lub jakiegokolwiek innego jej wykorzystywania na terytorium Federacji Rosyjskiej.

Wyjątek stanowią te rosyjskie teatry i grupy artystyczne, które publicznie sprzeciwiają się polityce prezydenta Rosji Władimira Putina”1. Pozostałe dramaty z antologii mówią o wpływie wielkiej polityki na człowieka nie przez deklaracje czy opisywanie historycznych wydarzeń. Ukazują rozpad państwa przez pryzmat jego instytucji, dręczonych niemocą i rozkładem. Nawet przyjmując, że jest to obraz dramaturgicznie przetworzony i podrasowany, i tak jest przerażająco. „Białofartuszność” Kycenko, określona przez autorkę jako „dokumentalny sound – dramat w trzech aktach”, ukazuje bezradność chorych ludzi wobec systemu, nadużyć i korupcji, ale budując obraz „ustawionego” lekarskiego klanu, ukazuje też ich skrajne przemęczenie, brak środków i personelu, by móc ratować ludzi. Medycyna jest też tłem dla konfliktu w „Chwale bohaterów”, gdzie przewija się motyw łapówkarstwa, w „Przez skórę” nie sposób do lekarza się dostać, a leczenie właściwie nie istnieje. Kto ma silny organizm, ten przeżyje.

Można zaryzykować tezę, że w dramatach przedstawionych w antologii mamy do czynienia ze społecznością w traumie, której nie ma czym i jak leczyć.

Pozostają próby ocalenia w związkach, szukanie spełnienia w miłości, życiu rodzinnym.

Ale i tak czasem trzeba uciekać z dzieckiem, bo mąż dręczy rodzinę. Co z tego, że stał się „taki” po wojnie w Afganistanie? Czasem też mąż zwyczajnie, po chłopsku „odchodzi do młodszej” („Dźwięki i głosy” Olgi Hromowej), a może i niezwyczajnie, bo rany żony posypuje solą, dosłownie i w przenośni. Ufać nie można nawet własnej siostrze, a po rodzinnym i sąsiedzkim gruncie stąpać nader ostrożnie, bo o prawdziwie bliską relację jest bardzo trudno. To groteskowy świat, w którym wciąż się mówi, ale o niczym naprawdę „Współczesna dramaturgia ukraińska. Od A do Ja” wybór, tłumaczenie i wstęp Anna Korzeniowska-Bihun, ADiT, Warszawa 2018, s.164.

1

nie rozmawia. Rodzinnej miłości i bliskości się łaknie, ale nie sposób ją zbudować.

W „Studni” Dimy Łewyckiego wykreowano hermetyczny, prowincjonalny świat niczym w „Niespodziance” Rostworowskiego.

Społeczność sąsiedzka nie pomaga, raczej współtworzy duszną atmosferę, a mroczne zbrodnie, pochłaniające kolejnych członków rodziny doprawione są obrazem lokalnych układzików i korupcji.

Teksty zaprezentowane w antologii mają duży potencjał sceniczny. Konflikty są mocne i przekonująco budowane, postaci, w swej pozornej zwykłości i szarości, niebanalne, często zdeterminowane w poszukiwaniu choćby promyka szczęścia, zachowania elementarnej ludzkiej godności. Większość przedstawionych w antologii tekstów ma tradycyjną strukturę, z której wyłania się logicznie skonstruowana fabuła. „Chwała bohaterom” podzielona jest na sceny – wyznaczane przez poszczególne dni i sny, „Dźwięki i głosy” mają budowę dwuaktową, „Białofartuszność” podzielona jest na część A, B i C, odwołującą się do tradycyjnej budowy z trzech aktów, „Gdzieś i około” zbudowane jest z symbolicznie jedenastu scen. „Przez skórę” formalnie jest właściwie krótkim opowiadaniem, z pierwszo – trzecio osobowym narratorem, które należałoby zaadoptować na potrzeby sceny, pierwszym pomysłem, który pojawia się podczas czytania, jest forma monologu w monodramie. Dłuższe, ciekawe partie prozatorskie, przekraczające ramy didaskaliów znajdziemy też w „Polarnikach”.

Kierunek nieco postdramatyczny przyjęła autorka „Czasu na pilates”, z przymrużeniem oka konstruując dramat za pomocą takich elementów symbolicznych, jak żółty środek kwiatu i poszczególne płatki. Być może dla dramaturgii ukraińskiej nie jest to moment na formalne swawole i dekonstrukcje, jak choćby w naszych „Demidramach” Pawła Demirskiego. Na pewno jednak warto sięgać po te dramaty i próbować je przenieść na polskie sceny.

Paulina Ilska

NAGRODY

Z TEATRALNEJ PÓŁKI

Dokąd zmierzamy? fot. Filip Zwierzchowski

Witold Sadowy, Jedyne, co mi zostało: pamięć. Zapis wspomnień 2015-2018, Warszawa 2018.

K

siążek podejmujących temat przemijania jest sporo. Czasem autorzy sprawiają wrażenie, jakby pisali wspomnienia głównie dla siebie, odkurzali zapomniane miejsca i nazwiska, zapominając o czytelniku.

Tak na pewno nie jest w przypadku książki Witolda Sadowego „Jedyne, co mi zostało: pamięć. Zapis wspomnień 2015-2018”.

Wierni czytelnicy Biuletynu ZASP, a obecnie Scen Polskich, zapewne znają Witolda Sadowego jako autora tekstów pożegnalnych, pisanych w dawnym dobrym stylu, w myśl zasady, że przywołując zmarłych mówimy o nich albo dobrze, albo wcale.

Wcześniej Witold Sadowy pisał wspomnienia dla Gazety Wyborczej. Jest też autorem książek, m.in.: „Teatr, plotki i aktorzy”, „Wspomnienia zza kulis”, „Za kulisami i na scenie”, „Ludzie teatru”. Bo o tym, że był aktorem, wspominać chyba nie trzeba. „Jedyne..” to książka napisana ciepło, przystępnie, do przeczytania także przez czytelnika, który nie zajmuje się teatrem zawodowo. Dla takiego odbiorcy książka będzie źródłem środowiskowych anegdot, ciekawostek, ale też będzie miała walor edukacyjny. Pomiędzy opowieściami o spotkaniach towarzyskich, przemyśleniach czy własnym samopoczuciu, autor przemyca recenzje spektakli i biogramy ważnych dla polskiej kultury postaci: reżyserów, aktorów, dziennikarzy, (np. Leona Schillera, Andrzeja Wajdy, Wandy Wiłkomirskiej, Barbary Bittnerówny, Mai Komorowskiej) a nawet polemiki z innymi recenzentami, np. Łukaszem Kaczyńskim. „Jedyne…” jest też opowieścią o losach pokolenia, ukształtowanego przez sytuację polityczną tak różną od obecnej. Jest opowieścią o tym, że za pierwszą po wojnie rolę w teatrze wynagrodzeniem było 150 zł za spektakl, oraz słynny talerz zupy

Filip Kosior z Nagrodą ZASP-u „Ale Aktor!”

W dniach 21-30 września 2018 roku odbywał się, organizowany na deskach Teatru im. Ludwika Solskiego w Tarnowie, XXII Ogólnopolski Festiwal Komedii Talia.

i bochenek chleba. Opowieścią o tym, że niby niczego wtedy nie było, ale wszystko cieszyło. Jest świadectwem swojego czasu, być może też pewną receptą, jak aktywnie, pogodnie i z pasją żyć, by, ukończywszy lat 90 +, nadal cieszyć się dobrą kondycją, ciepłymi relacjami z przyjaciółmi, sprawnością intelektualną (pamięć do szczegółowych dat opowiadanych wydarzeń rzeczywiście jest imponująca) i… wciąż bywać na niemal wszystkich warszawskich premierach. „Jedyne…” jest też opowieścią o miłości do teatru, wielkiej i nieuleczalnej. O trudności w pogodzeniu się z tym, jak ten teatr się zmienia, bo czasy się zmieniają. O tym, że podoba się „Sługa dwóch panów” w reżyserii Bradeckiego i Teatr Dramatyczny zarządzany przez Słobodzianka, ale trudno „przełknąć” Dziady w reżyserii Rychcika, z Guślarzem jako Jokerem. Równie ciężkostrawnym kąskiem są książki Masłowskiej czy dramaty Demirskiego, wystawiane przez Monikę Strzępkę. Krótki esej, poświęcony tej tematyce „Dokąd zmierza dzisiejszy teatr?”, nawet, jeśli nie zgadzamy się z wszystkimi zawartymi w nim tezami, czyni dziennik Witolda Sadowego zapisem prawdziwym i autentycznym.

Paulina Ilska

ZASP od lat zaznacza swoją obecność na tym Festiwalu przyznając Nagrodę „Ale Aktor!” za najciekawszą kreację komediową. W jubileuszowym roku 100-lecia ZASP-u otrzymał ją Filip Kosior za rolę w spektaklu „Pierwsza lepsza” Aleksandra Fredry.

Jury, po obejrzeniu dziesięciu przedstawień konkursowych, przyznało jednogłośnie: Grand Prix oraz Statuetkę Talii, Teatrowi Śląskiemu im. St. Wyspiańskiego w Katowicach za spektakl „Porwanie Europy” Jarosława Marka Rymkiewicza, w reżyserii Piotra Cieplaka, I Nagrodę Teatrowi Papahema w Białymstoku za spektakl „Skłodowska.

Radium Girl”, autorstwa i w reżyserii Agaty Biziuk, II Nagrodę Grupie Potem-o-tem z Warszawy za spektakl „Pierwsza lepsza” Aleksandra Fredry, w reżyserii Marcina Zbyszyńskiego, nagrodę indywidualną – Dariuszowi Chojnackiemu za rolę Kicia w spektaklu „Porwanie Europy” Jarosława Marka Rymkiewicza, w reżyserii Piotra Cieplaka z Teatru Śląskiego im. St. Wyspiańskiego w Katowicach.

Nagroda publiczności przypadła „Ślubom panieńskim” z Teatru im L. Solskiego w reżyserii Wojciecha Malajkata.

Gratulujemy wszystkim nagrodzonym a szczególnie laureatowi nagrody ZASP-u, która już swą nazwą podkreśla zachwyt nad artystyczną kreacją. Filip Kosior – „Ale Aktor!”.

Maria Wilma-Hinz

Sprostowanie Przepraszamy Jerzego Kosiewicza za błąd w nazwisku w pierwszym numerze Scen Polskich w części informującej o składzie Zarządu Sekcji Krytyków Teatralnych ZASP. Redakcja SCENY POLSKIE nr 2/2019

53

WSPOMNIENIA

fot. Maria Wilma-Hinz

Kazimiera Utrata-Lusztig (5.07.1932-12.08.2018) Urodziła się w Warszawie 5 lipca 1932 roku. Dzieciństwo spędziła u dziadków pod Warszawą w Cieciszewie koło Konstancina.

W

roku 1951 podjęła studia na rusycystyce na Uniwersytecie Warszawskim. Tam dołączyła do grupy organizującej teatr studencki. Były to początki Studenckiego Teatru Satyryków, zwanego po prostu STS. Jego historia jest dobrze opisana.

Kazimiera Utrata w tym gronie osób znanych później z wielu dokonań, odnalazła się doskonale. Była bardzo aktywną i zaangażowaną uczestniczką wszelkich prac teatralnych.

W zespole była bardzo lubianą koleżanką, wyróżniającą się pracowitością, talentem do ról dramatycznych oraz solidnym przygotowaniem do każdej choćby najmniejszej roli.

Zaczęła bardzo poważnie traktować zawód, który postanowiła uprawiać. Po skończeniu studiów magisterskich na Uniwersytecie zdała eksternistyczny egzamin aktorski w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie.

15 maja 1958 roku Ziuta – bo tak ją powszechnie nazywaliśmy w zespole, wyszła za mąż za naszego pianistę i kompozytora Marka Lusztiga, głównego autora piosenek STS-u. Wkrótce przyszła na świat ich córka – Katarzyna.

Ziuta zaś oglądana często na popularnej scenie STS-u zaczęła otrzymywać także propozycje filmowe. Zadebiutowała w „Lotnej” Andrzeja Wajdy w 1959 roku. Niebawem przyszły także inne sukcesy. Pierwszy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu miał miejsce w czerwcu 1963 roku. Nasz teatr przygotował godzinny program piosenkowy i zaprezentował go na Festiwalu. Znalazła się w nim jeszcze prawie nieznana piosenka, która nie miała nawet tytułu, ponieważ pochodziła z bloku trzech piosenek traktujących o „marnych widokach” na przyszłość ludzi młodych w PRL-u. Była ona autorstwa Agnieszki Osieckiej i Jarosława Abramowa (muzyka). Wykonana przez Kazimierę Utratę została najwyżej oceniona przez 54

SCENY POLSKIE nr 2/2019

jury, w którym zasiadali m.in.: Jerzy Waldorff i Stefan Kisielewski. Werdykt brzmiał: w kategorii piosenek kabaretowych zwyciężyła piosenka o okularnikach Osieckiej i Abramowa. I taki jej tytuł już został.

Ziuta zagrała w STS-ie w 29 premierach i pracowała w zespole prawie 15 lat. Do końca uczestniczyła we wszystkich naszych spotkaniach i uroczystościach.

Po pracy w STS-ie przyszedł dla niej czas zrealizowania swego największego marzenia: została zaangażowana do zespołu Teatru Polskiego w Warszawie.

Jednak, jak to w życiu bywa, jednocześnie przyszła też największa tragedia. W wypadku samochodowym zginął Jej ukochany mąż – Marek Lusztig. Wypadek miał miejsce w południowej Szwecji, niedaleko miasta Karlshamn. Ziuta została sama z dorastającą córką Katarzyną. Przewrotny los sprawił, że Kasia niebawem wyszła za Szweda, osiedliła się na stałe w Szwecji, ma tam niezależną pozycję i … trzech dorodnych synów.

Ziuta postanowiła czasowo przedłożyć obowiązki babci nad swoją aktorską karierę.

Często spędzała czas w Szwecji, aby pomóc córce w wychowaniu synów, a Jej wnuków.

Jednak wkrótce wróciła do pracy w Teatrze Polskim. Była bardzo cenioną i przydatną aktorką dla kolejnych dyrektorów: Augusta Kowalczyka, Kazimierza Dejmka i Jarosława Kiliana. Grała między innymi: Czepcową w „Weselu” Wyspiańskiego w reżyserii Dejmka, „Na szkle malowane” Brylla w reżyserii Kowalczyka, w „Kordianie” w reżyserii J. Englerta. Ostatni raz wystąpiła w roku 2002 w sztuce Bolesława Leśmiana „Przygody Sindbada Żeglarza” w reżyserii J. Kiliana.

W filmie zagrała prawie 80 ról epizodycznych (Jej specjalność!). Największą jednak

popularność zyskała sobie rolą Pani Stasi w telewizyjnym serialu „Klan”.

Odejście Jej na początku swojego sześćdziesiątego piątego sezonu teatralnego było dla wszystkich, a zwłaszcza Jej długoletnich przyjaciół – kompletnym zaskoczeniem i olbrzymim smutkiem. Dla mnie szczególnie.

Przeżyliśmy całe lata wspaniałych wzlotów i upadków w teatrze i w … kraju.

Jeszcze tak niedawno wystąpiliśmy razem na gościnnej scenie Teatru Polskiego. Ja mówiłem „Inwokację” Jareckiego i Fedeckiego, a Ziuta piękny wiersz Agnieszki Osieckiej „Co przeżyła – to moje”. Przypomina się powiedzenie Agnieszki z ostatniego jej okresu życia: „ Ja już przyzwyczaiłam się do starości i nawet polubiłam poobiednie drzemki – ale żeby umierać …”.

Ziuta kilka dni przed odejściem zadzwoniła do mnie szczęśliwa, pełna optymizmu i planów na przyszłość. Opowiadała o pięknej uroczystości jaką urządził Jej macierzysty Teatr Polski z okazji urodzin. Snuliśmy plany obchodów 65-lecia naszego STS-u, w marcu 2019 roku: mieliśmy symbolicznie pójść jeszcze raz na emeryturę z naszym STS-em, który właśnie będzie miał swoje 65 urodziny – a o którym właściwie już kompletnie zapomniano.

Bardzo cieszyła się Ziuta z roli w przygotowywanym widowisku telewizyjnym z okazji 100-lecia niepodległości pt. „Wolność we krwi”. Zanosiło się na kreację, brała udział w próbach … Widowisko odbyło się – ale już bez Ziuty…

Odeszła 12 sierpnia 2018 roku, uczestnicząc w ostatnich próbach na pl. Piłsudskiego …

Serdeczna pamięć o Ziucie pozostanie.

Ryszard Pracz

WSPOMNIENIA

Halina Słojewska-Kołodziej (26.06.1933 – 1.11.2018) 8 listopada 2018 r. w kościele środowisk twórczych św. Jana w Gdańsku odbyło się pożegnanie naszej Honorowej Przewodniczącej śp. Haliny Słojewskiej-Kołodziej.

W

uroczystości wzięli udział koleżanki i koledzy artyści, środowiska naukowe oraz władze samorządowe i miejskie w osobach Marszałka Województwa Pomorskiego pana Mieczysława Struka i Prezydenta Miasta Gdańska pana Pawła Adamowicza.

Obecny był też Marszałek Senatu pan Bogdan Borusewicz.

Wśród księży sprawujących pożegnalną Mszę św. byli ojcowie dominikanie z Harmęż oraz proboszcz Bazyliki Mariackiej w Gdańsku.

Uroczystość pożegnania zakończyliśmy wieczorem wspomnień w naszym Klubie Aktora przy ulicy Mariackiej.

Urna z prochami śp. Haliny umieszczona została obok prochów Jej męża w podziemiach Klasztoru Franciszkanów w Harmężach k. Oświęcimia, w miejscu przyległym do stałej wystawy „Klisze pamięci” Mariana Kołodzieja.

W drodze do miejsca ostatecznego spoczynku towarzyszyli Zmarłej członkowie Zarządu Oddziału ZASP w Gdańsku: Marzena Prochacka i Jerzy Gorzko, przedstawicielka władz miasta Gdańska oraz kilkoro przyjaciół.

Przyszło nam dziś pożegnać Halinę, moją Haluśkę, naszego kochanego Słoja. Świat się kończy, umierają ludzie, którzy nigdy nie umierali – tak mówiła. Piękna kobieta, wielka dama teatru, wybitna aktorka, reżyser i pedagog. Była prawdziwym wojownikiem, pełnym taktu i wyszukanego gustu, koneserem sztuki. Mieliśmy zaszczyt znać w Niej ofiarnego do bólu społecznika, wrażliwego na ludzkie losy i potrzeby, odważnego, niezłomnego, prawego człowieka. Służącego ojczystej potrzebie, gdy trzeba było dać świadectwo. Dla Niej była to po prostu „potęga smaku”. ZASP-owi oddała serce i duszę. Niemalże do ostatnich chwil świadomości interesowała się żywo pracą Stowarzyszenia, zważając nie tylko na kłopoty, czy radości Koleżanek i Kolegów, ale na misję, godność i etykę zawodu aktora, na los teatru w Polsce.

Niestrudzenie domagała się dla kultury poczesnego miejsca w gospodarce i polityce kraju. A teraz odchodzi niemal w 100-letnią rocznicę powstania ZASP, zobowiązując nas do sprostania szlachetności Jej dziedzictwa. Zawsze zresztą uważała, że Gdańsk powinien odegrać rolę szczególną, także na polu kultury. Nec temere nec timide, ale zawsze z honorem.

Długo walczyła z niemocą nieposłusznego ciała, choć zdawała sobie sprawę, że choroba z góry gotuje Jej przegraną. Tęskniła za swoim domem, azylem pełnym dzieł sztuki, wśród których czuła się najlepiej, wierna swojej wielkiej miłości, Marianowi, bez którego nie umiała istnieć. Była dla Niego wsparciem

fot. Robert Pietrzak / Archiwum ZASP

Śp. Halinę Słojewską, podczas żałobnej Mszy św. w kościele św. Jana pożegnała Przewodnicząca Oddziału ZASP w Gdańsku Małgorzata Talarczyk:

i opoką, a gdy Go zabrakło dbała o pamięć Jego sztuki. Wtedy zaczęła prosić Boga, by i Ją zabrał. Była głęboko samotna, trochę z usposobienia, trochę z wyboru, resztę dopisało życie. Najskrytsze zakątki duszy dzieliła wyłącznie z mężem. Odeszła cicho, dyskretnie, w dzień Wszystkich Świętych, dzień szczególny. Był to jedyny, wyjątkowy akcent w zejściu ze sceny aktorki, powoli znikającej w ciemności gasnących świateł. Bezszelestnie opadła kurtyna. Nastała cisza. Dalej niech Cię prowadzą dobre anioły, Haluśku!

Małgorzata Talarczyk

SCENY POLSKIE nr 2/2019

55

WSPOMNIENIA

Jan Marian Zagozda

C

hoć nie humanista, bo z wykształcenia inżynier, absolwent Politech ni k i Warszawskiej, Jan Marian Zagozda, był wyjątkową postacią w świecie polskiej kultury. Do radia trafił wcale nie jako dziennikarz, ale dyżurny inżynier obiektu. Jednak jego wielka miłość do muzyki, a zwłaszcza przedwojennej piosenki, wrodzony talent narracyjny i rzadkiej urody głos, nie mogły w tym miejscu pozostać niezauważone i niedocenione. Jego audycje popularyzujące przedwojenne szlagiery

„Mijają lata, zostają piosenki”, „Słodkie radio retro” czy „Wspomnienia pisane dźwiękiem”, prowadzone wspólnie z Danutą Żelechowską obsypywane były deszczem nagród, np. Złotymi Liśćmi Retro na Festiwalu im.

Mieczysława Fogga, czy bardzo prestiżową w środowisku radiowym statuetką Złotego Mikrofonu, nie mówiąc już o wyróżnieniach ministerialnych. Ale najważniejszą dla twórcy nagrodą jest popularność jego pracy wśród odbiorców. A ta w przypadku Jana Zagozdy była przeogromna. Kiedy więc 21 listopada 2018 roku rozeszła się wiadomość o śmierci

fot. Maria Wilma-Hinz

(3.05.1930 – 21.11.2018)

prezentera, miłośnicy jego talentu pogrążyli się w autentycznej żałobie; wielu zwykłych ludzi, obok rodziny i oficjeli, towarzyszyło mu w ostatniej drodze.

Pochowany został na warszawskich Powązkach. (ita)

Zbigniew Korpolewski

Z

bigniew Korpolewski – aktor, artysta estradowy, reżyser, autor tekstów satyrycznych pisanych dla Hanki Bielickiej oraz kabaretów „Dudek” i „Egida”, twórca telewizyjnego programu satyrycznego „Loża”, przed laty dyrektor Zakładu Widowisk Estradowych oraz warszawskiego Teatru Syrena w latach 1991-1996, autor książki „Hanka Bielicka. Umarłam ze śmiechu”.

***

Od 2005 roku zasłużony członek ZASP, Stowarzyszenia, w którym pełnił społeczne funkcje, m.in. sekretarza Sekcji Reżyserów, członka Komisji ds. Finansów, Zarządzania oraz Problemów Prawnych Działalności Kulturalnej a także Komisji ds. Aktów Prawnych.

Miał 84 lata. Urodził się w Tczewie 5 września 1934 roku.

Był z nami, służąc dobrą i mądrą radą artysty i prawnika, ponad pięćdziesiąt lat.

Z wielkim żalem i smutkiem mówimy o Nim, że był... (mw-h)

56

SCENY POLSKIE nr 2/2019

W niedzielę rano 25 listopada 2018 roku zatelefonowała Krysia Gucewicz ze smutną wiadomością. Odszedł na zawsze nasz przyjaciel Zbyszek Korpolewski. Prawy, dobry i szlachetny człowiek. Serdeczny i uczynny. Autor znakomitych tekstów satyrycznych. Pisywał je dla sławnych w swoim czasie kabaretów warszawskich „Dudek” i „Pod Egidą”.

Zaczynał jako aktor. Potem był dyrektorem warszawskiej „Estrady” i Teatru „Syrena”.

Ceniony przez zespól aktorski i techniczny.

Jego ulubioną gwiazdą była Hanka Bielicka.

Większość jej znakomitych tekstów była autorstwa Zbigniewa Korpolewskiego. Po jej śmierci napisał o niej znakomitą książkę. Ja też zawdzięczam Mu wydanie pierwszej mojej książki „Teatr, plotki i aktorzy” w roku 1994.

Napisał do niej wstęp i promował ją razem

fot. Maria Wilma-Hinz

(5.09.1934 - 25.11.2018)

z Aleksandrem Bardinim w Klubie Księgarza na Starym Mieście.

Był mężem Ireny Santor.

Tworzyli kochającą się parę. Mieszkali w Nadarzynie. Niedawno przenieśli się do Domu Aktora w Skolimowie.

Mimo troskliwej opieki nie czuł się tam dobrze. Tracił wzrok.

Zmarł w szpitalu w Warszawie. Żegnaj, Kochany Zbyszku. Śpij w spokoju.

Dziękuję Ci za wszystko.

Irenie ślę wyrazy najgłębszego współczucia i życzenia zdrowia.

Witold Sadowy

WSPOMNIENIA

fot. G. Mart

Hanna Smólska (16.04.1921 - 7.09.2018)

7

września 2018 roku w Warszawie zmarła Hanna Smólska, artystka, która całe swoje zawodowe życie związana była z Krakowem.

Minęły zaledwie dwa lata od dnia, w którym obchodziła podwójny jubileusz 95. urodzin i 70-lecia pracy artystycznej a do tego 65-lecia przynależności do ZASP-u, naszego cechowego Stowarzyszenia, które przed laty przyjęło ją do elitarnego grona członków zasłużonych.

Zadebiutowała na deskach Teatru Miejskiego w Częstochowie, które szybko zamieniła na krakowski Stary Teatr pozostając mu wierna

do końca, bawiąc widzów rolami Zuzi a później Fruzi w „Damach i huzarach” Fredry, Kasi w „Poskromieniu złośnicy” Szekspira i Klaudyny w „Grzegorzu Dyndale” Moliera, Duniaszy w „Wiśniowym sadzie” Czechowa, Lilii w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego, czy Warwary w gogolowskim „Rewizorze”.

A wszystko to w reżyserskiej oprawie znakomitych twórców, wśród których Władysław Krzemiński, Zygmunt Hübner, Bogdan Hussakowski, Konrad Swinarski, Andrzej Wajda, czy Jerzy Jarocki.

Za swoje osiągnięcia uhonorowana została Złotą Odznaką Miasta Krakowa, Medalem

Honoris Gratia prezydenta Miasta Krakowa oraz Medalem z okazji 200-lecia Narodowej Sceny.

Ciekawość ludzi i świata tak dla niej ważna, nie tylko, jako aktorki ale i historyka sztuki, była motorem wielu fascynujących podróży, z których pozostały zdjęcia i wspomnienia wypełniające ostatnie lata wolne od zobowiązań wobec teatru, który był jej miłością i na zawsze pozostał w jej sercu.

Odeszła prawdziwa dama teatru, piękna, elegancka i taką ją zapamiętamy.

Maria Wilma-Hinz

fot. Maria Wilma-Hinz

Danuta Cholewianka

W

(27.02.1936 – 29.11.2018)

imieniu ZASP-u i środowiska baletowego na mszy świętej w Kościele św. Tadeusza Apostoła w dniu 28 grudnia 2018 roku, żegnamy naszą koleżankę: artystkę tancerkę, pedagoga, choreografa – Danutę Cholewiankę.

Urodzona w Krakowie 27 lutego 1936 roku.

Ojciec Marceli, mama Aniela.

Naukę trudnego naszego zawodu rozpoczęła w wieku 14 lat w Szkole Janiny Strzębosz w Krakowie, po czym kontynuuje ją w Studium Baletowo-Choreograficznym, które kończy w 1956 roku i od razu dostaje angaż do Opery, gdzie debiutuje 16 maja tegoż roku w „Strasznym dworze” Stanisława Moniuszki w choreografii Pieńkowskiego. W 1961 roku po połączeniu Opery z Operetką powstaje Teatr Muzyczny, w którym Danusia tańczy w: „Rigoletcie”, „Halce”, „Opowieściach Hoffmana”, „Cyganerii” i innych. Pięć lat później angażuje się do Operetki Gliwickiej biorąc

udział w całym repertuarze w choreografiach: Pieńkowskiego, Kopińskiego, Miszczyka, Stanisławskiej. Współpracuje z Teatrem Rozmaitości, Estradą Śląską i Telewizją Katowicką oraz z Zespołem Politechniki Śląskiej.

W sierpniu 1965 roku przenosi się do Warszawy i rozpoczyna pracę w Operetce Warszawskiej, gdzie dyrektorem był Tadeusz Bursztynowicz a choreografem Stanisława Stanisławska. Dostaje angaż na stanowisko tancerki i asystenta choreografa. Zaprzyjaźnia się z tancerką przedwojenną Opery Warszawskiej Czesią Gaszewską, z którą mieszka aż do jej śmierci.

Danusia tańczyła w całym repertuarze operetkowym, m.in.: „Miss Polonia”, „Panna wodna”, „Ptasznik z Tyrolu”, „Zemsta nietoperza”, „Życie paryskie”, „Król walca” i wiele, wiele innych. Współpracowała z PAGART-em i Stołeczną Estradą. Była asystentem samej Teresy Kujawy w Studio Baletowym. Współpracowała z Włodkiem Gołóbowem reżyserem w Szkole Sióstr Zakonnych i Januszem Dąbrowskim przy

wyborach „Miss Polonia” w kilku edycjach konkursu. Była współtwórczynią „Promocja 2000” Szkoła Wdzięku, gdzie wprowadziła przedmiot „kultura gustu”.

Po przejściu na emeryturę w 1980 roku poświęciła się pracy społecznej w ZASP-ie na rzecz naszego środowiska. Przez wiele lat była przewodniczącą Sekcji Tańca i Baletu i członkiem Zarządu Głównego, aż przyszło to najgorsze – nieuleczalna choroba, ciężka cukrzyca, która uniemożliwiła Jej dalszą pracę społeczną. Zmuszona była wycofać się z tak intensywnego życia. Za swoją pracę zawodową i społeczną odznaczona została wieloma medalami, wyróżnieniami i dyplomami. Członkiem naszego Stowarzyszenia była przez 35 lat.

Danusia miała piękne życie, była wspaniałą koleżanką, prawym i szlachetnym człowiekiem. Na zawsze weszła do historii tańca.

Cześć Jej pamięci.

Ryszarda Gozdowska

SCENY POLSKIE nr 2/2019

57

WSPOMNIENIA

Kazimierz Kutz

B

ył dla mnie, jak starszy brat, nieomal ojciec, a dziś żegnam Go w imieniu ZASP – Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji, a także w imieniu SFP – Stowarzyszenia Filmowców Polskich.

Dane jest mi także przemówić w imieniu Towarzystwa Przyjaciół Śląska w Warszawie. Żegnam Kazimierza Kutza reżysera, pisarza i polityka, którego obecność wycisnęła piętno w sztuce i debacie publicznej od połowy XX w. do dziś. Żegnamy Go w miejscu szczególnym, opodal gmachu Sejmu Śląskiego, w pobliżu pomnika Wojciecha Korfantego, którym się fascynował, i którego wizję Śląska, jako „perły w koronie” Polski – pielęgnował.

Należał do pokolenia zranionego wojną. Do pokolenia, któremu nowe, powojenne stosunki społeczne umożliwiły pójść za głosem powołania i uzyskać szansę samorealizacji życiowej w środowisku sztuki, w środowisku wcześniej nieosiągalnym dla dzieci rodzin robotników śląskich.

W Łodzi swój los związał z grupą ambitnej młodzieży artystycznej, która wydobyła polski film z ciasnoty komercyjnych recept, a wypowiedź filmową podniosła do rangi sztuki. Mimo ograniczeń cenzury, młodzi wizjonerzy wywalczyli osobistą odpowiedzialność twórcy za dzieło, stwarzając sobie przestrzeń wzajemnej rywalizacji, stając się przy tym wynalazcami, każdy na swój sposób, różnych form języka filmowego. Na tym polu już pierwsze dokonania K. Kutza odznaczały się konsekwencją, dojrzałością, własnym stylem i były szeroko komentowane.

Pokolenie Kutza stworzyło znaną w świecie polską szkołę filmową, w czym niemały był udział Jego samego. Wcześnie znalazł się nie tylko wśród mistrzów zawodu filmowego, ale wyraziście wszedł także do teatru, osiągnął szczyty w realizacjach telewizyjnych.

Na swej drodze dokonywał wyborów ważnych. Istotnych dla publiczności, do której adresował utwory. W pracy cechował Go upór i pracowitość. To charakter Jego 58

SCENY POLSKIE nr 2/2019

rodaków. Tych z „piątej strony świata” jak określił poetycko swoją małą ojczyznę – okolice Szopienic.

Pragnął, aby Jego aspiracje stały się i naszym, aktorów, udziałem. Mawiał „nie warto być przeciętnym, przeciętność to nuda i dreptanie w miejscu”. Przestrzegał: „jeśli chcesz się rozwijać, szukaj reżyserów ambitnych.”

A o życiu uczył: „pamiętaj, trzeba chcieć, nie rdzewieć ani sekundy”. Jego zawodowa rzetelność wyrobiła o Nim wśród nas opinię reżysera, który wszystko zawczasu zaplanował i przewidział. Od innych oczekując w zamian twórczej realizacji swych zamierzeń, dlatego aktorzy chętnie powierzali Mu siebie, ponieważ dawał im poczucie bezpieczeństwa w uruchamianiu intymnych kojarzeń i emocji. Jego intelektualne horyzonty w wadzeniu się ze sprawami tego świata, w poszanowaniu człowieka prostego, w fascynacji wielorakością wariantów objawiania się miłości pozwalały Mu podpowiadać nam, aktorom świeże, odkrywcze motywacje do budowania i ról i rozumieć coś więcej ponad schematy prawdy o ludziach. Nie cierpiąc banału uczył nas głębi i dystansu jednocześnie. Jego poczucie humoru trzeźwiło wszelkie sentymentalizmy czy dęte uniesienia. Radził: „opowiadaj o sobie w konkretnej sytuacji, nie ilustruj, odpowiedzialność za ideę pozostaw reżyserowi”. Kutz nigdy nie osądzał swoich bohaterów. Przyglądał im się z uwagą i wyrozumiałością. Wikłając swych bohaterów we wzajemne zależności cieszył się jak niebieski stwórca obserwując ich zmagania. Z życzliwością doceniał patos ich egzystencji. Tę życzliwość do bohaterów literackich przelewał na nas – wykonawców.

Każdy z nas w kontakcie z Nim stawał się też materiałem do jego prywatnej anegdoty o sobie. Czasem śmiesznej, zaprawionej z lekka złośliwością, czasem sentymentalnej, na półprawdziwej, zawsze literackiej. Przyjaźniąc się z nami podpuszczał, aby iść tropem odpowiedzialnego wątpienia. Żadna z postaci w Jego reżyserii nie miała racji absolutnej, choć każda miała jednocześnie rację świętą. Kutz poeta, jak mało kto rozumiał dramat racji. Był też filozofem, nauczycielem, społecznikiem.

Jego warsztat analiz reżyserskich owocował wnikliwymi diagnozami naszego życia społecznego w polemikach w parlamencie,

fot. Anna Bełz

(16.02.1929 – 18.12.2018) Przemówienie Olgierda Łukaszewicza nad grobem Kazimierza Kutza

w felietonach. Ci, którzy Go internowali w stanie wojennym bali się Jego słowa. Pojęcia patriotyzmu, bohaterstwa, poświęcenia konfrontował ze zwykłym człowiekiem i to miarą konkretu. Obcy był Mu egzaltowany polski romantyzm, który nie dopuszcza do kalkulacji Czynu w kategorii ofiar. Paradoksalnie był o tyle bliski romantykom, że bunt przeciw złu, walkę o dobro wyrażał w pojedynkę, na własną miarę. Na forum publicznym był jednoosobowym stronnictwem, za którym stał, jak przypuszczam, milion podobnie myślących obywateli.

Pomagał potrzebującym.

O aktualnie rządzących Polską wypowiadał się z pasją pełną goryczy przeciwko ich filozofii i czynom. Martwił się Polską. Zachęcał młodszych do brania za Polskę odpowiedzialności. Kiedy niedawno podróżowaliśmy prezentując odnowione cyfrowo wersje Jego najbardziej osobistych filmów tj. „Soli ziemi czarnej” i „Perły w koronie” pytał mnie, czy młode pokolenie aktorskie potrafiłoby dziś stanąć gremialnie w obronie demokracji tak, jak niegdyś ich starsi koledzy bronili „Solidarności”? Pytał, czy pokolenie kina moralnego niepokoju (dzisiaj już około siedemdziesiątki) może liczyć na tę kolejną już generację polskich artystów? Te pytania, domagają się we mnie odpowiedzi. Budzą obawy o świadomość tych, za których musimy czuć się odpowiedzialni w sztafecie pokoleń. Kazimierz pomagał mi jako prezesowi Związku Artystów Scen Polskich. Mówił: „idź prostą drogą, nie bój się”. Wiem, że trzeba umieć wyjaśnić dla jakich racji wznieca się bunt. Te racje wynikają z d o ś w i a d c z e n i a. I właśnie dlatego, Ty, buntujący się Ty ostatni, Kaziu, mógłbyś im to wyjaśnić, ale właśnie Ciebie zabrakło i … P o k o l e n i a. Uczynimy, co w naszej mocy, aby mrok nie zniszczył tego, co już między innymi dzięki Tobie udało się w Polsce osiągnąć.

Cześć Twej pamięci!

Olgierd Łukaszewicz

Czekamy znowu, kto nowy nas wynajmie, i już się tam pchamy, już blagujemy na inną miarę, już gra świat małych ambicji, chętnie wdziewamy nowe lokajskie liberie.

A teatr, a Sztuka, a praca? To gdzieś na drugim co najmniej planie. Będziemy znów o niej blagować, ale chętnie się z niej wyłgamy, a główna rzecz – najem, posada, osobisty sukcesik, popisik, reklamka, fotografia, wzmianeczka i kręć się karuzelo, wszak wojna się już skończyła.

Stefan Jaracz fragment „Testamentu Artystycznego” w piśmie Teatr 1945 nr 1