#Magazine Over 2020

…TOEKOMST, HEDEN EN VERLEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING.

TIPS OM TE BELEVEN GRIJZE REUZEN IN HET POLDERLANDSCHAP ELISABETH RUIJGROK OVER DE WAARDE VAN ERFGOED NATUURINCLUSIEF BOUWEN VOOR MENS, PLANT EN DIER

jaargang 2, 2020

  magazine

LAAT DE OMGEVING SPREKEN 2

voorwoord Op de grens van lucht, water en land staat op

Dat is wel de gedachte die bij mij opkomt.

een strekdam bij de houtribsluizen in Flevoland,

De beelden van Gormley gaan altijd over mens en

een sculptuur van landschapskunstenaar

ruimte en de vraag hoe de mens zich verhoudt tot

Antony Gormley (Hampstead, Engeland, 1950).

die ruimte.

Een landmark, dat van afstand gezien diffuus is en doet denken aan een zwerm spreeuwen.

Het is precies dit – het centraal zetten van mensen

Dichterbij komend tekent de figuur zich scherp en

in relatie tot de omgeving – wat wij doen bij Het

imposant af tegen de lucht en eenmaal onder het

Oversticht en waar het ook in dit magazine over

beeld staand, ervaar je een abstracte immense

gaat. Zoals de sculptuur van Gormley aanzet tot

constructie, waarbij je je zelf als mens heel

verbeelding en verhalen, hopen wij u te kunnen

klein voelt.

inspireren door de verhalen in deze nieuwe editie van #Over. Over ruimte zoals deze ooit was, over

Het werk Exposure, bij velen beter bekend als

ruimte zoals deze zich ontwikkelt. Want één ding

de hurkende man, is voor mij een kunstwerk dat

staat vast: in het belang van onze leefomgeving en

aanzet tot nadenken over de ruimte. De zittende

die voor onze kinderen, moeten we er zorgvuldig

figuur kijkt uit over het water en het landschap om

mee om gaan. Dat betekent met elkaar in gesprek

zich heen. Ontfermt hij zich over de omgeving in

gaan en keuzes maken. Creativiteit, verbeelding en

de zin van betrokken en zorgzaam? De grootte van

inspiratie door kunstenaars, kunnen daarbij een

de sculptuur – ruim 25 meter – en de nietigheid die

belangrijke rol spelen.

je als mens ervaart als je fietsend of wandelend het beeld nadert, geven mij die associatie.

Bart Buijs,

Contempleert de zittende man over onze

directeur Het Oversticht

leefomgeving en de rol van de mens daarin?

Foto’s Exposure: Bram Schilling

3

Inhoud

magazine

20

08 55 35

06 08 13 15 19 20 4

TIPS OM TE BELEVEN GROEN RONDJE OM DE KERK WERKPLAATS NIEUWLEUSEN Participeren is mooi, kritisch participeren nog beter!

ERFGOEDSTERREN Erfgoed is leefgoed.

OM ZUINIG OP TE ZIJN Grijze reuzen in het polderlandschap.

INTERVIEW ELISABETH RUIJGROK Kosten gaan voor baten uit bij erfgoed.

26 28 30 35 39 42

VLOEI EN BLOEI BLOG TIM VREDEVELD Verandering en kwaliteit gaan hand in hand bij het verduurzamen van de leefomgeving.

DUURZAME WOONINITIATIEVEN GEVELFONDS BINNENSTEDEN NATUURINCLUSIEF BOUWEN Denk eens als een vogel.

WIND EN WATER

0

30 67

60 45 48 48 53 55 60

LANDSCHAPSCRISIS Met lef op weg naar een trots verhaal.

DE VONDST VAN OVERIJSSEL Stem en beslis mee.

JODENBERGJE GEVELRECLAME

64 67 71

KERK IN VILSTEREN DE GROENSTE STRAAT VAN OVERIJSSEL ERFGOED & KLIMAAT De nieuwe kaart van Nederland, daar moeten we het over hebben.

POST 65 Jong erfgoed in Oost-Nederland.

COLUMN JOREN VAN DIJK Meer visie op beleving? Ja graag!

5

TIPS OM TE BELEVEN

Bijzondere beelden in weelderig park ‘Het best bewaarde zomerse kunstgeheim in Nederland’. Helaas weten nog niet alle kunstliefhebbers de weg naar beeldenpark Anningahof te vinden. Dat is jammer, want tussen het groen staat een imposante moderne kunstverzameling. Bijna de helft van het beeldenpark moest aanvankelijk het veld ruimen voor snelwegasfalt. Initiatiefnemer Hib Anninga verzette zich daar met succes tegen. Het park telt nu 200 verschillende soorten bomen en struiken, 80 beelden in de buitenlucht en nog eens 70 in binnenruimtes. Van de zomer tot in de herfst is het jonge landgoed opengesteld.

www.anningahof.nl

Ooit groot geheim, nu toegankelijk voor publiek Tot 1990 was het een groot geheim: mochten de Russen in de Koude Oorlog oprukken, dan hadden we - zo was afgesproken binnen NAVO-verband - een verdedigingslinie paraat om de vijand te vertragen. Nederland zou dan grote delen aan weerszijden van de IJssel onder water zetten, tussen Nijmegen en Kampen, over een lengte van 127 kilometer. Restanten van de verdedigingswerken zijn nog zichtbaar en te bezoeken. Onder meer bij Olst, gemeente Olst-Wijhe. Rondleidingen zijn mogelijk op afspraak via

Geschiedenis van het ­turfsteken

Stichting De IJssellinie Olst. Deze stichting organiseert ook andere evenementen, waarbij de bunkers soms open zijn.

Turf was eeuwenlang een belangrijke brandstof, voor Nederland overging op gas. Hoe het turfsteken in z’n werk ging, is te zien in het Veenmuseum in Westerhaar-

www.ijssellinie.nl

Vriezenveensewijk. Bezoekers kunnen zien hoe mensen leefden en werkten ten tijde van de vervening van NoordTwente (periode ongeveer 1850 tot 1950).

Eiland op het droge Een eiland op het ‘droge’ in de Noordoostpolder. Dat is

www.veenmuseum.nl

Schokland, een archeologisch gebied vol bodemschatten.

Achtergelaten door mensen die ooit op het voormalige eiland woonden. Vanwege de aanhoudende stormvloeden werd het eiland ontruimd. Schokland geldt als symbool van de Nederlandse strijd tegen het water en staat op de Werelderfgoedlijst. Het is er heerlijk fietsen en wandelen en gasten kunnen er zelfs overnachten. Voor kinderen is er een ‘archeoroute’. Verrekijker mee!

www.schokland.nl Foto: Museum Schokland Foto: Veenmuseum

6

Tweede IJsselbiënnale De in 2017 voor het eerst gehouden IJsselbiënnale krijgt een vervolg in 2020. Met een kunstroute, fiets- en wandeletappes, veel activiteiten en als hoofdrolspeler natuurlijk het prachtige IJssellandschap. Op het programma staat onder andere een ‘IJsselkaravaan’, waarmee de organiserende stichting met partners als IJssellandschap en Staatsbosbeheer de waarde en potentie van de IJsselvallei beter zichtbaar wil maken.

www.ijsselbiennale.nl

Foto: Hildo Krop Museum

Trekvaartzone ‘beste ­openbare ruimte’ Een natuuroase in een nieuwbouwwijk, dat is de Trekvaartzone in IJsselmuiden. Het gebied, dat in het voorjaar van 2019 werd geopend, is kort daarna tijdens een landelijk congres verkozen tot ‘beste openbare ruimte’ van Nederland. In het gebied waar recreatieen natuurontwikkeling voorop staan, is het fijn spelen en wandelen.

Steenwijk eert beroemde zoon H ­ ildo Krop Het werk van Hildo Krop (1884-1970) kennen velen vooral uit Amsterdam, waar hij als stadsbeeldhouwer talloze gebouwen en bruggen decoreerde en waar veel vrij werk staat in parken. Minder bekend is, dat hij een banketbakkerszoon was uit Steenwijk. In de fraaie in Jugendstil opgetrokken villa Rams Woerthe is een

Foto: H. Toes, tlu Landschapsarchitecten

speciale ‘Kropkamer’ ingericht en ook is zijn werk in enkele zalen tentoongesteld.

www.hildokrop.nl

Land Art Flevoland: ’s werelds grootste ­collectie Land art of landschapskunst bestaat sinds de jaren zestig van de vorige eeuw. Flevoland heeft de grootste verzameling

Foto: Gert Schutte

landschapskunst ter wereld, met negen objecten. De Groene Kathedraal van Marinus Boezem is bijna net zo groot als de Notre-Dame van Reims! En ook het beeld Exposure van Antony Gormley is indrukwekkend. Met een bustour is de hele collectie in één dag te bezoeken.

www.landartflevoland.nl

7

magazine

GROEN

RONDJE

OM DE KERK Fotografie Yvonne Pieters

TERUGLOPEND KERKBEZOEK, GEBREK AAN GELD EN VRIJWILLIGERS. HET VOORTBESTAAN VAN VEEL KERKEN, SYNAGOGEN EN ANDER RELIGIEUS ERFGOED STAAT ONDER DRUK. ALS REACTIE HIEROP NEMEN GEMEENTEN HET VOORTOUW VOOR HET OPSTELLEN VAN EEN ZOGEHETEN ‘KERKENVISIE’. NEEM BIJ HET OPSTELLEN VAN ZO’N VISIE HET GROENE ERFGOED MEE IN DE PLANNEN, BEPLEIT HET OVERSTICHT. 8

Groen rondje om de kerk

Ook protestantse kerken, zoals de Reestkerk in Oud ­Avereest, betrekken de omgeving bij het gebouw.

In 2015 heeft de Reestkerk een aanbouw gerealiseerd, de Reest­kamer. Deze wordt verhuurd voor vergaderingen, ­exposities en bruiloften. De aanbouw is gericht op het achterliggende landschap. Door de grote raam­partijen wordt nadrukkelijk de verbinding gezocht met de prachtige natuur van het Reestdal. Een multifunctionele ruimte, middenin het groen.

Yvonne Jansen

KERKEN ZIJN EEN BAKEN IN

Stap door de poort van de Oude

eilanden waar het regenwater niet

Algemene Begraafplaats in Hengelo

weg kan. Het aanwezige groen dempt

en je betreedt een andere wereld.

geluidshinder, verbetert het milieu

WIJZEN AL VAN VERRE DE WEG

De hectiek van de naastgelegen

en de biodiversiteit. Laten we daar

Bornsestraat is niet weg, maar

van profiteren!”

NAAR STAD OF DORP. EENMAAL

lost zich op tot achtergrondruis.

HET LANDSCHAP. HUN TORENS

AANGEKOMEN BLIJKEN HET VAAK OORDEN VAN RUST EN BEZINNING. DAT GELDT NIET ALLEEN VOOR DE STENEN, MAAR OOK VOOR HET GROEN.

De bezoeker wordt ‘opgezogen’ door

Bij de Heilige Blasiuskerk in Beckum

het schemerig groen, met hier en daar

is het voorplein van het kerkterrein

wat lichtvlekken.

getransformeerd tot openbaar groen, met kleurrijke borders, slingerende

De begraafplaats is gemeentelijk

paden en bankjes om neer te strijken.

eigendom en rijksmonument.

“De tuin, vroeger verscholen, is nu

Liefhebbers van lokale geschiedenis

een waardevol onderdeel van de

kunnen hun hart ophalen op deze

openbare ruimte.” Een bruggetje

locatie. Met een smartphone kunnen

markeert de overgang van privé- naar

zij QR-codes raadplegen om het

openbare tuin. De bewoners van de

verhaal van bekende overledenen te

naastgelegen seniorenappartementen

vernemen. Vogels en andere dieren

maken zich niet druk om de

voelen zich op hun gemak hier. Van de

begrenzing. Een praatje over vroeger

vroegere kapel resten nog brokken,

en nu wordt gewaardeerd. Zo heeft

het grondplan is aangeduid met

de pastorietuin een extra sociale

cortenstaal.

functie gekregen.

Op de rustige begraafplaats voelt het

Onze volgende halteplaats is de

koel, terwijl het een warme dag is.

Heilig Hartkerk in Lemelerveld,

Mooi meegenomen in een tijd waarin

pontificaal gelegen aan het Overijssels

gemeenten zich wapenen tegen de

Kanaal. Bij de koffie ontmoeten

gevolgen van klimaatverandering.

we leden van de locatieraad en de pastoraatswerkgroep van de nog

Ingrid van Herel, landschapsarchitect

steeds voor de eredienst gebruikte

bij Het Oversticht, beschouwt het

katholieke kerk. Deelneemster aan

groen bij religieus erfgoed als meer

ons gesprek is Miriam van der Waart

dan ‘bijvangst’: “De toenemende

van de Stichting Groninger Kerken, een

verstening in steden leidt tot hitte-

organisatie die zich in haar provincie

9

magazine

Kloostertuinen Theodorakapel Zwolle

H. Blasiuskerk, Beckum

H. Hart van Jezuskerk, Lemelerveld

inspant voor een duurzame toekomst

bij, verduidelijkt hij. ”Kerken nemen

in toeristische informatie. Zou het

van 91 kerken en 58 kerkhoven.

vaak een flinke grondpositie in, op

niet mooi zijn als het park, net als in

Van der Waart prijst de opstelling

beeldbepalende locaties.”

Groningen, deel uitmaakt van een

van de gemeente Dalfsen, die inziet

doorgaande wandelroute?”

dat behoud van de pastorietuin niet

Aan het idyllische pastoriepark valt

uitsluitend een vraagstuk is van

nog best een en ander te verbeteren,

Heerink ziet veel mogelijkheden

de kerkelijke organisatie, maar in

zegt Henk Heerink, woordvoerder van

rondom de kerk voor het betrekken

Lemelerveld het hele dorp ten goede

de locatieraad. “Kerk en tuin liggen

van de school. Het ongebruikte deel

komt. “Dat is weleens anders”, aldus

met de rug naar het dorp. Het terrein

van het kerkhof zou dan bijvoorbeeld

Van der Waart.

met de haag aan de straatzijde nodigt

ten dienste kunnen staan van

niet uit. De tuin maakt zo geen deel uit

educatieve en natuurdoeleinden.

van een dorpsommetje.”

Er zou een collectief onderhouden

“De meerwaarde van samenwerking met onze kerken wordt door Dalfsen

pluk- en moestuin kunnen worden

gezien”, beaamt Wietze van der

Dat kan anders, vindt ook Van der

aangelegd voor inwoners die het

Ploeg, projectleider Ruimtelijke

Waart. “Bijvoorbeeld door plaatsing

minder breed hebben. Een logisch

Ordening en Gebiedsontwikkeling

van duidelijke bebording, en door de

verlengstuk van de diaconale

van de gemeente Dalfsen. De

toegankelijkheid en bijzonderheden

doelstellingen van de kerk.

gemeente heeft daar zelf ook belang

van kerk en tuin te benadrukken

10

Groen rondje om de kerk

TIPS & TRICKS Van Ingrid van Herel, landschapsarchitect

Kerkhof Borneostraat, Hengelo

1

Maak kerk en groene ruimte onderdeel van het stedelijk landschap.

2

Beschouw groen als duurzaam kapitaal voor de toekomst.

3

Betrek als eigenaar van religieus erfgoed in een vroeg stadium de gemeente als partner.

4

Vorm een betrokken groep inwoners, breder dan de schil van de geloofsgemeenschap.

5

Vertel het verhaal van de plek en nodig de burgers uit de plek op een nieuwe wijze te benutten.

6

Activeer inwoners in het groenonderhoud.

7

Monitor als gemeente de effecten van de klimaatverandering op de groene ruimte, bomen en bodem.

8

Onderzoek of bedrijven bij het (her)inrichten een boom of plantvak willen sponsoren.

9

Kijk of samenwerking met het onderwijs mogelijk is.

Kerkhof Borneostraat, Hengelo

Een van de buren is een bakker,

ouderenzorgcomplex, op de plaats

gevestigd in de voormalige

waar ooit oudere vrouwen en

parochieschool. De ondernemer wil

mannen verzorgd werden door de

ook wel meewerken aan eventuele

Liefdezusters van Carolus Borromeus.

nieuwe ontwikkelingen om de ‘kerkenhoek’ te verfraaien.

Sinds de renovatie is de kapel een gemeentelijk monument.

De laatste etappeplaats van

Aan weerszijden van de kapel zijn

ons dagje kerkbezoek is de

twee nieuwe tuinen aangelegd. De

gerenoveerde Theodorakapel in

tegenover liggende ‘kloostermuur’

Zwolle. Het kloostercomplex dat

is voorzien van betonnen bankjes.

hier ooit stond, is weg. De kapel

Parallel daaraan een breed

bleef en ligt tegenwoordig goed

flaneerpad: “Hier is een plek

verscholen achter hoogbouw.

ontstaan waar ouderen en jongeren

Sinds kort geflankeerd door recent

elkaar als vanzelfsprekend kunnen

opgeleverde appartementen

ontmoeten. Zorg voor elkaar, net

en eengezinswoningen.

als vroeger”, constateert Van Herel

Sociale woningbouw naast een

met genoegen. n

11

KUNST DAAGT JE UIT OM ANDERS TE KIJKEN Metrolijn Havenkwartier Willem de Haan

Natural Stages Stan Wannet

Everybody Happy Willum Geerts

advertentie

Kunstenlab organiseert tentoonstellingen waar experiment en onderzoek centraal staan. We hebben een podium waar je spannende kunst kan zien en ervaren. Het Kunstenlab staat midden in het Havenkwartier in Deventer, een 100 jaar oud industrieterrein waar ook volop geĂŤxperimenteerd wordt: met de openbare ruimte. Zo is er een spannende plek ontstaan waar erfgoed, architectuur, wonen, werken, kunst, cultuur en horeca samenkomen.

Havenplein 20 7411 ME Deventer 0570 611848 www.kunstenlab.nl

“

ARTICIPEREN IS MOOI, P KRITISCH PARTICIPEREN NOG BETER!

”

VAN KINDERBOERDERIJ NAAR NATUURBOERDERIJ FOCUS EN VOORTGANG IN PROCES DANKZIJ WERKPLAATS OMGEVINGSKWALITEIT Petra Versluis

VERSCHUIVENDE ROLLEN

De Omgevingswet brengt veel verande-

“Als ik het heel formeel zeg”, legt Rik

ringen maar ook meer dan ooit kansen

Onderdelinden, programmamanager

om ideeën te realiseren. De praktijk is

Omgevingskwaliteit van Het Oversticht

Op het moment dat de hulp van de

echter weerbarstig en ruimtelijke ontwik-

uit, “maakt de Werkplaats Omgevings-

Werkplaats Omgevingskwaliteit werd

kelingen zijn complex. Initiatiefnemers

kwaliteit complexe processen van initia-

ingeroepen, was de initiatiefgroep al

en gemeenten die nu al anticiperen op

tief tot resultaat eenvoudiger. Vanuit de

een paar jaar bezig met het maken van

de Omgevingswet ervaren dat aan den

Werkplaats ben je in feite een onafhan-

plannen en het overleggen met gemeen-

lijve. Om een plan echt tot wasdom en

kelijke intermediair en sta je ‘boven de

te en omwonenden. Zij waren niet alle-

dus uitvoering te brengen, is procesbe-

partijen’. Hier kun je gebruik van maken

maal enthousiast over het idee dat hun

geleiding nodig. In die ondersteuning

door een goede afweging te maken

vrije uitzicht in de toekomst mogelijk

voorziet de Werkplaats Omgevingskwa-

van alle belangen. Werken volgens de

belemmerd zou worden door hekwerk,

liteit van Het Oversticht.

­Omgevingswet betekent dat de gemeen-

gebouwen en wie weet, geparkeerde

te faciliterend is en de initiatiefnemer

auto’s. Onderdelinden: “Alhoewel alle

Een groep initiatiefnemers van de na-

aan zet is. In Nieuwleusen wilde een

mensen uit de initiatiefgroep voor de

tuurboerderij Nieuwleusen ging met

groep actieve inwoners een agrarisch

overheid werkzaam zijn, wist niemand

deze methode aan de slag. En met re-

perceel omvormen tot kinderboerderij.

hoe het ruimtelijk ordeningsproces

sultaat: na een jarenlange zoektocht ligt

De ­gemeente wilde hieraan meewerken.

precies in elkaar zit. Het is niet meer

er nu een duidelijk plan met draagvlak

Als dan een bewoner ook nog graag zijn

zo dat mensen een idee neerleggen

van diverse belanghebbenden. Met het

perceel hiervoor beschikbaar wil stellen,

bij de gemeente, waarop verschillende

principeakkoord van het College, kan nu

lijkt het op papier appeltje-eitje. Niets

afdelingen zich erover gaan buigen en

een bestemmingsplan-wijzigingsproce-

is minder waar.”

er brieven heen en weer gaan met aan-

dure ingezet worden.

dachtspunten – nee! Werken volgens de

13

magazine

Omgevingswet betekent dat alle rollen

Synergie valt. De gebouwen worden

anders zijn en nog erg nieuw.

allemaal duurzaam gebouwd. Oost 5 ­Architectuur werkt kosteloos aan het

De Werkplaats heeft als taak om de ini-

ontwerp, zij willen hiermee het project in

tiatiefnemers verder te helpen door hen

hun dorp steunen. De natuurboerderij zal

kritisch te bevragen: ‘Wie hebben er be-

voor ouders en kinderen in het dorp een

langen?’, ‘Wie gaan erover?’ Je merkt dat mensen niet gewend zijn om fundamenteel over deze dingen na te denken. En de crux bij participatie is: je kunt iedereen meevragen, maar dan krijg je stroop. Je moet keuzes durven maken: niet iedereen is voor zo’n proces even belangrijk.”

“Je moet keuzes durven maken.

Niet iedereen is voor zo’n proces even belangrijk.”

Het plan voor een kinderboerderij bleek aanscherping nodig te hebben. “Bij de een ging het om dieren, bij de ander vooral om

prachtige aanwinst zijn. De Omgevings-

educatie over de natuur, een derde zag

wet biedt in de toekomst zeker ­ruimte

het meer als duurzaam voorbeeldproject.

aan dergelijke bewonersinitiatieven.

De financiering en exploitatie was ook

­Onderdelinden: “Door zo’n proces door

niet duidelijk. Bij ons startoverleg met

een onafhankelijke partij te laten bege-

de initiatiefgroep en de gemeente werd

leiden, help je alle belanghebbenden.” n

het idee aangescherpt. We zijn gestart vanuit de ambitie. Aan alle deelnemers aan het overleg werd gevraagd deze te schetsen op het gebied van economie, ruimte, sociaal, verkeer, milieu & energie.

Wij hebben duidelijk gemaakt dat het hier om een erf gaat. En we zijn ingegaan op de omgevingskarakteristiek. Hoe zit dit gebied in elkaar? Wat past er wel en niet bij? Je mag niet zomaar iets bouwen in het buitengebied. We investeerden in het voortraject en konden daarin ook alle individuele belangen, verschillen en overeenkomsten helder krijgen. Daarna konden we grotere stappen zetten. Dankzij de Werkplaats ontstond een duidelijk plan dat tijdens een bewonersavond besproken is met de belanghebbenden.

Er ligt nu een duidelijk omlijnd plan.

De nieuwe natuurboerderij komt op het weiland van Evert en Frieda Schuurman.

Zij schenken het weiland aan de Nieuwleusense gemeenschap, door het onder te brengen in een stichting die onder de paraplu van de coöperatie ­Nieuwleusen

14

Impressies: Oost 5 architectuur

ERFGOED STERREN Erfgoed is Leefgoed Sonja Paauw

IN SEPTEMBER VOND IN DEVENTER DE KICK OFF VAN ERFGOEDSTERREN PLAATS. EEN WEDSTRIJD DIE IEDEREEN IN OVERIJSSEL DIE MAATSCHAPPELIJKE DOELEN MET BEHULP VAN ERFGOED WIL BEREIKEN, DE KANS GEEFT OP 10.000 EURO. ERFGOED STERREN START IN 2020 VOOR HET GROTE PUBLIEK. PROVINCIE EN GEMEENTEN SPELEN EEN BELANGRIJKE ROL BIJ HET VINDEN VAN DE NIEUWE ERFGOED STERREN. GEDEPUTEERDE CULTUUR VAN DE PROVINCIE OVERIJSSEL ROY DE WITTE, WAS EEN VAN DE SPREKERS EN LIET ZIJN VISIE OVER ERFGOED STERREN HOREN.

SHO00090

SHO00090

Fotografie Yvonne Pieters

magazine

“Alles gaat in dit tijdperk zo snel, momenten van rust zijn er bijna niet meer en door erfgoed heb ik het gevoel van thuiskomen en van rust.

Daar wil ik zuinig op zijn.”

Door erfgoed de drive om dingen in gang te zetten

Verbinding maakt Erfgoed Sterren bijzonder

“In het geval van Erfgoed Sterren is dat

De provincie, oftewel het provincie-

Wat maakt deze campagne bijzonder vol-

waar! Laten we ons culturele erfgoed

bestuur waar Roy de Witte deel van

gens Roy? “Het gaat niet om het effect van

inzetten en combineren met de maat-

­uitmaakt, kun je ook zien als cultureel

de transities op ons erfgoed, het speelt

schappelijke uitdagingen waar we geza-

erfgoed. Maar dan immaterieel. “Het is

juist in op de kracht van ons erfgoed.

menlijk voor staan.”

binnen het erfgoed mijn drive om dingen

Door te verbinden en door ons culturele

Roy de Witte: “Mensen zeggen vaak dat we moeten leren van het verleden, dat we schatten moeten koesteren en dat iedereen de dooddoener 1 + 1 = 3 kent.

in gang te zetten, in beweging te krijgen.

erfgoed te benutten en te betrekken bij

Overijssel is volgens de gedeputeerde

Door de cross-over te maken van politiek

al die ontwikkelingen. Zet het in als on-

een prachtige provincie met statige,

naar samenleving, door gewoon de mou-

derdeel van de som en gebruik het om

monumentale gebouwen, spannende

wen op te stropen. Met actief noaber-

de oplossing van actuele maatschappe-

archeologische vindplaatsen en fan-

schap gaan we de grote opgaven te lijf!”

lijke vraagstukken een stapje dichterbij

tastische landschappen. “Ons cultureel

te brengen. Want vanuit denkkracht,

erfgoed wordt door velen gekoesterd

De uitdaging van Erfgoed Sterren is om

innovatief handelen en sociale omgang

en gewaardeerd.

het cultureel erfgoed te verbinden aan

ontstaan verrassend goede dingen! Ons

actuele vraagstukken en opgaven. Veel

culturele erfgoed inspireert en geeft rich-

mensen geven om ons erfgoed en maken

ting daarbij. En wie weet brengt het ons

zich tegelijkertijd druk om de grote ver-

inderdaad bij 1 + 1 = 3!”

anderingen die op ons af komen. De energievoorziening, de vergrijzing, kli-

In 2019 was Panorama Nederland met

maatverandering of het omschakelen

een prachtige tentoonstelling in Zwolle

naar een circulaire economie raken de

en Almelo te bewonderen. Deze reizende

samenleving, beïnvloeden ons landschap,

tentoonstelling schetst een toekomst-

de ruimte die we met elkaar delen, en

beeld van de ruimtelijke inrichting van Ne-

daarmee ook ons erfgoed.

derland en plaatst onder meer de huidige vraagstukken in een ­historische context.

Meer informatie op Facebook: @­ErfgoedSterren

Gezocht: betrokken mensen

Anno nu is er steeds meer behoefte aan

Oude gebouwen en historische

gemeenschappelijke waarden, een eigen

plekken bieden vaak unieke

Een podium voor plannenmakers

identiteit en nieuwe verbindingen. Erf-

kansen voor nieuwe initiatieven.

goed maakt deze waarden helder en

Ze maken onze omgeving

brengt ze dichtbij mensen. Erfgoed Ster-

prettig, mooi en zitten vol

Met ‘Erfgoed Sterren’ geeft Het Oversticht

ren laat het maatschappelijk belang van

verhalen uit het verleden. Door

de prachtige voorbeelden een podium

erfgoed op inspirerende wijze zien en

deze gebouwen en plekken te

zodat ze ook anderen kunnen inspireren.

versterkt zo het bewustzijn dat erfgoed

verbinden aan plannen van nu

Er zijn vijf categorieën waarbinnen initia-

belangrijk is voor de samenleving. n

ervaar je nog krachtiger wat de

Het laat zien dat we in het verleden ook voor grote, soortgelijke opgaven stonden en deze met elkaar tot een goed einde

uit Overijssel

hebben weten te brengen. “Dat kunnen wij nu ook”, zegt Roy.

tiefnemers Erfgoed Ster kunnen worden:

waarde van ons Overijsselse

sociale kwaliteit, agro & food, human

erfgoed is. Om dat te laten zien

capital, duurzaamheid en vrijetijdseco-

is er de campagne Erfgoed

nomie. Voor elk van deze categorieën

Sterren, een wedstrijd voor

organiseert Het Oversticht inspiratie-

iedereen die de verbinding legt

sessies die in het najaar van 2019 en in

tussen maatschappelijke doelen

het voorjaar van 2020 plaatsvinden. De

en erfgoed.

bekendmaking van de winnaars vindt plaats in het najaar van 2020.

advertentie

Heeft u een heart voor de IJsseldelta?

Voelt u zich gedeeld eigenaar en wilt u samen met bewoners en ondernemers investeren in de kwaliteiten van het gebied?

Hecht u waarde aan een samenwerking met gebiedspartijen, rekening houdend met elkaars belangen en wensen?

Sluit u dan aan bij de Gebiedscoöperatie IJsseldelta en werk samen met ons aan de vitaliteit en kwaliteit van het gebied.

De Gebiedscoöperatie IJsseldelta is een samenwerking van bewoners, ondernemers en belangenorganisaties onder andere op het gebied van landschap, natuur, landbouw, leefbaarheid, toerisme & recreatie en energie & duurzaamheid. Wij zijn de gebiedsontwikkelings- en samenwerkingspartner voor overheden, financiers, investeerders, gebiedspartijen én particuliere initiatiefnemers. De coöperatie heeft geen winstoogmerk en streeft efficiency en meerwaarde voor haar leden na. De coöperatie is van en voor haar leden.

Bezoek onze website www.gcijsseldelta.nl tumblr-square @gcijsseldelta FACEBOOK-SQUARE @gebiedscooperatieijsseldelta Postbus 23 8060 AA, Hasselt paper-plane info@gcijsseldelta.nl phone 088-7844300

#OMZUINIGOPTEZIJN

Grijze reuzen in het polderlandschap Het moet een enorme operatie zijn geweest, zo vlak na de oorlog: het fabriceren van al die prefab-elementen voor de grote schokbetonschuren in de Noordoostpolder. Maar wat destijds gold als groot formaat, geschikt voor kisten met uien en aardappels die in de polder geteeld werden, voldoet niet meer aan de eisen van nu. De schuren zijn anno 2019 te klein voor de benodigde opslagruimte; het aantal agrarische bedrijven loopt terug. Wat zijn de kansen om dit erfgoed uit die tijd te behouden? Gelukkig is de waardering voor het erfgoed van de wederopbouw gekanteld.

We worden zuiniger op het gedachtengoed en de bouwproductie uit de jaren vijftig en zestig. Een aantal schuren is inmiddels beschermd door een rijks- of gemeentelijke monumentenstatus. Je hoopt voor de overige schuren op een invulling voor de lange termijn. Want karakteristiek zijn ze, die grijze reuzen in het polderlandschap.

Hebt u een suggestie voor onze rubriek ‘Om zuinig op te zijn’, mail deze dan naar redactie@hetoversticht.nl

19

  magazine

20

“UITEINDELIJK GAAT HET OM LEVENSGELUK” Kosten gaan vaak voor de baten uit bij erfgoed Yvonne Jansen TEGENOVER IEDERE LAST STAAT EEN BAAT.

De ontmoeting tussen beide dames vindt plaats in

HET IS DE VRAAG OF DE BAAT OPWEEGT

een expositieruimte in het Deventer Havenkwartier.

TEGEN DE KOSTEN. IN FINANCIEEL OPZICHT

Dit is een spannend stadsdeel met veel industrieel erfgoed en nu ook creatieve bedrijvigheid, bijzondere

IS DAT LANG NIET ALTIJD ZO, MAAR IN

horeca, woningen en een nog werkzame binnen­

MAATSCHAPPELIJK OPZICHT VAAK JUIST

haven. Het gebied is illustratief voor het gesprek dat

WEL. HOEWEL DE MAATSCHAPPELIJKE BAAT STUKKEN MOEILIJKER INZICHTELIJK IS TE

we willen voeren. Want wat was er verloren gegaan als de gemeente Deventer aan het begin van deze eeuw niet het lef had gehad met een nieuw, ambi-

MAKEN, IS HET VERSTANDIG DAAR WEL NAAR

tieus masterplan voor de herontwikkeling van dit

TE STREVEN EN ER EEN ‘PRIJSKAARTJE’ AAN

afgedankte industrieterrein voor de dag te komen?

TE HANGEN. DAT WORDT WEL DUIDELIJK TIJDENS EEN GESPREK TUSSEN ELISABETH

Met andere woorden: als Deventer naast de lasten van het opknappen niet de baten had gezien waar de huidige gebruikers van kunnen genieten?

RUIJGROK, OMGEVINGSECONOOM BIJ HET INGENIEURSBUREAU WITTEVEEN + BOS EN MIREILLE DOSKER, PROGRAMMALEIDER ERFGOED BIJ HET OVERSTICHT. Fotografie Yvonne Pieters

21

magazine

Loont investeren in behoud en ontwikkeling van cultureel erfgoed?

Om deze vraag te kunnen beantwoorden, dient de maatschappelijke waarde van erfgoed uitgedrukt te worden in harde euro’s.

Omgevingseconome Elisabeth Ruijgrok pionierde daarmee en geldt als belangrijke Nederlandse deskundige op dit gebied. Vaak maakt zij een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) om zo overheidsuitgaven te verantwoorden. Zo’n analyse geeft antwoord op de vraag in hoeverre een project of maatregel, zoals bijvoorbeeld de instandhouding van erfgoed, bijdraagt aan vergroting van de maatschappelijke welvaart. Een MKBA brengt zowel de financiële als de sociaaleconomische baten in kaart, in geld uitgedrukt en afgezet tegen de kosten. In het eerste geval bijvoorbeeld door opbrengsten uit horeca of entreekaartjes mee te nemen en in het tweede geval door bijvoorbeeld recreatieve beleving of genot.

Zo’n rekensom maken is precies het werkterrein van

te helpen. Neem bijvoorbeeld herbestemming van

Elisabeth. Investeringskeuzes tegen het licht hou-

een dorpsschool als werkplaats voor creatieve be-

den ten aanzien van verschillende kwaliteiten van

drijven, of hergebruik van een oude tramlijn als

de leefomgeving, uiteenlopend van natuur, water,

snelfietsroute. Zorg dat het erfgoed meerwaarde

lucht en ook erfgoed. “Wat ik graag wil laten zien,

blijft geven aan de samenleving.”

is dat economie niet het vakgebied van de euro is.

Die euro is niks anders dan een ruilmiddel. Econo-

Als ander voorbeeld noemt zij de Grijze Silo verder-

mie gaat over kiezen, en omgevingseconomie over

op in het Havenkwartier. Het Oversticht hield daar

keuzes voor de kwaliteit van onze leefomgeving.”

eerder op de dag een bijeenkomst voor bestuurders en erfgoedprofessionals. Het twaalf etages hoge

Erfgoed draagt bij aan betekenisvolle ruimte Omgevingseconomie sluit goed aan op de activiteiten van Het Oversticht, vindt Mireille. Wij houden ons als onafhankelijke maatschappelijke organisatie bezig met vraagstukken rondom erfgoed, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid. In bijvoorbeeld herbestemmingsadviezen, waardebepalingen of energiebesparingsscans die Het Oversticht opstelt, geldt een aansprekende leefomgeving als een belangrijke te behouden of ontwikkelen waarde. Het raakt direct aan de drijfveren van Mireille: “Mijn persoonlijke ­interesse is de vraag wat kwaliteit van ruimte oplevert voor mensen. Hoe fysiek kan het effect van ruimte zijn, en hoe rijk aan betekenis? Erfgoed draagt bij aan betekenisvolle ruimte. Zorgvuldig erfgoedbeheer kan werken als katalysator of troef om sociaal-maatschappelijke of economische ontwikkelingen v­ erder

22

gebouw heeft een woonbestemming gekregen en er wordt ook in gewerkt. “Die silo had je kunnen bestempelen als sta-in-de-weg, maar is herkend en erkend als een karakteristiek gebouw. De mensen

die daar nu een privéwoning hebben, maakten van

leren, onderzoeken, agenderen en inspireren. En we

de nood een deugd, omdat ze zich realiseerden hoe

brengen daarmee de potentie van een plek in beeld.

geweldig het uitzicht over het IJssellandschap en de

Die kan iemand anders dan daarna verzilveren.”

stad is. Een enorm karwei haalden ze zich daarmee op de hals. Het gebouw heeft een fantastisch nieuwe bestemming gekregen. Niet alleen voor henzelf,

Underdogs in beeld brengen

want door de herbestemming is die silo voor ons

Elisabeth brengt graag moeilijk zichtbaar te maken

allemaal blijven bestaan.”

maatschappelijke baten in beeld. ‘De underdogs’ noemt ze die. Hoe dat gaat? “Je meet de effecten

“Zoals ruimte emoties oproept, doen getallen dat

die een maatregel heeft op de omgevingskwaliteit

ook”, reageert Elisabeth op de opmerking van Mi-

en vervolgens meet je wat welvaarts- en welzijns­

reille. “Het valt mij altijd op dat veel mensen er een

effecten voor de mensen, de baten dus, van die

hekel aan hebben. Jammer, want getallen kunnen

kwaliteitsverbeteringen zijn. Die baten zet je af

bijdragen aan een betere en mooiere omgeving.”

tegen de kosten. Kom je boven nul uit, dan heb je het netto welzijn vergroot. Je doet iets, er treedt een

“Ik reken vaak voor overheden en semi-overheden

kwaliteitsverbetering op en dan krijg je een baat.

de keuzes door die zij op het punt staan om te gaan

Met erfgoed is dat eigenlijk niet anders dan met

maken. Die berekeningen laten zien wat het beste is.

natuur, waar het voor mij mee begon.”

Met sommige onderwerpen is dat niet zo moeilijk. Bij woningbouw bijvoorbeeld staan de maatschappe-

Het blijft een taai gevecht, vertelt ze. “Er gaat meer

lijke baten buiten kijf. Iedereen wil wonen en snapt

geld naar asfalt dan naar cultuurhistorie. Veel men-

welke voordelen dat met zich meebrengt. Maar zodra

sen willen graag in auto’s rijden, dus asfalt heeft te

het gaat om onderwerpen als waterkwaliteit versus

maken met een basisbehoefte. Maar iedereen wil

wegverbreding, natuur versus gezondheidszorg,

ook graag door een mooi landschap rijden. Wie in

cultuurhistorie versus industrieterrein, dan zijn de

staat is zijn baat of belang goed voor het voetlicht

keuzes stukken lastiger. Ik vind het mooi als keuzes

te brengen, bijvoorbeeld door de hogere vastgoed-

worden gemaakt waar we met z’n allen op de lange

waarde uit te drukken, heeft het gemakkelijker. Puur

termijn de meeste welvaart en welzijn aan ontlenen.”

genot van een mooi landschap is moeilijker uit te drukken. Ik vind het belangrijk dat er een eerlijke

Dat past goed bij de ‘why’ van Het Oversticht, merkt

afweging wordt gemaakt. Dus dat ‘underdogs’ die

Mireille op. “Wij stellen mensen in staat met goede

hun baten niet zo goed aan kunnen tonen, serieus

argumenten – en bij ons zijn dat vaak ruimtelijke ar-

worden genomen.”

gumenten in plaats van economische argumenten – toekomstbestendige keuzes te maken. We signa-

23

advertentie

www.tsbouwvastgoed.nl

DE UNIEKE IDENTITEIT VAN INDIË ALMELO

Op een steenworp afstand van het centrum van Almelo ontstaat een nieuw stuk binnenstad. Geen nette straatjes maar divers en verrassend. In Indië leef je in een inspirerende omgeving, waar wonen, water en groen op een bijzondere manier verweven zijn. Indië inspireert, met de unieke combinatie van historische fabrieksgebouwen, monumentale eiken, water, cultuur en horeca.

Geschiedenis Het voormalige terrein van Koninklijke Ten Cate is al honderden jaren bekend onder de naam Indië. De naam dateert uit de tijd dat het in Almelo geproduceerde textiel geëxporteerd werd naar Indonesië om daar te laten batikken. Een van de kwaliteiten van het plan voor Indië is het hergebruik van een flink deel van de oude fabrieksgebouwen. De keuze om het vernieuwingsplan Indië te blijven noemen was een logisch gevolg, passend bij het rijke verleden van deze bijzondere plek.

Het rijke textielverleden van het uitgestrekte fabriekscomplex van Koninklijke Ten Cate is één van de inspiratiebronnen bij de vernieuwing van deze bijzondere plek en bepaalt de identiteit van de locatie. Het behoud van het historisch gebouwen is een belangrijk uitgangspunt voor Indië, evenals het behoud van bestaand groen en het historisch wegenpatroon. Er blijven vier karakteristieke gebouwen staan. Dat zijn de Watertoren, de Weverij, Spoelerij en de Sterkerij. Verder blijven de gevels aan de zogenaamd Kalverstraat intact. In totaal komen er ruim 600 koop- en huurwoningen.

Spoelerij In 2016 werd de Spoelerij al getransformeerd naar 18 energie neutrale huurwoningen. Bij de transformatie werd zo veel mogelijk van de oorspronkelijke gebouwen in tact gehouden. De woningen hebben dus nog hun authentieke gevels en betonconstructie. Door de noord-zuid oriëntatie lukte het om maximaal gebruik te maken van zonne-energie.

Ondertussen worden deze woningen al ruim 3 jaar bewoond.

Transformatie van de Sterkerij De Sterkerij is door de ligging aan de Laan van Indië centraal gelegen, het kloppende hart van Indië en een plek vol levendigheid. Een paar jaar geleden floreerde hier nog de stadsmusical van Katoen en Nu. Nu wordt dit unieke gebouw getransformeerd naar een gebouw met nieuwe kantoren, praktijkruimtes en horeca.

De identiteit en het karakter van het gebouw blijft bewaard, maar wel met een moderne twist. Het complete gebouw is energie neutraal en de negen units zijn vrij in deelbaar. Ook dit belooft een van de eyecatchers van Indië te worden!

Meer info? Kijk op www.sterkerij.nl

Onderdeel van Ter Steege Groep

De omgevingseconome beschrijft de essentie van

Elisabeth komt enthousiast met een eigen voorbeeld:

een maatschappelijke baat: “Dat je niet alleen naar

houtwallen ter afbakening van bezit. “Die hebben

je eigen voordeel kijkt, maar ook wat het voor een

een rijk insectenleven en helpen bij biologische

ander betekent. Dat je álle uiteindelijke welvaarts­

plaagonderdrukking. Met ecologisch bermbeheer is

effecten meeweegt. Ook de welzijnseffecten voor

het niet anders. Je hebt daar wel historische kennis

mijzelf en anderen. En dán maak ik de keus.”

voor nodig van flora en fauna: waarom deden we dat vroeger ook al weer zo? Hetzelfde erfgoed krijgt

Erfgoed en de behoeften van nu

andere baten. Wij noemen dat in de civiele techniek flexibel ontwerpen. Je ontwerpt een dijk vanwege de

Mireille vindt het belangrijk dat een brug wordt ge-

waterveiligheid, maar in de toekomst worden mis-

slagen tussen erfgoed en actuele maatschappelijke

schien recreatie of de biodiversiteit de belangrijkste

en ruimtelijke ontwikkelingen. Ze noemt als voor-

functies. Erfgoed kan flexibel ontwerpen inspireren,

beeld de veenweiden, die met hun kenmerkende

vooral in de vrijetijdseconomie. Het monumentale

langgerekte verkavelingsstructuur al eeuwen net

erfgoed heeft een bijzondere aantrekkingskracht,

zo horen bij het Nederlandse erfgoed als kaas en

voor recreatie en toerisme.”

Hollandse meesters. “De weiden werden met sloten ontwaterd om ze te kunnen gebruiken voor akker-

Aanvullend wijst Mireille op de sociale impact van

bouw, of om er koeien op te laten grazen. Datzelfde

erfgoed en op de verbindingskracht die het in zich

watersysteem inclusief de verkaveling zou je nu

draagt. “Als ik zie hoeveel mensen enthousiast bezig

omgekeerd in kunnen zetten voor andere vormen

zijn met de herbestemming van een fabrieksgebouw

van landgebruik. Je kunt er met nieuwe technieken

of kerk, om er een muziekzaal van te maken of een

een hoofdstuk aan toevoegen. Bijvoorbeeld door

buurthuis. Dan denk ik: “Mooi hoe mensen in be-

er als ‘gemengd bedrijf 2.0’ met een hoger water-

weging komen; op die plekken slaan vonken over;

peil extensieve veehouderij te combineren met het

er komt energie uit voort.”

telen van eiwitrijke, als veevoer geschikte planten als azolla, lisdodde of veenmos. Intussen zorg je

Waar Mireille het energie noemt, heeft Elisabeth het

voor vermindering van CO2-uitstoot en versterking

over baten. Wat is het verschil? Elisabeth: “Ik denk

van klimaatadaptatie.”

dat het eigenlijk een andere benaming voor hetzelfde is. Een baat is iets waar je blij van wordt. Het is allebei geluk.” n

25

magazine

Vloei en bloei Bij het Overijssels dorp De Krim, voormalig centrum van turfwinning, vinden we een bijzonder stuk industrieel erfgoed, tevens nieuwe natuur: de zogeheten ‘vloeivelden’. Dit zijn spoelbassins van de voormalige aardappelmeelfabriek AVEBE. Nadat de fabriek sloot, werden de 65 hectare tellende bassins door de provincie Overijssel aangekocht en overgedaan aan Staatsbosbeheer. Een beslissing die leidde tot grote biodiversiteit. Vrijwilligers telden er tientallen soorten broedvogels, waaronder zeldzame en bedreigde soorten zoals geoorde fuut, visdief, zwartkopmeeuw, zomertaling en ransuil. Ook planten hebben het hier uitstekend naar de zin, vooral stikstofminnende pioniers als akkerdistel, brave hendrik, paardenbloem, zuring en weegbree. In de bloeitijd trekken die veel insecten. En mensen, niet te vergeten, van vogelspotters tot hardlopers!

26

Foto: Cloudshots

27

magazine

Tim Vredeveld

Verandering en kwaliteit gaan hand in hand bij het verduurzamen van de leefomgeving.

In september was ik als spreker te gast op Springtij.

kortetermijnoplossing. De kwaliteitsslag wordt nog te vaak

Het grootste duurzaamheidsforum van ons land.

achterwege gelaten en dat is dom. Want als je toch al aan

Mijn verhaal begon ik met de zin: “Onze leefomgeving

het scheppen bent, doet die ene kruiwagen extra er ook

is een afspiegeling van de wensen en noden van onze

niet toe. Helaas is die gedachte nog geen gemeengoed.

samenleving en verandert daarom altijd met ons mee”.

Sla er het rapport ‘Zorg voor landschap’ van het Planbureau voor de Leefomgeving – afgelopen november

De titel van Springtij was ‘Morgen is allang begonnen’.

gepresenteerd – maar op na. Daarin concludeert het PBL

Een titel naar m’n hart. Want de tijd is voorbij van

dat het landschap in het huidige overheidsbeleid al te vaak

doorschuiven naar morgen, plannen blijven maken en

sluitpost is. Het is tijd voor maatregelen die én bijdragen

blijven onderzoeken. Ook op het moment dat ik dit schrijf

aan het tegengaan van klimaatverandering én die onze

gaat op allerlei plekken de schop in de grond. Om wegen te

leefomgeving kwalitatief een impuls geven.

verbreden, bruggen aan te leggen, zonneparken te bouwen, dijken op te hogen en nog veel meer. Stuk voor stuk zijn het

‘Mooie woorden, maar hoe dan?’ Accepteer ten eerste

fysieke maatregelen die onze leefomgeving van morgen

dat onze leefomgeving geen openluchtmuseum is. Het is

vormen en die kansen bieden om de kwaliteit van onze

een reflectie van de steeds veranderende noden en

leefomgeving een impuls te geven.

wensen van onze – en eerdere – generaties. Vaak gaat de verandering zo langzaam dat we er geleidelijk aan

Te vaak zie ik projecten van start gaan waarbij er wel

wennen. In onze leefomgeving – of het nou in landelijk

‘nagedacht’ is over allerlei duurzame thema’s, maar

gebied is of in een stedelijke kern – houden we het liefste

waarbij de kwaliteit steeds meer afvlakt, totdat er

alles zoals het is. Meestal komt dat door de betekenis die

uiteindelijk weinig meer overblijft. Het rendementsdenken

mensen aan plekken toekennen. Omdat ze er opgegroeid

waarbij het aantal kilowatturen overheerst, is een

zijn, omdat het de plek is waar je je eerste zoen kreeg of

28

Blog Tim Vredeveld

simpelweg omdat jij je er fijn voelt en dat het er ‘mooi’ is.

Hopelijk is het duidelijk dat ik een optimist ben. En dat

Een natuurlijke reactie op verandering is verzet. Ik heb zelf

verandering en kwaliteit hand in hand kunnen gaan als je er

ook herinneringen aan plekken waar ik als kind hutten

goed over nadenkt en doordacht handelt. Verduurzaming

bouwde, dagenlang naar roestige spijkers zocht met mijn

is voor mij daarom nooit een doel op zich. Ik wil me inzetten

metaaldetector – en niet onbelangrijk – waar mijn zoontje

voor verduurzaming van onze leefomgeving met kwaliteit.

nu hetzelfde doet bij zijn opa en oma.

Het gesprek over wat kwaliteit is, kan ons helpen om op de langere termijn terug te kijken met een voldaan gevoel.

Generaties groeien in verschillende tijdsgewrichten en met andere waarden op. Zo zegt mijn zoontje doodleuk ‘molen’

Om dit te bereiken, is het nodig met elkaar af te stemmen

tegen een windmolen van 200 meter hoog maar ook tegen

wat we belangrijk vinden in onze leefomgeving. Op die

de korenmolen in de stad uit 1776.

manier kunnen we het woord ‘kwaliteit’ blijven inkleuren en kunnen we binnenkort nieuwe lagen aan onze leefomgeving

Als het ons lukt om te accepteren dat plekken veranderen,

toevoegen. Over 50 jaar protesteren we dan zij-aan-zij als we

dan kunnen we het gesprek met elkaar voeren over

windmolens, zonneparken en andere installaties af moeten

kwaliteit. Wat betekent kwaliteit voor een specifieke

breken omdat er betere en nog duurzamere middelen

plek of gebied? Kunnen we die kwaliteit versterken door

voorhanden zijn. n

het toevoegen van een nieuwe functie? Lastige – maar noodzakelijke – vragen als we het bijvoorbeeld hebben over

Tim Vredeveld is programmaleider Verduurzaming

de impact van de energietransitie in onze leefomgeving.

bij Het Oversticht.

De publieke discussie over de plaatsing van zonneparken en windmolens is fel. Feit is echter dat onze leefomgeving altijd een component van energieopwekking in zich heeft gehad. Van veenafgravingen tot elektriciteitscentrales met grote verdeelstations. Die ontwikkeling is in de loop der tijd praktisch onzichtbaar geworden. We vinden het een vanzelfsprekendheid dat er stroom uit een stopcontact komt, maar de manier waarop die stroom opgewekt is, staat heel ver van ons af. Energiebronnen zullen de komende 10 jaar veel zichtbaarder worden in onze leefomgeving.

De kunst is om dat op plekken te doen waar de leefomgeving direct – of indirect – aan kwaliteit wint door een toevoeging van de energiefunctie. Ik ben ervan overtuigd dat dat op veel plekken prima kan, maar alleen als je geen concessies doet en het rendementsdenken durft te verlaten. Dan krijg je waardevolle combinaties van hernieuwbare energie met nieuwe vormen van landbouw en natuurontwikkeling.

Er zijn genoeg plekken waar men dat begrepen heeft.

De zonneparken in Heeten en het Gelderse Hengelo zijn voorbeelden van plaatsen waar flink geïnvesteerd wordt in het herstellen of versterken van landschapsstructuren.

magazine

Duurzame woon­initiatieven in opmars Yvonne Jansen

Zelfvoorzienend wonen in hergebruikt materiaal Langs het spoor in Olst staat tegen een

jaartemperatuur en ondergrond.

aarden wal een kleine nederzetting,

Strobalen, leem, hout, autobanden

waarvan de huizen uitkijken over de

en ander ‘afval’ zijn samen met – waar

akkers. Het zijn zelfvoorzienende

mogelijk – lokale materialen gebruikt.

‘aardewoningen’, die tussen 2013

IJsselzand bijvoorbeeld, fungeert als

en 2015 zijn gebouwd op initiatief

warmtebuffer en is verwerkt in de

van Aardehuis Oost-Nederland.

fundering. Grote glaswanden op het

Deze bewonersvereniging liet zich

zuiden vangen veel zonnewarmte

inspireren door het Amerikaanse

op, in combinatie met zonnepanelen.

‘Earthship’ principe, gekenmerkt door

Gezuiverd grondwater wordt gebruikt

radicaal hergebruik van materialen.

als drinkwater. Iedere woning heeft

Architectenbureau Orio ‘vertaalde’ de

een composttoilet. Een helofytenfilter

principes naar de Nederlandse situatie,

bestaande uit zand met rietplanten,

daarbij rekening houdend met neerslag,

zuivert grijs afvalwater. n

Foto: Jan van Sandwijk

31

magazine

Nieuwe woningen

Gebouwd op oude idealen Zonnepanelen op het erf van een

Oud-militair en minister van Staat

de loop der tijd zijn afgebroken.

nieuwe koloniewoning.

Johannes van den Bosch bedacht een

Warmte en koelte worden

methode waarmee hij twee vliegen

heel efficiënt afgegeven via

in één klap sloeg. Hij bood armen

vloerverwarming. Zonnewarmte

onderdak en werk én het land werd

gaat via zonne­collectoren op het

tegelijkertijd ontgind voor landbouw.

dak naar een zonneboiler, om

Zijn gedachtegoed herleeft deels door

water te verwarmen. Stroom

de bouw van nieuwe koloniewoningen

voor de installaties komt van

in de voormalige landbouwkoloniën

een zonnecelinstallatie, die een

Wilhelminaoord en Frederiksoord.

gasaansluiting overbodig maakt.

Opdrachtgever is de stichting

De houtskelethuizen hebben een

Maatschappij van Weldadigheid,

kierdichte ‘schil’ om de energievraag

die landschap en karakteristieke

te beperken en zijn voorzien van

lintbebouwing wil behouden en

een ventilatiesysteem dat ’s winters

herstellen. Ditmaal zonder de

de inkomende lucht opwarmt door

stichtende bedoelingen van vroeger,

warmte die aan de uitgaande lucht

en mét modern comfort.

onttrokken is. ’s Zomers werkt dit precies andersom.”

Hilco Broekman van de stichting Maatschappij van Weldadigheid:

De koloniewoningen zijn allemaal

“De nieuwe woningen staan op de

koophuizen, waarbij de grond

‘footprint’ van voorgangers die in

in erfpacht wordt uitgegeven.

Op dit moment wordt er een woning recreatief verhuurd aan mensen die geïnteresseerd zijn in een Koloniewoning van de Toekomst. Op deze manier kunnen ze ‘proefwonen’. n

Foto’s: Jaap Schuurman

32

Duurzame woon­initiatieven in opmars

Op een haar na

autarkisch Een mooi voorbeeld van ‘off grid’

zwembad. Balansventilatie met

wonen, ofwel een woning zonder

warmteterugwinning zorgt voor

verbinding met het elektriciteits- en

verse lucht en koeling, per ruimte

gasnetwerk, waternet en riolering,

CO2 gestuurd.”

staat in het Twentse De Lutte. Op de plek van een afgebroken boerderij

Het zelfvoorzienende karakter dat

mocht architect John Velthuis uit

door de eigenaar en de architect werd

Oldenzaal voor een particulier een

beoogd, is nagenoeg verwezenlijkt.

luxe paviljoen bouwen, voor gebruik

De praktijk bleek iets weerbarstiger

in de weekeinden en door gasten.

dan de plannen. “Om de woning op

Het paviljoen is perfect ingepast in

koude winterdagen te verwarmen,

het Twentse coulissenlandschap.

wordt elektriciteit aan het net

“De hoofdstructuur is gemaakt van

onttrokken. Teruglevering aan

eiken uit de buurt. Het eikenhout zorgt

het elektriciteitsnet vindt in de

voor zwaarte en plant het huis stevig

zomer plaats. Maar nog altijd wekt

in de grond. Als tegenhanger geeft het

deze woning meer stroom op

vele glas juist luchtigheid en rondom

dan zij verbruikt: 45.000 kilowatt

uitzicht”, zegt Velthuis. “Het huis is

tegenover een gebruik van 35.000”,

volledig bedekt met zonnepanelen

aldus Velthuis. n

die tevens dienen als dakbedekking, Zonnepanelen als dakbedekking

met accu’s voor opslag van de energie. Electrische glasverwarming en vloerverwarming brengen het huis op de juiste temperatuur en een warmtepomp met horizontale bodemcollectoren verwarmt het Foto’s: Jaap Schuurman

33

magazine

Duurzame woon­initiatieven in opmars

Klein wonen

rijk leven Vanuit de Verenigde Staten is de

Hengelo. Inmiddels staat er een

‘Tiny house movement’ overgewaaid,

tijdelijk wijkje met Tiny Houses op het

een rechtstreeks gevolg van de

Brouwerijterrein in Hengelo. De grond

Amerikaanse huizencrisis en

is voor vijf jaar beschikbaar gesteld

orkaan Katrina. Bewoners hebben

door bouw- en vastgoedbedrijf Ter

duurzaamheid hoog in het vaandel.

Steege uit Rijssen. n

Ze vormen een gemeenschap waarin zelfvoorziening vooropstaat en ‘samen delen’ de gewoonte is.

Leerlingen van opleidingscentrum Bouwmensen bouwden de eerste ‘Tiny Tukker’, met alle gemakken van een gewoon huis. Studenten Bouwkunde van Saxion Hogeschool werkten daarna aan een versie 2.0, de Tiny Tukker 2. Deze verbeterde versie werd opnieuw uitgevoerd door leerlingen van Bouwmensen Twente Foto: Herman Honsbeek

Foto: Klusvrouw Hengelo

34

OOK naar Beleving MOOI OP OOG HOOGTE Je kent het wel, die nieuwe rondweg rond het dorp of die nieuwe provinciale weg parallel aan de oude

straatweg. Die nieuwe weg is een stuk sneller dan de

oude route. Het duurt dan ook niet lang of de route is onderdeel geworden van je dagelijks systeem.

Ruben Rodenburg

GEVELFONDSEN GEVEN BINNENSTEDEN HERNIEUWD ELAN Yvonne Jansen

Foto’s: Lines are Everywhere en CycloMedia Technology B.V.

35

magazine

De binnenstad z’n

Niet overal gaat het goed met

Robin Veenink, werkzaam bij Het

binnensteden. De grootste

Oversticht, en stadsbouwmeester in

boosdoener is online verkoop met

onder meer de gemeente Hengelo.

teruglopende omzet in fysieke winkels

De achterliggende gedachte is

tot gevolg, leidend tot extra leegstand

dat pandeigenaren zich ervan

op ‘plinthoogte’, het straatniveau.

bewust zijn dat ondernemers

In veel steden kleuren lege etalages

zich graag vestigen in verfraaide

en ontruimde winkels als rotte kiezen

panden, waardoor leegstand

het straatbeeld. In groeiende mate

bestreden wordt. Een financieel

ook opnieuw in kernwinkelcentra die

zetje en deskundige begeleiding

niks te klagen hadden, zegt Gertjan

trekt ze vaak over de streep voor

Slob, directeur Onderzoek van

een verantwoorde opknapbeurt.

Dit is een lokale

retail-onderzoeksbureau Locatus.

Veenink: “Zo’n voorziening draagt

stimuleringsregeling

De ‘markt’ leek daar aanvankelijk zelf

bij aan de economische vitaliteit

de grootste leegstandsproblemen

van binnensteden. Winkelen is in

op te lossen, omdat veel vrijgekomen

toenemende mate een kwestie van

panden zijn omgebouwd naar

beleving. Consumenten kunnen via

woningen of ingevuld werden door

het internet overal hun spullen kopen,

horeca of niet-consumentgerichte

maar juist die beleving krijgen ze aan

functies. “Hoofdwinkelgebieden en

de deur niet meegeleverd.“

oorspronkelijke elan terug geven door de kwaliteit van puien te verhogen.

Een zogeheten gevelfonds helpt ondernemers daar een handje bij.

die eigenaren en verhuurders met geld en expertise ondersteunt bij het opknappen van winkelpanden op straatniveau. #OVER sprak met betrokken partijen en keek links en rechts naar de resultaten.

binnenstedelijke winkelstraten krijgen opnieuw de hardste klappen”, zegt

Slob ziet gevel- of puienfondsen

hij. De leegstand stijgt nog niet met

eveneens als een nuttige

volle procenten, maar desondanks is

stimuleringsmaatregel. “Niet hét

het zorgwekkend: “Er zijn extra acties

middel, wel een nuttig instrument.

nodig om leegstand tegen te gaan.”

Het unique selling point van centrumsteden is hun historische

Zo’n actie zou, voor zover al niet

karakter – als ze daarover tenminste

gerealiseerd, de instelling van

beschikken. Met een gevelfonds kun

een gevelfonds kunnen zijn, vindt

je historische architectuur en erfgoed behouden en versterken.”

Hij noemt Meppel, waar Het Oversticht een quick scan van gevels uitvoerde in opdracht van pandeigenaren en de gemeente en waar inmiddels een subsidieregeling is. “Daar werkt een gevelfonds prima, maar in Hoogeveen of Emmen moeten andere middelen worden gezocht.” Gevelfondsen bevorderen naar zijn idee niet alleen de winkelfunctie, maar versterken de toeristische functie als geheel.

Deventer, met z’n gave middeleeuwse stadsstructuur en monumenten uit de tijd van het handelsverbond de Hanze, is daar volgens hem een mooi voorbeeld van. “Dat is echt een stad voor een weekeindje weg.”

Wemenstraat, Hengelo

36

Gevelfondsen

Hengelo kwam al in 2009 tot het inzicht dat een gevelfonds kan helpen om de attractiewaarde van de binnenstad te vergroten. Zoals in veel stadscentra zijn daar fraaie en karakteristieke gevels ‘weggedrukt’ achter soms ronduit lelijke luifels en winkelpuien. De gemeente riep een ‘puiencommissie’ in het leven, met een onafhankelijke voorzitter, een stedenbouwkundige van de gemeente, een monumentenspecialist en de stadsbouwmeester.

Laatstgenoemde wijst erop dat de stimuleringsregeling zich niet alleen leent voor vooroorlogse panden. De talrijke panden uit de wederopbouwtijd in de Hengelose

Nieuwstraat, Hengelo

binnenstad zijn in zijn optiek net zo van waarde. “Bij zijn opmerking over de noodzaak van een historische stadskern heeft Slob een punt”, aldus

Acht keer per jaar heeft de commissie

Een misvatting onder betrokkenen

de Hengelose stadsbouwmeester.

een – meestal goed gevuld –

is volgens Veenink soms dat er

“Maar ik kijk daar anders naar. Vraag

‘spreekuur’. Met eigenaren en/

historiserend opgeknapt moet

je aan het winkelend publiek wat het

of huurders overlegt zij dan over

worden. Uit het archief worden wel

mooi vindt, dan zal het ongetwijfeld

eventuele bouwkundige aanpassingen

eerst oorspronkelijke aanzichten

een zeer oud pand aanwijzen als

van gevels en puien. “Na tien jaar is

opgediept, als houvast voor nieuwe

favoriet. Maar die alleen aanpakken

het nieuwtje er niet af. Er zitten nog

ontwerpen. “Maar het gaat er bij

zou in mijn ogen niet werken. Het gaat

veel verbeteringen in de pijplijn”,

historische panden om dat de

om het straatbeeld als geheel.”

aldus Veenink. Ondernemers en

samenhang tussen begane grond

vastgoedpartijen zijn doordrongen van

en de bouwlagen daarboven wordt

Van meet af aan was er in Hengelo veel

het belang van een vitale binnenstad.

hersteld en dat het totaalplaatje

interesse voor het puienfonds, aldus

Dat zorgt niet alleen voor een stabiele

klopt.” De Hengelose Drienerstraat is

Veenink. “Zowel vanuit de politiek als

huurwaarde, maar verhoogt ook

mede dankzij het enthousiasme van

van pandeigenaren. Tien jaar geleden

de waarde van het vastgoed. Met

genoemde pandeigenaar, gemeente

maakten we een flitsende start in

een zogenoemd multipliereffect:

en huurders nieuw leven ingeblazen.

de Drienerstraat, een aanloopstraat

“Voor elke euro gemeenschapsgeld

Inmiddels zijn om en nabij dertig

die tamelijk in verval was. Een van de

uit het puienfonds komt er gemiddeld

panden aangepakt en daar komen er

verhuurders besloot een rijtje van vier

€3 terug aan investeringen.”

in de toekomst nog bij. n

panden aan te pakken. Uiteindelijk zijn

Niet alleen de vastgoedeigenaren

dat er zelfs vijf geworden, omdat hij er

profiteren daarvan, maar ook

nog een bij kocht.”

inwoners, die erbij gebaat zijn dat het voorzieningenniveau in hun stad op peil blijft en verloedering uitblijft.

37

Landgoed Weldam, Markelo

advertentie

De kroonjuwelen van de provincie Overijssel in het zonnetje bestaat uit landgoederen: een evenwichtig geheel van natuur, landbouw en cultuurgeschiedenis.

Ervaar de rust, de schoonheid en de historie. Kom meegenieten op: www.landgoedereninoverijssel.nl

Landgoed Warmelo, Diepenheim

Bijna 10% van de provincie Overijssel

Landgoederen in Overijssel is een initiatief van de Provincie Overijssel, uitgevoerd door Overijssels Particulier Grondbezit in samenwerking met Landschap Overijssel, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, IJsselacademie en Marketing Oost. (foto's: Shera van den Wittenboer)

natuur inclusief

BOUWEN Berber Brand en Petra Versluis

Het meest duurzame stadhuis van Nederland Toen Almelo een nieuw stadhuis nodig had, stond één ding vast: het moest zo duurzaam worden als binnen het budget mogelijk was. Gekozen werd voor de ­BREEAM-methodiek, een internationale norm voor duurzaam bouwen. Daarbij is ook aandacht voor de natuur en biodiversiteit buiten het gebouw. Het stadhuis heeft nu boven het parkeerdek een groot sedumdak met grassen. Dit is niet alleen een buffer voor regenwater, maar zorgt er ook voor dat de dakbedekking langer meegaat. Insecten, vogels en vlinders doen er hun voordeel mee. De bijen in de bijenkasten op het dak halen hun voedsel uit de lindebomen en planten in de directe omgeving. In de topgevel van het gebouw zijn aan de noord-noordoostzijde acht zwaluwkasten ingebouwd.

Verder zijn er vleermuiskasten en 24 nestkasten tussen de lamellen van het parkeerdek.

Stadhuis Almelo

39

magazine

Denk eens als een vogel DE NATUUR IN ONZE

Het is voor mens en dier belangrijk om

vinden? ­Misschien helpt een ‘groen’

DIRECTE OMGEVING

de biodiversiteit in stand te houden en

dak met sedum of ‘bruin’ dak op een

STAAT ONDER DRUK.

te verbeteren. Daar kunnen we allemaal

schuur. Of een ­rommel- of waterplek

aan bijdragen door natuurinclusief te

in de tuin. ­Verrassend hoe kleine aan-

MUSSEN, ZWALUWEN EN

bouwen en na te denken over de kansen

passingen veel meer leven dichtbij

VLEERMUIZEN ZIEN WE

voor dieren en planten in onze directe

­kunnen ­brengen.

omgeving. Op die manier dragen we

BIJNA NIET MEER OMDAT ER MINDER VOEDSEL VOOR ZE IS EN WE ANDERS ZIJN GAAN BOUWEN. DOORDAT WE ONZE WONINGEN BETER ISOLEREN, ZIJN NESTPLEKKEN VERDWENEN.

niet alleen bij aan de biodiversiteit,

Steeds meer gemeenten willen graag dat

maar ook aan de klimaatadaptatie.

natuurinclusief bouwen de standaard

­Natuurinclusief bouwen gaat niet al-

wordt. Het Oversticht ondersteunt dit

leen over kansen bij nieuwbouw, maar

samen met partners. Onder meer met

ook over – soms simpele – aanpassin-

expertsessies die mensen, betrokken bij

gen bij bestaande woningen, kantoren

de bouw, informeren over de mogelijk-

en wijken.

heden van natuurinclusief bouwen. Om mensen met bouwplannen te stimule-

Volgens Maike van Stiphout, landschaps­

ren bij nieuwbouw rekening te houden

architect bij DS Landschapsarchitec-

met de biodiversiteit, werkt een toene-

ten, helpt het om eens te denken

mend aantal gemeenten daarom met

vanuit een vogel. Waar is een plek

een puntensysteem. Zo ook in ­Deventer

om te landen, te nestelen, voedsel te

voor het bouwproject De ­t uinen van

Checklist natuurinclusief bouwen Tuinen van Zandweerd, Deventer.

Meer info: www.opjestek.nl

40

Zandweerd. Een team begeleidt de toe-

Geïntegreerde nestplaatsen

komstige bewoners bij het opstellen van

het eruit ziet, is ook belangrijk.” Zo is iets dat puur bouwkundig was, omge-

hun bouwplannen aan de hand van 3

Rob Moritz, architect bij architectenbu-

bouwd naar een geïntegreerd ontwerp

kernwaarden: ‘natuurlijk’, ‘ingetogen’

reau 19 Het Atelier, betoogt dat er twee

voor mens én dier. n

en ‘vakmanschap’. Van natuurinclusief

manieren van natuurinclusief bouwen

bouwen is sprake als minimaal 15 punten

zijn. Je kan rood bouwen in groen (zoals

Geïnspireerd geraakt?

worden behaald van het in het bestem-

bij de tuinen van Zandweerd) of groen

Ga naar www.hetoversticht.nl/

mingsplan opgenomen toetsingskader,

aanbrengen in rood. Dit laatste is ook

natuurinclusief-bouwen en bekijk daar

de checklist natuurinclusief bouwen.

gebeurd bij de transformatie van de

ook de filmpjes. Zie wat jij kan doen, ga

Deze bestaat uit maatregelen, variërend

watertoren naar woontoren in Zwolle.

voor groen!

van ‘insectenvoorzieningen inbouwen’

Vroeg in het transformatieproces wees

tot ‘groen dak intensief toepassen’. Elke

een ecoloog op de fantastische hoogte

Natuurinclusief bouwen is onderdeel van

kavel en woning is net even anders, dus

van de watertoren welke ideaal is voor

de natuurvisie van de provincie Overijssel,

je kiest wat bij jou en je woning past.

Natuur voor Elkaar.

Zo ontstaat geen stenen jungle, want

zwaluwen en vleermuizen. Idee was dan

dieren en planten zijn meegenomen

ook om nestplaatsen te integreren in het

vanaf het begin van woningontwerp

ontwerp. In plaats van kasten aan ‘de

en kavelinrichting. Deze maatregelen

gevel’ te hangen, zijn ze hier weggewerkt

kosten niet veel extra.

in de steunbalken. Zoals Rob zegt: “Hóe

Nestkasten voor zwaluwen en vleermuizen in steunbalken woontoren, Zwolle

41

  magazine

Wind en water Als de energietransitie ergens een vliegende vaart heeft genomen, dan is dat in Flevoland. Een groot deel van de windenergie die in Nederland op land wordt opgewekt, is afkomstig uit onze jongste provincie. In het moderne, vlakke landschap en aan het open water heeft de wind vrij spel. Flevoland is sinds lang vertrouwd met het beeld van de draaiende wieken en turbines. Dat geldt zeker voor het buitengebied van Dronten, Zeewolde en Lelystad en de dijken langs het IJsselmeer, zoals hier op de IJsselmeerdijk bij Lelystad.

42

Foto: Cloudshots

43

advertentie

Bezoek onze landerijen en landgoederen en geniet!

750 12672017

Oostermaat | Ossenwaard De Haere | Nieuw Rande Kranenkamp-Veldhuizen Wechelerveld | ‘t Schol Boxbergen-Lankhorst Gorsselse Heide

www.ijssellandschap.nl Haereweg 4 in Olst | T 0570 - 635 955

IJssellandschap beheert, ontwikkelt en beschermt 4000 hectare natuur- en cultuurgrond rond Deventer. Dit doen wij met hart voor het verleden, oor voor het heden en oog voor de toekomst. Zodat inwoners van stad en land er heerlijk kunnen blijven wonen, werken en recreëren.

Ruimte voor toegewijd en toekomstgericht IJssellandschap.

Voor informatie over onze stichting, de landgoederen, excursie’s & recreatie www.ijssellandschap.nl en via social media.

LANDSCHAPS CRISIS Met lef op weg naar een trots verhaal Frank Stroeken

ONS LANDSCHAP IS IN CRISIS. KLIMAATVERANDERING, DE ENERGIETRANSITIE, HET STIKSTOFOVERSCHOT EN DE AFNAME VAN DE BIODIVERSITEIT VEROORZAKEN GROTE PROBLEMEN. DEZE HEBBEN ALLEMAAL TE MAKEN MET ONS LANDSCHAP WAARIN DE PROBLEMEN ZICHTBAAR WORDEN. IN HET LANDSCHAP MOETEN WE HARDE KEUZES MAKEN EN RUIMTE BIEDEN VOOR OPLOSSINGEN. DIT LEIDT TOT VERANDERINGEN DIE VELEN GAAN RAKEN. HET ONTKENNEN VAN DIE VERANDERING BELEMMERT HET BOUWEN AAN NIEUWE LANDSCHAPPEN WAARIN WE ONS THUIS KUNNEN VOELEN. WE MOETEN MET LEF TOEWERKEN NAAR EEN NIEUW VEELZIJDIG VERHAAL VOOR HET LANDSCHAP!

45

magazine

Veranderingen in het landschap gaan

ruilverkavelingen. Maar ook daarin

natuur, een nieuw verdienmodel en

gepaard met emoties. Het landschap

werd gezocht naar een balans

een nieuwe horizon.

is in toenemende mate een kijkobject

tussen de kwaliteiten van vroeger

geworden. Het platteland biedt meer

en de wensen van nu. Zo is het

en meer plaats aan mensen die

hooggewaardeerde landschap

buiten wonen of die buiten recreëren.

van Drenthe voor een groot deel

vraagt veel ruimte voor honderden

Zelfs jongeren blijken steeds meer

gevormd door ruilverkavelingen

windturbines die het landschap ter

te wandelen in de natuur. Daarnaast

en herinrichtingen die hand

plekke zullen domineren. Tot enkele

veranderen de verhoudingen op het

in hand, door cultuurtechnici,

jaren geleden ontstonden de meeste

platteland. Al decennia stopt elk jaar

landschapsontwerpers, boeren en

turbines in enkele gebieden zoals

2 à 3% van de boeren waarvan velen

bosbouwers werden uitgevoerd.

Flevoland. Dit gaat waarschijnlijk

hun boerderij te koop zetten. In 2000

In deze geest moet er nu weer

veranderen nu alle gemeenten van

waren er nog zo’n 100.000 boeren, nu

worden gewerkt.

Nederland een opgave hebben vanuit

Energietransitie

De productie van duurzame energie

het klimaatakkoord.

zijn dat er 53.000. Ook hierdoor wordt het landschap steeds meer door een

De opgaven waarmee dit artikel begon,

burgerblik bekeken.

vragen samen om fundamentele

De nieuwe turbines moeten we

denkkracht over economie, ecologie,

niet verspreiden en verkleinen

Nut en noodzaak

techniek en ethiek. Het landschap is

maar doelgericht ruimte geven in

Als professional zie ik in landschappen

er niet bij gediend als we overal de

specifieke gebieden. Andere gebieden

meer dan schoonheid. Al die fraaie

opgaven als kleine snippers oplossen.

kunnen daarna worden verschoond

landschappen zijn ooit gemaakt

Maak de opgaven in een gebied groter,

van nieuwe energieopwekking en

voor het nut en voor de noodzaak:

beschouw ze in samenhang en met

kunnen een historisch gegroeid beeld

dijken voor droge voeten, sloten

meer kennis. Durf sommige zaken

behouden. Om tot dergelijke nieuwe

voor afwatering, bouwvoren voor

los te laten, zoals een weidevogel of

energie-landschappen te komen is

gewassen. Vaak gingen veranderingen

een vlakke horizon als we daarmee

regionale sturing nodig.

geleidelijk en soms abrupt zoals in

oplossingen vinden met andere

46

Landschapscrisis

Nieuw verhaal nodig

Kortom

AtelierOverijssel signaleert en agendeert

Zet niet overal tegelijk alles op losse

ruimtelijke ontwikkelingen. Doel is

omvangrijker als we niet alleen kijken

schroeven maar experimenteer

om ruimtelijke consequenties van

naar energieopwekking. Combinaties

binnen herkenbare eenheden in het

(boven)regionale veranderingen en

met landbouw zijn nu al gewoon.

landschap die een nieuwe identiteit

beleidskeuzes in beeld te brengen.

Nieuw zijn combinaties tussen

kunnen aannemen. Toon lef en zet

Daarbij faciliteert AtelierOverijssel het

windturbines en bosontwikkeling,

stappen. De grootste uitdaging is om

gesprek tussen overheid en samenleving.

grootschalige waterberging en met

gemeenteraden en burgers hierin

Op www.atelieroverijssel.nl vindt u

natuur. Beplanting kan de visuele

mee te nemen die nooit eerder

actuele informatie en verkenningen.

dominantie van windturbines in

zo’n grote verandering van het

open landschappen verminderen.

landschap hebben doorgemaakt.

Bekijkt u bijvoorbeeld eens Situatie

Landschappen bieden verschillende

Neem ze serieus en werk samen aan

Gewijzigd, de verkenning naar het

aanleidingen voor combinaties. In

een overtuigend verhaal dat verder

landschap van Overijssel in 2050! Wilt u

veengebieden, waar het dalend veen

gaat dan enkelvoudige technische

ook meepraten, lezen, kijken, denken

zorgt voor veel CO2-uitstoot, zijn

toevoegingen op grote schaal. Neem

en dromen over deze verkenning?

combinaties denkbaar met natte

voldoende tijd. Haastige deadlines

Dat kan via het blog ‘Situatie Gewijzigd’.

teelten, moerasbos en drijvend

helpen niet. Breng ook duidelijk in

Wilt u deze publicatie graag thuis

toerisme tussen boerderijlinten.

beeld hoe onze landschappen er uit

ontvangen? Mail dan uw adresgegevens

Zelfs in deze polders, met hun

zullen gaan zien als we geen goed

naar info@atelieroverijssel.nl.

indrukwekkende historische

verhaal voor de ontwikkeling van die

verleden, kan een nieuw verhaal

landschappen hebben. Als we ons

een verademing zijn. In industriële

verschuilen achter kleine woorden en

gebieden zoals in Eemshaven, passen

continue consensus, lossen we onze

turbines naast zonnevelden en

problemen niet op. Bovendien zullen

industrieën die veel energie gebruiken

we niet trots worden op het landschap

De inrichtingsopgave wordt hier

dat daarvan het resultaat is. n

Frank Stroeken is ateliermeester bij AtelierOverijssel.

Samen met Landschap Overijssel en Kunstenlab werkt Het Oversticht als partner van AtelierOverijssel aan ruimtelijke kwaliteit.

47

magazine

De Vondst van Overijssel STEM EN BESLIS MEE! Yvonne Jansen

Depotbeheerder Judith Jansen en provinciaal archeoloog ­Suzanne Wentink

48

Fotografie Jaap Schuurman

OVERIJSSEL WIL MEER INWONERS KENNIS LATEN MAKEN MET DE RIJKDOM VAN HAAR ARCHEOLOGISCHE COLLECTIE. DE MANIER OM DAT TE BEREIKEN: IEDEREEN KAN EN MAG VANAF VOORJAAR 2020 MEESTEMMEN OVER HET MOOISTE OF MEEST BETEKENISVOLLE VOORWERP UIT ZIJN EIGEN GEMEENTE, TIJDENS ‘DE VONDST’.

In Overijssel wordt een groot deel van

Vaak zijn de vondsten keurig opgeborgen

die rijkdom bewaard in het Provinciaal

in doos of lade, of uitgestald op schap-

Archeologisch Depot in Deventer. Geves-

pen. Maar soms ook staan ze te pronk

tigd in een voormalige veevoedersilo en

in een van de musea in de provincie of

vernoemd naar voormalig provinciaal

elders, of zijn ze geleend door historische

archeoloog dr. Ad Verlinde. Vol (bodem)

verenigingen of oudheidkamers. Instel-

vondsten; voorwerpen met een uitzon-

lingen die een archeologische expositie

derlijk verhaal, of gevonden op een bij-

willen organiseren of een voorwerp nodig

zondere plek.

hebben, kunnen terecht bij het depot voor ideeën, informatie en een bruikleen.

De collectie weerspiegelt de resultaten van ruim 100 jaar archeologisch onder-

Maar omdat onbekend vaak onbemind

zoek in alle windrichtingen van de pro-

maakt, mag best de schijnwerper eens

vincie. Op Kampen en Zwolle na, want

gezet worden op de verscheidenheid

die gemeenten hebben een eigen depot.

aan voorwerpen uit verschillende plaat-

Behalve voorwerpen worden in het depot

sen en is vanaf voorjaar 2020 De Vondst

ook de documentatie en tekeningen van

online (www.archeologieoverijssel.nl).

alle opgravingen bewaard.

75 items worden hier uitgelicht, drie uit elke gemeente. Niet per se ‘mooie’

De collectie groeit met het jaar, want

vondsten, maar allemaal voorwerpen

telkens als opgravingen en bodemwerk-

met een bijzonder verhaal, zeldzaam of

zaamheden interessante ‘nieuwe’ voor-

juist representatief voor een bepaalde

werpen opleveren, gaan die door naar

tijd, gevonden op een voor de desbetref-

het depot, waar ze onder goede omstan-

fende gemeente bijzondere locatie. Per

digheden bewaard worden.

gemeente kunnen stemmers zien wat er in hun eigen woonplaats gevonden is.

De meeste stemmen gelden en bepalen wat uiteindelijk dé vondst is van pak ‘m beet Dalfsen of van Oldenzaal. En het voorwerp met de allermeeste streepjes achter de naam wordt Dé Vondst van Overijssel. n

Stem vanaf het voorjaar van 2020 op het meest bijzondere voorwerp uit jouw gemeente.

archeologieoverijssel.nl

49

magazine

Jodenbergje ‘Het Jeudenbarchien’ (Jodenbergje) heet deze plek in het dal van de Overijsselse Vecht, ten noorden van Hardenberg.

Joden mochten volgens hun eigen regels niet in de stad of de bebouwde kom van hun dorp begraven worden, omdat hun ontzielde lichamen als onrein werden beschouwd. Op de begraafplaats bevinden zich 64 staande grafstenen.

De heuvel is een opvallend en zeldzaam element in het open Vechtdal. Het ‘bergje’ had oorspronkelijk ook een andere functie. Bij hoog water brachten boeren uit de directe omgeving er zichzelf en hun vee in veiligheid, om er soms langere tijd te blijven. Met een boot en een lange vaarstok bevoorraadden ze zich en gingen ze ter kerke. Na het verleggen van de bedding van de Vecht kwam de terp, nu een Rijksmonument, direct aan de noordoever van de rivier te liggen.

50

Foto: Ben Vulkers

51

advertentie

Volg de app Waterwerk!

Download de app Waterwerk en blijf op de hoogte van de projecten in uw buurt!

De app Waterwerk is te vinden in de Google Play Store en de App Store.

Down hem n load u!

GEVELRECLAME

Mascha van Damme Vroeger brachten middenstanders winkelopschriften op muren

Bewegend beeld

Kunst of reclame

Tegenwoordig lijkt de openbare ruimte

Met de mix van cultuur en reclame be-

aan om aandacht op hun

het domein van reclamemakers. Nu bijna

geven we ons in een grijs gebied tussen

inmiddels verdwenen zaak te

iedereen permanent beschikt over smart

kunst en commercie. De nieuwe Netflix

phone en communicatie via beeld dé ma-

serie The Umbrella Academy werd in

nier is om reclame te maken, zou je ver-

Nederland gelanceerd met een guerrilla

wachten dat de openbare ruimte wel met

actie in zes steden, waaronder D ­ eventer.

vinden. Een grote groep mensen

wat minder toe kan. Maar het tegendeel

Verschillende professionele street art

waardeert deze opschriften om

is het geval. Nieuwe digitale technieken

artists maakten een wandvullende muur-

zorgen niet voor minder, maar juist voor

schildering. Het ging om mooie, krachtige

meer reclame. Zo zijn ledschermen dui-

beelden, maar toch was het onverbloem-

het historische stadsbeeld. Af

delijk aan een opmars bezig. Kenden we

de reclame. Daar was niet in alle gevallen

en toe komt er bij een gemeente

opvallende lichtreclame eerst alleen van

een vergunning voor aangevraagd.

vestigen. Op veel plekken zijn deze muurschilderingen nog te

hun waardevolle bijdrage aan

de vraag binnen of er een

Times Square in New York of Piccadilly Circus in Londen, onlangs i­ ntroduceerde

In Deventer riep een vergunningaan-

de NS abri’s met bewegende beelden op

vraag voor een grote muurschildering

historisch uiterlijk mag worden

perrons, onder meer op station Zwolle.

met ­geometrische patronen en enkele

aangebracht. Dit is tegenwoordig

Hiervoor werd keurig een vergunning

dichtregels van Etty Hillesum veel discus-

aangevraagd met de melding dat het

sie op. De schildering moest een smalle en

nieuwe muurreclame met een

een stuk lastiger. Want als het

om mededelingborden gaat, waarop

donkere steeg naar de Brink opluisteren.

reclame betreft voor een product

ook kunst wordt getoond. Uiteindelijk

Omdat de steeg toevallig ook de toegang

dat nog wordt verkocht of een

blijkt het toch om reclamezuilen te gaan,

vormt naar het Etty Hillesum-museum

waarop men ook tentoonstellingen en

even verderop, viel erover te twisten of

andere evenementen aankondigt.

het hier nu om reclame voor het museum

winkel die nog bestaat, dan valt het ineens onder het stringente

ging of dat het een kunstuiting betrof.

reclamebeleid. En dat is in zekere zin maar goed ook.

Fotografie Jaap Schuurman

53

magazine

Nu de afbeelding recentelijk is overge-

De aanpak om schilderingen in te zetten

schilderd, is die discussie hier gesmoord.

om blinde gevels op te luisteren of min-

Een bijzondere muurschildering op de

der aangename plekken op te ­fleuren

blinde gevel van het Stedelijk M ­ useum

roept ook vragen op: lenen muren van

in ­Kampen is echter nog volop te be-

monumentale panden zich wel voor

wonderen. Ook hier zijn reclame en

dergelijke muurschilderingen? Wat zijn

kunst ­verenigd.

de grenzen aan het inzetten van kunst en reclame? Waar die grens ook ligt, in

De Deventer brouwerij Davo huist in een

onderstaand voorbeeld is deze in ieder

prachtig industrieel pand met een ver-

geval nog niet bereikt.

vallen blinde muur, die al van ver langs de IJssel zichtbaar is. De muur is voorzien

In de Celestraat in Assendorp, vlakbij

van een krachtig kunstwerk. Hiermee

het Zwolse Dominicanenklooster, kom je

loopt de brouwerij behoorlijk in de kijker,

een opvallende muur tegen. Zittend op

zonder dat er reclame wordt gemaakt.

het elektriciteitshuisje – althans, zo lijkt het – focust een mysterieuze man zich

Vorig jaar is een prijsvraag uitgeschreven

geconcentreerd op het schrijfwerk op zijn

in opdracht van de gemeente Deventer.

schoot. Wie hij is? Het is de Zwollenaar

Graffiti-kunstenaars konden een ont-

Johannes Cele, onderwijsvernieuwer. n

Brouwerij Davo Deventer

werp inzenden voor de louche trap van de spoorbrug naar de uiterwaarden. Het winnende ontwerp is inmiddels uitgevoerd met een sprekend en opvallend resultaat.

Oudestraat Kampen

Spoorbrug Deventer

Celestraat Zwolle

Winkelopschrift Kampen

54

Post 65

IN OOST-NEDERLAND Mascha van Damme

Erfgoed wordt steeds jonger. Het kon natuurlijk niet uitblijven; nu het onderzoek naar en de inventarisatie van naoorlogs erfgoed (1945-1965) op hoofdlijnen is afgerond en een top 100 van rijksmonumenten is aangewezen, zijn de ogen gericht op de periode erna. Onder de noemer Post 65 maakt de erfgoedwereld zich op voor een inventarisatie van onze jongste geschiedenis, de periode na 1965. Daarmee komt het verleden opeens verrassend dichtbij.

55

magazine

Wensenlijstje

op waardevolle gebouwen uit de pe-

Erfgoedvereniging Heemschut, een

riode na 1965. Op het wensenlijstje

Nederlandse vereniging voor het be-

staat bijvoorbeeld het provinciehuis

houd van cultuurmonumenten, wees

uit 1967. Het gebouw heeft een opzet

er onlangs terecht op dat Nederland

met een functiescheiding die typisch is

nog niet één rijksmonument telt uit

voor de late jaren zestig; de kantoren

de periode na 1965. Dat wil natuurlijk

voor administratie zijn ondergebracht

niet zeggen dat er niets gebeurt. In

in de hoogbouw, de representatieve

Overijssel zijn verschillende Post 65

ruimtes van het bestuur in de laag-

monumenten aangewezen en een

bouw ernaast. De twee bouwdelen

aantal gemeenten heeft potentiële

zijn verbonden door een loopbrug,

kanshebbers in het vizier. Zo heeft de

waaronder een doorkijkje wordt ge-

gemeente Zwolle met het opstellen

boden op het achterliggende park.

van een top 25 uit de wederopbouw

De tuin in het park is ontworpen en

ook alvast een voorschot genomen

aangelegd door Mien Ruys.

Provinciehuis Overijssel, Zwolle

56

Post65

Burgerparticipatie

is Onder de Bogen een aangenaam

Ook het Zwolse stadhuis van a ­ rchitect

voorbeeld van.

Konijnenburg prijkt op het lijstje.

Kenmerkend voor het opkomende

De Krekenbuurt in de Aa-landen is

burgerverzet en de groeiende burger-

­intussen aangewezen als gemeente-

participatie, werd na veel gemor van

lijk monument. Net als bij de realisatie

de Zwolse bevolking in 1972 een aan-

van de buurt, was ook bij de aanwijzing

gepast ontwerp gebouwd. Ook met

de inspraak van bewoners belangrijk.

stip genoteerd op de Zwolse lijst is het

Het onderhoud van het semi-­openbare

woningcomplex Onder de Bogen van

en gemeenschappelijke groen valt onder

Aldo van Eyck en Theo Bosch uit 1974-75.

hun verantwoordelijkheid, evenals

Na de grootschalige sloop om de stad

het onderhoud van de geschakelde

verkeerstoegankelijker te maken, kwam

­koepelwoningen.

er in de jaren zestig meer aandacht voor de menselijke maat en de leefbaarheid van historische binnensteden en daar

Stadhuis, Zwolle

57

magazine

Teesinkbos, Boekelo

Experimentele woningbouw

Dit programma zorgde voor ver-

In Flevoland zijn jonge monumenten

Elders in de provincie zijn eveneens

nieuwing in de volkshuisvesting en

te vinden die al bescherming genie-

typerende voorbeelden uit deze pe-

stads­vernieuwing in reactie op de

ten, zoals het Agora-gebouw van Van

riode te vinden, waar over bescher-

grootschalige, monotone woonwijken

Klingeren in Dronten. Dit gebouw,

ming wordt nagedacht of die zelfs al

uit de jaren zestig.

beter bekend als de Meerpaal, moest

beschermd zijn. De Kasbah in Hengelo

dienst doen als gemeenschapscentrum.

is een complex paalwoningen naar ont-

Een aantal ontwerpen van de in ­Twente

In feite betrof het een ultieme doos

werp van Piet Blom uit 1973, die later

actieve en destijds uiterst moderne

van een staal-en-glas constructie over

bekend werd met zijn kubuswoningen

ontwerpen van architect Nico Zantin-

een openluchttheater en een plein.

in Rotterdam. In 2013 is De Kasbah aan-

ge uit de jaren zeventig is aangewezen

­Onverenigbaar geachte functies wer-

gewezen als gemeentelijk monument.

als gemeentelijk monument. Zijn eigen

den in De Meerpaal samengebracht,

Het opvallende complex is een van

woonhuis valt hier ook onder. Het naar

van de wekelijkse markt tot theater,

de 64 projecten die onderdeel waren

Deens voorbeeld door Zantinge ontwor-

van sportfaciliteiten voor scholen tot

van het unieke landelijke programma

pen complex Teesinkbos bij Boekelo met

caféterras en tv-studio.

­Experimentele ­Woningbouw.

ingetogen patiowoningen in het groen, staat op de nominatie om beschermd te worden.

Kasbah, Hengelo

58

Post65

Meerpaal, Dronten

Jong, jonger, jongst Het jongste monument van Overijssel staat in de bossen van de Holterberg, ten noorden van Holten. Het is een villa die in 1992 is ontworpen door de ver-

Foto's: Het Flevolands Archief en Beeldbank RCE

maarde architecten Rem Koolhaas en Gro Bonesmo van het bureau Office Metropolian Architecture (OMA). De villa is bijzonder, omdat Rem Koolhaas nauwelijks woonhuizen heeft ontworpen.

De vormentaal past precies in zijn oeuvre door de toepassing van kenmerkende dunne betonvloeren met hellingbanen

Krekenbuurt, Zwolle

en glazen gevels.

Bloemkoolwijken Het gaat met het onderzoek van de bouwproductie van Post 65 natuurlijk niet alleen om het beschermen van de ‘toppers’, de individuele projecten of speciale bouwprojecten die eruit springen. Net zo kenmerkend voor die tijd zijn de overvloedig gebouwde bloemkoolwijken, geprezen om het fijne wonen, verguisd om het hoge verdwaalgehalte van de kronkelstraten en de doorlopende woonerven.

Meer waardering De waardering voor het erfgoed uit periode na 1965 is gering, zowel bij de deskundigen als bij het brede publiek.

De (potentiële) jonge monumenten liggen te vers in het geheugen. Daarnaast is er nog nauwelijks erfgoedbreed-onderzoek gedaan naar de betekenis op nationaal niveau. Welke thema’s vinden mensen, die de Post 65 periode hebben meegemaakt van belang, en hoe gaan we die straks waarderen? De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is hard bezig om de kennis én waardering te vergroten.

Een landelijke werkgroep van erfgoedprofessionals, waar Het Oversticht ook aan deelneemt, is in gesprek over een mogelijke waardering. Of en welke bescherming daaruit volgt moet nog blijken.

59

magazine

“De meeste ruimtes en gebouwen zijn niet ontworpen met het doel dat ze memorabel moeten zijn of dat ze mensen emotioneel moeten raken.”

60

Fotografie Martine Sprangers

Meer visie op beleving?

Ja graag!

Joren van Dijk

ALS OMGEVINGSPSYCHOLOOG BENADERT MEN MIJ REGELMATIG MET DE VRAAG HOE EEN ‘RUIMTE MET BELEVING’ GECREËERD KAN WORDEN. DAT, TERWIJL IK ME VEEL VAKER BEZIGHOUD MET ANDERE ONDERWERPEN. BIJVOORBEELD HOE JE PRIVACY VAN BEZOEKERS VAN EEN ZORGCENTRUM GOED REGELT. OF HOE JE ERVOOR ZORGT DAT MEDEWERKERS ZICH BETER OP HUN WERK KUNNEN CONCENTREREN OF REIZIGERS ZICH VEILIG VOELEN OP EEN STATION. VAN DEZE MEER BASALE ERVARINGEN VERWACHTEN WE DAT ZE GEWOON

Niet alleen bestaat er in de praktijk spraakverwarring tussen de concepten ‘beleving’ en ‘ervaring’ – er is denk ik meer aan de hand. Basale ervaringen worden ondergewaardeerd ten opzichte van beleving, terwijl deze een grotere bijdrage leveren aan het welzijn van mensen.

Hierdoor laten we kansen liggen om fijne, humane ruimtes te creëren; ruimtes die mensen uitnodigen om in te wonen, te werken en om er hun vrije tijd in te besteden.

Uit onderzoek weten we dat consumenten bereid zijn te betalen voor een beleving. We praten ook wel over experience economy. Een beleving is memorabel en raakt mensen emotioneel. Gebruikerservaring is een meer alledaagse ervaring in het hier en nu: ‘wat ervaar je?’

Uitzonderingen als iconische gebouwen daargelaten, zijn de meeste ruimtes en gebouwen niet ontworpen met het doel dat ze memorabel moeten zijn of dat ze mensen emotioneel moeten raken. Bezoekers in de wachtkamer willen privacy, medewerkers willen zich weer kunnen concentreren en reizigers willen zich veilig voelen.

GOED GEREGELD ZIJN. WE BESTEMPELEN ZE MEESTAL NIET ALS EEN BELEVING.

Het is mijn doel om ruimtes af te stemmen op de gewenste gebruikerservaring en een balans te vinden tussen de ruimte, de gebruiker en de activiteiten die in de ruimte gaan plaatsvinden. Doe je dit goed, dan kan een ruimte bijdragen aan ervaringen en gedragingen als ontspanning, psychische gezondheid of het vormen van sociale relaties.

61

advertentie

Actueler dan ooit!

Op 5 maart 2020 organiseert de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit samen met Kunsten ‘92 de Nationale Dialoog Bouwcultuur.

EEN WAARDEVOLLE LEEFOMGEVING? SUPER BELANGRIJK, NATUURLIJK! MAAR KWALITEIT ONTSTAAT NIET VANZELF. ZE ONTKIEMT IN DE HARTEN VAN MENSEN EN WORDT WERKELIJKHEID WAAR VISIE, CREATIVITEIT, VAKMANSCHAP EN DAADKRACHT ZICH VERBINDEN MET

Lokatie: Vliegbasis Soesterberg.

Omdat kwaliteit altijd begint met een ontmoeting. Met een dialoog.

DE OMGEVING. Alerter dan ooit zet de Federatie zich met haar leden in voor de kwaliteit van onze toekomstige leefruimte. Ieder project moet Nederland een stukje beter maken. Mooier, rijker, aantrekkelijker en socialer. Voor dit doel verheft de Federatie haar stem in politiek Den Haag.

62

Meer informatie over de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit en over de Nationale Dialoog Bouwcultuur: www.ruimtelijkekwaliteit.nl info@ruimtelijkekwaliteit.nl TWITTER-SQUARE @mooiwaarts

column Joren van Dijk

“We laten kansen liggen om fijne, humane ruimtes te creëren; ruimtes die mensen uitnodigen om in te wonen, te werken en om er hun vrije tijd in te besteden.”

Een visie op ervaring helpt bij het realiseren van ruimtes die

idealiter? De visie beschrijft kortom het programma

gebruikerservaring ondersteunen. Het biedt handvatten

van eisen. Dat programma kan op gebruikerservaring

bij het maken van ontwerpkeuzes en het beoordelen

afgestemd worden.

van ontwerpen.

Visies zijn mooi. Nog mooier is het als de visie wordt Een visie op ervaring beschrijft de ruimtelijke

uitgevoerd. Stel daarom de visie op beleving samen op

behoeften van eindgebruikers. Wil iemand bijvoorbeeld

met eindgebruikers van een ruimte. De visie gaat namelijk

zelfstandig door een ruimte kunnen bewegen? Wat

over ruimtelijke behoeften en scenario’s. En wie kan je daar

zijn wenselijke scenario’s? En hoe verlopen interacties

beter over informeren dan de eindgebruiker zelf? n

63

  magazine

Kerk in Vilsteren Op landgoed Vilsteren, tussen Ommen en Zwolle, staat in het dorp de St. Willibrorduskerk, een rijksmonument.

De neogotische kerk werd door de architect J.W. Boerbooms gebouwd in 1896/97 en werd mogelijk gemaakt door de eigenaren van het landgoed: de familie Cremers. De familie zorgde er zo voor dat de katholieke gemeenschap van het dorp een gebedshuis behield, nadat de oude parochiekerk met een strodak, niet langer veilig bleek.

64

Foto: Erwin Zijlstra

65

advertentie

Bij Landschap Overijssel zetten we ons in voor de bescherming van het landschap, het streekeigen erfgoed én de beleving daarvan.

Dat doen we graag samen met jou. Als we samen in actie komen bereiken we meer.

Foto: Hilligen Huesken, Enschede Fotograaf: Nico Kloek

Ben je benieuwd wat jij kunt doen? Kijk op:

WWW.LANDSCHAPOVERIJSSEL.NL/DOEN

DE GROENSTE STRATEN VAN OVERIJSSEL Yvonne Jansen

67

Fotografie Jaap Schuurman

67

magazine

Bewoners projectgroep Stationsstraat, Raalte

Trommel je buren en kinderen op en bedenk samen hoe je je straat kunt vergroenen en verbeteren. Stuur

Drie straten werden op grond van hun plannen uitgekozen. Zij krijgen uiteindelijk elk 20.000 euro om hun plan uit te

Alle puzzelstukjes op hun plek in Raalte

voeren. #OVER sprak met de winnaars en

Een straat die veiliger en autoluwer is en

daarna je plan in naar de wedstrijd

andere betrokkenen over de initiatieven.

minder gedomineerd wordt door gepar-

Groenste Straat van Overijssel. Een

Hendrike Ensink, beleidsuitvoerder bij

ners van de Stationsstraat in Raalte, een

oproep die veel weerklank vond: in

de provincie Overijssel op het gebied

belangrijke verbindingsweg tussen het

van vergroening van steden en dorpen:

centrum, Raalte-Noord en omliggende

“Ik ben blij verrast door het enthousias-

dorpen. “Tijdens de jaarlijkse straatbar-

me, de creativiteit en de ambitie van de

becue kwam het onderwerp weer eens

deelnemers aan de prijsvraag. Interessant

ter sprake”, vertelt Raaltenaar Sander

ook om te zien dat de motivatie van de

Booijink, woordvoerder van de bewo-

deelnemers heel divers was: knelpunten

nersgroep. Niet lang daarna werd de wed-

met wateroverlast, verkeershinder in de

strijd ‘De Groenste Straat’ uitgeschreven.

straat, wens voor meer leefbaarheid en zo

Die greep de Stationsstraat met beide

meer. Dit laat goed zien dat meer groen in

handen aan.

tientallen gemeenten staken buren de koppen bij elkaar. Het bruiste van de plannen om straten en buurten groener, kindervriendelijker en klimaatbestendiger te maken.

keerd blik. Die wens leefde bij de bewo-

de straat op allerlei fronten een positieve bijdrage kan leveren aan woongenot.”

Sander: “Aanvankelijk hadden we onze zinnen gezet op meer boompjes en maatregelen om het verkeer in te tomen vanwege onze kinderen. Met de wedstrijd vielen opeens alle puzzelstukjes op hun

Meer groen in de straat kan op allerlei fronten een positieve bijdrage leveren aan woongenot.

68

De groenste straten van Overijssel

Bewoners projectgroep Oude Haaksbergerweg/Mulderskamp, Goor

plek. Omdat onze inschatting was dat

daken.” De participatie van aanwonenden

tot op de dag van vandaag; niks is meer

veel andere initiatieven zouden inzet-

noemt zij opvallend groot. “Niets wordt

in balans.”

ten op kindvriendelijkheid, besloten wij

opgelegd; aanwonenden kunnen er net

ons plan breder te trekken en te koer-

zoveel energie in steken als ze zelf willen”,

sen op een klimaatbestendiger straat.

benadrukt Sander.

Daarbij konden we andere elementen meteen meenemen.”

Een warm welkom in de wijk Het veldje op de hoek Oude Haaksber-

Nieuw begin voor wijkbewoners in Goor

gerweg – Mulderskamp dat tijdens de

de prijs in de categorie ‘klimaatbestendig’

In Goor, gemeente Hof van Twente, moet

diende voor zwaar materieel, is nu in

en kreeg er nog eens de bonusprijs van

de Groenste Straat een nieuw begin mar-

samenspraak met de gemeente uitver-

5000 euro. Het idee: de Stationsstraat

keren. In het stadje staat de fabriek van

koren voor uitvoering van het Groenste

moet van een asfaltstraat transformeren

Eternit, waar vroeger asbest werd gepro-

Straat-initiatief in de categorie ‘kindvrien-

naar een echte bomenlaan. “Een echte

duceerd. “Het bedrijf stelde afgekeurd

delijk’. Het plan: het perceel inrichten als

natuurlijke speelplek, met bruggetjes

materiaal gratis beschikbaar voor het

groene, natuurlijke speel- en ontmoe-

en fijn om met je laarzen in te stampen”,

ophogen van grond, als verharding, voor

tingsplek voor buurtbewoners van alle

zegt Sylvia Neutel, landschapsarchitect

erfafscheidingen of om sloten te dempen.

leeftijden, met picknickplekken en speel-

en procesbegeleider namens het Insti-

Op speciale dagen mochten werknemers

toestellen. Alberta: “We waren al bezig

tuut voor Natuureducatie (IVN). Het plan,

en anderen dat gratis ophalen”, vertelt

met plannen voor vergroening toen die

waarin drie verschillende zones zijn uit-

Alberta Groteboer, behalve wijkbewo-

prijsvraag voorbij kwam. Na een brain-

gewerkt, noemt zij “van A tot Z veelbelo-

ner één van de initiatiefnemers van de

storm op locatie hebben we het plan

vend.” Vooral ook omdat het heel SMART

Groenste Straat-deelname. De hele wijk

verder uitgewerkt en een schetsontwerp

is geformuleerd.

’t Gijmink raakte vergeven van asbest.

gemaakt. Dat hebben we voorgelegd aan

Opgeteld moesten wel 1000 woningen

een hovenier.”

En niet zonder succes, want Raalte won

sanerings­operatie in gebruik was voor opslag van materialen en als parkeerplek

Opvallende participatie

gesaneerd worden, variërend van een grote schoonmaak tot afbreken. Alberta:

Niet alle wijkbewoners trappelden om mee

Sterk volgens Sylvia is dat niet alleen de

“Ik had van tevoren nooit kunnen be-

te doen aan de wedstrijd. “­Enkelen vrees-

openbare ruimte maar ook privétuinen

denken dat de sanering zo’n impact zou

den vertraging en allerlei opgelegde voor-

worden betrokken bij de herinrichting.

hebben.” Met lede ogen zag ze bomen

waarden. Dat viel mee. Een deskundige

“Met geveltuinen, nestkasten en/of insec-

en ander groen sneuvelen. En daarmee

buitenstaander begeleidde ons. Dat was

tenhotels en een regentonnenactie. Ook

ook insecten en vogels. “Dat merken we

landschapsarchitect A ­ nneke Coops van

bevat het initiatief plannen voor groene

Het Oversticht. Zij had nuttige tips over

69

magazine

Bewoners projectgroep Westerhof, Dalfsen

het bevorderen van de biodiversiteit, en

bloemkoolwijken. Deze voornamelijk in

­afkoppelen van het riool en naar een wadi

benadrukte mogelijkheden om er zoveel

de jaren 1965 – 1985 gebouwde wijken,

laten vloeien. We willen verspringende

mogelijk mensen bij te betrekken.”

zijn ooit opgezet met veel aandacht voor

beplantingsvakken, insectenvriendelijke

‘het gemeenschappelijke’. In de in de 70-er

beplanting en fruitbomen. Verder is het

Na de asbestsanering is op het veldje

jaren gebouwde Westerhof in Dalfsen

de bedoeling boomspiegels te beplanten

schone en vruchtbare grond aangebracht.

ervaren de aanwonenden die gezamen-

en bewoners geveltuintjes te laten aan-

Het bodemleven moet hier nog op gang

lijkheid nog steeds zo, aldus Miranda

leggen. De verlichting is verouderd en

komen. Bewoners hebben toegezegd de

Kamphuis. Ze woont er zelf dertig jaar.

tussendoor zijn er onverlichte steegjes.

handen uit de mouwen te steken tijdens

“De mensen zijn tamelijk honkvast, al is

Die vervangt de gemeente door duurzame

onderhoudsdagen. Ook de basisschool

de buurt in de loop van de tijd wel ver-

LED-verlichting. Bij de ingang van de hof

in de wijk doet mee. Reliëf laat overtollig

jongd. Allerlei leeftijden door elkaar, dat

willen we graag fruitbomen.”

regenwater naar een wadi vloeien. Om-

maakt het fijn.” Maar hoe prettig het er ook

liggende parkeerplaatsen krijgen water-

wonen is, de bestrating en het groen zijn

De gemeente is in alle opzichten zeer

doorlatende verharding. Een belangrijke

wel zo’n beetje ‘op’. “Speelruimte vinden

welwillend, volgens Miranda, net zoals

voorwaarde: de herinrichting mag het

wordt steeds moeilijker”, licht Miranda toe.

het waterschap. “Onze ideeën sluiten zo

zicht op de molen niet wegnemen.

precies aan op hun beleid.”

Voor herinrichting van de straat spoorde

Het heringerichte veld zal straks hope-

de verantwoordelijke wethouder buurt-

De Westerhof kreeg hulp van land-

lijk iets van het trauma in het dorp ver-

bewoners aan de koppen bij elkaar te

schapsarchitect Ingrid van Herel van Het

zachten. Alberta: “Sommigen zijn wel

steken en zelf te komen met een plan.

Oversticht. “Zij is meermaals op haar fiets

een beetje klaar met alles en dat begrijp

“Dat hebben we met zeven aanwonenden

naar ons gekomen om ons te helpen”,

ik goed.” Als het groen terug is, willen de

gedaan”, zegt Miranda. Tussentijds kregen

vertelt Miranda. “Ingrid wees ons de weg

initiatiefnemers bij de landelijk buren-

de initiatiefnemers lucht van de Groenste

naar mogelijke subsidies en drukte ons op

dag aanhaken. We vertrouwen erop dat

Straat’-wedstrijd. Deelname daaraan re-

het hart om praktisch te zijn en te letten

mensen zien dat er beweging is en dat

sulteerde erin dat de Westerhof winnaar

op haalbaarheid. Je kunt wel helemaal

het enthousiasme dan wel komt.”

werd in de categorie ‘Biodiversiteit’.

losgaan met je ideeën, maar dat verkleint

Prettig wonen in bloemkoolwijk

De buurtbewoners dachten actief mee.

Verfoeid door sommige architecten, maar

­Miranda: “Bij hevige regenbuien staat de

geliefd bij bewoners, zijn de zogeheten

straat blank. Het regenwater willen we

de kans dat die gerealiseerd worden.

70

Als de boel dan toch op de schop gaat, dan graag meteen goed, vonden bewoners.

En 20.000 euro is zo besteed.” n

DE NIEUWE KAART VAN NEDERLAND DAAR MOETEN WE HET SAMEN OVER HEBBEN Petra Versluis

71

magazine

Bolwerk Buitenwacht. Foto: Freddy Schinken

“Wat mij zo aanstaat in Panorama ­Nederland, een toekomstperspectief

Kwaliteit toevoegen aan een gebied

uitgedragen door het College van Rijksad-

te treffen om dit op te lossen. Er is dan meer draagvlak voor. Zo kunnen erfgoed en geschiedenis een verbinding

viseurs”, zegt adviseur erfgoed Marieke

Het is de hoogste tijd om na te den-

aangaan met hedendaagse uitdagingen.

van Z ­ anten, “is dat de grote thema’s waar

ken over de toekomst van ons erfgoed

Wat zeg ik? Een kans bieden voor kwaliteit

we voor staan, aangevlogen worden als

in ­relatie tot die veranderingen, vindt

en draagvlak!”

kans om gezamenlijk te werken aan een

­Marieke. En daarbij is het belangrijk niet

­schoner, hechter en rijker Nederland.

in de weerstand te schieten. “Laten we

Positief dus. En we bij het verminde-

ons realiseren dat ons landschap gevormd

ren van CO2-­uitstoot, droge voeten, de

is door veranderingen. Die zijn van alle

Marieke van Zanten pleit ervoor ook eens

klimaat­adaptatie, kringlooplandbouw om

­tijden. En als we uitgaan van een grond-

op een andere manier naar ons erfgoed

er maar een paar te noemen, niet praten

houding waarbij verandering kansen

te kijken. “We staan voor nieuwe proble-

vanuit ‘moeten’, maar vanuit ‘kunnen’.”

biedt, kunnen we kijken hoe we kwali-

men, dus moeten we ook zoeken naar

Leren van elders

teit kunnen toevoegen aan een ­gebied.

nieuwe oplossingen. Met creativiteit en

Precies die houding van ‘kunnen en posi-

­Ruimte voor de Rivier, vind ik zo’n voor-

verbeeldingskracht, zoals ook het College

tief’ biedt naar mijn idee toekomst voor

beeld. Of kijk eens naar Kampen. Hier in

van Rijksadviseurs bepleit bij Panorama

ons erfgoed. Dit staat onder druk door

de wijk aan de kant van het station heeft

Nederland. En door samen te werken

de klimaatveranderingen. Al hoor je daar,

men wateroverlast. De voorstellen om

met andere disciplines. Bij de verande-

gek genoeg nog niet veel over. Maar denk

hier wat aan te doen, kwamen niet verder

ringen van ons klimaat doen we er goed

maar aan de houten fundering of vloer-

omdat afspraken met bewoners en de

aan om vanuit erfgoed samen te werken

balken van veel monumenten. Bijna heel

bedrijven in de wijk dat bemoeilijkten.

met waterexperts en creatieve denkers,

Amsterdam – met daarbij veel monu-

kunstenaars en vormgevers. En laten we

menten - staat op palen. Als de stand

Wij werkten vanuit Het Oversticht samen

ervoor zorgen dat we binnen dat plat-

van het grondwater wisselt, gaan deze

met andere partijen aan een oplossing

form ook beheerders van gebouwen

sneller achteruit. Heftige regenbuien

en haalden het historische verhaal van

en andere objecten zoals watererfgoed

veroorzaken erosie van materialen, bij-

de omgeving naar boven: het verhaal

betrekken. Laten we proberen te kijken

voorbeeld bij natuursteen of baksteen.

over de schans die er ooit lag en werkte

met de ogen van een ander. En onze blik

Bruggen, sluizen en gemalen zijn ge-

als een soort afvoerroute van water dat

ook op het buitenland richten. Leren

bouwd om een bepaalde hoeveelheid

vanaf de IJsselbrug de wijk in liep; de

van wat er elders gebeurt en hoe daar

water te v ­ erwerken. En landschappen –

slootjes en vijvers die ooit in het gebied

in oplossingen gedacht wordt. In Athene

zeker ook landgoederen - hebben te lijden

waren en drooggelegd werden; de plek

hebben de tempels last van erosie door

onder een veranderend grondwaterpeil.”

van de wijk, ooit een voormalige arm van

heftige regenbuien. Hoe gaat men daar-

de IJssel. Door het verhaal naar boven te

mee om? We hoeven niet allemaal zelf

halen, begrepen de betrokkenen in de

het wiel uit te vinden. En laten we vooral

wijk waarom het waterprobleem juist

onze eigen ervaring en kennis niet over

hier speelde en waarom het zin heeft

het hoofd zien. In Nederland hebben we

om op bepaalde plekken voorzieningen

al eeuwenlang ervaring met het werken

72

Erfgoed & klimaat

met water. Drooglegging van polders, ombuigen van rivieren. Die kennis kunnen we goed gebruiken!

Mede door onze insteek bij de problematiek in Kampen legden de TU Delft en Hanze Hogeschool contact met ons.

We zijn het erover eens: samen kunnen we elkaar versterken bij het denken in oplossingen. Er is aandacht voor klimaatadaptatie. Gaat het om erfgoed, dan zijn er vragen: welke keuzes maak je als het om erfgoed gaat? En in hoeverre kan erfgoed bijdragen aan oplossingen?

Kennis van het verleden draagt bij aan oplossing waterproblematiek Kampen

Daar moeten we het met elkaar over

De gemeente Kampen werkt al jaren

Aan de ene kant van de IJssel ligt het

hebben en wel snel. Er zal een nieuwe

aan een plan voor de herinrichting

oude centrum van Kampen, over de

kaart van Nederland komen. We zullen

van het gebied Bolwerk Buitenwacht.

brug aan de andere kant het Stations-

wat erfgoed betreft misschien niet alles

Hier ervaren inwoners en gebruikers

gebied. In de 16e en 17e eeuw stond

kunnen behouden in de huidige staat. Er

veel wateroverlast. Ook is er behoefte

hier het bolwerk: een strategisch punt

zal een nieuw beeld ontstaan. Is dat erg?

aan groen en goed aangelegde parkeer-

waar Kampen zijn vijanden tegenhield.

Of biedt dat nieuwe kansen en voegen

plaatsen. De gemeente zocht al een tijd

Het was een moerassig gebied met een

we met kwaliteit een nieuwe laag toe

samen met bewoners, ondernemers

problematische waterhuishouding en

aan onze omgeving?

en het Waterschap Drents Overijsselse

dat is het vandaag de dag nog steeds.

Delta (WDO) naar een oplossing. Die is Laten we niet ingehaald worden door

er nu gekomen met een ontwerp dat

Het Oversticht dook in de geschiedenis

de ontwikkelingen, maar hierop voor­

stoelt op kennis van het verleden en

om te kijken wat de mogelijke oorzaak

sorteren. Vanuit een verlangen naar

gedragen wordt door de bewoners.

zou kunnen zijn van de wateroverlast.

een mooie nieuwe toekomst met daarin

Tijdens bewonersbijeenkomsten en

­erfgoed als kansrijke factor om signatuur

Met het toevoegen van de denkkracht en

werk­ateliers is samen met alle betrok-

te bieden aan die nieuwe laag die we

kennis van erfgoed van Het O ­ versticht

ken partijen gewerkt aan een ontwerp

gaan creëren.” n

en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

waarin met kennis en ervaring uit het

(RCE) aan het proces, kwam zicht op de

verleden alle belangen zijn verwerkt.

historische ontwikkeling van het gebied.

De cultuurhistorische kennis heeft nu

Wat is er al op deze plek gebeurd en

mede het ontwerp bepaald, zoals de

hoe is men hier met water omgegaan?

vorm van de inrichting en de plekken van de wateropvang. Bewoners zijn enthousiast. Het proces is versneld. Zo kan

Kaart Braun en Hogenberg 1581

cultuurhistorische kennis een meerwaarde vormen bij de opgaven van nu.

Onze ervaring vertaalden we in de brochure: 8 sleutels om cultuurhistorie toe te passen bij klimaatadaptatie. U kunt deze downloaden op www.hetoversticht.nl. Daar staat ook de film die we maakten over het project.

73

advertentie

Boek over prachtige landschapsparken in Overijssel

GROENE PARELS IN OVERIJSSEL Wandelen door lommerrijke landschapsparken 1780-1830 Door Willemieke Ottens, Els van der Laan en Karin Bevaart Groene Parels in Overijssel brengt de rijke collectie in beeld van landschapsparken die in de periode 1780 tot 1830 in Overijssel werden aangelegd. In deze collectie schuilen bijzondere verhalen van prachtige locaties in een gevarieerd landschap, van toonaangevende tuinarchitecten en bijzondere opdrachtgevers, van stadsparken en buitenplaatsen en van diverse ontwerptekeningen en gedetailleerde oude kaarten.

Het boek biedt een breed overzicht van de verrassende groene rijkdom die Overijssel al omstreeks 1830 bezat. Deze romantische wereld wordt rijk geïllustreerd aan de hand van oude en nieuwe beelden, waaronder vele nieuwe kaarten waarin de historische situatie gecombineerd wordt met het reliëf van het huidige landschap. € 24,95 - ISBN 978 94 6262 225 8 Een uitgave van Uitgeverij Waanders & de Kunst (www.waandersdekunst.nl)

Colofon

#OVER is een uitgave van Het Oversticht bestemd voor iedereen die geeft om een sprekende leefomgeving. #OVER geeft inspiratie en informatie om nieuwsgierig te worden of betrokken te raken bij de toekomst, het heden en verleden van onze leefomgeving.

UITGEVER Het Oversticht adviseert en begeleidt bij ontwikkelingen in de leefomgeving. Dat doen wij sinds 1925: onafhankelijk, toekomstgericht en creatief. Daarbij zetten wij het maatschappelijk belang op de eerste plaats. Samen met erfgoeddeskundigen, stedenbouwkundigen en (landschaps-)architecten werken wij aan thema’s zoals de energietransitie, vitaal platteland en de Omgevingswet.

REDACTIE Berber Brand Bart Buijs (hoofdredactie) Mascha van Damme Petra Versluis Yvonne Jansen / Sepia Tekst & Communicatie Renée Nieuwenstein / Bureau Vice Versa (eindredactie)

PRODUCTIE Ontwerp en Opmaak: Remmelt Brink Illustratie: Jochem Coenen Druk: Drukkerij Coenradi INFORMATIE Heb je vragen over deze uitgave of wil je een opmerking plaatsen? Neem dan contact met ons op. Ook indien je dit of een volgend nummer thuisgestuurd wilt krijgen.

Het Oversticht Aan de Stadsmuur 79 8011 VD Zwolle 038 4213257 info@hetoversticht.nl www.hetoversticht.nl

© 2020 Het Oversticht Niet stelen, wel delen.

75

www.hetoversticht.nl