GINA KROG FEM I N I S T OG TINDEKLIVAR
GINA KROG F EM IN I ST OG TINDEKLIVAR Magnhild Folkvord
solum bokvennen
2022
© Solum Bokvennen AS, 2022 Printed in Latvia Livonia Print, Riga 2022 Boka er sett med 11/14 p. Adobe Garamond Pro Papir: Holmen Book Cream 80 g Omslagsfoto og foto side 2: Eivind Enger, 1911 Omslagsdesign: monoceros ISBN: 978-82-560-2730-9 ISBN: 978-82-560-2731-6 (ebok) E-post: post@solumbokvennen.no Internett: www.solumbokvennen.no Utgjeve med støtte frå Norsk kulturråd Forfattaren har mottatt støtte frå Det faglitterære fond
Innhald Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1– 2– 3– 4– 5– 6– 7– 8– 9– 10 – 11 – 12 – 13 – 14 – 15 – 16 – 17 – 18 – 19 – 20 – 21 –
Kvinnene tar ordet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Den farlause prestedottera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Frivillig pepparmøy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Lærar og fjellvandrar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Ei ny tid i emning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 «… til kvindesagens fremme» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Open strid om stemmeretten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Kveldsskole for fattige kvinner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 «Kristiania-Bohêmen» og kvinnesakskvinnene . . . . . . . . . . . . . 83 I redaktørstolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Streikande kvinner viser veg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Stemmerett og hardangersaum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Nylænde vil ikkje døy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Tvangsvisitasjon og offentleg pisking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Kvinnestrid om stemmeretten og jubel for Ibsen . . . . . . . . . . 137 Kvinnekamp utaskjærs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Den første stemmerettssigeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Draumen om verdskvinneparlamentet . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Vinjemål og midnattssol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 «Kvinder, som arbeider» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Nytt leiarverv stiller nye krav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 [5]
22 – 23 – 24 – 25 – 26 – 27 – 28 – 29 – 30 – 31 – 32 – 33 – 34 – 35 –
Kvinnefrigjeringa og husarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kvinnene tar farvel med unionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1907 – «et historisk aar for norske kvinder» . . . . . . . . . . . . . . Vellykka landsmøte, skuffande kommuneval . . . . . . . . . . . . . På farten for Noreg og Nasjonalrådet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stor stjerne utanlands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stortingskandidat – svikta av kvinnene . . . . . . . . . . . . . . . . . «Overklassekvinnene» etterlyser arbeidarkvinnene . . . . . . . . . Europaturné og kommuneval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein jubileumsfest i særklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Innspurt for stemmeretten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Det vanskelege abortspørsmålet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1914 – jubileumsår og krig i Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Den første norske kvinna gravlagd på statens kostnad . . . . . .
187 193 203 209 217 223 231 239 253 259 265 275 281 293
Takk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kjelder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Viktige kvinner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Notar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
301 303 307 311 319
Forord
K
orleis gjekk det til at Jørgine Anna Sverdrup Krog (1847–1916), prestedottera som vart fødd i Flakstad i Lofoten og vaks opp utan far, kom til å bli ei av dei fremste pionerane i den norske kvinnekampen frå siste del av 1800-talet? At ho skulle bli den første kvinna som talte på eit offentleg møte i hovudstaden? At ho var den eine av dei to første kvinnene som vart nominert på ei stortingsvalliste i Kristiania? Kan vi tru på hennar eigne ord om at ho var «født kvindesakskvinde»?1 Gina Krog har ikkje – som mange andre viktige kvinner i samtida – blitt heilt usynleggjort av historieskrivarane. Alt på 1920-talet var styret i Norsk kvinnesaksforening (NKF) opptekne av å få gitt ut ei bok om Gina Krog og hendes livsverk. «Det er jo i virkeligheten selve kvindesakens historie det her gjelder», heiter det i NKF si årsmelding for 1923.2 Men til no har forteljinga om Gina og det ho utretta som kvinnesakspioner ikkje vore samla mellom to permar. Ho har heller ikkje gjort det lett for den som vågar å prøva seg på denne oppgåva, om målet er ein biografi som skal femna om alle sider av livet. Det meste av innsatsen hennar – som skribent, talar, tidsskriftredaktør, aktiv i ulike kvinnesaksorganisasjonar og leiar for Norske Kvinners Nasjonalråd, er godt dokumentert i ulike skriftlege kjelder. Innsatsen var omfattande, og hadde eit klart mål: kvinnefrigjering. I det låg mellom anna stemmerett og økonomisk sjølvstende for kvinner. Viktige reiskapar for å nå dette målet var tidsskriftet Nylænde, som Gina redigerte frå starten 1887, og Norske Kvinners Nasjonalråd, som ho var ei drivkraft for å [7]
MAGNHILD FOLKVORD: GINA KROG – FEMINIST OG TINDEKLIVAR
få stifta i 1904, og var leiar for til ho døydde i 1916. Nasjonalrådet var ein paraplyorganisasjon der dei fleste norske kvinneorganisasjonane var med, også omtalt som «Kvinnenes storting», og som knytta den unge norske kvinnerørsla til Det internasjonale kvinnerådet (International Council of Women, ICW). Men kven var ho elles, kven var privatpersonen Gina Krog? Til å svara på det spørsmålet, finn ein få kjelder. Må vi godta at det var den store og mangfaldige innsatsen for kvinnesaka som eigentleg var sjølve livet hennar? På denne bakgrunnen vart tittelen på denne boka Gina Krog og kvinnekampen. Gina gjekk inn i ei historie der andre hadde gått føre. «Camilla Collett var pioneren og fakkelbæreren, Aasta Hansteen forkjæmperen og lattersalven, Gina Krog den statelige diplomat og propagandist, og fru Qvam politikeren og mægleren», skreiv den norskamerikanske kvinnesakskvinna Maren Michelet i 1916.3 Da eg arbeidde med boka om Fredrikke Marie Qvam, let eg meg provosera av at Gina fleire stader var omtalt som «høvdingen i norsk kvinnebevegelse». Eg meinte å sjå meir og meir tydeleg at det var fleire sterke kvinner som hadde ein avgjerande plass i denne historia, ikkje minst at Fredrikke Marie Qvam spelte ei særleg viktig rolle ved fleire høve. Eg har komme til at dersom vi skal snakka om «hovdingar» i den norske kvinnerørsla, må vi nemna minst to: Gina Krog og Fredrikke Marie Qvam. Dei var sterke kvar på sitt vis, men ikkje alltid einige. Kanskje kan dei til tider ha konkurrert, utan at det har vore klart uttalt. Men dei samarbeidde om dei viktigaste spørsmåla og utfylte kvarandre på avgjerande vis. Kvinnesaka vart eit livsprosjekt for Gina. Slik formulerte ho det i tidsskriftet Nylænde i 1903: «Den betydningsfuldeste sag, som er fremme i sindene verden over, er efter min mening kvindesagen. Og i spidsen for dens praktiske program staar politisk stemmeret for kvinder.»4 Ho understreka at «kvindernes frigjørelse» måtte til for at fleire av dei andre store spørsmåla skulle kunna løysast på tilfredsstillande vis, og nemnde spesielt «arbeiderspørsmaalet og fredssagen.» Gina vart lagd merke til, ikkje berre for sine sterke og skarpt formulerte meiningar, men også for sine elegante kjolar og staselege hattar. Forfattarinna Barbra Ring, som ein gong observerte henne i «damelogen» i Stortinget, tykte at ho likna ei engelsk hertuginne, «det var kanske fordi [8]
FORORD
hun hadde en Gainsborough-hatt og en tid hadde været min lærerinne i engelsk, at jeg tilla hende denne nationaliteten – jeg kjender sandt at si ingen engelsk hertuginde – de faa jeg har truffet i andre land ser ikke saa fornemme ut som Gina Krog».5 Ring omtalte Gina som eitt av dei finaste, mest sympatiske menneske ho hadde møtt – «en utpræget dame som ikke fandt det fornødent for stemmeretsforkjæmperne at la al kvindelig forfængelighet fare – tvertom, det var en fryd bare at se hende med det vakre graa hode over fløielskjolen og kniplingene». Den elegante framtoninga som braut med klisjear om mannhaftige kvinnesakskvinner hindra ikkje Gina i å interessera seg for dei økonomiske forholda og klasseskilja som var avgjerande for kvinners liv i samtida, og det i større monn enn dei fleste andre såkalla «borgarlege» kvinnesakspionerane. Både gjennom Nylænde og gjennom Nasjonalrådet gjorde ho sitt beste for å oppmoda kvinner i ulike yrke – telegrafistinner, jordmødrer, meiersker, friserdamer og fleire – til å fagorganisera seg, for at dei med det kunne samarbeida for betre lønns- og arbeidsvilkår. Og akkurat som Betzy Kjelsberg, som var leiar for Nasjonalrådet frå 1922, hadde Gina eit sterkt ønske om samarbeid mellom dei såkalla «borgarlege» kvinneorganisasjonane og arbeidarkvinnene. I arbeidet med denne boka har tretti årgangar av Nylænde vore ei viktig kjelde på fleire vis. Tidsskriftet gir eit bilete av redaktøren og hennar prioriteringar, og mange døme på kva ho sjølv var god for som skribent. På same tid gir det kunnskap om kva som rørte seg i samtida, spesielt om dei viktige kvinnepolitiske spørsmåla – for lesarane den gongen, og for den som i dag vil prøva å skjønna litt meir av politikk og kvinneliv her til lands frå 1880-talet og i dei følgjande tiåra. Avisene er også ofte gode kjelder, med å bruka digitalsøk har det vore mogeleg å finna fram i dei, og samtidig få eit inntrykk av i kva monn norsk presse på Gina si tid gav rom for debatt og omtale av det som hadde å gjera med kvinnesaka. Tilgjengeleg brevmateriale er sjølvsagt også viktig. Men den som kunne ønska seg djupdykk i Gina sitt privatliv, blir skuffa. I tilgjengelege arkiv er det lite å finna av svært personlege brev, det meste er nokså saks orientert, og gjeld anten Nylænde eller ulike organisasjonssaker i norsk og internasjonal kvinnerørsle. Eg har elles hatt mykje nytte av den kjennskapen eg fekk til denne perioden og sentrale aktørar i norsk kvinnerørsle da eg skreiv Fredrikke [9]
MAGNHILD FOLKVORD: GINA KROG – FEMINIST OG TINDEKLIVAR
Marie Qvam – Rabaldermenneske og strateg (2013) og Betzy Kjelsberg – Feminist og brubyggjar (2016). Gina og desse to andre sterke kvinnene, som alle var med i leiinga av Nasjonalrådet heilt frå starten, hadde ulik bakgrunn og framstod som svært ulike personlegdommar. Dei var ikkje alltid einige om alt, men dei utfylte kvarandre og kunne gi «Kvinnenes storting» den påverknadskrafta det hadde – også etter at kvinnene fekk stemmerett, men framleis ikkje gjorde seg mykje gjeldande i Stortinget. Dei dyktige kvinnene som stod for dei første kapitla i den norske kvinnekampen levde i ei tid med høgtidelege omgangsformer, dei kunne vera nære venner i årevis utan å vera på fornamn med kvarandre. Til dømes starta Gina sine brev til Fredrikke Marie Qvam, sjølv etter mange års samarbeid og vennskap, med «Kjære fru Qvam», og vart avslutta med «Deres Gina Krog», eller «Med hilsen Deres Gina Krog». Eg har tatt sjansen på å vera på fornamn med Gina, ikkje berre med småjenta, men gjennom heile livet hennar, og håpar ho ville ha tilgitt meg om ho hadde visst.
1 Kvinnene tar ordet
G
ina Krog var ingen ukjend person i Kristiania i 1884. Mange hadde lese både avisinnlegg og den første artikkelen hennar i Nyt Tidsskrift, der ho oppmoda kvinnene til å komma seg ut av «de stummes leir». Likevel, å ta ordet i denne fullsette salen, sjølvaste Studentersamfundet, var noko heilt anna for henne som korkje var student eller akademikar. Den som no hadde den «lethet og slagfærdighet i debatten» som stod på programmet i diskusjonsklubben Skuld! Om berre ikkje pina vart så lang før ein kunne komma i elden. Gina Krog bad om ordet. Forsamlinga var spent, kva kom no? Sjølv var ho uroleg, dei siste minutta før ho tok steget opp på talarstolen var fryktelege. Dette var ein heilt ny situasjon. Det var laurdag 18. oktober 1884, for første gong skulle ei kvinne ta ordet i ei offentleg forsamling i Noreg. Det var beint fram ei historisk hending. Ei lærarinne, heilt utan akademisk utdanning, skulle snakka ærverdige professorar midt imot. I 1884 var Studentersamfundet i Kristiania eit viktig forum for debatt om dei store samfunnsspørsmåla, slett ikkje berre for studentar. Til Studentersamfundet kom universitetslærarar, politikarar og andre menn som kunne reknast – eller rekna seg sjølve – til den intellektuelle eliten i hovudstaden. Når viktige tema i tida skulle diskuterast, møtte dei flittig opp i den staselege bygningen i Universitetsgata 26, rett ved Universitetet. Der hadde Studentersamfundet sitt eige hus, som dei gjerne omtalte [ 11 ]
MAGNHILD FOLKVORD: GINA KROG – FEMINIST OG TINDEKLIVAR
Tre laurdagar i oktober 1884 var «Kvindesagen» tema for debattmøte i Studentersamfundet i Kristiania, (Dagbladet 10.10., 17.10. og 24.10.1884.)
som «Slottet». Laurdag var fast møtekveld. Det hende at diskusjonen om eit tema strekte seg over fleire møtekveldar. Hausten 1884 stod «Kvindesagen» på dagsorden tre laurdagskveldar i oktober. Her skulle den nye og den gamle tid møtast til åndskamp. Festsalen i andre etasje i «Slottet» var fullsett laurdag 11. oktober, det seier noko om stor interesse for kvinnesaka. Eitt av fleire teikn på at kvinnesaka var i vinden, var at Dagbladet brukte romsleg plass til ein positiv omtale av boka The woman question in Europe,6 med rapportar om kvinna si stilling i dei ulike europeiske landa.7 Camilla Collett stod for den norske rapporten, og omtalen stod på trykk dagen etter den første diskusjonskvelden om kvinnesaka i Studentersamfundet. Studentersamfundet hadde eksistert sia det vart stifta av dei 18 første studentane ved Det kongelige Fredriks Universitet i 1813. I 1884 var studenttalet auka til 1230.8 Blant dei var det fire kvinner, dei første etter at kvinner i 1882 fekk lovfesta rett til å ta eksamen artium og førebuande prøve. To år seinare vart embetsstudia opna for kvinner. Dei kvinnelege studentane hadde tilgang til møta i Studentersamfundet, men rett til medlemskap fekk dei først kort tid etter at den lange debatten om kvinnesaka var unnagjort. Gina Krog og dei fire kvinnelege studentane – Cecilie Thoresen, Marie Geelmuyden, Alette Hansen og Laura Rømcke – var blant dei spesielt inviterte til denne debatten. Cecilie Thoresen var den første kvinna som hadde tatt artium, og hadde blitt immatrikulert ved Universitetet to år tidlegare. Ho og Marie Geelmeyden, immatrikulert i 1883, var begge realfagstudentar, medan Laura Rømcke og Alette Hansen var immatriku[ 12 ]
I – KVINNENE TAR ORDET
lerte i 1884, og no i gang med pensum til førebuande prøve. Gina hadde aldri vore student, Universitetet var ikkje eit alternativ for kvinner på den tida ho kunne hatt lyst til å starta på ei utdanning, men ho hadde ein annan kvalifikasjon for å bli invitert: I mai 1884 hadde ho publisert ein artikkel i Nyt norsk tidsskrift, der ho la fram sitt program for kvinnekampen, og i juni hadde ho vore med og stifta Norsk kvinnesaksforening (NKF), og blitt vald inn i styret. Heile NKF-styret, både kvinner og menn, var spesielt invitert og dei fleste hadde møtt fram. Gina og dei fire unge kvinnene sat på første stolrad under talarstolen, og venta spent på kva som skulle komma. Ville det vera mogeleg for nokon av dei sjølv å ta ordet i denne mannsdominerte forsamlinga?
Høgremann for kvinnefrigjering Den første talaren var Francis Hagerup, 31 år gammal jurist og universitetsstipendiat, og formann i Studentersamfundet denne hausten. Hagerup høyrde til dei konservative, men når det gjaldt kvinnesaka, var han på lag med framstegsmennene. Han streka opp dei lange linjene, både historisk og filosofisk, når det gjaldt kvinna si samfunnsmessige stilling, og viste til utviklinga både i USA og i dei europeiske landa, der kvinnefrigjeringa fleire stader hadde komme lenger enn i Noreg. Hagerup tok for seg dei viktigaste argumenta frå både kvinnesakskvinnene og motstand arane, og konkluderte med at kvinner burde få velja både utdanning og yrke ut frå kva som høvde for dei og kva dei sjølve ville. Det kravde at samfunnet la til rette for skolegang som kunne setja jenter og unge kvinner i stand til å bruka dei rettane dei etterkvart hadde fått, slik som tilgang til universitetet. Hagerup var sjølv far til tre småjenter, kanskje hadde det inspirert han til å tenkja litt ekstra på kva samfunnet ville ha å by dei etterkvart som dei voks til? Spørsmålet om kva som var best for ektefolk, og særleg for kvinnene, særeige eller sameige, var ein av diskusjonane i tida. Hagerup argumenterte for særeige som ei betre ordning enn sameige i ekteskapet, og beklaga at hans eige parti hadde avskaffing av særeige på programmet. Han kommenterte også den urettferda som låg i synet på utruskap, og korleis kvinner og menn vart behandla heilt ulikt når moralske dommar vart felte. Hagerup hadde inga tru på straff som avskrekkingsmetode. Men skulle [ 13 ]
MAGNHILD FOLKVORD: GINA KROG – FEMINIST OG TINDEKLIVAR
det i det heile vera tale om å bruka avskrekkingsteorien, kunne han ikkje skjønna kvifor ein ikkje like gjerne kunne avskrekka menn frå å forføra, som kvinner frå å bli forførte. Hagerup meinte kvinner burde ha både kommunal og politisk stemmerett. Det siste var det slett ikkje full semje om, sjølv blant framstegsmennene. Venstremannen Hagbard E. Berner, den første formannen i Kvinnesaksforeningen, hadde sørga for at kvinnestemmeretten ikkje stod på programmet da denne organisasjonen vart stifta nokre månader tidlegare. Hagerup fekk kraftig applaus frå venstrehald for innleiinga si. Kvinnene på første stolrad forstod å setja pris på ein slik tale frå ein høgremann. Nestemann på talarstolen var den 64 år gamle medisinprofessoren Ferdinand Lochmann. Han var høgt respektert innafor sitt eige fag, han hadde vore tidleg ute med ny kunnskap om smittsame sjukdommer. Men han var også ein ivrig samfunnsdebattant om tema langt utanfor hans eige fagfelt. Til dømes var han kjend for å vera ein ivrig motstandar av darwinismen. I debatten om kvinnesaka forsvarte Lochmann det gamle kvinneidealet, gjerne slik fru Ma framstod i Jonas Lie sin roman Familjen på Gilje, som hadde komme ut året før. Fru Ma var den oppofrande kvinna som sette alle eigne ønske til side for å kunna gjera alt for mann og barn. Lochmann var generelt skeptisk til den nyare tids utvikling. I synet på kvinna sin plass i samfunnet delte han kvinner i to slag, dei ugifte og dei gifte. Det var positivt at dei einslege kvinnene kunne utføra ærleg arbeid og bli økonomisk sjølvstendige. Dei kunne gjera god nytte for seg både i telegrafvesenet, i posten, på kontor og i ein del administrasjon. Det aukande talet på lærarinner i folkeskolane såg han beintfram som eit kulturframsteg, der representerte kvinnene eit foredlande element. Han var også positiv til kvinnelege farmasøytar, og såg med «Ærbødighed» på ei kvar einsleg kvinne som arbeidde for sitt eige livsopphald. Kanskje såg han den store fordelen for alle familieforsørgjarar i at dei ikkje skulle vera nøydde til å forsørgja dei ugifte «tantene» som det etterkvart vart mindre og mindre bruk for i familiane? Men dei gifte kvinnene, dei hadde sin udiskutable plass i heimen, ifølgje Lochmann. At kvinner no hadde rett til å studera ved Universitetet, var eit faktum Lochmann måtte akseptera. Han hadde motvillig godtatt at kvinner fekk [ 14 ]
MAGNHILD FOLKVORD: GINA KROG – FEMINIST OG TINDEKLIVAR
Francis Hagerup, den gongen universitetsstipendiat, var høgremannen som forsvarte kvinnesaka i Studentersamfundet hausten 1884. Foto: Frederik Klem.
lengre innlegg. Han var, som Lochmann, ein representant for den gamle tida og den andre kjende Darwin-motstandaren i universitetsmiljøet. Dei konservative rekna Monrad som ein forsvarar av den klassiske danninga og embetsstatens verdiar mot dei nye, samfunnsoppløysande kreftene. I liberale kretsar vart han rekna som ei alvorleg hindring for nye tankar omkring vitskap og moral. Monrad gjorde først greie for kva han var einig i: Sjølvsagt måtte kvinna reknast som jambyrdig med mannen, og ha fullt høve til å utvikla og bruka evnene sine til beste for samfunnet og seg sjølv. Inga undertrykking og inga forguding! Men kvinna var frå naturen si side grunnleggjande ulik mannen, utrusta med andre evner og eigenskapar. Naturen hadde gitt henne den særlege oppgåva å føda barn. Dermed var det kvinna si oppgåve å oppdra barna og ha ansvar for heimen og det indre livet i familien. Når ho hadde fått oppgåver som kravde så mykje både mentalt og fysisk, måtte det føra til lette på andre område. [ 16 ]
MAGNHILD FOLKVORD: GINA KROG – FEMINIST OG TINDEKLIVAR
Da Studentersamfundet sette «Kvindesagen» på dagsorden hausten 1884, vart Gina Krog den første kvinna som tok ordet i eit offentleg møte i hovudstaden. Foto: ukjend.
Gina Krog, 37 år gammal, var eldre enn dei fire studentane. Var det ho som måtte våga seg fram først? Tenkte ho der og da på at inga kvinne til da hadde snakka frå ein offentleg talarstol i Noreg? Cecilie, Gina og Laura kjende kvarandre frå Skuld, og dei hadde alle tre vore med og stifta Norsk kvinnesaksforening. No måtte dei stå saman og ta til motmæle, og Gina tok det historiske ansvaret. Da ho reiste seg, var Gina så nervøs at det begynte «å gå så underlig i bølger», ho trong eit haldepunkt. Redninga var venninna Cecilie Thoresen som sat der «med den velgjørende ro over sin skikkelse, og med blikket fæstet paa mig fuldt av begeistring».9 På veg mot talarstolen kjende ho det som om tunga klistra seg til ganen. Men den kom laus. Om ho var opprørt over det ho hadde høyrt frå dei aldrande professorane, makta Gina å halda ein sakleg tone, og ho fann seg til rette på talarstolen. Ho konstaterte at professor Monrad hadde talt nedsetjande om den agitasjonen ho hadde vore med på å setja i gang, agitasjonen for kvinners rett til fridom, sjølvstende og stemmerett. Det var berre kvinner [ 18 ]
I – KVINNENE TAR ORDET
som kunne forstå kor viktig dette var, berre kvinner kunne kjenna det moralske trykket dei hadde lidd under. Gina visste at det framleis var mange kvinner i landet som lei under dei same fordommane. Den agitasjonen Gina hadde vore med på, verka gjennom opplysning, ikkje ved å tala til tilhøyrarane sine lågare instinkt, men til deira beste kjensler. Gina Krog såg utover den store forsamlinga, og takka dei mange mennene frå ulike politiske parti som hadde vist iver for frigjering av kvinnene, og som no «ædelmodig tager sig af vor Sag». Men det beste ville vera om kvinnene sjølve førte fram saka si, med det ville arbeidet bli eit middel, og kvinnene ville nå fram til «selvstendighetens æresfølelse». Hagerup hadde rett når han var overtydd om at kvinnenes sak ville sigra. Gina gav også professor Monrad ein sjanse – dersom han sette seg skikkeleg inn i saka, ville han komma til å dela Hagerup si oppfatning, han ville sjå korleis kvinnene der ute i verda med seig energi hadde kjempa seg fram til den eine vinninga etter den andre. Spørsmålet er ikkje om vi skal la kvinnesaka få innpass i landet vårt, men korleis, understreka ho: «Spørsmaalet er […] om vi vil forstaa dens Betydning og aabne vore Sind saaledes for den, at den kan virke forfriskende og velsignende.»10 Gina Krog fekk sagt det ho skulle. Ho var den diplomatiske, rolege, og valde orda sine med omhug. Den 24 år gamle Laura Rømcke, som fekk ordet litt seinare, tillet seg å vera både skarp og sarkastisk. Rømcke retta seg først og fremst mot professor Monrad. Innlegget hans var interessant, for der var dei samla, alle dei gamle innvendingane som dukka opp når det var tale om kvinnesaka. Det var omsynet til kvinna si helse, til familien og til kvinnelegheita. Det var så rørande å alltid møta denne «ømme Omsorg» for kvinnehelsa. Men dersom dei verkeleg var så urolege for kvinnehelsa, kvifor sørga dei ikkje for at kvinnene fekk ei utvikling som var betre for helsa? Kvifor sørga dei ikkje for meir gymnastikk i jenteskolane, og kvifor prøvde dei ikkje å vekka interessa for ein sunnare og meir tenleg klesdrakt? Det var vel ikkje slik at desse herrane meinte at kvinna, slik ho no var, var fullkommen, at ho frå naturen si side var bestemt til å vera akkurat slik ho no vandra bleik omkring i Kristiania? Medan Gina hadde halde fast på ein sakleg og diplomatisk tone, valde den unge studenten direkte konfrontasjon, og utfordra Monrad spesielt til å forklara kva han meinte med kvinnelegheit. Rømcke ville så gjerne [ 19 ]
I – KVINNENE TAR ORDET
Monrad og andre kvinnesaksmotstandarar.14 Fædrelandsvennen sin korrespondent avslutta sin rapport om diskusjonen med å slå fast at kvinnefrigjeringa er «aarhundredets mægtigste og betydningsfuldeste bevægelse», som gjeld mødrene våre, hustruene våre og døtrene våre.15 Midt på 1880-talet var det mange som kjende Gina Krog sitt namn, både i hovudstaden og elles i landet. Ho var kjend for å ha både klare meiningar og mot til å framføra dei, munnleg så vel som skriftleg, slik talen i Studentersamfundet viste. Ho våga å bryta barrierar, let seg ikkje styra av kva som vart rekna for å vera «høveleg» for ei kvinne. Ho lærte stadig meir om kven og kva ho hadde å kjempa imot.