Δοκιμιακός & Κριτικός Λόγος - 1ος Τόμος (670 σελ. Α4), Κ. Καλλίμαχος. Εκδόσεις Πάργα, 2010

Στον γενναιόδωρο φίλο μας Νίκο Δήμου

στη λατρευτή μου Αντιγόνη – αλλιώς τη λένε αγάπη, αφοσίωση και αυταπάρνηση

στη μονάκριβη κόρη μας, Μαρία‐Φωτεινή, που αγωνίζεται ενάντια στη βαριά φαρμακοανθεκτική επιληψία της

Μία από τις δεκάδες έγχρωμες ζωγραφιές με νερομπογιά της Μαρίας-Φωτεινής σε χαρτί 50cm x 50cm (εδώ τυπώθηκε σε αποχρώσεις του γκρι)

ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ

Αγαπητή Αναγνώστρια και φίλε Αναγνώστη,

Στόχος τού ανά χείρας βιβλίου δεν είναι μόνο να καταστεί χρήσιμος φίλος τού εκπαιδευτικού που Διδάσκει με φιλοτιμία, τού μαθητή, τού υποψηφίου και του φοιτητή που ελπίζουν και αγωνίζονται για την Επιτυχία και του πολίτη που αναζητά τη γνώση και την αρετή. Ταπεινή φιλοδοξία τού ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΥ & ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ είναι επίσης να μεταγγίσει κάτι από τη φλόγα τής σοφής αμφιβολίας που διακατέχει τα ανήσυχα φιλάνθρωπα και ορθολογικά πνεύματα των οποίων τους στοχασμούς φιλοξενεί στις σελίδες του. Βέβαια, για να δικαιωθεί αυτός ο δεύτερος στόχος, θα πρέπει να μην πνιγεί ο αναγνώστης στο πέλαγος τής δικής μου αμάθειας και έπαρσης· μικρή πιθανότητα να ανατρέψει κανείς το κραταιό απίθανο, θα μονολογούσε η Κική Δημουλά την οποία και παραφράζω: Μιλώ για τη θρυλικά μικρή εκείνη πιθανότητα που μας πείθει να πάρουμε το λαχείο, ότι θα κερδίσουμε, θα πλουτίσουμε και θα μείνει φτωχός ο νόμος των πιθανοτήτων, ότι ο άνθρωπος θα αγαπήσει τελικά την εντελώς διαφορετική ζωή του, από αυτήν που τον μάθανε να ονειρεύεται, ότι η επιστήμη, όπου να΄ ναι, θα εφαρμόσει τη θεϊκή ανακάλυψή της για τη θεραπεία της ζωής από την αιώνια νόσο του θανάτου, έστω κι αν έλθει σε ιστορική σύγκρουση με τα μεγάλα συμφέροντα του χώματος, ότι ο έχων δύο λόγους να ευτυχεί, θα δώσει σίγουρα τον έναν σ΄ εκείνον που έχει πολλούς λόγους να δυστυχεί, ναι, εννοώ αυτήν ακριβώς τη ρομαντική πιθανότητα, που βαθύτερα είναι ο Ιησούς κάθε ασθενικής μας ελπίδας. Απλώς τον αποσιωπούμε για να μη σταυρωθεί. Αυτή ή ασθενική ελπίδα ίσως με παρέσυρε… Απορώ πώς δεν παρενέβη η αυτογνωσία μου. Προφανώς επειδή δεν την ασκώ όσο πρέπει. Ίσως πάλι επειδή η αυτογνωσία είναι μόνο η επόμενη δειλή στάθμη μετά τον πρώτο ρηχό βυθό μας…

Στη μνήμη του γέροντα των Γραμμάτων, Ευάγγελου Παπανούτσου Ταπεινά, Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

A

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ο βιαστικός αναγνώστης, αν θέλει, ας ρίξει μια ματιά μόνο στα κείμενα που είναι υπογραμμισμένα.

1.

Ανθρώπινα Δικαιώματα - Οι ρίζες του ανθρωπιστικού ορθολογισμού - Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΧΡΕΙΑΖΟΝΤΑΙ

1-1.α

Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η Οικουμενική Διακήρυξη., άρθρο., ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ, 8,9/10/1998 – Αναθεώρηση: 2009., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός

1-1.β

1

Τα ανθρώπινα δικαιώματα ενώνουν., Ναβανεθέμ Πιλάι - Ύπατη αρμοστής του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.

1-1.γ

5

Οικουμενική Διακήρυξη: επιτεύγματα και απαντήσεις στους επικριτές της., 31/12/2007., Γράφει η ύπατη αρμοστής του ΟΗΕ Λουίζ Αρμπούρ

1-1.δ

7

Ανθρώπινα δικαιώματα - σχεδιάγραμμα με απλά λόγια., από την ιστοσελίδα του Στεφάνου, Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός

9

ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΧΙΜΑΙΡΑ; 1-2.α

Από την κομμουνιστική ουτοπία στις χίμαιρες του φιλελευθερισμού: Κριτική στα «ανθρώπινα δικαιώματα»., Κων/νος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός

13

1-2.β

Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι Χίμαιρα! του συγγραφέα Θανάση Τριαρίδη

16

1-3.α

Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και Ανθρώπινα Δικαιώματα: η μόνη ιδεολογία που έχει νόημα., του συγγραφέα Νίκου Δήμου

1-3.β

19

Το νέο Διεθνές Ήθος: Η ανθρωπιστική βοήθεια των ΜΚΟ σήμερα και «οι Γιατροί Δίχως Σύνορα»., τού συγγραφέα Νίκου Δήμου – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

20

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1-4.α

1-4.β

Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., 02.05.08., Πηγή: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο - Γραφείο για την Ελλάδα., Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

27

Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ΕΕ – Οικουμενικά και αδιαίρετα., Μάρτιος 2008

30

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

B

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1-5.α

Η Ελλάδα και τα ανθρώπινα δικαιώματα., του Γιάννου Κρανιδιώτη

1-5.β

Θεμελιώδη δικαιώματα ή ανθρώπινα δικαιώματα ή δημόσιες ελευθερίες στην

32

Ελληνική Δημοκρατία., Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

35

ΚΥΠΡΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1-6.1

Η Τουρκία παραβιάζει συστηματικά τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Κύπρο., Απόσπασμα από το ‘Έντυπο «Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών 50 Χρόνια Μετά»

1-6.2

45

Ήλθε πράγματι η ώρα τής κοινωνικής δικαιοσύνης; – Ανοιχτή επιστολή προς τον εντιμότατο Πρόεδρο της Δημοκρατίας., του Κωνσταντίνου Καλλίμαχου, συγγραφέα-εκπαιδευτικού και Εκπροσώπου Τύπου του Κυπριακού Συνδέσμου

1-6.3

Στήριξης Ατόμων με Επιληψία., Εφημερίδα Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ., 28/2/2008

47

Θεμελιώδη Δικαιώματα και Ελευθερίες στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας

49

ΗΝΩΜΕΝΑ ΕΘΝΗ – ΟΗΕ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1-7.α

Από τη σύσταση του ΟΗΕ και τον Χάρτη των Η.Ε. στην Οικουμενική Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

52

1-7.β

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ – 10/12/1948

56

1-7.γ

Ανθρώπινα δικαιώματα 1ης, 2ης και 3ης γενιάς., του Δ. Γουσέτη

61

ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 1-8.α

Υπέρ Αδυνάτου., Μετάφραση: Σ. Τζουμελέας. [1939] Λυσίας. Λόγοι.

63

1-8.β

Η ΕΠΙ ΤΟΥ ΟΡΟΥΣ ΟΜΙΛΙΑ του Ιησού Χριστού

67

1-8.γ

Ο Ύμνος της Αγάπης από τον Απόστολο Παύλο

1-9.α

«Να δοθεί στους ομοφυλόφιλους ένας γλυκός θάνατος»; Θανάσης Τριαρίδης

71

1-9.β

Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την ομοφοβία στην Ευρώπη

73

1-10.

Ανθρώπινα δικαιώματα και κατοχύρωση ελευθεριών., Νίκος Δήμου

75

1-11.

Η οικουμενικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το δικαίωμα στον

(Α' Κορινθίους κεφ. 13)

πολιτισμό., Αργύρης Α. Φατούρος – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

70

76

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

C

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2.

Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός - Ξενοφοβία Μετανάστευση - Πολυπολιτισμός ΒΙΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΟ ΡΑΤΣΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ

2.α

Εκεί πίσω, στη γωνία…

Διήγημα

79

2.β

Ο Θοδωρής που πληγώσαμε

Αφήγημα

82

2.γ

Η πρώτη πληγή

Αφήγημα

83

2.δ

Έγκλημα στο σχολείο

Μαρτυρία

84

ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΡΑΤΣΙΣΜΟ 2-1.

Ρατσισμός: ορισμός - αιτίες - επιπτώσεις - αντιμετώπιση., εκτεταμένη ανάλυση., Σεπτ. του 2008., Εμπλουτισμός: Νοέμβριος του 2009., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

2-1.α

86

Ρατσισμός: Μορφές, Αίτια, Επιπτώσεις και τρόποι Αντιμετώπισης., ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΣ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ., http://stefanu.wordpress – Επιμέλεια/διασκευή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

100

2-1.β Ρατσισμός: αιτίες – επιπτώσεις και αντιμετώπιση του ρατσισμού., Σύντομη έκθεση., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

104

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ/ΕΛΛΗΝΙΚΗ/ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 2-2

Διαπολιτισμικός διάλογος και Διαπολιτισμική εκπαίδευση στην Κύπρο., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

2-2.α

106

Διαπολιτισμικός διάλογος και διαπολιτισμική εκπαίδευση στην ελληνική κοινωνία., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

109

ΤΡΙΑ ΚΛΑΣΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΑΤΣΙΣΜΟ 2-3.α

Ο μίτος του ρατσισμού., Στ. Ν. Αλαχιώτης – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

112

2-3.β

Ρατσισμός: από τη φυλή στην κουλτούρα., Ν. Δεμερτζής

114

2-3.γ

Μετανάστευση, «πολιτιστική πολυμορφία» και νεορατσισμός., Παν. Νούτσος

117

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

D

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΓΕΝΕΣΙΟΥΡΓΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ 2-4.α

Πώς γεννιέται η ξενοφοβία., Θανάσης Γιαλκέτσης – Ελευθεροτυπία

119

2-4.β

Οι ψυχολογικές ρίζες του ρατσισμού., Λίζα Βαρβογλη

121

2-4.γ

Ψυχαναλυτική προσέγγιση του ρατσισμού., Πηγή: Αυτονομία ή Βαρβαρότητα

123

Η ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ/ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΗ ΣΚΕΨΗ ΠΑΡΑΓΕΙ ΡΑΤΣΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΜΟΦΟΒΙΑ 2-5.α. Η Πρωτόγονη, η φιλελεύθερη σκέψη, ο ρατσισμός και οι ρίζες της ομοφοβίας. Κωνσταντίνος Καλλίμαχος – 26/04/08 2-5.β

126

Περί φανατισμού και ορθολογισμού: η διαχωριστική γραμμή., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

127

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ 2-6.

Ο ρατσισμός και οι Έλληνες., Πηγή: Η ΕΡΕΥΝΑ., 11/11/09 – Ελπίδα Κουτσογιάννη

128

2-6.α

Περί Ρατσισμού, Συνέντευξη Νίκου Δήμου – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

129

2-6.β «Είμαι Έλλην, το καυχώμαι»., Του συγγραφέα Νίκου Δήμου., 26/01/06

131

2-6.γ

Οι ρίζες του σημερινού νεοελληνικού ανορθολογισμού και ρατσισμού – Η λογική του ανορθολογισμού., Κωνσταντίνος Τσουκαλάς

132

ΟΜΙΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΑΖΙΣΤΙΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ 2-7.

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΛΕΓΕΤΑΙ., Ομιλία του συγγραφέα Νίκου Δήμου

135

ΑΝΤΙΔΟΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ 2-8.α

Πολιτισμός κατά ρατσισμού., Φωτεινή Τσαλίκογλου

2-8.β

Έχουμε συλλογικό συμφέρον να αντιμετωπίζουμε θετικά και οργανωμένα τη

138

μετανάστευση., Ριχάρδος Σωμερίτης 2-8.γ

139

«Ευρωπαϊκή Νεολαία εναντίον της Βίας και του Ρατσισμού»., Ομιλία Υπουργού Δικαιοσύνης στο Διεθνές Συνέδριο που έγινε στα Καλάβρυτα, στις 09/12/2003., Επιμέλεια/διασκευή: Κων/νος Καλλίμαχος

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

141

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

E

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ 2-9.1

Κοινωνικός αποκλεισμός και αλληλεγγύη., Γεώργιος Τσιάκαλος., καθηγητής Παιδαγωγικής στο ΑΠΘ – Σύνθεση/διασκευή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

143

2-9.2

Ευάλωτες κοινωνικές ομάδες: ορισμός, αιτίες, επιπτώσεις κ το χρέος της πολιτείας 150

2-9.2α

Ανέχεια και κοινωνικός αποκλεισμός στην ΕΕ – Έρευνα 2009., Δημοσίευμα

154

2-9.2β

Το 2010 ευρωπαϊκό έτος κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού

155

ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ 2-10

Άτομα με Ειδικές Ανάγκες (ΑμεΑ)

156

2-10.α

Άτομα με Ειδικές Ανάγκες (ΑμεΑ) και πολιτισμός., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ

156

2-10.β

ΑμεΑ και γκρίζες περιοχές στην εκπαίδευση., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ

157

2-10.γ

Ο μύθος περί αναπηρικής δυστυχίας., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ

157

2-10.δ

ΜΜΕ και ΑμεΑ – Οι θέσεις της Πολιτείας., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ

158

2-10.ε

ΑμεΑ και Βασικά στερεότυπα προς αποφυγήν., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ

159

ΟΛΟΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΧΟΥΜΕ ΚΟΙΝΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ 2-11.α

«Όλοι καταγόμαστε από την Αφρική»., ΕΡΕΥΝΑ

2.11.β

Αφρικανική φυλή εποίκησε τον υπόλοιπο κόσμο πριν 70.000 χρόνια.,

160

http://www.physics4u.gr/articles/2005/originofhuman1.html 2-11.γ

161

Τo DΝΑ αποκαλύπτει πως οι Ευρωπαίοι είμαστε όλοι παιδιά μιας «μαύρης μάνας»., του Τάσου Καφαντάρη – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

164

ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΓΚΥΠΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Υποδοχή και ομαλή ένταξη μεταναστών., Νέα Ελληνικά Πανελληνίων., ΕΚΘΕΣΗ - ΔΕΣΜΕΣ – 18/6/2001 – Τ.Ε.Λ. [8α ]

170

2-12.2

Ο ρατσισμός σήμερα και η αντιμετώπισή του., Πανελλήνιες Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ., 6/6/2000

170

2-12.3

Ίσες ευκαιρίες στην κυπριακή εκπαίδευση., ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007 – ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ., Τετάρτη, 23 Μαΐου 2007

177

Πώς πετυχαίνεται ο σεβασμός προς τον αλλοεθνή και αλλόγλωσσο; Ελλήνων ΟΜΟΓΕΝΩΝ., 3/9/2001.

185

Εισηγήσεις για την αρμονική συνύπαρξη ατόμων και λαών σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία., Πανελλήνιες ΟΜΟΓΕΝΩΝ., 15 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2004 [41]

187

2-12.1

2-12.4

2-12.5

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

F

3.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γλώσσα - Λόγος & Διάλογος - Γλωσσολογία - Εγκόλπιο Ορθής Γραφής - Κυπριακή Διάλεκτος ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

3-1.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ: Προσεγγίσεις και Αψιμαχίες., Διάλεξη του Κωνσταντίνου Καλλίμαχου στο INTERCOLLEGE

3-2.

191

Γλώσσα και εθνική ταυτότητα (πολιτιστική κληρονομιά) στην εποχή της παγκοσμιοποίησης: η περίπτωση του κυπριακού Ελληνισμού., ΑΡΘΡΟ/ΕΚΘΕΣΗ

3.3

του Κωνσταντίνου Καλλίμαχου

201

Ελληνική: η γλώσσα του πολιτισμού, Φρανσίσκο Αντράντος

209

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 3-4.α

3-4.β

Μονόλογος ευαίσθητων γλωσσολόγων (Κριτική στις απόψεις των καθηγητών Χριστίδη και Μπαμπινιώτη, για την Ελληνική Γλώσσα)., του Κ. Καλλίμαχου

211

Η Ελληνική άλλαξε δραστικά μέσα στο χρόνο., (Απάντηση του καθηγητή Α.-Φ. Χριστίδη)

215



Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης – Βιογραφικό και εργογραφία

216

3-4.γ

Πόσο άλλαξε η Ελληνική μέσα στο χρόνο; (Ανταπάντηση του Κ. Καλλίμαχου)

217

3-4.δ

Στη μνήμη του γλωσσολόγου Α.–Φ. Χριστίδη

221

 Έσβησε ξαφνικά ο καθηγητής (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 28/12/2004)

221

 H Γλωσσολογία έχασε τον Tάσο Xριστίδη (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 28/12/2004)

222

 Για τον άνθρωπο και επιστήμονα Τάσο Χριστίδη (Τα ΝΕΑ, 28/12/2004)

222

ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ; 3-5.

Η Νέα Ελληνική Γλώσσα και η ιστορία της., του Α.– Φ. Χριστίδη

225

3-6.α

Η γλώσσα μας κινδυνεύει! – του Άγγελου Ελεφάντη., Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

230

3-6.β

Η ιδιωματική γλώσσα ενός νέου κόσμου., του Κωνσταντίνου Τσουκαλά

234

3-6.γ

Αντίλογος στα περί «γλωσσικού σοβινισμού και κυπριακής οικονομίας»., του Κωνσταντίνου Καλλίμαχου

239

3-6.δ

Οι απειλές για την «ταυτότητά» μας., του Π. Κ. Ιωακειμίδη

243

3-6.ε

Σήμα κινδύνου από σαράντα ακαδημαϊκούς – Επιμέλεια/πύκνωση: Κ. Καλλίμαχος

244

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

G

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΠΛΕΥΡΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 3-7.α

Οι μηχανές μιλούν ελληνικά., του Ν. Ξυδάκη – Επιμέλεια/πύκνωση: Κ. Καλλίμαχος

246

3-7.β

Ο νέος ψηφιακός λόγος., του συγγραφέα Νίκου Δήμου., Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

248

3-7.γ

Ο νέος δικτυακός λόγος., του συγγραφέα Νίκου Δήμου

254

3-7.δ

Όχι δάκρυα για το βιβλίο., του Ανδρέα Παππά

255

ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΗΣ ΟΡΘΗΣ ΓΡΑΦΗΣ 3-8.

Γλωσσική ελευθερία με όρους και όρια - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ., Δημήτρης Μαρωνίτης

257

3-8.1

Παράγραφος ., Δημήτρης Μαρωνίτης

257

3-8.2

«Ώστε ανελλήνιστοι δεν είμεθα θαρρώ»., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

258

3-8.3

Παραδείγματα γλωσσικής οικογένειας., Γ. Μπαμπινιώτης

260

3-8.4

Ετυμολογία: η αλήθεια των λέξεων., Γ. Μπαμπινιώτης

261

3-8.5

Δέκα ενοχλητικές χρήσεις της γλώσσας μας (πίνακας)

263

3-8.5α Οι 10 πιο ενοχλητικές χρήσεις τής γλώσσας μας., Γ. Μπαμπινιώτης

264

3-8.6

Το νόημα της λεξιπενίας., του Δ. Ε. Τομπαΐδη – Επιμέλεια/πύκνωση: Κ. Καλλίμαχος

267

3-8.7

Η δύναμη τής ελληνικής γλώσσας., Γ. Μπαμπινιώτης

270

3-8.8

Η διδασκαλία της Ελληνικής στην Κύπρο, ως δεύτερης, ξένης γλώσσας: Graecum est non legirur., ΑΡΘΡΟ., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

3-8.9

272

Τα παραθετικά – Πολύ/πολύς/πολλή – Τόσος/τόση/τόσο – Ευάριθμος – Υψηλός/ψηλός – Τα εγκλιτικά τους/τες (Δ. Μαρωνίτης – Κ. Καλλίμαχος)

275



Τα παραθετικά

275



Πολύ – πολύς – πολλή

275



Τόσος – τόση – τόσο

275



Τα επίθετα: ευάριθμος & υψηλός – ψηλός

276



Τα εγκλιτικά ΤΟΥΣ & ΤΕΣ

276

3-8.10. Όλοι οι Βασικοί ορθογραφικοί κανόνες (Δ. Μαρωνίτης – Κ. Καλλίμαχος)

277



Οι λέξεις

277



Συλλαβισμός

278



Κανόνες του μονοτονικού συστήματος

279



Τα διαλυτικά

281



Το τελικό ν

281



Κλίση ονομάτων

282

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

H

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



Ρηματικοί τύποι

283



Τα παραθετικά

284



Λέξεις από ξένες γλώσσες

284

3-8.11 Σχόλια για τη γλωσσική μας πραγματικότητα - ΕΙΣΑΓΩΓΗ., του Ανδρέα Παππά

285

1.

Απόφευγε το αόριστο ένας, μία, ένα

286

2.

Απόφευγε επιμελώς τη γενική

287

3.

Αγάπα και αξιοποίησε την άνω τελεία

288

4.

Ου χρησιμοποιήσεις δύο ή περισσότερα «πού» στην ίδια πρόταση

289

5.

Ρήμα αγάπη μου: ού χρησιμοποιήσεις ποτέ ουσιαστικό, όταν πρόκειται να χρησιμοποιήσεις ρήμα

290

6.

Ου διολισθήσεις στην κατάχρηση του «και» - καικαιδισμός

291

7.

Μη χρησιμοποιείς χωρίς λόγο τα «γύρω από», «πάνω σε», «πέρα από» καθώς και άλλα “τοπικίζοντα”

292

8.

Περί εισαγωγικών… και άλλων τινών

293

9.

Να εντοπισθεί ή να εντοπιστεί, να χτισθεί ή να χτιστεί;

294

10.

Λάθος λέξεις

295

11.

Άγγλοι ή άγγλοι, Έλληνας ή έλληνας, Ελληνικός ή ελληνικός;

297

12.

Το «πάνω», καλό είναι να αποφεύγεται

298

ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ – ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ – ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ 3-9.

Η αρχαία και η νεότερη ελληνική γλώσσα: η αυτονομία της δημοτικής., Α.–Φ. Χριστίδης – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

299

3-9.1

Η Αρχαία ελληνική γλώσσα: Μύθοι και μυθοποίηση., Δημήτρης Μαρωνίτης

302

3-9.2

Πλούσιες και φτωχές γλώσσες., Μαρία Κακριδή

303

3-9.3

Γλωσσικές μυθολογίες: η περίπτωση της ελληνικής., Α.-Φ. Χριστίδης

305

3-9.4

Η ελληνική γλώσσα στην Κύπρο - Κοινωνιογλωσσική περιγραφή της κυπριακής κοινότητας., Μαριλένα Καρυολαίμου – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

308

3-9.5α Κοινή νέα ελληνική και κυπριακή διάλεκτος – Τι ελληνικά μιλάνε στην Κύπρο;

312

3-9.5α Οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα της νέας ελληνικής – H κυπριακή Διάλεκτος

313

ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΓΚΥΠΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 3-10.1 Γιατί κινδυνεύει η γλώσσα μας και πώς μπορούν να βοηθήσουν τα ΜΜΕ; ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

316

3-10.2 Οφέλη σε όλους τους τομείς από τη εκμάθηση ξένων γλωσσών – ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

319

3-11.

- Ελληνική Γραφή - Ελληνική Κυπριακή Διάλεκτος - Αρκαδοκυπριακή διάλεκτος - Ποίημα του Δημήτρη Λιπέρτη

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

320

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

I

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4.

Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση - Αγωγή - Βιβλίο - Γνώση - Ορθολογική Σκέψη ΒΙΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΥΡΩ ΑΠΌ ΤΙΣ ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ

4.α

Το σχολικό χειρόγραφο ανέκαθεν το μισούσα

Αφήγημα

323

4.β

Το αγόρι που γνώρισα και δεν πρόλαβα να αγαπήσω

Διήγημα

324

ΠΑΙΔΕΙΑ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ – ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ – ΒΙΒΛΙΟ: ΟΦΕΛΗ 4.Α-1

Τα οφέλη της παιδείας για το άτομο και την κοινωνία., Έκθεση/άρθρο Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός – Πρώτη γραφή: 2005

4.Α-1α Πιο συνοπτικά το κείμενο 5.Α-1 Τα οφέλη της παιδείας για το άτομο & την κοινωνία Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός – Πρώτη γραφή: 2006 4.Α-2

4.Α-3

4.Α-4

4.Α-5

4.Α-7

329

Παιδεία: ορισμός, ετυμολογία, προϋπόθεση., Βικιπαίδεια – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος (2009)

332

Εκπαίδευση: ορισμοί, ιστορική αναδρομή και σκοποί., Βικιπαίδεια – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος (2009)

333

Παιδεία και εκπαίδευση: ομοιότητες και διαφορές., Δ. Μαρωνίτης., Μάρτιος του 2009 – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

336

Ανθρωπιστική παιδεία και εξειδικευμένη εκπαίδευση: διαφορές., Δείγμα εξεταστικού δοκιμίου Νέων Ελληνικών – Παγκύπριες Εξετάσεις 2005-2006

4.Α-6

326

339

Διαπολιτισμική εκπαίδευση και διαπολιτισμικό σχολείο: στόχοι και εισηγήσεις., Μιχάλης Ηλίας (2003) - (Ανασύνθεση-διασκευή: Κ. Καλλίμαχος – 2008)

341

Διαπολιτισμικός διάλογος και Διαπολιτισμική εκπαίδευση στην κυπριακή κοινωνία., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός (2007)

344

4.Α-7α Διαπολιτισμικός διάλογος και Διαπολιτισμική εκπαίδευση στην ελληνική κοινωνία., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός (2007) 347 4.Α-8

Ο ρόλος της παιδείας στην εθνική άμυνα., Γ. Μπαμπινιώτης

349

4.Α-9

Κείμενο επικοινωνιακού χαρακτήρα του Χρίστου Τσολάκη: Εισαγωγή στο έξοχο βιβλίο του Λυκείου ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ

351

4.Α-9α Το κείμενο 4.Α-9 επεξεργασμένο: με πλαγιότιτλους και θεματικές περιόδους., Επεξεργασία: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός (2003)

353

4.Α-10 Έκθεση με θέμα το καλό βιβλίο, βασισμένη στο κείμενο 4.Α-9. (Η τεχνική της απλής διασκευής/προσαρμογής): Κ. Καλλίμαχος

355

4.Α-11 Μου αρέσει ο εαυτός μου όταν διαβάζω., Νίκος Τσούλιας., Πρόεδρος της ΟΛΜΕ

357

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

J

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ – ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 4.Β-1

Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση: γιατί, τι και πώς – Μελέτη του Κ. Καλλίμαχου

4.Β-2

Κυπριακή εκπαίδευση: Η φιλοσοφία, η αποστολή και οι θεμελιώδεις παιδαγωγικές αρχές που πρέπει να την διέπουν 2009., Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

4.Β-3

4.Β-5

368

Εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσής μας – Επιστολή στον Υπουργό Παιδείας., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός

4.Β-4

358

374

Σύντομη μαθητική επιστολή με εισηγήσεις για τον εκσυγχρονισμό του Σχολείου μας., Βάσει του κειμένου 5.Β-3 – Επιμέλεια/διασκευή: Ελένη Λεοντίδου – 2007

378

- Επιπλέον Υλικό (για την Επιστολή) – 1.

380

- Επιπλέον Υλικό (για την Επιστολή) – 2.

381

Σκοποί και αξίες του ανθρωποκεντρικού ή και κυπριακού ή και ευρωπαϊκού Σχολείου., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός

382

ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΟΣ – ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ & ΠΑΙΔΕΙΑ – ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ 4.Γ-1

Σχολείο και ζωή., Ε. Π. Παπανούτσος

385

4.Γ-2

Η φυσιογνωμία του δασκάλου., Ε. Παπανούτσος

389

4.Γ-3

Το πανεπιστήμιο ως εστία παιδείας., Γ . Μπαμπινιώτης

393

4.Γ-4

Η ανάπτυξη της δημιουργικής και κριτικής σκέψης στα σχολεία., Πηγή: Υπουργείο Παιδείας Κύπρου – 20/02/2009

395

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ – ΙΣΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 4.Δ-1

Το αίτημα για δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο – Κριτική στην κυπριακή εκπαίδευση., του Γ. Φιλίππου, Καθηγητής της Διδακτικής των Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου., Επιμέλεια-διασκευή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

4.Δ-2

400

Δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο., Συνέντευξη του Γιώργου Τσιάκαλου (1/11/2009)

4.Δ-3

403

Το όραμα των μαθητών για το ανθρώπινο σχολείο και τη δημοκρατική κοινωνία., Άρθρο., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας/εκπαιδευτικός – 12/12/2009

4.Δ-4

408

Το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού (στην Ευρώπη ή και την κοινωνία μας) και η ανάσχεσή του μέσω του δημοκρατικού και ανθρώπινου σχολείου., Ριζική ανασύνταξη εγκυκλίου της ΕΕ και του Υπ. Παιδείας – Κ. Καλλίμαχος (2009)

4.Δ-5

411

Ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση – Σχεδιάγραμμα ομιλίας., Παγκύπριες 2007., Πηγή: Υπουργείο Παιδείας Κύπρου

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

413

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

K

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΑΧΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 4.Ε-1

Καθηγητές και ιδιαίτερα μαθήματα., Άρθρο, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ – 27/7/1997., Κ. Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός

4.Ε-2

415

Η μάταιη αναζήτηση της τέλειας παιδείας., Κωνσταντίνος Τσουκαλάς., καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

419

4.Ε-3

Τα εννιά κακά της Παιδείας μας., Γεώργιος Μπαμπινιώτης – 5/07/2009

422

4.Ε-4

Οι νέοι και η αβεβαιότητά τους., Βασίλη Καραποστόλη, καθ. Πολιτισμού και Επικοινωνίας του Παν/μίου Αθηνών

424

4.Ε-5

Ο Δεκάλογος του καλού υπουργού Παιδείας., Γ. Γιατρομανωλάκης – 11/01/2009

426

4.Ε-6

Σίμουρ Πέιπερτ : Ο γκουρού της εκπαίδευσης., Συνέντευξη στον Θανάση Λάλα

427

4.Ε-7

Αμφιβολίας εγκώμιον – Κριτική σκέψη και πνευματική ελευθερία., Του Νίκου Δήμου – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

431

ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΓΚΥΠΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 4.Στ-Α Όχι κανόνες στην έκθεση ιδεών., Ε. Π. Παπανούτσος

437

4.Στ-Β Αξιολόγηση ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ & ΕΚΘΕΣΗΣ: Α. στις Πανελλήνιες & Β. στις Παγκύπριες

440

4.ΣΤ-1 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Παιδεία και εκπαίδευση στον 21ο αιώνα ΕΚΘΕΣΗ:

Εισηγήσεις για αλλαγές στο σχολείο 446

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΕΜΠΤΗ 1 ΙΟΥΝΙΟΥ 2000 [2] 4.ΣΤ-2 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Ενιαία παιδεία και εκπαίδευση για όλη την Ευρώπη ΕΚΘΕΣΗ:

Εκπαίδευση για ενσυνείδητη ένταξη των νέων στην Ευρώπη των λαών 448

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2/7/03 [28] 4.ΣΤ-3 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Πολυπολιτισμική εκπαίδευση στην Ευρώπη ΕΚΘΕΣΗ:

Πώς επιτυγχάνεται ο σεβασμός προς τον αλλόγλωσσο και αλλοεθνή 450

ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΟΜΟΓΕΝΩΝ, 3/09/2001 [16] 4.ΣΤ-4 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Τους ευρωπαίους τους ενώνει μια κοινή ευρωπαϊκή παιδεία Αξίες ευρωπαϊκής εκπαίδευσης ώστε οι νέοι εκτός της εθνικής τους συνείδησης να νοιάζονται και για την οικουμένη ΕΚΘΕΣΗ:

452

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ., 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2008 [69] 4.ΣΤ-5 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Το πολιτιστικό αποτέλεσμα προϋποθέτει πολιτιστική υποδομή ΕΚΘΕΣΗ:

Αρχές που πρέπει να διέπουν ένα σχολικό πολιτιστικό πρόγραμμα και πώς

το σχολείο μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση της τοπική πολιτιστικής υποδομής; ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Δ΄ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ., ΔΕΥΤΕΡΑ 7 ΙΟΥΛΙΟΥ 2003 [29]

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

454

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

L

4.ΣΤ-6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Σήμερα ο δάσκαλος πρέπει να κοπιάσει για να καταξιωθεί στα μάτια του μαθητή ΕΚΘΕΣΗ:

Το σχολείο απέναντι στην καταιγιστική πληροφορία & την

κοινωνικοποίηση των τελειοφοίτων 456

ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ., ΠΕΜΠΤΗ 20 ΜΑΪΟΥ 2004 [33] 4.ΣΤ-7

ΑΔΙΔΑΚΤΟ:

Η αντικειμενικότητα των ΜΜΕ

ΕΚΘΕΣΗ: Η Αναγκαιότητα της κριτικής σκέψης του εφήβου στην εποχή της πληροφορίας και πώς μπορεί να καλλιεργηθεί 461

ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Β΄ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ., ΤΡΙΤΗ 21 ΜΑΪΟΥ 2002 [17] 4.ΣΤ-8

ΑΔΙΔΑΚΤΟ: ΕΚΘΕΣΗ:

Άλλο ο δάσκαλος κι άλλο ο ψυχολόγος

Ο ρόλος του δασκάλου στο σχολείο και τι αναμένει ο μαθητής από αυτόν 465

Εισαγωγικές εξετάσεις Ελλήνων Ομογενών – Σεπτέμβριος του 2000 [7] 4.ΣΤ-9

ΑΔΙΔΑΚΤΟ:

Αναγνωσιμότητα είναι η αρετή ενός βιβλίου που μπορεί να το καταστήσει

φιλικό στα μάτια του παιδιού ΕΚΘΕΣΗ:

Η γνώμη των μαθητών για τα σχολικά βιβλία και εισηγήσεις για την

έκδοση αποτελεσματικών εγχειριδίων 467

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Δ' ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 3 ΙΟΥΝΙΟΥ 2005 [43] 4.ΣΤ-10 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Η κυριαρχία της τηλεοπτικής εικόνας επηρεάζει την αναγνωστική λειτουργία του παιδιού ΕΚΘΕΣΗ:

Μαθητές, αντί για τηλεόραση, διαβάστε εξωσχολικά λογοτεχνικά βιβλία 471

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ Β΄ ΤΑΞΗΣ - ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ - 20 ΜΑΪΟΥ 2003 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (24) 4.ΣΤ-11 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Το βιβλίο ως σύμμαχος του ανθρώπου και του κόσμου ΕΚΘΕΣΗ:

Γιατί καίνε τα βιβλία οι μαθητές και πώς αυτά θα συνυπάρξουν με την

τηλεόραση και το ραδιόφωνο; 475

ΠΑΝΕΛΛΗΝΝΙΕΣ ΑΠΟΛ.Σ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ - ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝ ΛΥΚΕΙΟΥ - ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 15 ΜΑΪΟΥ 2009 -ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (71)

4.ΣΤ-12 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Ο εξαιρετικά κινητικός σύγχρονος κόσμος απαιτεί ένα καινούργιο τύπο ανθρώπου ΕΚΘΕΣΗ:

Προσδοκίες κοινωνίας από τους νέους και εφόδιά των για να

ανταποκριθούν σε αυτές ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ – ΔΕΥΤΕΡΑ 11 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2006 [55]

480

4.ΣΤ-13 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Εξειδικευμένη εκπαίδευση και καταναλωτισμός παιδεία και ανθρωπιστικός πολιτισμός ΕΚΘΕΣΗ:

Η εξειδικευμένη εκπαίδευση οδηγεί στον στείρο καταναλωτισμό ενώ η

ανθρωπιστική παιδεία στον αληθινό πολιτισμό 482

Δείγμα εξεταστικού δοκιμίου Νέων Ελληνικών – Υπουργείο Παιδείας., 2005-2006 4.ΣΤ-14 ΑΔΙΔΑΚΤΟ: Τι είναι η αυτομόρφωση και γιατί χρειάζεται; ΕΚΘΕΣΗ:

4.Η.

Σημασία της αυτομόρφωσης και εισηγήσεις για την πραγμάτωσή της.

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ – ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ – 2010

485

Δομική ανάλυση – πλαγιότιτλοι, θεματικές προτάσεις, τρόποι ανάπτυξης και λογική ανάλυση – τρόποι πειθούς και μέσα πειθούς του άρθρου: Το πανεπιστήμιο ως εστία παιδείας

491

Σημείωση: το εν λόγω άρθρο υπάρχει ανεπεξέργαστο στη σελίδα 391

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

M

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

5.

Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευδαιμονισμός Ευτυχία - Οικονομία - Αγορά - Κρατισμός - Ανάπτυξη ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ: ΘΕΤΙΚΑ, ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

5-1.

Ένα ΑΦΗΓΗΜΑ για την κατανάλωση: « Όαση στην ερημία...»

495

5-2.

Καταναλωτισμός: επιπτώσεις και τρόποι αντιμετώπισης., ΕΚΘΕΣΗ., Κ. Καλλίμαχος

496

5-3.



ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΕΚΘΕΣΗΣ., Υπουργείου Παιδείας Κύπρου

499



ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ για τον Καταναλωτισμό., Υπουργείο Παιδείας Κύπρου

500

Κριτική στον αλλοπρόσαλλο «καταναλωτισμό» των Παγκυπρίων του 2003: Το θέμα ήταν εκτός… θέματος., ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ., Κ. Καλλίμαχος

5-4.α

501

Κατανάλωση και Καταναλωτισμός, Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια Δομή – Επιμέλεια/διασκευή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

5-4.β

505

Καταναλωτισμός – ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ: Αιτίες, Επιπτώσεις και Τρόποι αντιμετώπισης., Δήμητρα Τριβέλα – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

508

5-4.γ

Αίτια του καταναλωτισμού., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ., Επιμέλεια: Ελένη Στεργίου

512

5-4.δ

Καταναλωτισμός: αιτίες και επιπτώσεις., ΕΚΘΕΣΗ ΜΑΘΗΤΡΙΑΣ., Κ. Ζαχαράκη Επιμέλεια/θεώρηση: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

514

ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 5-4.ε

Αντι-οικολογικός ο καταναλωτισμός: επιπτώσεις και πώς τον αντιμετωπίζουμε σε καθημερινό επίπεδο., ΚΕΙΜΕΝΟ., Οικολογική Εταιρία Ανακύκλωσης

517

5-4.στ Οικολογία και κατανάλωση: απολογισμός ζημιών., ΑΡΘΡΟ., Μ. Τρεμόπουλος., Διασκευή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

522

ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ 5-5.α

Κάτω η κατανάλωση! – Κριτικό Δοκίμιο του συγγραφέα Νίκου Δήμου

524

5-5.β

Ο σωστός καταναλωτής., ΑΡΘΡΟ., ΣΠ. ΠΑΠΠΑΣ – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

526

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

N

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ 5-6.

Διαφήμιση: ευεργετήματα, επιπτώσεις και τρόποι αντιμετώπισης., ΕΚΘΕΣΗ., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος 

528

Αξιολόγηση/βαθμολογία έκθεσης - ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ 2008 - ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΥΠΡΟΥ

532

5-6.α

Διαφήμιση – Λήμμα από τη Δομή., Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

5-6.β

Παιδιά και διαφήμιση: στόχοι της διαφήμισης, επιπτώσεις της και πώς πρέπει

534

να θωρακίσουμε τα παιδιά., Κείμενο του ΚΕΠΚΑ., Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

539

ΕΥΤΥΧΙΑ – ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ 5-7.

Ευδαιμονισμός, Ευτυχία και Ποιότητα Ζωής: Υλικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και «ατομικές» προϋποθέσεις., ΑΡΘΡΟ., Κωνσταντίνος Καλλίμαχος,

541

5-7.α

Ο υπερ-καπιταλισμός φέρνει ευτυχία; – ΑΡΘΡΟ., Σωτήρης Χατζηγάκης

545

5-7.β

Το αναφαίρετο –βάσει του συντάγματος των ΗΠΑ – δικαίωμα στην «αναζήτηση της ευτυχίας» ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ., Β. Τσιώρου – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

5-7.γ

548

Τελικά τα χρήματα αγοράζουν την ευτυχία: καταρρίπτεται το παράδοξο του του Easterlin που έδειχνε ότι το χρήμα δεν φέρνει ευτυχία., ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ., www.kathimerini.gr., Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

551

5-7.δ

Ποιότητα ζωής, Ευδαιμονία και Ευτυχία., ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ., Δ. Ασβεστάς

554

5-8.α

H ανθρώπινη φύση και η κατάκτηση της ευτυχίας., Γ. ΒΩΚΟΣ – Κ. Καλλίμαχος

556

5-8.β

Η καντιανή ηθική και ο δρόμος προς την ευτυχία., Κ. Ανδρουλιδάκης – Κ. Καλλίμαχος

558

5-8.γ

Η ευδαιμονία κατά τον Καντ., ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ., Θανάσης Γιαλκετσης

561

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΚΡΑΤΙΣΜΟΣ 5-9.α

Μια οικονομία γεμάτη μυστικά., Γιώργος Κουμάντος – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

562

5-9.β

Η προοπτική της ελευθερίας., Δ. Δημητράκος – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

565

5-9.γ

«Πρόνοια» και «κοινωνική φροντίδα»., Δ. Τσάτσος – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

568

5-9.δ

Το ευρωπαϊκό μοντέλο ανάπτυξης., Ν. Μουζέλης – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

568

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

O

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ 5-10.α Οικονομία και κοινωνία της ποσότητας ή της ποιότητας; ΑΡΘΡΟ., S. LATOUCHE

571

5-10.β Όλα όσα θέλετε να μάθετε για την πρόσφατη οικονομική κρίση., ΑΡΘΡΟ., Γρηγόρης Νικολόπουλος – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος

577

5-10.γ Η πείνα των χορτάτων., ΔΟΚΙΜΙΟ., Βασίλης Καραποστόλης

585

ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΓΚΥΠΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 5-11.

Καταναλωτισμός: επιπτώσεις στην κυπριακή κοινωνία και τρόποι αντίστασης ΑΣΚΗΣΗ Παγκυπρίων - Οι επίσημες λύσεις του Υπουργείου Παιδείας Κύπρου

587

5-11.1 Καταναλωτισμός και επιπτώσεις της κοινωνίας της αφθονίας - ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

593

5-11.2 Υπερ-κατανάλωση: επιπτώσεις στον άνθρωπο και το περιβάλλον και αντιμετώπισή τους – ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

595

5-11.3 Σχέση πλεονεξίας με ευδαιμονισμό – αντιμετώπιση του φαινομένου.,

5-12.

ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

597

Διαφήμιση: Θετικά, αρνητικά και τρόποι αντιμετώπισης – ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

599

5-12.α Διαφήμιση: επιπτώσεις και αντιμετώπιση - ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

601

5-12.1 Διαφήμιση: κίνδυνοι για την ελευθερία μας και αξιοποίησή της για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων - ΑΣΚΗΣΗ Παγκυπρίων - Οι επίσημες απαντήσεις

603

5-12.2 Οι διαφημίσεις στα δελτία ειδήσεων - ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

612

5-12.3 Ευδαιμονισμός, διαφήμιση και συνέπειες - ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

614

5-12.4 Αμφίεση: Ποιοι παράγοντες την καθορίζουν και πώς μας επηρεάζει η μόδα;

5-13.

ΑΣΚΗΣΗ

616

Ευδαιμονισμός, ευτυχία, ολβιότητα - ΑΣΚΗΣΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ

619

5-13.1 Γιατί οι άνθρωποι γελάνε όλο και λιγότερο; - ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων

622

5-13.2 Γιατί ο σημερινός άνθρωπος δεν είναι ευτυχισμένος και πώς θα ευτυχήσει; ΑΣΚΗΣΗ Πανελληνίων - ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

624



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: A. Πειθώ & B. Παράγραφος

628



Αντί επιλόγου στον 1ο Τόμο –

647

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

κείμενο της Μαρίας Νάνου

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

P

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

1

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-1.α Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η Οικουμενική Διακήρυξη ΑΡΘΡΟ., ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ: 8 & 9 Οκτωβρίου 1998 – Αναθεώρηση: 2009 Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός

Θέμα: Τι είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα, πώς μπορούμε να τα προστατεύσουμε αποτελεσματικά και γιατί είναι απαραίτητα σε κάθε κοινωνία; Παραπλήσια θέματα 

Μια κοινωνία και ένα κράτος ειδικότερα, μπορεί να θεωρηθεί πολιτισμένο εάν και

εφόσον αποδέχεται ειλικρινά και ανεπιφύλαχτα την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Να τεκμηριώσετε αυτήν την άποψη.



ΑΕΙ 2002:

Η Κύπρος βρίσκεται σήμερα σε μια κρίσιμη καμπή τής ιστορίας της εν όψει

της ευρωπαϊκής της προοπτικής και των έντονων προσπαθειών για εξεύρεση λύσης του κυπριακού προβλήματος. Οποιαδήποτε λύση του Κυπριακού, για να είναι δίκαιη και βιώσιμη, πρέπει να συνάδει προς τις βασικές ελευθερίες, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Να συζητήσετε και να τεκμηριώσετε την πιο πάνω θέση .

[Δες, επίσης, στη σελίδα 32

και το κείμενο 1-5.α του Γιάννου Κρανιδιώτη και στη σελίδα 45 το κείμενο 1-6.1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1. Οικουμενική Διακήρυξη: ένα κοσμοϊστορικό γεγονός

Η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων

Δικαιωμάτων αναγγέλθηκε από την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1948. Αν και λόγος για ανθρώπινα δικαιώματα έγινε κατά καιρούς –στην Αρχαία Ελλάδα αρχικά και αργότερα στην Ευρώπη του Διαφωτισμού– εντούτοις κανένας φιλοσοφικός στοχασμός ή καμιά προγενέστερη παρεμφερής προσπάθεια δεν είναι εφάμιλλη της Οικουμενικής Διακήρυξης. Πρώτον, γιατί αυτή η Διακήρυξη είναι αποδεκτή σχεδόν από όλα τα κράτη του κόσμου. Δεύτερον, επειδή έχουν θεσπιστεί συγκεκριμένα όργανα διεθνούς κύρους (όπως λόγου χάρη η Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα) τα οποία προσπαθούν να προστατέψουν την αξιοπρέπεια κάθε ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη μας.

2. Τι είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα;

Αρκετοί διανοητές επιχείρησαν κατά καιρούς να

προσεγγίσουν εννοιολογικά το περιεχόμενο της φράσης «ανθρώπινα δικαιώματα». Μερικοί ισχυρίστηκαν ότι πρόκειται για την αξίωση να σεβόμαστε τον συνάνθρωπο, την οποιαδήποτε ύπαρξη με «ανθρώπινο πρόσωπο». Άλλοι υποστήριξαν πως ανθρώπινα δικαιώματα είναι η δυνατότητα του κάθε ανθρώπου να ζει με αξιοπρέπεια. Τέλος, ορισμένοι άλλοι, μιλώντας για δικαιώματα του ανθρώπου έχουν στον νου τους ένα σύνολο νομικών κανόνων. Αυτοί οι κανόνες/νόμοι προστατεύουν τις ελευθερίες των πολιτών από τις αυθαιρεσίες είτε ατόμων που εγκληματούν είτε κρατικών φορέων που παρανομούν.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

2

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ 3. Η ηθική και η νομική διάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Στις μέρες μας θεωρείται αυτονόητο

πως κάθε πράξη που στρέφεται κατά συνανθρώπων μας είναι ηθικά καταδικαστέα. Έτσι τα βασανιστήρια, η δουλεία, οι αυθαίρετες συλλήψεις, οι κρατήσεις και εκτελέσεις, οι περιορισμοί στην ελευθερία της σκέψης και του λόγου, οι γενοκτονίες και τα εγκλήματα πολέμου και τόσες άλλες βάρβαρες εκδηλώσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ, αφενός μεν λογίζονται ως ανήθικες, αφετέρου δε τιμωρούνται διά νόμου κυρίως στις ευνομούμενες κοινωνίες όπου λειτουργούν απρόσκοπτα οι δημοκρατικοί θεσμοί. Μόνο μέσα σε συνθήκες αληθινής δημοκρατίας προστατεύονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αντίθετα, στα αυταρχικά πολιτεύματα, όπου η νομοθετική, η εκτελεστική και η δικαστική εξουσία δεν είναι ανεξάρτητη η μια από την άλλη αλλά όλες υπάγονται στην αυθαίρετη βούληση των ολίγων, στα αυταρχικά πολιτεύματα λοιπόν, δεν μπορούμε να μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα. Όποιος μάλιστα, είτε από άγνοια είτε εσκεμμένα, ισχυρίζεται πως είναι δυνατόν να συνυπάρξει ο πολιτικός αυταρχισμός με τον σεβασμό των δικαιωμάτων των πολιτών, το δίχως άλλο σφάλλει. Σε κάθε περίπτωση, είναι αληθής ο ισχυρισμός ότι τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά πολιτεύματα (περισσότερο των «δυτικών» χωρών), ενδιαφέρονται πραγματικά για τα ανθρώπινα δικαιώματα (κυρίως των πολιτών τους όμως).

4. Πού προστατεύονται τα ανθρώπινα δικαιώματα;

Αν θέλουμε να είμαστε ακριβοδίκαιοι θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι ακόμη και στα πιο προηγμένα κράτη της Δύσης (πόσω μάλλον στις φτωχές χώρες) τα δικαιώματα των πολιτών καταπατούνται –πολλές φορές κατάφωρα*– με τη διαφορά όμως ότι άπαντες οι πολίτες έχουν το δικαίωμα και την δυνατότητα να προσφύγουν στα δικαστήρια και να διεκδικήσουν το δίκιο τους. Το γεγονός όμως ότι όλοι οι πολίτες έχουν το εν λόγω δικαίωμα, αυτό δεν σημαίνει κατ' ανάγκην πως είναι σε θέση και να το ασκήσουν. Έτσι, για παράδειγμα, ο Αφροαμερικάνος (δηλαδή ο έγχρωμος) στις ΗΠΑ, ο Τούρκος στη Γερμανία, ο Αλγερινός στην Γαλλία, ο Βάσκος στην Ισπανία, ο Καθολικός μέχρι πρόσφατα στην Βόρεια Ιρλανδία η οποία ελεγχόταν από την Βρετανία, ο Αθίγγανος και ο Αλβανός στην Ελλάδα και οι νομίμως εργαζόμενες «καλλιτέχνιδες» στην Κύπρο και αλλού, όλοι αυτοί είναι ανήμποροι να απολαύσουν τα δικαιώματά τους. Στην ουσία είναι αποκλεισμένοι είτε επειδή είναι αμόρφωτοι ή και πάμφτωχοι είτε επειδή η πολιτεία και η κοινωνία τούς έχει περιθωριοποιημένους.

5. Τα ανθρώπινα δικαιώματα στις Δυτικές χώρες

6. Εμφατική παράγραφος Συνεπώς πουθενά στην γη δεν υπάρχει ο παράδεισος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Υπάρχουν όμως χώρες που τα προστατεύουν –όσο μπορούν περισσότερο αποτελεσματικά– με πίστη και ειλικρίνεια δίχως να επιτρέπουν στις αρχές να επεμβαίνουν στο έργο της δικαιοσύνης. Πρόκειται κυρίως για τις «δυτικές» χώρες στις οποίες εξάλλου ανήκουν και η Ελλάδα και η Κύπρος.

7. Χώρες που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα Υπάρχουν όμως και αυταρχικές χώρες όπου η πολιτική εξουσία και οι παρακρατικές οργανώσεις κατατρομοκρατούν τούς πολίτες των υπό την ανοχή των κυβερνώντων οι οποίοι ωστόσο αρνούνται όσα τους καταλογίζονται και ούτε λίγο ούτε πολύ αυτοπροβάλλονται ως υπέρμαχοι τάχα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η Τουρκία η οποία βαρύνεται με σωρεία εμπεριστατωμένων καταγγελιών κυρίως από την Διεθνή Αμνηστία. Εκεί, μεταξύ άλλων, δολοφονούνται καθημερινά άνθρωποι του Τύπου, βασανίζονται αντιφρονούντες και ξεσπιτώνονται Κούρδοι συχνά υπό την εγκληματική ανοχή και συνενοχή της Δύσης. Η, προ

κατάφωρος -η -ο: για αξιόποινη ή κατακριτέα πράξη που είναι ολοφάνερη, για την οποία δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία: Έγινε κατάφωρη αδικία. H παραβίαση του συντάγματος είναι κατάφωρη. Κατάφωρος εκβιασμός. Kατάφωρο ψέμα. κατάφωρα EΠIPP: O νόμος παραβιάστηκε κατάφωρα. *

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-4.α Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ

27

02.05.08

Πηγή: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο - Επιμέλεια: Κων/νος Καλλίμαχος, συγγραφέας/εκπαιδευτικός Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 1) αντιπροσωπεύει τη σύνθεση των κοινών αξιών των κρατών-μελών της Ε.E. και –για πρώτη φορά– 2) συγκεντρώνει, σε ένα ενιαίο κείμενο τα "κλασικά" αστικά και πολιτικά, καθώς και τα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα. 3) Ο στόχος του εξηγείται, στο προοίμιό του: "Είναι αναγκαίο να ενισχυθεί η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, υπό το πρίσμα των κοινωνικών αλλαγών, της κοινωνικής προόδου και των επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων". Τι είναι ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ;

1. Ιστορικό πλαίσιο Τον Ιούνιο του 1999, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Κολωνίας έκρινε σκόπιμο να συγκεντρώσει τα θεμελιώδη δικαιώματα, που ίσχυαν σε επίπεδο ΕΕ, σε ένα Χάρτη, ώστε να τα καταστήσει περισσότερο εμφανή, στους πολίτες. Σύμφωνα με τις προσδοκίες των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων, ο Χάρτης αυτός θα έπρεπε να περιλαμβάνει 1) τις γενικές αρχές, που περιέχονται, στη σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης του 1950, 2) εκείνες, που προκύπτουν, από την κοινή συνταγματική παράδοση των κρατών-μελών, 3) τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της Ένωσης και 4) τα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα, όπως προβλέπονται, στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη και στον Κοινοτικό Χάρτη θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων των εργαζομένων, καθώς 5) και τις αρχές, που προκύπτουν, από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

1.1 Πότε προέκυψε και τι περιλαμβάνει ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ;

Την εκπόνηση του Χάρτη ανέλαβε μια Συνέλευση, η οποία αποτελείται από εκπροσώπους των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων των κρατών-μελών, έναν αντιπρόσωπο του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, καθώς και μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και των εθνικών κοινοβουλίων (δύο από κάθε εθνικό κοινοβούλιο). Ο Χάρτης, ο οποίος είχε διακηρυχθεί, επίσημα, στη Νίκαια, τον Δεκέμβριο 2000, από τους προέδρους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Συμβουλίου και της Επιτροπής, σηματοδοτούσε μια πολιτική δέσμευση, δεν ήταν, όμως, νομικά δεσμευτικός.

1.2 Ποια Συνθήκη κατέστησε τον Χάρτη νομικά δεσμευτικό και πότε; Η Συνθήκη της Λισσαβόνας, η οποία τροποποιεί τις ισχύουσες συνθήκες και βρίσκεται, σήμερα στο στάδιο κύρωσης, καθιστά το Χάρτη, νομικά, δεσμευτικό, καθώς έχει προστεθεί, σε αυτή, μια φράση, με την οποία αναγνωρίζεται, στο Χάρτη, η ίδια νομική ισχύς, με αυτή των συνθηκών. Για το σκοπό αυτό, η επίσημη διακήρυξη του Χάρτη έγινε, για δεύτερη φορά, το Δεκέμβριο του 2007.

Στις 12 Δεκεμβρίου 2007, μια μέρα πριν από την υπογραφή της Συνθήκης της Λισσαβόνας, από τους αρχηγούς των κρατών και των κυβερνήσεων των χωρών της Ένωσης, ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Χανς-Γκερτ Πέτερινγκ, ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο και ο Προεδρεύων του Συμβουλίου, Πρωθυπουργός της Πορτογαλίας Ζοζέ Σόκρατες, σε επίσημη τελετή, που έλαβε χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο Στρασβούργο, υπέγραψαν το Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επιδίωξε τη δεύτερη αυτή επίσημη διακήρυξη του Χάρτη, τόσο για συμβολικούς, όσο και για τυπικούς λόγους. Μόλις η νέα Συνθήκη επικυρωθεί και από τα κράτη μέλη, ο Χάρτης αποκτά δεσμευτική ισχύ. Το άρθρο 6 της νέας Συνθήκης λέει: "η Ένωση αναγνωρίζει τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

28

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

τις αρχές που περιέχονται στο Χάρτη των θεμελιωδών Δικαιωμάτων της 7ης Δεκεμβρίου 2000,…., ο οποίος έχει το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες". Με Πρωτόκολλο, που επισυνάπτεται, στη Συνθήκη της Λισσαβόνας, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Πολωνία εξαιρούνται, από την εφαρμογή του Χάρτη. Ωστόσο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο ψήφισμα της 29ης Νοεμβρίου 2007, με το οποίο ενέκρινε το δεσμευτικό νομικό καθεστώς του Χάρτη, ζητεί, από τα δύο κράτη, να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, ούτως ώστε να το εφαρμόσουν και αυτά.

2. Περιεχόμενο 2.1 Ποιο το περιεχόμενο του Χάρτη; Για πρώτη φορά, όλα τα δικαιώματα, που, μέχρι τότε, ήταν διάσπαρτα, στις διάφορες νομοθετικές πράξεις, όπως στις εθνικές νομοθεσίες και στις διεθνείς συμβάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης, των Ηνωμένων Εθνών, του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας, συγκεντρώθηκαν, σε ένα μόνο έγγραφο. Ο Χάρτης, παρέχοντας διαφάνεια και σαφήνεια, στα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, συμβάλλει, στην ανάπτυξη της έννοιας του πολίτη της Ένωσης, καθώς και στη δημιουργία ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης (όπως επιβεβαιώνεται, στο προοίμιο του Χάρτη). Ο Χάρτης ενισχύει τη νομική ασφάλεια, όσον αφορά την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η οποία, μέχρι σήμερα, εξασφαλιζόταν, μόνο από τη νομολογία του Δικαστηρίου και από το άρθρο 6 της συνθήκης της Ε.Ε.

Ο Χάρτης περιέχει όλα τα αστικά, πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών και όλων των προσώπων, που διαμένουν, στην Ένωση. Οι διατάξεις του απευθύνονται, στα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της Ένωσης, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας, καθώς και στα κράτη-μέλη, μόνον όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης. Ο Χάρτης δεν επεκτείνει το πεδίο εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης και δε δημιουργεί καμία νέα αρμοδιότητα και κανένα νέο καθήκον, για την Ένωση. Την τήρησή του, σε όλες τις πράξεις της Ένωσης, θα την αναλάβει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Η υποχρέωση των κρατών μελών να τηρούν τα θεμελιώδη δικαιώματα στο πλαίσιο της κοινοτικής νομοθεσίας, είχε, ήδη, επιβεβαιωθεί, από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου 2.2 Σε ποια κεφάλαια κατανέμονται τα 54 άρθρα του Χάρτη; Ο Χάρτης περιλαμβάνει ένα εισαγωγικό προοίμιο και 54 άρθρα, που κατανέμονται, σε 7 κεφάλαια:



Κεφάλαιο I: Αξιοπρέπεια: ανθρώπινη αξιοπρέπεια, δικαίωμα στη ζωή, δικαίωμα στην ακεραιότητα του προσώπου, απαγόρευση των βασανιστηρίων και των απάνθρωπων ή εξευτελιστικών ποινών ή μεταχείρισης, απαγόρευση της δουλείας και της αναγκαστικής εργασίας.



Κεφάλαιο II: Ελευθερίες: δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια, σεβασμός της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, δικαίωμα γάμου και δικαίωμα δημιουργίας οικογένειας, ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, ελευθερία της τέχνης και της επιστήμης, δικαίωμα εκπαίδευσης, ελευθερία του επαγγέλματος και δικαίωμα στην εργασία, επιχειρηματική ελευθερία, δικαίωμα ιδιοκτησίας, δικαίωμα ασύλου, προστασία σε περίπτωση απομάκρυνσης, απέλασης και έκδοσης.



Κεφάλαιο III: Ισότητα: ισότητα έναντι του νόμου, απαγόρευση διακρίσεων, πολιτιστική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία, ισότητα ανδρών και γυναικών, δικαιώματα του παιδιού, δικαιώματα των ηλικιωμένων, ένταξη των ατόμων με αναπηρίες.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

29



Κεφάλαιο IV: Αλληλεγγύη: δικαίωμα των εργαζομένων στην πληροφόρηση και στη διαβούλευση, στο πλαίσιο της επιχείρησης, δικαίωμα διαπραγμάτευσης και συλλογικών δράσεων, δικαίωμα πρόσβασης στις υπηρεσίες ευρέσεως εργασίας, προστασία σε περίπτωση αδικαιολόγητης απόλυσης, δίκαιες και ισότιμες συνθήκες εργασίας, απαγόρευση της εργασίας των παιδιών και προστασία των νέων στην εργασία, οικογενειακή και επαγγελματική ζωή, κοινωνική ασφάλεια και κοινωνική αρωγή, προστασία της υγείας, πρόσβαση σε υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος, προστασία του περιβάλλοντος, προστασία των καταναλωτών.



Κεφάλαιο V: Δικαιώματα πολιτών: δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές, δικαίωμα χρηστής διοίκησης, δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα, Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής, δικαίωμα αναφοράς, ελευθερία κυκλοφορίας και διαμονής, διπλωματική και προξενική προστασία.



Κεφάλαιο VI: Δικαιοσύνη: δικαίωμα πραγματικής προσφυγής και αμερόληπτου δικαστηρίου, τεκμήριο αθωότητας και δικαιώματα υπεράσπισης, αρχές της νομιμότητας και της αναλογικότητας αξιόποινων πράξεων και ποινών, δικαίωμα του προσώπου να μη δικάζεται ή να μην τιμωρείται, ποινικά, δύο φορές, για την ίδια αξιόποινη πράξη.



Κεφάλαιο VII: Γενικές διατάξεις: γενικά, τα αναφερόμενα δικαιώματα αναγνωρίζονται, σε κάθε πρόσωπο. Ωστόσο, ο Χάρτης αναφέρεται και σε κατηγορίες ατόμων, με ιδιαίτερες ανάγκες (των παιδιών, των ηλικιωμένων, των αναπήρων). Το κεφάλαιο V προβλέπει την ειδική κατάσταση του Ευρωπαίου πολίτη, αναφερόμενο, σε ορισμένα δικαιώματα, που, ήδη, προβλέπονται στις Συνθήκες (ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή, δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι, δικαίωμα αναφοράς), εισάγοντας, επίσης, το δικαίωμα της χρηστής διοίκησης.

Λαμβανομένης υπόψη της εξέλιξης της κοινωνίας, πέραν των κλασικών δικαιωμάτων (δικαίωμα στη ζωή, ελευθερία της έκφρασης, δικαίωμα πραγματικής προσφυγής κ.λπ.), ο Χάρτης αναφέρει δικαιώματα, που δεν περιλαμβάνονταν, στη σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης του 1950 (προστασία των δεδομένων, βιοηθική κ.λπ.). Υιοθετώντας μια πιο σύγχρονη γλώσσα, σύμφωνα με ορισμένες εθνικές νομοθεσίες, αναγνωρίζει άλλους τρόπους, πλην του γάμου για τη δημιουργία οικογένειας και δε μιλά πλέον, για γάμο μεταξύ ανδρών και γυναικών, αλλά απλώς, για γάμο. Ο Χάρτης αναφέρει δικαιώματα που λαμβάνουν υπόψιν τους την εξέλιξη της κοινωνίας

Κάθε περιορισμός πρέπει να προβλέπεται από νόμο που όμως σέβεται την ουσία των δικαιωμάτων Κάθε περιορισμός, στην άσκηση δικαιωμάτων και ελευθεριών, που περιέχονται, στο Χάρτη, πρέπει να προβλέπεται, από νόμο, που σέβεται την ουσία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών αυτών. Περιορισμοί επιτρέπονται, μόνο εφόσον είναι αναγκαίοι και ανταποκρίνονται, σε στόχους γενικού συμφέροντος ή στην ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων και των ελευθεριών τρίτων προσώπων.

Καμία διάταξη του Χάρτη δε μπορεί να δίνει δικαίωμα, σε δραστηριότητες, που αποσκοπούν, στην κατάλυση δικαιωμάτων και ελευθεριών που αναγνωρίζονται, σε αυτόν, ή σε ευρύτερους περιορισμούς δικαιωμάτων και ελευθεριών, που προβλέπονται, σε αυτόν. Τέλος, καμία διάταξη του δεν μπορεί να περιορίσει ή να θίξει δικαιώματα και ελευθερίες, που αναγνωρίζονται, από τα Συντάγματα κρατών-μελών. Καμία διάταξη του Χάρτη δεν μπορεί να υποσκάπτει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες

Πηγή: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο - Γραφείο για την Ελλάδα

Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας/εκπαιδευτικός

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

30

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

1-4.β Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ΕΕ – Οικουμενικά και αδιαίρετα Η ΕΕ προασπίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα 1. Ποιες είναι οι θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ;

α) Τα ανθρώπινα δικαιώματα, β) η δημοκρατία και γ) το

κράτος δικαίου αποτελούν θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίες περιέχονται στην ιδρυτική της συνθήκη και έχουν ενισχυθεί με την έγκριση του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Οι χώρες που επιθυμούν να προσχωρήσουν στην ΕΕ, καθώς και οι χώρες που έχουν συνάψει εμπορικές ή άλλου είδους συμφωνίες με την ΕΕ, πρέπει να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα.

2. Γιατί η ΕΕ προασπίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα εντός και εκτός των συνόρων της;

Για την Ευρωπαϊκή

Ένωση τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι οικουμενικά και αδιαίρετα και για το λόγο αυτό τα προβάλλει και τα προασπίζει τόσο εντός των συνόρων της όσο και στο πλαίσιο των σχέσεών της με τρίτες χώρες, χωρίς όμως να επιδιώκει να ασκεί η ίδια τις εξουσίες των κυβερνήσεων των κρατών μελών της στον τομέα αυτό.

2.1 Σε ποια δικαιώματα επικεντρώνεται η ΕΕ;

Η πολιτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων της Ένωσης

επικεντρώνεται στα δικαιώματα του πολίτη, τα πολιτικά, τα οικονομικά, τα κοινωνικά και τα πολιτιστικά δικαιώματα. Επίσης, επιδίωξή της είναι να προαγάγει τα δικαιώματα των γυναικών και των παιδιών, καθώς και τα δικαιώματα των μειονοτήτων και των εκτοπισθέντων.

2.2 Η ΕΕ ενδιαφέρεται και για τα ανθρώπινα δικαιώματα του ασύλου και της μετανάστευσης

Αν και η ΕΕ έχει

γενικά στο ενεργητικό της σημαντικά επιτεύγματα στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εντούτοις δεν μπορεί να επαναπαυθεί στις δάφνες της και δραστηριοποιείται στην καταπολέμηση του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και άλλων μορφών διακρίσεων που βασίζονται στη θρησκεία, το φύλο, την ηλικία, την αναπηρία ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Ενδιαφέρεται δε ιδιαίτερα για τα ανθρώπινα δικαιώματα στο χώρο του ασύλου και της μετανάστευσης. Η Ένωση έχει μακρά παράδοση στην υποδοχή ατόμων από άλλες χώρες, τα οποία καταφεύγουν στο έδαφός της είτε για να εργαστούν είτε επειδή εγκαταλείπουν τα σπίτια τους λόγω πολέμων ή διωγμών.

2.3 Η ΕΕ καταπολεμά την ξενοφοβία και τον ρατσισμό μέσα της

Στο πλαίσιο του νέου της προγράμματος

για την απασχόληση και την κοινωνική αλληλεγγύη (PROGRESS), η ΕΕ χρηματοδοτεί ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων για την καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στο εσωτερικό της. Σχεδόν το ένα τέταρτο των 743 εκατομμυρίων ευρώ, τα οποία αποτελούν τον προϋπολογισμό του PROGRESS για το διάστημα 2007-2013, θα δαπανηθεί για την καταπολέμηση των διακρίσεων. Η ΕΕ έχει επίσης δημιουργήσει έναν οργανισμό θεμελιωδών δικαιωμάτων (FRΑ).

2.4

Η ΕΕ προσπαθεί να αναχαιτίσει την εμπορία ανθρώπων, κυρίως γυναικών και παιδιών

Σε πολιτική

προτεραιότητα για την Ένωση έχουν αναχθεί οι προσπάθειες αναχαίτισης της εμπορίας ανθρώπων, ιδίως γυναικών και παιδιών. Στο πλαίσιο αυτό, έχει θέσει σε εφαρμογή αρκετά διασυνοριακά προγράμματα για την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης ανθρώπων, ειδικότερα σε συνεργασία με τις υποψήφιες χώρες και τις γειτονικές χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

31

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

Η ΕΕ είναι μια παγκόσμια δύναμη για τα ανθρώπινα δικαιώματα 3. Η ΕΕ ενδιαφέρεται και για τα εκτός συνόρων ανθρώπινα δικαιώματα

Η ΕΕ έφερε σταδιακά το θέμα των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο επίκεντρο των σχέσεών της με άλλες χώρες και περιφέρειες. Όλες οι εμπορικές συμφωνίες ή οι συμφωνίες συνεργασίας με τρίτες χώρες περιέχουν ρήτρα που ορίζει ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο για τις σχέσεις των δύο μερών. Μέχρι σήμερα έχουν υπογραφεί πάνω από 120 τέτοιες συμφωνίες.

3.1 Η ΕΕ συνδέει τις εμπορικές της συμφωνίες με το σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα

Ο κεντρικός ρόλος

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ιδιαίτερα εμφανής στη συμφωνία του Κοτονού – συμφωνία εμπορίου και βοήθειας που συνδέει την Ένωση με 78 αναπτυσσόμενες χώρες της Αφρικής, της Καραϊβικής και του Ειρηνικού (τις χώρες ΑΚΕ). Στην περίπτωση που κάποια από αυτές τις χώρες δεν σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, μπορεί να ανασταλούν οι εμπορικές παραχωρήσεις και να περιοριστούν ή να διακοπούν τα προγράμματα βοήθειας. Η Ένωση πιστεύει ότι μόνο μέσα σε μια δημοκρατική δομή μπορεί να επιτευχθεί η μείωση της φτώχειας, που είναι και ο κύριος στόχος της αναπτυξιακής της πολιτικής εκτός Ευρώπης. Οι ίδιες αρχές εφαρμόζονται και σε άλλες χώρες εταίρους.

3.2 Την ανθρωπιστική όμως βοήθεια την προσφέρει παντού

Η εφαρμογή του προγράμματος της ΕΕ για

χορήγηση έκτακτης ανθρωπιστικής βοήθειας ανά τον κόσμο δεν συνδέεται κανονικά με περιορισμούς σε περίπτωση που διαπιστωθεί παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ενίσχυση που προσφέρεται σε χρήμα, σε είδος ή υπό τη μορφή τεχνικής βοήθειας αποφασίζεται με μόνο γνώμονα την ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου, ανεξάρτητα αν αυτός προκαλείται από φυσικές καταστροφές ή τυραννικά καθεστώτα.

3.3 Η ΕΕ διεξάγει διάλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα με ισχυρές χώρες

Τα τελευταία χρόνια, η ΕΕ

διεξάγει διάλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα με χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα και το Ιράν. Έχει επιβάλει κυρώσεις λόγω παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Μιανμάρ (Βιρμανία) και τη Ζιμπάμπουε.

Η ΕΕ αναλαμβάνει σημαντικές πρωτοβουλιών για τη διάδοση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Για να δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα στη στήριξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο, η ΕΕ χρηματοδοτεί το «Ευρωπαϊκό Μέσο για τη Δημοκρατία και τα Δικαιώματα του Ανθρώπου». Το μέσο αυτό, με προϋπολογισμό 1,1 δις ευρώ για το διάστημα 2007-2013, θέτει τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ενίσχυση της δημοκρατίας σε παγκόσμιο πλαίσιο, και επικεντρώνεται σε τέσσερις τομείς: α) στην ενίσχυση της δημοκρατίας, της χρηστής διακυβέρνησης και του κράτους δικαίου (στήριξη της πολιτικής πολυφωνίας, της ελευθερίας του τύπου, και ενός χρηστού δικαστικού συστήματος), β) στην κατάργηση της θανατικής ποινής σε χώρες όπου ακόμα εφαρμόζεται, γ) στην καταπολέμηση των βασανιστηρίων με προληπτικά μέτρα (επιμόρφωση των αστυνομικών οργάνων και εκπαίδευση) αλλά και ποινικά μέσα (σύσταση διεθνών και ποινικών δικαστηρίων), και δ) στην καταπολέμηση του ρατσισμού και των διακρίσεων ώστε να εξασφαλίζεται ο σεβασμός των πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων. ε) Το συγκεκριμένο μέσο χρηματοδοτεί επίσης δράσεις για την ισότητα των φύλων και την προστασία των παιδιών. Επιπλέον, στ) στηρίζει την κοινή δράση της ΕΕ και άλλων οργανώσεων προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – όπως, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, η Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού, το Συμβούλιο της Ευρώπης και ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη. http://europa.eu/pol/rights/overview_el.htm - Τελευταία ενημέρωση: 03 2008 - Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

32

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

1-5.α Η Ελλάδα και τα ανθρώπινα δικαιώματα Γιάννος Κρανιδιώτης 1. Ανθρώπινα δικαιώματα: παρά την πρόοδο, ο σεβασμός τους παραμένει ζητούμενο

Η ανθρωπότητα ζει

στον αστερισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η επέτειος της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου γιορτάστηκε σε όλο τον κόσμο με μια σειρά εκδηλώσεων όπου

συμμετείχαν

πολιτικοί

ηγέτες,

εκπρόσωποι

κυβερνήσεων,

διακρατικών

και

μη

κυβερνητικών οργανισμών. Οι επετειακές αναφορές στην Οικουμενική Διακήρυξη όμως δεν πρέπει να μας κάνουν να ξεχνούμε ότι, παρά την αναμφισβήτητη πρόοδο που έχει σημειωθεί, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παραμένει ζητούμενο και όχι οριστική κατάκτηση. Τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκαν μαζικές παραβιάσεις μερικών από τα θεμελιωδέστερα ανθρώπινα δικαιώματα σε πολλά μέρη του πλανήτη μας, ακόμη και στη γειτονιά μας.

1.1 Των Κυπρίων π.χ. τα δικαιώματα παραβιάζονται από την Τουρκία

Κραυγαλέο παράδειγμα είναι η

Κύπρος, όπου σημειώθηκαν και σημειώνονται ακόμη βαριές και συστηματικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τα τουρκικά στρατεύματα κατοχής. Παραβιάσεις που τα όργανα του Συμβουλίου της Ευρώπης, και μάλιστα τα δικαιοδοτικά, έχουν στιγματίσει εκδικάζοντας είτε διακρατικές προσφυγές είτε ατομικές προσφυγές, όπως αυτήν της Τιτίνας Λοϊζίδου. Ο αγώνας της Τιτίνας Λοϊζίδου ενθαρρύνει όλους τους απλούς ανθρώπους που έχουν πέσει θύματα της αυθαιρεσίας και της βαρβαρότητας και μάχονται για την αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους, αποδεικνύοντας ότι το δίκαιο είναι ισχυρότερο από την ωμή βία και τις πολιτικές σκοπιμότητες.

2. Ποια η βασική προϋπόθεση για την αποτελεσματική εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

Απαραίτητη

προϋπόθεση για την αποτελεσματική εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί ο σεβασμός τριών βασικών αρχών. Η πρώτη θεμελιώδης αρχή είναι η οικουμενικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία δεν επιτρέπεται να καταπατούνται με πρόφαση τον σεβασμό των εθνικών, πολιτισμικών, θρησκευτικών και άλλων ιδιαιτεροτήτων. Η δεύτερη είναι ο αδιαίρετος χαρακτήρας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τόσο τα ατομικά όσο και τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα πρέπει να αναγνωρίζονται και να προστατεύονται στον ίδιο βαθμό διότι ο σεβασμός των δικαιωμάτων καθεμιάς από τις κατηγορίες αυτές αποτελεί προϋπόθεση της άσκησης των δικαιωμάτων της άλλης. Τρίτη βασική αρχή είναι η κοινωνική ευθύνη του φορέα των δικαιωμάτων, που έχει και καθήκοντα απέναντι στο κοινωνικό σύνολο.

3. Νέες γενιές δικαιωμάτων, λόγω των τεχνολογικών και κοινωνικών εξελίξεων

Στις μέρες μας αναπτύσσεται

ένας έντονος προβληματισμός σχετικά με τις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών (στο χώρο της βιοϊατρικής, της πληροφορικής, της επικοινωνίας κ.λ.π.) στα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ συνειδητοποιείται η ανάγκη να διασφαλισθούν τα δικαιώματα της «τρίτης γενιάς» (όπως το δικαίωμα στο περιβάλλον).

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

35

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-5.β Θεμελιώδη δικαιώματα ή ανθρώπινα δικαιώματα ή δημόσιες ελευθερίες στην Ελληνική Δημοκρατία http://www.nis.gr/npimages/docs/FundamentalRights_GR.pdf -–

Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

1. Τα ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ή ανθρώπινα δικαιώματα ή δημόσιες ελευθερίες – Ορισμός 1. Τι είναι τα Θεμελιώδη δικαιώματα ή Δημόσιες ελευθερίες ή Ανθρώπινα δικαιώματα;

Είναι γενικά αποδεκτό

ότι το Σύνταγμα περιλαμβάνει κανόνες, οι οποίοι ρυθμίζουν αφενός την οργάνωση και την άσκηση της κρατικής εξουσίας και αφετέρου, τις σχέσεις μεταξύ πολιτείας και πολιτών. Οι κανόνες που προβλέπουν και ρυθμίζουν τις σχέσεις πολιτείας και πολιτών και γενικότερα τις σχέσεις μεταξύ εξουσιαζόντων και εξουσιαζομένων χαρακτηρίζονται ως δημόσιες ελευθερίες ή θεμελιώδη δικαιώματα ή ανθρώπινα δικαιώματα.

1.1 Τι καθορίζουν και τι οριοθετούν τα θεμελιώδη δικαιώματα;

Τα θεμελιώδη δικαιώματα καθορίζουν το

ποσοστό ελευθερίας που διαθέτουν τα μέλη συγκεκριμένης κοινωνίας σε σχέση με την κρατική δύναμη, οριοθετώντας έτσι το μέγεθος της αυθυπαρξίας και του αυτοκαθορισμού που διαθέτει κάθε άνθρωπος.

1.2 Τι εννοούμε λέγοντας: τα θεμελιώδη δικαιώματα έχουν αυξημένη τυπική ισχύ;

Είναι επίσης σκόπιμο να

διευκρινισθεί ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα ευρισκόμενα στο Σύνταγμα έχουν αυξημένη τυπική δύναμη. Αυτό σημαίνει ότι δεν καταργούνται ή μεταβάλλονται από τυπικό νόμο ή οποιαδήποτε κανονιστική πράξη της εκτελεστικής λειτουργίας, αλλά θέτουν τα όρια και το νομικό πλαίσιο εντός του οποίου οφείλουν να κινούνται τα συντεταγμένα όργανα της πολιτείας σε ό,τι αφορά τις σχέσεις τους με τους πολίτες.

1.3 Γιατί τα θεμελιώδη δικαιώματα έχουν διακλαδικό χαρακτήρα;

θεμελιώδη

δικαιώματα

έχουν

διακλαδικό

νομικό

Υπό την ανωτέρω εκδοχή, τα

χαρακτήρα,

καθώς

θέτουν

τους

πρωταρχικούς κανόνες του διοικητικού δικαίου, του ποινικού δικαίου, του εργατικού δικαίου, του αστικού δικαίου, καθώς και του δικονομικού δικαίου συνολικά.

1.4 Εννοιολογική προσέγγιση των Θεμελιωδών δικαιωμάτων και πορίσματα των κοινωνικών επιστημών

εννοιολογική

προσέγγιση

των

θεμελιωδών

δικαιωμάτων

είναι

χρήσιμα,

Για την

εκτός

των

παραδοσιακών νομικών ερμηνευτικών μεθόδων, τα πορίσματα της πολιτικής επιστήμης, της συνταγματικής ιστορίας, καθώς και της πολιτικής κοινωνιολογίας.

1.5

Από πού εμπλουτίζονται τα θεμελιώδη δικαιώματα;

Στον εμπλουτισμό του καταλόγου των

θεμελιωδών δικαιωμάτων αλλά και στην ανανοηματοδότηση του περιεχομένου των προβλεπομένων στο Σύνταγμα δικαιωμάτων συμβάλλουν κανόνες διεθνούς δικαίου, οι οποίοι (επι)κυρώνονται κατά τη διαδικασία του άρθρου 28 του Συντάγματος 1975/1986/2001 και ισχύουν ως εσωτερικό δίκαιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν το ν.δ.53/1974, με το οποίο εντάχθηκε στην ελληνική έννομη τάξη η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Σύμβαση της Ρώμης 1950), η οποία διαθέτει τυπική ισχύ υπέρτερη από κάθε

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

36

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

αντίθετη διάταξη που θεσπίζει ο έλληνας νομοθέτης, είτε με τυπικό νόμο είτε με κανονιστική πράξη της εκτελεστικής λειτουργίας.

2. Διακρίσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων 2. Σε τι διακρίνονται τα θεμελιώδη δικαιώματα;

Τα θεμελιώδη δικαιώματα διακρίνονται α) σε ατομικά,

β) πολιτικά και γ) κοινωνικά.

2.α

Τι είναι και τι διασφαλίζουν τα ατομικά δικαιώματα;

Ως ατομικά εννοούνται εκείνα εκ των

θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία διαθέτουν αρνητικό περιεχόμενο, διασφαλίζουν τη νομική κατάσταση αρνητικά και θεμελιώνουν αξίωση για αποχή της κρατικής εξουσίας (status negativus).

2.β Τι διαθέτουν και τι θεμελιώνουν τα πολιτικά δικαιώματα

Ως πολιτικά εννοούνται εκείνα εκ των

θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία διαθέτουν ενεργητικό περιεχόμενο και θεμελιώνουν αξίωση για συμμετοχή του υποκειμένου του στην κρατική εξουσία (status activus).

2.γ Τι περιεχόμενο έχουν και τι αξιώνουν τα κοινωνικά δικαιώματα

Ως κοινωνικά εννοούνται εκείνα εκ

των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία έχουν θετικό περιεχόμενο, θεμελιώνουν αξίωση για παροχή ορισμένων υπηρεσιών και αξίωση οικονομικών παροχών (status positivus). Γιατί η πιο πάνω διάκριση είναι σχηματική;

θεμελιωδών

δικαιωμάτων

είναι

Ωστόσο, η ανωτέρω σκιαγραφείσα κατάταξη των

σχηματική

και

σχετική,

γιατί

τα

τρία

είδη

είναι

παραπληρωματικά μεταξύ τους, αφού επηρεάζουν αμοιβαία την κατοχύρωση και την άσκησή τους.

3. Ιστορική αναδρομή 3.1 Στην αρχαία Ελλάδα η ατομική ελευθερία ήταν πραγματική κατάσταση και όχι νομική κατοχύρωση

Στην

αρχαία Ελλάδα η ατομική ελευθερία ήταν πραγματική κατάσταση και όχι νομική κατοχύρωση, στοιχείο το οποίο επαληθεύεται αν ανακαλέσουμε στη μνήμη τη διαπίστωση "εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι". Ο δρόμος για τη νομική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι μακρύς.

3.2 Η αφετηρία των ατομικών ελευθεριών βρίσκεται στον ύστερο Μεσαίωνα

Η αφετηρία του βρίσκεται

στον ύστερο Μεσαίωνα, όταν ο άνθρωπος χειραφετείται από την Εκκλησία και ακολούθως από το Μονάρχη. Κατά την περίοδο αυτή διαμορφώνονται τα οικονομικά και κοινωνικά στοιχεία, τα οποία θα οδηγήσουν στη διάκριση μεταξύ ιδιωτικής κοινωνίας και πολιτικής κοινωνίας. Συν τω χρόνω η ανάπτυξη του εμπορίου και των οικονομικών συναλλαγών διαμόρφωσε την αστική τάξη, η οποία ως κάτοχος συσσωρευμένου κεφαλαίου ήταν νομικά ανυπεράσπιστη απέναντι στην αυθαιρεσία της απολυταρχικής εξουσίας του μονάρχη. Τα αιτήματα που προέβαλλε ήταν η κατοχύρωση της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας.

3.3 Αργότερα, η αστική τάξη πρόβαλε τα δικαιώματα της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας

Τα αιτήματα της αστικής τάξης αποτέλεσαν πολιτικές αποφάσεις, καθώς αλλού επιβλήθηκαν (Γαλλία) και αλλού υιοθετήθηκαν (Αγγλία). Ακολούθως, οι αποφάσεις αυτές για να διατηρήσουν την ισχύ τους εντάχθηκαν σε Σύνταγμα.

3.4 Τα αιτήματα της αστικής τάξης στην Αγγλία και την Γαλλία εντάχθηκαν σε Σύνταγμα

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

37

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

3.5 Εδώ η ελευθερία κατοχυρώνεται ως αυτονομία και ως συμμετοχή Στο επίπεδο των θεμελιωδών δικαιωμάτων η ελευθερία καθιερώνεται με διττό τρόπο: αφενός ως αυτονομία [σε σχέση με την κρατική εξουσία], αφετέρου ως συμμετοχή [του πολίτη στα κοινά]. Ως αυτονομία θεωρούνται τα ατομικά δικαιώματα, που ως "δικαιώματα του ανθρώπου" εγγυώνται την αποχή της κρατικής εξουσίας, ενώ ως συμμετοχή θεωρούνται τα πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή, τα "δικαιώματα του πολίτη" που εγγυώνται τη συμμετοχή στη διαμόρφωση και την άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

3.6 Πότε άρχισαν να κατοχυρώνονται τα ατομικά και τα πολιτικά δικαιώματα και πότε τα κοινωνικά; Έτσι οι πρώτες ρυθμίσεις του 18ου αιώνα περιλαμβάνουν τα ατομικά και τα πολιτικά δικαιώματα. Ο άνθρωπος γίνεται "ον πολιτικό", αφού υπάρξει "ον ιδιωτικό". Τα κοινωνικά δικαιώματα κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα μόλις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

4. Ατομικά δικαιώματα και πολίτευμα 4. Ποια πολιτεύματα διασφαλίζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα; Υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στα δημοκρατικά και φιλελεύθερα πολιτεύματα αφενός και στη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αφετέρου.

4.1 Πότε τα πολιτεύματα είναι φιλελεύθερα και δημοκρατικά; Πολίτευμα είναι ο συστηματικός τρόπος με τον οποίο συγκροτείται και ασκείται η κρατική εξουσία. Το πολίτευμα που διασφαλίζει τις ατομικές ελευθερίες καλείται φιλελεύθερο. Τα σύγχρονα πολιτεύματα είναι φιλελεύθερα στο μέτρο κατά το οποίο διασφαλίζουν ατομικά δικαιώματα και είναι δημοκρατικά στο μέτρο κατά το οποίο διασφαλίζουν πολιτικά δικαιώματα και συγχρόνως ισχύει η αρχή της καθολικής ψηφοφορίας.

Τα δημοκρατικά πολιτεύματα τείνουν στον αυτοκαθορισμό των πολιτών τους, στοιχείο το οποίο ευνοούν τόσο η συμμετοχή στη διαμόρφωση και άσκηση της κρατικής εξουσίας, όσο και η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, στα σύγχρονα πλουραλιστικά πολιτεύματα είναι ανέφικτη η ταύτιση αρχόντων και αρχομένων, δηλαδή είναι ανέφικτος ο αυτοκαθορισμός του λαού με ομόφωνη παμψηφία. Εάν η ανωτέρω διαπίστωση είναι αληθής και πραγματική, τότε η θέσπιση και η διασφάλιση των ατομικών δικαιωμάτων είναι conditio sine qua non για το σύγχρονο δημοκρατικό πολίτευμα, καθώς τα ατομικά δικαιώματα διασφαλίζουν την προστασία της εκάστοτε μειοψηφίας. Άλλωστε, όπως έχει προσφυώς παρατηρηθεί, η ελευθερία χάνει την αποτελεσματικότητά της, όταν καταντάει προνόμιο, δηλαδή η ελευθερία πρέπει να διασφαλίζεται υπέρ εκείνων που διαφωνούν με την εκάστοτε πλειοψηφία. Εξάλλου, είναι το σύνολο των ατομικών δικαιωμάτων που εγγυάται την ανόθευτη άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων.

4.2 Γιατί στα δημοκρατικά πολιτεύματα είναι απαραίτητη η θέσπιση και διασφάλιση των ατομικών δικαιωμάτων;

5. Η νομική φύση των ατομικών δικαιωμάτων 5. Γιατί τα ατομικά δικαιώματα αποκτούν νομική υπόσταση;

Τα ατομικά δικαιώματα αποκτούν νομική

υπόσταση όχι επειδή στηρίζονται στη "θεία βούληση" ή στον "ορθό λόγο" ή στη "φύση του ανθρώπου", αλλά επειδή είναι προϊόντα ισχύοντος Συντάγματος, το οποίο καθορίζει τους δικαιούχους και τα προστατευόμενα συμφέροντα. Το δικαίωμα είναι αποδοθείσα έννομη ικανότητα, άρα προϋποθέτει τεθειμένο (θετικό) δίκαιο, καθώς και πολιτειακή εξουσία, που επιβάλλει αποτελεσματικά την προστασία των δικαιωμάτων που έχει θεσπίσει.

5.1 Γιατί ορισμένες συνταγματικές διατάξεις απολαμβάνουν ιδιαίτερη ισχύ;

Οι σχετικές συνταγματικές

διατάξεις, οι οποίες κατοχυρώνουν ατομικά δικαιώματα είναι νομικά ισότιμες και ισοδύναμες. Ορισμένες διατάξεις [του Ελληνικού Συντάγματος] ωστόσο απολαμβάνουν ιδιαίτερης ισχύος,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

38

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

αφού σύμφωνα με το άρθρο 110, παρ.1, Συντ. 1975/1986/2001 δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση.

5.2 Ποιες συνταγματικές διατάξεις (στο Ελληνικό Σύνταγμα) απολαμβάνουν ιδιαίτερη ισχύ;

Οι σχετικές

συνταγματικές διατάξεις [του Ελληνικού Συντάγματος] οι οποίες κατοχυρώνουν ατομικά δικαιώματα είναι νομικά ισότιμες. Αυτές αναφέρονται στο σεβασμό της αξίας Άνθρωπος, στην ισονομία, στην ελευθερία όλων των μορφών και στη διάκριση των εξουσιών. Ειδικότερα: 

Πρόκειται για το άρθρο 2, παρ. 1 ("Ο σεβασμός και προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας"),



το άρθρο 4, παρ. 1, 4 και 7 ("Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου" – "Μόνο έλληνες πολίτες είναι δεκτοί σε όλες τις δημόσιες λειτουργίες, εκτός από τις εξαιρέσεις που εισάγονται με ειδικούς νόμους" – "Τίτλοι ευγενείας ή διάκρισης ούτε απονέμονται ούτε αναγνωρίζονται σε έλληνες πολίτες"),



το άρθρο 5, παρ. 1 και 3 ("Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη" – "Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κανένας δεν καταδιώκεται, ούτε συλλαμβάνεται, ούτε φυλακίζεται, ούτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος"),



το άρθρο 13, παρ.1 ("Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις κανενός"),



το άρθρο 26 ("Η νομοθετική λειτουργία ασκείται από τη Βουλή και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Η εκτελεστική λειτουργία ασκείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την Κυβέρνηση. Η δικαστική λειτουργία ασκείται από τα δικαστήρια. Οι αποφάσεις τους εκτελούνται στο όνομα του Ελληνικού Λαού".)

6. Οι φορείς των ατομικών δικαιωμάτων 6. Γιατί τα ατομικά δικαιώματα είναι δισυπόστατα και ποιοι είναι οι φορείς των;

Οι σχετικές συνταγματικές

διατάξεις, οι οποίες κατοχυρώνουν ατομικά δικαιώματα είναι νομικά ισότιμες. Τα ατομικά δικαιώματα είναι δισυπόστατα, εμπεριέχουν δηλαδή εκτός της αποδοθείσας έννομης ικανότητας και την αντίστοιχη υποχρέωση.

6.1 Ποιοι είναι οι φορείς των ατομικών δικαιωμάτων;

Φορείς των ατομικών δικαιωμάτων είναι όλα τα

τα φυσικά πρόσωπα, οι ανήλικοι, οι γυναίκες και οι μητέρες, οι ηλικιωμένοι, δημόσιοι υπάλληλοι, καθώς και όλα τα άτομα και ομάδες που έχουν νομική υπόσταση. Ειδικότερα 1. Φορείς των ατομικών δικαιωμάτων είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, συνεπώς και οι αλλοδαποί καταρχάς. Υπό προϋποθέσεις οι αλλοδαποί είναι φορείς ατομικών δικαιωμάτων συλλογικής δράσης (δικαιώματα συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι).

2. Φορείς των ατομικών δικαιωμάτων είναι και οι ανήλικοι, καθώς η συνταγματική προστασία δεν προϋποθέτει την κατά το αστικό δίκαιο ενηλικότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ανήλικοι και τα παιδιά είναι υποκείμενα πρόσθετων δικαιωμάτων.

3. Οι γυναίκες και ιδίως οι μητέρες είναι επίσης υποκείμενα πρόσθετων δικαιωμάτων, ενώ και για τους ηλικιωμένους έχει διαπιστωθεί η ανάγκη ειδικής προστασίας.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

39

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

4. Αντιστρόφως, στρατιωτικοί, δικαστικοί και δημόσιοι υπάλληλοι, καθώς υπόκεινται σε ειδική σχέση εξουσίασης, απολαμβάνουν μεν ατομικών δικαιωμάτων, αυτά όμως περιλαμβάνουν προσθέτους περιορισμούς. Φορείς των ατομικών δικαιωμάτων είναι τα Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου, οι ενώσεις προσώπων χωρίς νομική προσωπικότητα, καθώς και οι εν γένει ομάδες, που έχουν νομική υπόσταση.

5. Φορείς ατομικών δικαιωμάτων είναι ορισμένα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, ιδίως στις διαχειριστικές πράξεις τους (Ο. Τοπικής Αυτοδιοίκησης., Πανεπιστήμια).

6.2

Οι φορείς των υποχρεώσεων που αντιστοιχούν στα ατομικά δικαιώματα

Οι σχετικοί Φορείς των

υποχρεώσεων που αντιστοιχούν στα ατομικά δικαιώματα είναι όλοι οι φορείς της κρατικής εξουσίας, δηλαδή όσοι έχουν την ιδιότητα οργάνου του κράτους. Άλλωστε το άρθρο 25, παρ.1 του ισχύοντος Συντάγματος ορίζει ότι "τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους".

6.3

Τα ατομικά δικαιώματα έχουν εφαρμογή και στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου

Με την τελευταία

αναθεώρηση του [Ελληνικού] Συντάγματος (2001) επιλύθηκε ένα παλαιό ζήτημα, για την αντιμετώπιση του οποίου είχαν συνεισφέρει θεωρία και νομολογία. Πρόκειται για το ερώτημα εάν τα ατομικά δικαιώματα έχουν μονομερή κατεύθυνση, εάν δηλαδή διασφαλίζονταν μόνο έναντι

στη

δημόσια

εξουσία

ή

διασφαλίζονταν

και

έναντι

κάθε

είδους

εξουσίας

συμπεριλαμβανομένης και αυτής των ιδιωτών ως τρίτων, η οποία συνήθως έχει οικονομικά χαρακτηριστικά. Το ερώτημα είχε απαντηθεί καταφατικά μέσω της γερμανικής προέλευσης θεωρίας της "τριτενέργειας", σύμφωνα με την οποία, τα ατομικά δικαιώματα έχουν εφαρμογή και στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου, αναπτύσσουν δηλαδή ενέργεια έναντι τρίτων. Ήδη το άρθρο 25, παρ.1, εδάφιο γ΄ του ισχύοντος Συντάγματος ορίζει ότι "τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν". Με τη ρητή κατοχύρωση της εν λόγω διάταξης τα ατομικά δικαιώματα ιδρύουν δίκαιο "εξ υποκειμένου" και "εξ αντικειμένου", δηλαδή αποτελούν κανόνες δικαίου που δεσμεύουν άμεσα και τους ιδιώτες, θεσπίζοντας αντικειμενικές αξίες, που ισχύουν σε όλη την έννομη τάξη και που καλύπτουν όλο το φάσμα των εννόμων σχέσεων.

7. Η ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων 7. Ατομικά δικαιώματα: θεσμοθετημένοι περιορισμοί ενδεχόμενης κρατικής αυθαιρεσίας

Η κατοχύρωση των

ατομικών δικαιωμάτων στο Σύνταγμα ρυθμίζει τα σχετικά με την κρατική εξουσία στις σχέσεις της με τους εξουσιαζόμενους. Ειδικότερα τα ατομικά δικαιώματα αποτελούν νομικές μορφές αυτοπεριορισμού και αυτοδέσμευσης της κρατικής εξουσίας, η οποία οργανώνοντας τον τρόπο άσκησής της με το Σύνταγμα αναγνωρίζει υπέρ των εξουσιαζομένων ορισμένα δικαιώματα. Πρόκειται για θεσμοθετημένους περιορισμούς στην ενδεχόμενη κρατική αυθαιρεσία.

7.1

Σε τι συνίσταται η ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων;

Η ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων

συνίσταται στον καθορισμό: α. Του περιεχομένου τους, β. Του τρόπου άσκησής τους και γ. Των εγγυήσεων, οι οποίες καθιστούν τη ρύθμιση εφικτή, δεδομένου ότι η λεπτομερής ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων ανατίθεται στον κοινό νομοθέτη, δηλαδή στο όργανο της νομοθετικής εξουσίας (Βουλή και Πρόεδρος της Δημοκρατίας) και στην κανονιστικώς δρώσα διοίκηση. Οι παρεμβάσεις αυτές -συνταγματικά προβλεπόμενες και άρα αφετηριακά

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

40

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

αποδεκτές και νόμιμες - οδηγούν ή ενδέχεται να οδηγήσουν στη σχετικότητα της συνταγματικής προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων.

7.2

Κατά τη

Τι λαμβάνεται υπόψιν κατά τη διαδικασία της λεπτομερούς ρύθμισης των ατομικών δικαιωμάτων;

διαδικασία της λεπτομερούς ρύθμισης λαμβάνεται υπόψιν ότι: α. Η ρύθμιση συναρτάται με τη διασφάλιση και τη μη υπονόμευση της κρατικής εξουσίας, β. Με τη ρύθμιση έχει ληφθεί πρόνοια ώστε η άσκηση του δικαιώματος του ενός να μην παρεμποδίζει την άσκησή του από άλλους. 

Συγκεκριμένα η διασφάλιση της κρατικής εξουσίας επιδιώκεται μέσω της "δημόσιας τάξης και ασφαλείας". Μέσω του όρου αυτού καταβάλλεται προσπάθεια εξισορρόπησης και συνδυασμού των δικαιωμάτων των πολιτών με την ασφάλεια της πολιτείας. o

Αν ο συνδυασμός αυτός δεν καθίσταται δυνατόν να πραγματοποιηθεί - λόγω συγκυριακών συνθηκών-, η ασφάλεια της πολιτείας υπερισχύει και οι ατομικές ελευθερίες υποχωρούν, καθώς αναστέλλονται προσωρινά.

7.3 Πώς προβλέπεται από το Σύνταγμα η άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων σε συνάρτηση με τα δικαιώματα των άλλων;

Σε ό,τι

αφορά στην άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων σε συνάρτηση με τα δικαιώματα των άλλων, καθοριστική είναι η διάταξη του άρθρου 5, παρ.1 του Συντάγματος 1975/1986/2001, σύμφωνα με την οποία "καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη". 

Σημειωτέον ότι η έννοια "χρηστά ήθη" υποδηλώνει απλώς τους κανόνες της κοινωνικής ηθικής και όχι τον "ηθικό νόμο", του οποίου το περιεχόμενο είναι αβέβαιο, αναπόδεικτο και αλυσιτελές.



Καθώς το ενδεχόμενο καταχρηστικών και αντισυνταγματικών περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων προβάλλει έντονο, ορθότερο είναι να θεωρηθεί η έννοια "χρηστά ήθη" ως έχουσα αμιγώς νομικό περιεχόμενο, το οποίο πρέπει να προσεγγίζεται με βάση τα διδάγματα της κοινής πείρας.

8. Συνύπαρξη και σύγκρουση ατομικών δικαιωμάτων 8. Γιατί οι περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων αποτελούν προϋπόθεση για την άσκησή τους;

Οι περιορισμοί

των ατομικών δικαιωμάτων πολλές φορές αποτελούν αναγκαία προϋπόθεση για την άσκησή τους διότι η ελευθερία των άλλων είναι και προϋπόθεση της ελευθερίας του καθενός, γιατί δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση πολλών δικαιωμάτων και τέλος επειδή κάποτε τα δικαιώματα συγκρούονται μεταξύ τους.

8.1 Πρώτον, γιατί η ελευθερία των άλλων δεν είναι μόνον όριο για την ελευθερία εκάστου

Έτσι η ελευθερία

των άλλων δεν είναι μόνο όριο, αλλά και προϋπόθεση για την ελευθερία του καθενός. Η σχετικότητα της προστασίας των ατομικών ελευθεριών εμφανίζεται και με τη μορφή σύγκρουσης μεταξύ τους. Έτσι το ίδιο ατομικό δικαίωμα δεν μπορεί να ασκηθεί ταυτόχρονα από πολλούς, αλλά πρέπει να ρυθμισθεί μέσω αλληλοδιαδοχικών περιορισμών, π.χ. η οδική κυκλοφορία πεζών και οχημάτων ρυθμίζεται διαδοχικά.

8.2 Δεύτερον, επειδή η άσκηση του ενός κάποτε περιορίζει την άσκηση κάποιου άλλου δικαιώματος

Δεν είναι

επίσης δυνατή - πολλές φορές - η ταυτόχρονη άσκηση περισσοτέρων δικαιωμάτων, ιδίως όταν η άσκηση του ενός αποκλείει ή περιορίζει δραστικά την άσκηση του άλλου δικαιώματος,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

41

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

π.χ. η ελευθερία συναθροίσεων επί της εθνικής οδού συγκρούεται με την ελευθερία οδικής κυκλοφορίας.

8.3 Τι γίνεται σε περίπτωση σύγκρουσης των δικαιωμάτων;

Σε κάθε περίπτωση σύγκρουσης

δικαιωμάτων επιβάλλεται η με αντικειμενικά κριτήρια στάθμιση συμφερόντων από την αρμόδια αρχή. Στις περιπτώσεις δε κατά τις οποίες διάταξη νόμου παρέχει στην αρμόδια αρχή διακριτική ευχέρεια, αυτή πρέπει να ασκείται με κριτήρια αντικειμενικά και όχι με βάση αυθαίρετες εκτιμήσεις ιδεολογικής ή πολιτικής υφής. Άλλωστε το Σύνταγμα δεν καθιερώνει ιεράρχηση μεταξύ των ατομικών δικαιωμάτων, καθώς οι σχετικές διατάξεις έχουν την ίδια ισχύ ως προϊόν και παράγωγο της ιδίας συνταγματικής βούλησης. Οι συγκρουσιακές καταστάσεις επιλύονται κατά περίσταση και στη βάση αρχών και ερμηνευτικών κριτηρίων που πρότεινε η θεωρία και υιοθέτησε η νομολογία.

9. Η επιφύλαξη του Νόμου Γιατί η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων γίνεται με διατάξεις του Συντάγματος;

Μολονότι δεν

αποκλείεται η θέσπιση ατομικού δικαιώματος με διάταξη τυπικού νόμου, συνήθως η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων γίνεται με διατάξεις του Συντάγματος. Η συνταγματική προστασία προκρίνεται έναντι κάθε άλλης διαδικασίας που έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει ο εθνικός νομοθέτης, διότι τα ατομικά δικαιώματα προστατεύονται παγίως και σταθερώς, αφού ο κοινός νομοθέτης δεν μπορεί να μεταβάλει διάταξη του Συντάγματος.

9. Τι σημαίνει η φράση «τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται υπό την επιφύλαξη του νόμου»;

Η

συνταγματική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και συνεπαγόμενη διασφάλισή τους σε επίπεδο Συντάγματος, δεν σημαίνουν την προστασία τους με τρόπο απόλυτο. Συνήθως τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα υπό την επιφύλαξη νόμου. Οι νόμοι αυτοί λέγονται εκτελεστικοί νόμοι του Συντάγματος, καθώς τίθενται κατ’ επιταγή αυτού, προκειμένου να διασφαλίζουν την πληρέστερη εφαρμογή των σχετικών με τα θεμελιώδη δικαιώματα διατάξεων του Συντάγματος.

9.1

Με τον όρο «νόμος» το Σύνταγμα εννοεί τον ουσιαστικό νόμο και όχι τον τυπικό

Μολονότι έχει

υποστηριχθεί ότι με τον όρο "νόμος" εννοείται ο τυπικός νόμος, δηλαδή το προϊόν της βούλησης του νομοθετικού οργάνου της Πολιτείας, έχει επικρατήσει η γνώμη ότι το Σύνταγμα εννοεί τον ουσιαστικό νόμο, δηλαδή κάθε κανόνα δικαίου ανεξαρτήτως της διαδικασίας θέσπισής του και ανεξαρτήτως του οργάνου που το θέσπισε. 

Στο σημείο αυτό αξίζει να υπομνησθεί ότι ο τυπικός νόμος συζητείται και ψηφίζεται στη Βουλή και εκδίδεται και δημοσιεύεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.



Ουσιαστικό νόμο αποτελούν πράξεις οργάνων της εκτελεστικής λειτουργίας, οι οποίες περιέχουν κανόνα δικαίου. Οι πράξεις αυτές προβλέπονται στο Σύνταγμα, το οποίο παρέχει απευθείας την εξουσιοδότηση για την έκδοση ορισμένων εξ αυτών. Πρόκειται για τις πράξεις νομοθετικού περιεχομένου και για τα εκτελεστικά προεδρικά διατάγματα του άρθρου 43, παρ.1 του Συντάγματος. Οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου προβλέπονται στο άρθρο 44, παρ.1 του Συντάγματος και εκδίδονται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

42

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ύστερα από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου σε έκτακτες περιπτώσεις εξαιρετικώς επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης. 

Ουσιαστικός νόμος είναι επίσης τα προεδρικά διατάγματα του άρθρου 43, παρ.2 και παρ.4 του Συντάγματος. Στις περιπτώσεις αυτές την εξουσιοδότηση στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας για την έκδοση προεδρικού διατάγματος ύστερα από πρόταση του αρμοδίου Υπουργού (ή περισσοτέρων συναρμοδίων Υπουργών) παρέχει τυπικός νόμος. Στη διάταξη του άρθρου 43, παρ.2 Σ του Συντάγματος, η παρεχόμενη εξουσιοδότηση είναι ειδική. Η διάταξη του άρθρου 43, παρ.4 προβλέπει τη γενική εξουσιοδότηση προς έκδοση προεδρικών διαταγμάτων, η οποία εξουσιοδότηση περιέχεται σε νόμο-πλαίσιο.



Ουσιαστικό νόμο αποτελούν επίσης και οι λοιπές κανονιστικές πράξεις της Διοίκησης, όπως οι υπουργικές αποφάσεις, για την έκδοση των οποίων το άρθρο 43, παρ. 2, εδ. β΄ προβλέπει την εξουσιοδότηση μέσω τυπικού νόμου.

Με όλες τις ανωτέρω περιπτώσεις ουσιαστικού νόμου, είναι δυνατή η λεπτομερής ρύθμιση θεμελιώδους δικαιώματος με προφανή κίνδυνο τη σχετικοποίηση της συνταγματικής προστασίας. Καθίσταται σαφές ότι η πρακτική αξία της κατοχύρωσης ενός θεμελιώδους δικαιώματος δεν εξαρτάται τόσο από τη συνταγματική εξαγγελία του, όσο από την παντοειδή νομοθετική ρύθμισή του.

10. Οι περιορισμοί θεμελιωδών δικαιωμάτων στο Σύνταγμα Κάποτε το Σύνταγμα περιορίζει ευθέως κάποια δικαιώματα ή τους φορείς τους

Αν και στις περισσότερες

περιπτώσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα, η λεπτομερής ρύθμιση της άσκησής τους παραπέμπεται στο νόμο, είναι δυνατό η ίδια η συνταγματική διάταξη, είτε να τα προστατεύει άμεσα δεσμεύοντας τον κοινό νομοθέτη, είτε να τα περιορίζει άμεσα. Οι απευθείας περιορισμοί του Συντάγματος αφορούν είτε στον τρόπο άσκησης του δικαιώματος είτε στους φορείς του δικαιώματος. Κατοχύρωση δικαιωμάτων μόνο για έλληνες πολίτες και ελαττωμένη προστασία ορισμένων κατηγοριών πολιτών

Κατά τον

τρόπο αυτό, ορισμένα δικαιώματα κατοχυρώνονται αποκλειστικά υπέρ των [Ελλήνων] πολιτών (δικαίωμα συνέρχεσθαι, δικαίωμα συνεταιρίζεσθαι) ή παρέχουν ελαττωμένη συνταγματική

προστασία

ορισμένων

θεμελιωδών

δικαιωμάτων

για

συγκεκριμένες

κατηγορίες Ελλήνων πολιτών που τελούν σε ειδική σχέση εξουσίασης (απαγόρευση οποιασδήποτε μορφής απεργίας στους δικαστικούς λειτουργούς και στους υπηρετούντες στα σώματα ασφαλείας, ειδικοί περιορισμοί για την άσκηση του δικαιώματος απεργίας των δημοσίων υπαλλήλων, των υπαλλήλων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των υπαλλήλων των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου).

11. Εγγυήσεις στην θέσπιση περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων (….) η ρύθμιση και η θέσπιση περιορισμών στα θεμελιώδη δικαιώματα υπόκεινται με τη σειρά τους σε περιορισμούς. Συγκεκριμένα οι περιορισμοί πρέπει να έχουν αντικειμενικό και απρόσωπο χαρακτήρα, να δικαιολογούνται από σοβαρούς λόγους γενικότερου συμφέροντος, να ανταποκρίνονται προς το σκοπό για τον οποίο θεσπίζονται, δηλαδή να είναι αναγκαίοι και πρόσφοροι (αρχή αναλογικότητας), να μην αναιρούν τον πυρήνα του θεμελιώδους

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

43

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

δικαιώματος, δηλαδή να μην υποβάλλεται η άσκηση του θεμελιώδους δικαιώματος σε απόλυτη απαγόρευση.

12. Συστήματα περιορισμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων 12.1 Η αρχή της νομιμότητας: ό,τι δεν απαγορεύεται, επιτρέπεται και δεν μπορεί να εμποδιστεί

Η άσκηση των

θεμελιωδών δικαιωμάτων εκκινεί από την κλασική φιλελεύθερη αντίληψη ό,τι δεν απαγορεύεται, επιτρέπεται και δεν μπορεί να εμποδιστεί. Με άλλες λέξεις διατυπωμένο το ανωτέρω αξίωμα έχει το νόημα ότι ουδείς δύναται να εξαναγκάσει ουδένα να πράξει ό,τι ο νόμος δεν επιτάσσει. Το ανωτέρω σχήμα είναι γνωστό ως αρχή της νομιμότητας, η οποία ιδρύει το τεκμήριο in dubio pro libertatis. Υπό την εν λόγω παραδοχή, το κατά βάση ισχύον σύστημα σε φιλελεύθερα και δημοκρατικά πολιτεύματα είναι το κατασταλτικό, το οποίο επιτάσσει την εκ των υστέρων επέμβαση της δικαστικής εξουσίας για να επιβάλλει κυρώσεις σε όποιον υπερέβη τα εκ του νόμου ταχθέντα όρια.

12.1.α Υπό ποιες προϋποθέσεις το κατασταλτικό σύστημα προστατεύει τα θεμελιώδη δικαιώματα;

Ωστόσο, το

κατασταλτικό σύστημα για να είναι αληθινά προστατευτικό των θεμελιωδών δικαιωμάτων, πρέπει να δομείται επί των εξής προϋποθέσεων: 1) να μην θεσπίζονται κυρώσεις, οι οποίες δεν συνεπάγονται από τη ρύθμιση του συγκεκριμένου ατομικού δικαιώματος, 2) οι κυρώσεις να καθορίζονται επακριβώς και όχι αορίστως, 3) οι κυρώσεις να επιβάλλονται από όργανα της δικαστικής λειτουργίας, 4) η συμπεριφορά των πολιτών να μην ποινικοποιείται αδικαιολόγητα.

12.1.β

Από πού αξιολογείται και εξαρτάται το κατασταλτικό σύστημα

Το κατασταλτικό σύστημα

αξιολογείται και εξαρτάται από το περιεχόμενο της ποινικής νομοθεσίας, αλλά και από τη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού και ιδίως της δημόσιας διοίκησης, της αστυνομίας, αλλά και από τη νομολογία των δικαστηρίων. Αξίζει να σημειωθεί ότι το κατασταλτικό σύστημα διέπει την άσκηση των περισσοτέρων θεμελιωδών δικαιωμάτων.

12.2 Πώς ενεργεί η διοικητική αρχή στο προληπτικό σύστημα προστασίας των θεμ. δικαιωμάτων;

Σύμφωνα με

το προληπτικό σύστημα η διοικητική συνήθως αρχή επεμβαίνει εκ των προτέρων, δηλαδή πριν να ασκηθεί συγκεκριμένα θεμελιώδες δικαίωμα. Το προληπτικό σύστημα στην ήπια μορφή του σημαίνει την προηγούμενη ενημέρωση της αρμόδιας αρχής.

12.2α

Τι στοιχειοθετεί την πιο έντονη μορφή του προληπτικού συστήματος;

Πιο έντονη μορφή του

προληπτικού συστήματος στοιχειοθετεί η απαγόρευση άσκησης θεμελιώδους δικαιώματος, η οποία προϋποθέτει ότι η άσκηση του δικαιώματος κατ’ αρχάς επιτρέπεται και μόνο κατ’ εξαίρεση μπορεί να απαγορευτεί.

12.2β

Ποια είναι η πιο έντονη μορφή του προληπτικού συστήματος;

Η πλέον έντονη μορφή του

προληπτικού συστήματος είναι η προηγούμενη άδεια για την άσκηση ενός θεμελιώδους δικαιώματος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η άδεια προϋποθέτει ότι η άσκηση του δικαιώματος κατ’ αρχάς απαγορεύεται. Με τη χορήγηση της αδείας επιτυγχάνεται άρση της γενικής απαγόρευσης υπέρ συγκεκριμένου ενδιαφερόμενου.

13. Η Θεσμοθετημένη αναστολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων 13. Κατάσταση πολιορκίας και αναστολή πολλών θεμελιωδών δικαιωμάτων

Σύμφωνα με το άρθρο 48 του

Συντάγματος, σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

44

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

απειλής της εθνικής ασφαλείας, καθώς και αν εκδηλωθεί ένοπλο κίνημα για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος, η Βουλή με απόφασή της, ύστερα από πρόταση της Κυβέρνησης, θέτει σε εφαρμογή το νόμο για την κατάσταση πολιορκίας σε ολόκληρη την Επικράτεια ή τμήμα της. Οι πρώτες συνέπειες της κήρυξης της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας είναι η σύσταση εξαιρετικών δικαστηρίων και η αναστολή της ισχύος πολλών θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η διάταξη του άρθρου 48 αναθεωρήθηκε από την ΣΤ΄ Αναθεωρητική Βουλή το 1986. Πριν την αναθεώρησή της η διάταξη προέβλεπε επίσης ως λόγο, εκτός των άλλων, κήρυξης της Επικρατείας σε κατάσταση πολιορκίας τη "σοβαρή διαταραχή ή έκδηλη απειλή της δημοσίας τάξης και ασφάλεια από εσωτερικούς κινδύνους" με προεδρικό διάταγμα που προσυπέγραψε ο Πρωθυπουργός. Αυτού του είδους η άμεση αντιμετώπιση "εσωτερικών κινδύνων" κρίθηκε -ορθώς- ότι εμπεριείχε κίνδυνο καταχρηστικής εφαρμογής του, ενόψει της αόριστης και ασαφούς εννοίας "εσωτερικός κίνδυνος". Με την ισχύουσα ρύθμιση, η κήρυξη της Επικρατείας σε κατάσταση πολιορκίας τυποποιείται με σαφήνεια και δωρική λιτότητα, ώστε να μην πιθανολογείται καταχρηστική άσκησή της. Το άρθρο 48 του Συντάγματος και ο αντίστοιχος νόμος 566/1977 θεσπίζουν εξαιρετικό δίκαιο και πρέπει να ερμηνεύονται συσταλτικά, επειδή ακριβώς πρόκειται για την ασφάλεια της Πολιτείας και τη διατήρηση του δημοκρατικού πολιτεύματος.

14. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Στη σύντομη καταγραφή, που προηγήθηκε, επιχειρήθηκε να παρουσιασθεί οπωσδήποτε συνοπτικά η γενική προβληματική για την κατοχύρωση, την προστασία και τους περιορισμούς των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Κομβικό σημείο στην ανωτέρω παρουσίαση αποτελεί η θεσμοθετημένη εκ του Συντάγματος αναστολή της ισχύος των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ωστόσο, από τις προϋποθέσεις που θέτει το άρθρο 48, διερευνητέα είναι η έννοια της «εθνικής ασφάλειας». Η έννοια αυτή, παρόλο που είναι πολυσυζητημένη, εξακολουθεί να είναι ασαφής και εν πολλοίς αμφιλεγόμενη, ιδίως αν ληφθεί υπόψιν ότι περιλαμβανόμενη στο Σύνταγμα δεν έχει μόνο περιγραφικό-διαπιστωτικό χαρακτήρα, αλλά και διαπλαστικό περιεχόμενο, υπενθυμίζοντας και υπογραμμίζοντας την αμφίδρομη σχέση δικαίου και πολιτικής, καθώς άπτεται και των δύο. Η διασάφησή της παρέχει στοιχεία που οριοθετούν τόσο την πολιτική διάσταση του δικαίου, όσο και τη νομική διάσταση της πολιτικής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.Ατομικές Ελευθερίες, Αριστόβουλος Μάνεσης, Δ΄ Έκδοση, 1982, σελ.7-104.

2.Ατομικά Δικαιώματα, Πρόδρομος Δαγτόγλου, Β΄ Έκδοση, 2005, σελ.3-220.

3.Συνταγματικό Δίκαιο, Αθανάσιος Ράικος, 1984, 3η Έκδοση, Τομ.Β΄, Τευχ.Α’.

4.Ατομικά & Κοινωνικά Δικαιώματα, Κώστας Χρυσόγονος, 1998, σελ.1-94.

5.Οι δημόσιες ελευθερίες, Jean Rivero, 1994, σελ.165-240.

6.Κοινωνιολογία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Γεώργιος Βλάχος, 2η Έκδοση, 1979.

http://www.nis.gr/npimages/docs/FundamentalRights_GR.pdf

Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

59

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσμο. ΑΡΘΡΟ 20 1. Καθένας έχει το δικαίωμα να συνέρχεται και να συνεταιρίζεται ελεύθερα και για ειρηνικούς σκοπούς.

2. Κανείς δεν μπορεί να υποχρεωθεί να συμμετέχει σε ορισμένο σωματείο. ΑΡΘΡΟ 21 1. Καθένας έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στη διακυβέρνηση της χώρας του, άμεσα ή έμμεσα, με αντιπροσώπους ελεύθερα εκλεγμένους.

2. Καθένας έχει το δικαίωμα να γίνεται δεκτός, υπό ίσους όρους, στις δημόσιες υπηρεσίες της χώρας του.

3. Η λαϊκή θέληση είναι το θεμέλιο της κρατικής εξουσίας. Η θέληση αυτή πρέπει να εκφράζεται με τίμιες εκλογές, οι οποίες πρέπει να διεξάγονται περιοδικά, με καθολική, ίση και μυστική ψηφοφορία ή με αντίστοιχη διαδικασία που να εξασφαλίζει την ελευθερία της εκλογής. ΑΡΘΡΟ 22 Κάθε άτομο, ως μέλος του κοινωνικού συνόλου, έχει δικαίωμα κοινωνικής προστασίας. Η κοινωνία, με την εθνική πρωτοβουλία και τη διεθνή συνεργασία, ανάλογα πάντα με την οργάνωση και τις οικονομικές δυνατότητες κάθε κράτους, έχει χρέος να του εξασφαλίσει την ικανοποίηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων που είναι απαραίτητα για την αξιοπρέπεια και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. ΑΡΘΡΟ 23 1. Καθένας έχει το δικαίωμα να εργάζεται και να επιλέγει ελεύθερα το επάγγελμά του, να έχει δίκαιες και ικανοποιητικές συνθήκες δουλειάς και να προστατεύεται από την ανεργία.

2. 'Ολοι, χωρίς καμία διάκριση, έχουν το δικαίωμα ίσης αμοιβής για ίση εργασία.

3. Κάθε εργαζόμενος έχει δικαίωμα δίκαιης και ικανοποιητικής αμοιβής, που να εξασφαλίζει σε αυτόν και την οικογένειά του συνθήκες ζωής άξιες στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η αμοιβή της εργασίας, αν υπάρχει, πρέπει να συμπληρώνεται με άλλα μέσα κοινωνικής προστασίας.

4. Καθένας έχει το δικαίωμα να ιδρύει μαζί με άλλους συνδικάτα και να συμμετέχει σε συνδικάτα για την προάσπιση των συμφερόντων του. ΑΡΘΡΟ 24 Καθένας έχει το δικαίωμα στην ανάπαυση, σε ελεύθερο χρόνο, και ιδιαίτερα, σε λογικό περιορισμό του χρόνου εργασίας και σε περιοδικές άδειες με πλήρεις αποδοχές. ΑΡΘΡΟ 25 1. Καθένας έχει δικαίωμα σε ένα βιοτικό επίπεδο ικανό να εξασφαλίσει στον ίδιο και στην οικογένειά του υγεία και ευημερία, και ειδικότερα τροφή, ρουχισμό, κατοικία, ιατρική περίθαλψη, όπως και τις απαραίτητες κοινωνικές υπηρεσίες. 'Εχει ακόμα δικαίωμα σε ασφάλιση για την ανεργία, την αρρώστια, την αναπηρία, τη χηρεία, τη γεροντική ηλικία, όπως και για όλες τις άλλες περιπτώσεις που στερείται τα μέσα της συντήρησής του, εξαιτίας περιστάσεων ανεξαρτήτων της θέλησής του.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

60

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2. Η μητρότητα και η παιδική ηλικία έχουν δικαίωμα ειδικής μέριμνας και περίθαλψης. 'Ολα τα παιδιά, ανεξάρτητα αν είναι νόμιμα ή εξώγαμα, απολαμβάνουν την ίδια κοινωνική προστασία. ΑΡΘΡΟ 26 1. Καθένας έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση. Η εκπαίδευση πρέπει να παρέχεται δωρεάν, τουλάχιστον στη στοιχειώδη και βασική βαθμίδα της. Η στοιχειώδης εκπαίδευση είναι υποχρεωτική. Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση πρέπει να εξασφαλίζεται για όλους. Η πρόσβαση στην ανώτατη παιδεία πρέπει να είναι ανοικτή σε όλους, υπό ίσους όρους, ανάλογα με τις ικανότητές τους.

2. Η εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στην πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και στην ενίσχυση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιακών ελευθεριών. Πρέπει να προάγει την κατανόηση, την ανεκτικότητα και τη φιλία ανάμεσα σε όλα τα έθνη και σε όλες τις φυλές και τις θρησκευτικές ομάδες, και να ευνοεί την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων των Ηνωμένων Εθνών για τη διατήρηση της ειρήνης.

3. Οι γονείς έχουν, κατά προτεραιότητα, το δικαίωμα να επιλέγουν το είδος της παιδείας που θα δοθεί στα παιδιά τους. ΑΡΘΡΟ 27 1. Καθένας έχει το δικαίωμα να συμμετέχει ελεύθερα στην πνευματική ζωή της κοινότητας, να χαίρεται τις καλές τέχνες και να μετέχει στην επιστημονική πρόοδο και στα αγαθά της.

2. Καθένας έχει το δικαίωμα να προστατεύονται τα ηθικά και υλικά συμφέροντά του που απορρέουν από κάθε είδους επιστημονική, λογοτεχνική ή καλλιτεχνική παραγωγή του. ΑΡΘΡΟ 28 Καθένας έχει το δικαίωμα να επικρατεί μια κοινωνική και διεθνής τάξη, μέσα στην οποία τα δικαιώματα και οι ελευθερίες που προκηρύσσει η παρούσα Διακήρυξη να μπορούν να πραγματώνονται σε όλη τους την έκταση. ΑΡΘΡΟ 29 1. Το άτομο έχει καθήκοντα απέναντι στην κοινότητα, μέσα στα πλαίσια της οποίας και μόνο είναι δυνατή η ελεύθερη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του.

2. Στην άσκηση των δικαιωμάτων του και στην απόλαυση των ελευθεριών του κανείς δεν υπόκειται παρά μόνο στους περιορισμούς που ορίζονται από τους νόμους, με αποκλειστικό σκοπό να εξασφαλίζεται η αναγνώριση και ο σεβασμός των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων, και να ικανοποιούνται οι δίκαιες απαιτήσεις της ηθικής, της δημόσιας τάξης και του γενικού καλού, σε μια δημοκρατική κοινωνία.

3. Τα δικαιώματα αυτά και οι ελευθερίες δεν μπορούν, σε καμία περίπτωση, να ασκούνται αντίθετα προς τους σκοπούς και τις αρχές των Ηνωμένων Εθνών. ΑΡΘΡΟ 30 Καμιά διάταξη της παρούσας Διακήρυξης δεν μπορεί να ερμηνευθεί ότι παρέχει σε ένα κράτος, σε μια ομάδα ή σε ένα άτομο οποιοδήποτε δικαίωμα να επιδίδεται σε ενέργειες ή να εκτελεί πράξεις που αποβλέπουν στην άρνηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που εξαγγέλλονται σε αυτήν.

*** ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

61

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-7.γ Ανθρώπινα δικαιώματα 1ης, 2ης και 3ης γενιάς 1.1 Πότε και από ποιον ετέθησαν τα θεμέλια της 1ης γενιάς Δικαιωμάτων και ποια είναι αυτά;

Η "Διακήρυξη

των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη", προϊόν του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789), έθεσε τα θεμέλια γι' αυτό που σήμερα ονομάζουμε 1η γενιά δικαιωμάτων: τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Είναι τα δικαιώματα που έχουν στόχο την προστασία του ανθρώπου από το φόβο και αντικείμενο τον περιορισμό της εξουσίας των ισχυρών και του κράτους.

1.2 Πότε και από ποιον ετέθησαν τα θεμέλια της 2ης γενιάς Δικαιωμάτων και ποια είναι αυτά;

Οι αγώνες των

θυμάτων της εκμετάλλευσης στις βιομηχανικές κοινωνίες του 19 ου αιώνα, με αποκορύφωμα τη Ρωσική Επανάσταση (1917), έθεσαν τα θεμέλια γι' αυτό που ονομάζουμε 2η γενιά δικαιωμάτων: τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα. Είναι τα δικαιώματα που έχουν στόχο την προστασία του ανθρώπου από τη στέρηση και αντικείμενο την επιβολή αντίστοιχων θετικών υποχρεώσεων των ισχυρών και του κράτους απέναντι στους πολίτες.

2.1 Πότε, ποιος και πώς συνέθεσε σε 30 άρθρα τις δυο γενιές των δικαιωμάτων;

Με νωπές τις μνήμες του

Ολοκαυτώματος και των καταστροφών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Γενική Συνέλευση του νεοσύστατου τότε Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) ψήφισε στις 10 Δεκεμβρίου 1948, την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, συνθέτοντας στα 30 άρθρα της τις δύο γενιές των δικαιωμάτων.

2.2 Γιατί η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποτελεί τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας

Η

σύνθεση των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε 30 άρθρα τα οποία αποτελούν την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αποτελεί τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας, επειδή για πρώτη φορά: 

Τα ανθρώπινα δικαιώματα αναγορεύονται σε παγκόσμια αξία, αφού όλες οι χώρες/μέλη του ΟΗΕ έχουν προσυπογράψει την Οικουμενική Διακήρυξη.



Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ανατίθεται στη διεθνή κοινότητα, στην οποία λογοδοτούν τα επιμέρους κράτη, εκχωρώντας έτσι μέρος της κρατικής εξουσίας τους. Τα ανθρώπινα δικαιώματα παύουν να είναι "εσωτερική υπόθεση" της κάθε χώρας και της κάθε κυβέρνησης.



Ο ΟΗΕ αναγορεύεται σε θεσμικό παγκόσμιο προστάτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.



Η Οικουμενική Διακήρυξη γίνεται η μήτρα για την κυοφορία ενός διεθνούς νομοθετικού πλέγματος ανθρώπινων δικαιωμάτων, το οποίο ενσωματώνεται στη νομοθεσία κάθε χώρας που το επικυρώνει. Το πλέγμα αυτό, που συνεχώς επεκτείνεται και εξειδικεύεται,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

62

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

αποτελεί τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Τα δικαιώματα αυτά αποτελούν τη βάση για περιφερειακές διεθνείς νομοθεσίες (ανάμεσά τους και η νομοθεσία ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, που ενδιαφέρει άμεσα τη χώρα μας), για εθνικά Συντάγματα και για τη δράση πολλών μη κυβερνητικών οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

3. Οι νέα εξελίξεις οδήγησαν στη συνδιάσκεψη για την 3η γενιά δικαιωμάτων

Η ζωή, όμως, δεν σταμάτησε

στην Οικουμενική Διακήρυξη. Ήδη ο ΟΗΕ υποχρεώθηκε να οργανώσει Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για τη λεγόμενη 3η γενιά δικαιωμάτων: τα δικαιώματα στο ανθρώπινο περιβάλλον. Επίσης, η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογική εξέλιξη, η βιοϊατρική, οι νέοι θεσμοί δημιουργούν νέες πραγματικότητες και την ανάγκη για νέα δικαιώματα. Δ. Γοuσέτης, από τον ημερήσιο Τύπο, 6/12/1988 [Από το σχολικό εγχειρίδιο ΕΚΘΕΣΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ της Γ΄ Λυκείου

«Η γενιά μας θα πρέπει να απολογηθεί όχι τόσο για τις κακές πράξεις των μοχθηρών ανθρώπων, όσο για την αποτρόπαιη σιωπή των καλών ανθρώπων» Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

63

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-8.α Υπέρ Αδυνάτου

Μετάφραση: Σ. Τζουμελέας. [1939]

Λυσίας. Λόγοι.

Εισαγωγή του Κ. Καλλίμαχου: Στην τελευταία παράγραφο (σελ. 65-66), του μεταφρασμένου λόγου τού Λυσία που ακολουθεί, θα βρείτε με έντονα γράμματα ένα απόσπασμα, κατά την γνώμη μου, πολύ σημαντικό· ένα απόσπασμα που αποδεικνύει ότι η αρχαία Αθήνα υπήρξε ίσως το πρώτο κράτος-πρόνοιας το οποίο είχε θεσμοθετήσει τα επιδόματα υπέρ των αναξιοπαθούντων πολιτών. Αξίζει, μάλιστα, αγαπητοί αναγνώστες, να μελετήσετε το εν λόγω χωρίο, επειδή μάλλον από εκεί προκύπτει το σκεπτικό του πρώτου Κράτους Πρόνοιας (στην ευρωπαϊκή ήπειρο), η φιλοσοφία του, που δεν είναι ο οίκτος, η φιλανθρωπία και η συμπόνια (που πληγώνουν – όπως λέει ο Νίκος Δήμου), αλλά η αλληλεγγύη η οποία προέρχεται από συναίσθηση καθήκοντος (θα έλεγε ο Καντ στην Κριτική του Πρακτικού Λόγου). Πρόκειται, δηλαδή, για συνταγματική και νομική υποχρέωση, ως εκ τούτου και για ηθική υποχρέωση των «τυχερών» πολιτών (που γεννήθηκαν υγιείς ή αρτιμελείς) να βοηθούν τους δικαιούχους «άτυχους» συμπολίτες τους οι οποίοι από ένα καπρίτσιο τής τύχης και των πιθανοτήτων (που ο κόσμος τα λέει «μοίρα») βρίσκονται σε «αδυναμία».

Ευγνωμονώ σχεδόν, κύριοι βουλευταί, τον μηνυτήν που μου παρεσκεύασεν αυτήν εδώ την δίκην. Διότι, ενώ πρωτύτερα δεν είχον αφορμήν, εκ της οποίας ορμώμενος να λογοδοτήσω διά την ζωήν μου, τώρα εξ αιτίας τούτου έχω λάβει. Και θα προσπαθήσω να αποδείξω διά του λόγου μου ότι ούτος μεν ψεύδεται, εγώ δε έχω ζήσει μέχρι σήμερον άξιος επαίνου μάλλον ή φθόνου. Διότι φρονώ ότι από φθόνον και μόνον μου παρεσκεύασε την σημερινήν δίκην. Και όμως, εκείνος ο οποίος φθονεί, όσους οι άλλοι λυπούνται, από ποίαν πονηρίαν νομίζετε ότι ο τοιούτος άνθρωπος δύναται να απέχη; Διότι αν μεν με κατήγγειλε διά να μου πάρη χρήματα, είναι συκοφάντης, εάν δε ως εχθρόν του με εκδικείται, ψεύδεται, διότι ένεκα της πονηρίας του ούτε φίλον ούτε εχθρόν τον είχα ποτέ. Φανερόν λοιπόν είναι, κύριοι βουλευταί, ότι με φθονεί, διότι, αν και έχω τοιούτον σωματικόν ελάττωμα είμαι καλύτερος πολίτης από αυτόν. Διότι έχω την γνώμην, κύριοι βουλευταί, ότι τα σωματικά ελαττώματα θεραπεύονται μέχρις ενός βαθμού με τα ψυχικά προτερήματα. Διότι εάν είχον ψυχικά ελαττώματα, όπως έχω σωματικά, και εάν έζων βίον άτακτον, κατά τι θα διέφερον από αυτόν; Περί τούτων λοιπόν αρκούν τα λεχθέντα· δι' όσα δε πρέπει εγώ να ομιλώ (αναιρών τα επιχειρήματα του κατηγόρου μου) θα τα είπω όσον δύναμαι δι' ολίγων. Ισχυρίζεται δηλαδή ο κατήγορος ότι αδίκως λαμβάνω κρατικόν επίδομα διότι και κατά το σώμα είμαι τόσον δυνατός, ώστε δεν πρέπει να κατατάσσωμαι εις τους αδυνάτους, και ότι γνωρίζω τοιαύτην τέχνην, ώστε να δύναμαι να συντηρούμαι από τα εκ ταύτης κερδιζόμενα και άνευ του κρατικού επιδόματος. Και φέρει ως απόδειξιν μεν της σωματικής δυνάμεώς μου το ότι αναβαίνω εις τους ίππους, της δε ευπορίας μου της προερχομένης από την τέχνην μου, το ότι δύναμαι να συναναστρέφωμαι ανθρώπους δυναμένους να εξοδεύουν. Την ευπορίαν μεν την προερχομένην από την τέχνην μου, και από τας άλλας προσόδους μου, καθώς και ποια είναι η ζωή μου, πιστεύω πως όλοι τα γνωρίζετε, αλλ' όμως και εγώ δι' ολίγων θα σας τα είπω. Ο πατήρ μου, δηλαδή, δεν μου αφήκε τίποτα, την μητέρα μου δε αποθανούσαν προ δύο ετών έπαυσα να γηροτροφώ, τέκνα δε δεν

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

64

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

έχω ακόμη διά να με περιποιηθούν. Γνωρίζω δε τέχνην, η οποία ολίγην ωφέλειαν δύναται να μου παράσχη, την οποίαν τώρα μεν εγώ με δυσκολίαν εξασκώ, δεν δύναμαι δε ακόμη να αποκτήσω εκείνον που θα με διαδεχθή εξακολουθών να ασκή την τέχνην μου. Ουδέν άλλο έχω εισόδημα εκτός του κρατικού επιδόματος, το οποίον αν μου αφαιρέσετε θα κινδυνεύσω να περιέλθω εις την εσχάτην δυστυχίαν. Μη λοιπόν, κύριοι βουλευταί, με καταστρέψετε αδίκως, ενώ δύνασθε να με σώσετε δικαίως· μη μου αφαιρέσετε τώρα που έγινα γεροντότερος και ασθενέστερος, όσα μου εδώσατε όταν ήμην νεώτερος και είχον ακμαιοτέρας τας δυνάμεις μου· μη αποκρούσετε αγρίως τώρα εξ αιτίας τούτου εκείνους οι οποίοι και εις τους εχθρούς των φαίνονται άξιοι ευσπλαγχνίας, ενώ πρωτύτερα εφαίνεσθε ότι ευσπλαγχνίζεσθε και όσους ουδεμίαν είχον δυστυχίαν· μη κάμετε να απελπισθούν οι ευρισκόμενοι εις την ιδίαν δυστυχίαν με εμέ από σκληράν και άδικον δι' εμέ απόφασίν σας. Διότι και άτοπον θα ήτο, κύριοι βουλευταί, εάν, όταν μεν η σωματική μου αδυναμία ήτο μικρά, ελάμβανον το επίδομα τούτο, τώρα δε που προσετέθησαν και γήρας και ασθένειαι και τα επακόλουθα τούτων, τότε να το στερηθώ. Νομίζω δε ότι ο κατήγορος υπέρ πάντα άλλον δύναται να σας φανερώση το μέγεθος της πενίας μου. Εάν δηλαδή εγώ υποχρεωθείς να δαπανήσω διά την παράστασιν τραγωδίας τον προεκάλουν να ανταλλάξωμεν τας περιουσίας μας, θα προετίμα να εξοδεύση δέκα φοράς διά παράστασιν τραγωδίας παρά να ανταλλάξη άπαξ την περιουσίαν του με την ιδικήν μου. Και όμως πώς δεν είναι φοβερόν τώρα μεν να με κατηγορή λέγων ότι διά την μεγάλην μου ευπορίαν δύναμαι να συναναστρέφωμαι ως ίσος προς ίσους τους πλουσιωτάτους, εάν δε συμβή να γίνη εκείνο που λέγω εγώ, να γίνεται όλως το εναντίον και ακόμη χειρότερον; Διά το ότι δε ιππεύω, το οποίον ούτος ετόλμησε να αναφέρη ενώπιόν σας χωρίς ούτε την τύχην να φοβηθή, ούτε σας να εντραπή, θα είπω ολίγα. Εγώ δηλαδή, κύριοι βουλευταί, γνωρίζω ότι όλοι οι έχοντες κάποιο δυστύχημα ζητούν και ερευνούν πώς θα υποφέρουν το δυστύχημά τους με όσον το δυνατόν ολιγωτέραν λύπην. Επειδή και εγώ είμαι είς από τους έχοντας σωματικήν βλάβην, και έχω περιπέσει εις αυτήν την συμφοράν, το να ιππεύω εύρον ως ανακούφισην διά τας μακροτέρας των αναγκαίων οδούς. Εκείνο δε το οποίον είναι, κύριοι βουλευταί, μεγίστη απόδειξις ότι εξ αιτίας της σωματικής μου βλάβης ανέρχομαι εις τους ίππους, και όχι από αλαζονείαν, καθώς αυτός ισχυρίζεται, είναι εύκολον και σεις να το εννοήσετε. Διότι, εάν είχον περιουσίαν, θα εταξίδευον καθήμενος επί ημιόνου έχοντος ωραίον και αναπαυτικόν σάγμα, και δεν θα ανέβαινον εις τους ξένους ίππους, τώρα δε, επειδή ημίονον δεν δύναμαι να αποκτήσω, αναγκάζομαι να μεταχειρίζωμαι πολλάκις τους ξένους ίππους. Και όμως πώς δεν είναι παράλογον, κύριοι βουλευταί, ο ίδιος αυτός, αν μεν έβλεπε να ταξιδεύω καθήμενος αναπαυτικά επί ημιόνου, να σιωπά (διότι τι ηδύνατο να είπη;), διότι δε αναβαίνω εις ίππους ξένους, που παρακαλώ να μου τους δώσουν προσωρινώς, να προσπαθή να σας πείση ότι έχω ακμαίας τας σωματικάς μου δυνάμεις; Και το ότι μεν μεταχειρίζομαι δύο βακτηρίας, ενώ οι άλλοι δεν μεταχειρίζονται ούτε μίαν, να μη μου κατηγορή ισχυριζόμενος ότι και τούτο είναι απόδειξις της δυνάμεώς μου, το ότι δε αναβαίνω εις τους ξένους ίππους να μεταχειρίζεται ενώπιόν σας ως απόδειξιν του ότι έχω ακμαίας τας σωματικάς μου δυνάμεις; Εγώ και τα δύο αυτά τα μεταχειρίζομαι διά την ιδίαν αιτίαν. Τόσον πολύ δε υπερέχει όλους τους ανθρώπους κατά την αναισχυντίαν, ώστε προσπαθεί να σας πείση, ενώ είσθε τόσον πολλοί και αυτός είναι ένας, ότι εγώ δεν είμαι από τους αδυνάτους. Και όμως αν μερικούς από σας πείση και πιστεύσητε τούτο, κύριοι βουλευταί, τι με εμποδίζει να εκλέγωμαι διά κλήρου είς εκ των εννέα αρχόντων, και σεις μεν να μου αφαιρέσητε τον διδόμενον εις εμέ οβολόν, επειδή είμαι υγιής, εις τούτον δε να ψηφίσητε να δίδωνται πέντε

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

65

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

οβολοί, διότι δήθεν είναι ανάπηρος; Διότι βέβαια σεις μεν θα αφαιρέσητε το διδόμενον εις εμέ διότι δεν είμαι αδύνατος, οι δε θεσμοθέται δεν θα με εμποδίσουνε εμέ τον ίδιον να εκλεγώ διά κλήρου, διότι δήθεν είμαι αδύνατος. Αλλά βέβαια ούτε σεις συμφωνείτε με τούτον, ούτε ούτος κακώς σκεπτόμενος συμφωνεί με σας. Διότι ούτος μεν έχει έλθει διά να μου αμφισβητήση την συμφοράν μου ωσάν να ήτο κόρη κληρονόμος περιουσίας, και προσπαθεί να σας πείση ότι δεν είμαι τοιούτος, οίον σεις πάντες με βλέπετε. Σεις δε (όπως κάνουν όλοι οι φρόνιμοι) πιστεύετε περισσότερον εις τους οφθαλμούς σας παρά εις τους λόγους τούτου. Λέγει δε ότι είμαι θρασύς και βίαιος και λίαν αυθάδης, ωσάν να έμελλε να λέγη την αλήθειαν, εάν μου αποδώση αυτούς τους φοβερούς χαρακτηρισμούς, αλλά δεν έμελλε να λέγη αλήθειαν, εάν δεν εψεύδετο και μετεχειρίζετο ευπρεπείς εκφράσεις. Εγώ όμως φρονώ, κύριοι βουλευταί, ότι πρέπει σαφώς σεις να διακρίνητε ποίοι άνθρωποι δύνανται να είναι αλαζόνες και ποίοι δεν δύνανται να είναι τοιούτοι. Δεν είναι φυσικόν να φέρωνται αυθαδώς οι πτωχοί και οι των πάντων στερούμενοι, αλλά εκείνοι που έχουν πολύ περισσότερα από όσα τους χρειάζονται· ούτε οι αδύνατοι σωματικώς, αλλά εκείνοι που έχουν πεποίθησιν εις τας σωματικάς των δυνάμεις, ούτε εκείνοι οι οποίοι έχουν πλέον γηράσει, αλλ' εκείνοι οι οποίοι είναι ακόμη νέοι και σκέπτονται νεανικά. Διότι οι μεν πλούσιοι διά των χρημάτων των εξαγοράζουν τους κινδύνους, οι δε πτωχοί αναγκάζονται να φέρωνται φρονίμως ένεκα της πτωχείας των· και οι μεν νέοι θεωρούνται άξιοι συγχωρήσεως υπό των πρεσβυτέρων, τους δε γέροντας περιπίπτοντας εις τα ίδια με τους νέους σφάλματα κατηγορούν και οι γέροντες και οι νέοι· και οι μεν ρωμαλέοι δύνανται να φέρωνται αυθαδώς εις όσους θέλουν χωρίς να φοβώνται ότι θα πάθουν κακόν τι, οι δε ασθενείς κατά το σώμα δεν δύνανται να αποκρούσουν τους αδικούντας αυτούς, ούτε όταν υβρίζωνται, ούτε δύνανται να υπερισχύσουν των αδικουμένων, όταν θελήσουν να φέρωνται αυθαδώς. Ώστε μου φαίνεται ότι ο κατήγορος ωμίλησε διά την αυθάδειάν μου όχι σπουδαιολογών, αλλά αστεϊζόμενος, όχι διότι είχε την πρόθεσιν να σας πείση ότι εγώ είμαι τοιούτος, αλλά διότι ήθελε να με διακωμωδήση, φανταζόμενος ότι κάνει κάτι σπουδαίον. Προσέτι δε λέγει ότι συχνάζουν εις το εργαστήριόν μου πολλοί πονηροί άνθρωποι οι οποίοι έχουν σπαταλήσει την περιουσίαν των, και συνωμοτούν εναντίον εκείνων οι οποίοι επιθυμούν να σώζουν την ιδικήν των. Σεις δε όλοι έχετε υπ' όψιν σας ότι διά των ισχυρισμών του τούτων ουδόλως περισσότερον κατηγορεί εμέ από τους άλλους που έχουν εργαστήρια, ουδέ κατηγορεί περισσότερον τους συχνάζοντας εις το εργαστήριόν μου, από τους συχνάζοντας εις τα εργαστήρια άλλων τεχνιτών. Διότι έκαστος από σας έχει συνηθίσει να συχνάζη, άλλος μεν εις μυροπωλείον, άλλος εις κουρείον, άλλος εις υποδηματοποιείον, άλλοι δε όπου τύχη· και πλείστοι μεν συχνάζουν εις τα πλησίον της αγοράς υπάρχοντα εργαστήρια, ελάχιστοι δε εις τα μακράν αυτής ευρισκόμενα· ώστε αν κανείς από σας θεωρήση πονηρούς τους συχνάζοντας εις το εργαστήριόν μου, φανερόν είναι ότι θα θεωρήση τοιούτους και τους συχνάζοντας εις τα εργαστήρια των άλλων· εάν δε και εκείνους θεωρήση πονηρούς, τότε θα θεωρήση τοιούτους όλους τους Αθηναίους διότι όλοι έχετε συνηθίσει να συχνάζετε και να διατρίβετε σε κάποιο εργαστήριον. Αλλά βέβαια δεν ηξεύρω διά ποίον λόγον χρειάζεται να σας ενοχλώ περισσότερον χρόνον απολογούμενος προς έν έκαστον από όσα είπεν ο κατήγορος εναντίον μου. Διότι, εάν έχω ομιλήσει διά τας μεγίστας εναντίον μου κατηγορίας, διατί πρέπει να δίδω προσοχήν εις τας πολύ μικράς; Εγώ δε σας παρακαλώ όλους, κύριοι βουλευταί, να έχετε περί εμού την αυτήν γνώμην, την οποίαν είχετε και πρωτύτερα (ότε εψηφίσατε ότι είμαι αδύνατος). Μη λοιπόν μου στερήσετε εξ αιτίας τούτου εδώ το μόνον εκ των αγαθών της πατρίδος μου, το

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

66

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

οποίον μου έδωσε η τύχη να λαμβάνω. Ας μη σας πείση ούτος, αν και είναι είς, να μου αφαιρέσετε τώρα, εκείνο το οποίον όλοι μαζί μού εδώσατε· επειδή δηλαδή, κύριοι βουλευταί, ο θεός μας εστέρησε των μεγίστων αγαθών, η πόλις έδωσεν εις ημάς αυτό το επίδομα, διότι εφρόνει ότι η τύχη είναι κοινή εις όλους τους ανθρώπους. Πώς λοιπόν δεν θα ήμουν δυστυχέστατος εάν εξ αιτίας της συμφοράς μου μεν στερούμαι των καλλίστων και μεγίστων αγαθών, στερηθώ δε εξ αιτίας του κατηγόρου, όσα η πόλις μού έδωσε λαβούσα πρόνοιαν δι' όλους τους ευρισκομένους εις την κατάστασίν μου; Θα μου αφαιρέσετε το επίδομα, διότι κάποιος εξ αιτίας μου περιπλακείς ποτέ εις δικαστικόν αγώνα έχασε την περιουσίαν του; Αλλ' ουδείς δύναται να αποδείξη ότι έπραξα τοιούτον τι. Αλλά διότι αναμιγνύομαι εις πολλά, και είμαι θρασύς και φίλερις; Αλλά δεν συμβαίνει να έχω τα μέσα διά να φέρωμαι κατ' αυτόν τον τρόπον. Αλλά διότι είμαι αυθάδης και βίαιος; Αλλ' ουδέ ούτος δύναται να ισχυρισθή ότι είμαι τοιούτος, εκτός αν θέλη να ψεύδεται όπως ψεύδεται και δι' όλα τα άλλα. Αλλά διότι λαβών δύναμιν επί της εποχής των Τριάκοντα εκακοποίησα πολλούς πολίτας; Αλλά έφυγον εις την παρά τον Εύριπον Χαλκίδα με τους δημοκρατικούς, και ενώ ήτο δυνατόν εις εμέ να ζω αφόβως μαζί με εκείνους, προετίμησα να κινδυνεύω μαζί σας αγωνιζόμενος κατ' αυτών. Είθε λοιπόν, κύριοι βουλευταί, να μη διάκεισθε προς εμέ, ο οποίος εις ουδέν ημάρτησα, ομοίως δυσμενώς, όπως δυσμενώς διάκεισθε εναντίον των πολλάς αδικίας διαπραξάντων. Αλλά ψηφίσατε δι' εμέ όπως εψήφιζον και αι άλλαι βουλαί έχοντες υπ' όψιν σας ότι ούτε χρήματα της πόλεως διαχειρισθείς λογοδοτώ δι' αυτό, ούτε άρχων γενόμενος δίδω λόγον των πράξεων μου, αλλά περί ενός οβολού μόνον ομιλώ. Και τοιουτοτρόπως ψηφίζοντες σεις μεν όλοι θα εκδώσετε δικαίαν απόφασιν, εγώ δε θα σας ευγνωμονώ δι' αυτό, και ούτος θα μάθη να μη επιβουλεύεται εις το εξής τους ασθενεστέρους από αυτόν, αλλά θα φροντίση να υπερτερή τους ομοίους του.

Το απόσπασμα, που μας ενδιαφέρει, στο πρωτότυπο […]

Ἀλλὰ γὰρ οὐκ οἶδ᾽ ὅ τι δεῖ λίαν με ἀκριβῶς ἀπολογούμενον πρὸς ἓν ἕκαστον ὑμῖν τῶν εἰρημένων ἐνοχλεῖν

ἐγὼ δ᾽ ὑμῶν, ὦ βουλή, δέομαι πάντων τὴν αὐτὴν ἔχειν περὶ ἐμοῦ διά [22 ] νοιαν, ἥνπερ καὶ πρότερον· μὴ οὗ μόνου μεταλαβεῖν ἔδωκεν ἡ τύχη μοι τῶν ἐν τῇ πατρίδι, τούτου διὰ τουτονὶ ἀποστερήσητέ με· μηδ᾽ ἃ πάλαι κοινῇ πάντες ἔδοτέ μοι, νῦν οὗτος εἷς ὢν πείσῃ πάλιν ὑμᾶς ἀφελέσθαι. ἐπειδὴ γάρ, ὦ βουλή, τῶν μεγίστων [ἀρχῶν] ὁ δαίμων ἀπεστέρησεν ἡμᾶς, ἡ πόλις ἡμῖν ἐψηφίσατο τοῦτο τὸ ἀργύριον, ἡγουμένη κοινὰς εἶναι τὰς τύχας τοῖς ἅπασι καὶ τῶν κακῶν [23 ] καὶ τῶν ἀγαθῶν. πῶς οὖν οὐκ ἂν δειλαιότατος εἴην, εἰ τῶν μὲν καλλίστων καὶ μεγίστων διὰ τὴν συμφορὰν ἀπε στερημένος εἴην, ἃ δ᾽ ἡ πόλις ἔδωκε προνοηθεῖσα τῶν οὕτως διακειμένων, διὰ τὸν κατήγορον ἀφαιρεθείην; μηδαμῶς, ὦ βουλή, ταύτῃ θῆσθε τὴν ψῆφον. διὰ πλείω χρόνον. εἰ γὰρ ὑπὲρ τῶν μεγίστων εἴρηκα, τί δεῖ περὶ τῶν φαύλων ὁμοίως τούτῳ σπουδάζειν;

τί γὰρ ἂν καὶ [24 ] τύχοιμι τοιούτων ὑμῶν; πότερον ὅτι δι᾽ ἐμέ τις εἰς ἀγῶνα πώποτε καταστὰς ἀπώλεσε τὴν οὐσίαν; ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἂν εἷς ἀποδείξειεν. ἀλλ᾽ ὅτι πολυπράγμων εἰμὶ καὶ θρασὺς καὶ φιλαπεχθήμων; ἀλλ᾽ οὐ τοιαύταις ἀφορμαῖς τοῦ βίου πρὸς [25 ] τὰ τοιαῦτα τυγχάνω χρώμενος. ἀλλ᾽ ὅτι λίαν ὑβριστὴς καὶ βίαιος; ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἂν αὐτὸς φήσειεν, εἰ μὴ βούλοιτο καὶ τοῦτο ψεύδεσθαι τοῖς ἄλλοις ὁμοίως. ἀλλ᾽ ὅτι ἐπὶ τῶν τριάκοντα γενόμενος ἐν δυνάμει κακῶς ἐποίησα πολλοὺς τῶν πολιτῶν; ἀλλὰ μετὰ τοῦ ὑμετέρου πλήθους ἔφυγον εἰς Χαλκίδα [τὴν ἐπ᾽ Εὐρίπῳ], καὶ ἐξόν μοι μετ᾽ ἐκείνων ἀδεῶς πολιτεύεσθαι, μεθ᾽ ὑμῶν εἱλόμην κινδυνεύειν ἀπελ [26 ] θών. μὴ τοίνυν, ὦ βουλή, μηδὲν ἡμαρτηκὼς ὁμοίων ὑμῶν τύχοιμι τοῖς πολλὰ ἠδικηκόσιν, ἀλλὰ τὴν αὐτὴν ψῆφον θέσθε περὶ ἐμοῦ ταῖς ἄλλαις βουλαῖς, ἀναμνησθέντες ὅτι οὔτε χρήματα διαχειρίσας τῆς πόλεως δίδωμι λόγον αὐτῶν, οὔτε ἀρχὴν ἄρξας οὐδεμίαν εὐθύνας ὑπέχω νῦν αὐτῆς, ἀλλὰ [27 ] περὶ ὀβολοῦ μόνον ποιοῦμαι τοὺς λόγους. καὶ οὕτως ὑμεῖς μὲν τὰ δίκαια γνώσεσθε πάντες, ἐγὼ δὲ τούτων ὑμῖν τυχὼν ἕξω τὴν χάριν, οὗτος δὲ τοῦ λοιποῦ μαθήσεται μὴ τοῖς ἀσθενεστέροις ἐπιβουλεύειν ἀλλὰ τῶν ὁμοίων αὐτῷ περιγίγνεσθαι.

***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

67

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-8.β «Η ΕΠΙ ΤΟΥ ΟΡΟΥΣ ΟΜΙΛΙΑ» του Ιησού Χριστού O ΧΡΙΣΤΟΣ νουθετεί μαθητές και πιστούς Η «Επί του Όρους Ομιλία» παραμένει η πιο σημαντική της χριστιανικής διδασκαλίας. Κείμενο ποιητικό και γοητευτικό, γέμει στοιχείων που αργότερα θα καθορίσουν την έκφραση μεγάλου μέρους της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης. Εκφωνήθηκε την τρίτη δεκαετία της επίγειας ζωής του Ιησού του Ναζωραίου, τον οποίο η χριστιανική θρησκεία αναγνωρίζει ως τον Μεσσία, τον Υιό του Θεού. (Η λέξη «Χριστός» (κυριολεκτικά ο «φέρων το Χρίσμα», ο «επιλεγμένος») αρχικά ήταν επωνυμία και όχι κύριο όνομα.) Καταγραμμένη στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον (ε´ 3 - ζ´ 27), το πρώτο βιβλίο της Καινής Διαθήκης, η «Επί του Όρους Ομιλία» παραδίδει οδηγίες για την ευσεβή ζωή των πιστών, επανερμηνεύει τους νόμους της Παλαιάς Διαθήκης υπό το φως της νέας διδασκαλίας και κληροδοτεί τα δύο, σημαντικότερα ίσως, επιγράμματα της χριστιανικής Ηθικής: τους Μακαρισμούς («Μακάριοι οι πτωχοί...») και την Κυριακή Προσευχή («Πάτερ ημών...»).

«Μακάριοι όσοι συναισθάνονται την πνευματική τους φτώχεια, διότι σε αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών. Μακάριοι όσοι πενθούν, διότι αυτοί θα παρηγορηθούν. Μακάριοι όσοι είναι πράοι, διότι αυτοί θα κληρονομήσουν τη γη. Μακάριοι όσοι πεινούν και διψούν για δικαιοσύνη, διότι αυτοί θα χορτάσουν. Μακάριοι όσοι δείχνουν ελεημοσύνη, διότι αυτοί θα ελεηθούν. Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά, διότι αυτοί θα δουν τον Θεό. Μακάριοι όσοι επιδιώκουν την ειρήνη, διότι αυτοί θα ανακηρυχθούν υιοί του Θεού. Μακάριοι όσοι έχουν διωχθεί εξαιτίας του δικαίου τους, διότι σε αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών. Μακάριοι ας είστε όταν σας εμπαίξουν και σας διώξουν και, ψευδόμενοι, πουν κάθε είδους κακολογία εναντίον σας, για χάρη μου. (…) Εσείς είστε το αλάτι της γης. Αν όμως το αλάτι χάσει την αλμυρότητά του, με τι πάλι θα αλατιστεί; Δεν έχει τότε χρησιμότητα, παρά να πεταχτεί στον δρόμο και να καταπατείται από τους ανθρώπους. Εσείς είστε το φως του κόσμου. Όπως μια πόλη που είναι χτισμένη πάνω σε βουνό και δεν μπορεί να κρυφτεί. Όταν οι άνθρωποι ανάβουν το λυχνάρι, δεν το τοποθετούν κάτω από τον κουβά αλλά πάνω στον λυχνοστάτη, ώστε να φωτίζει όλους όσοι βρίσκονται μέσα στο σπίτι. Το φως σας, λοιπόν, έτσι ας λάμψει μπροστά στους ανθρώπους για να δουν τις καλές σας πράξεις και να δοξάσουν τον ουράνιο Πατέρα σας. (…) Ακούσατε ότι ο Θεός είπε στους προγόνους σας: δεν θα φονεύσεις· εκείνος που θα φονεύσει θα κριθεί ένοχος από το δικαστήριο. (σ.σ.: «Κρίσις»: Επταμελές δικαστήριο.) Εγώ όμως σας λέγω ότι καθένας που οργίζεται αδίκως εναντίον του αδελφού του είναι το ίδιο ένοχος, σαν να δικάζεται από το δικαστήριο. Εκείνος μάλιστα που θα αποκαλέσει τον αδελφό του ανόητο, είναι ένοχος μεγαλύτερου εγκλήματος από αυτά που δικάζει το μεγάλο δικαστήριο. Και εκείνος που θα αποκαλέσει τον αδελφό του τρελό, είναι ένοχος να καεί στη γέεννα του πυρός (σ.σ.: γέεννα= λέξη εβραϊκή που σημαίνει «η κοιλάδα του Εννόμ», όπου θάβονταν οι εγκληματίες).

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

68

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Αν λοιπόν προσφέρεις το δώρο σου στο θυσιαστήριο και εκεί θυμηθείς ότι ο αδελφός σου έχει κάτι εναντίον σου, άφησε εκεί το δώρο σου μπροστά στο θυσιαστήριο και πήγαινε πρώτα να συμφιλιωθείς με τον αδελφό σου και έπειτα έλα να προσφέρεις το δώρο σου. Συμφιλιώσου γρήγορα με τον αντίδικό σου, (…). Ακούσατε ότι ειπώθηκε στους προγόνους σας: δεν θα μοιχεύσεις. Εγώ όμως σας λέγω ότι καθένας που κοιτάζει μια γυναίκα επιθυμώντας την παράνομα έχει ήδη μοιχεύσει μαζί της στην καρδιά του. Αν το δεξί σου μάτι σε σκανδαλίζει, να το βγάλεις και να το πετάξεις μακριά από εσένα. Διότι σε συμφέρει να χαθεί ένα μέλος παρά να πέσει όλο το σώμα σου στη γέεννα. Και αν το δεξί σου χέρι σε σκανδαλίζει, να το κόψεις και να το πετάξεις μακριά από εσένα. Διότι σε συμφέρει να χαθεί ένα μέλος παρά να πέσει όλο το σώμα σου στη γέεννα. (…) Ακούσατε πάλι ότι ειπώθηκε στους προγόνους σας: δεν θα καταπατήσεις τον όρκο σου αλλά θα τον τηρήσεις ως καθήκον προς τον Κύριο. Εγώ όμως σας λέγω να μην ορκίζεστε καθόλου. (…). Ας είναι λοιπόν πάντοτε αληθινός ο λόγος σας και το ναι ας είναι ναι και το όχι ας είναι όχι· ό,τι ξεφεύγει από αυτά προέρχεται από τον πονηρό (σ.σ.: τον σατανά). Ακούσατε ότι ειπώθηκε: οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος. Εγώ όμως σας λέγω να μην προβάλλετε αντίσταση στον κακό άνθρωπο. Αλλά αν κάποιος σε χαστουκίσει στο δεξί μάγουλο, στρέψε και το άλλο προς το μέρος του. Και σε εκείνον που θέλει να σε οδηγήσει στο δικαστήριο για να σου πάρει τον χιτώνα σου, άφησέ του και το πανωφόρι σου. Και αν κάποιος σε υποχρεώσει να πας μαζί του για ένα μίλι, εσύ πήγαινε για δύο. Σε εκείνον που ζητεί ελεημοσύνη να δίνεις και αυτόν που σου ζητεί δανεικά να μην τον περιφρονείς. Ακούσατε ότι ειπώθηκε: θα αγαπήσεις τον πλησίον σου και θα μισήσεις τον εχθρό σου. Εγώ όμως σας λέγω να αγαπάτε τους εχθρούς σας, να ευλογείτε αυτούς που σας καταριούνται, να ευεργετείτε αυτούς που σας μισούν και να προσεύχεστε για εκείνους που σας συκοφαντούν και σας καταδιώκουν, ώστε να αναδειχθείτε με αυτόν τον τρόπο παιδιά του ουράνιου Πατέρα σας. Διότι τον ήλιο Του τον ανατέλλει και για τους κακούς και για τους καλούς και τη βροχή την στέλνει και στους δίκαιους και στους άδικους. Αν αγαπήσετε μόνο εκείνους που σας αγαπούν, ποια ανταμοιβή μπορείτε να περιμένετε; Μήπως και οι φοροεισπράκτορες δεν πράττουν το ίδιο; Προσπαθήστε, λοιπόν, να είστε τέλειοι, όπως τέλειος είναι ο ουράνιος Πατέρας σας. Προσέξτε να μη δίνετε ελεημοσύνη μπροστά στους ανθρώπους, με μόνο σκοπό να σας δουν. Διότι έτσι δεν θα λάβετε καμιά ανταμοιβή από τον ουράνιο Πατέρα σας. Όταν, λοιπόν, δίνεις ελεημοσύνη, μην τη διαλαλείς παντού, όπως κάνουν οι υποκριτές στις συναγωγές και στους μεγάλους δρόμους, για να δοξασθούν από τους ανθρώπους. Αληθινά σας λέγω ότι αυτοί λαμβάνουν ήδη όλη την ανταμοιβή που έχουν να περιμένουν. Ενώ εσύ, όταν δίνεις ελεημοσύνη, ας μη γνωρίζει το αριστερό σου χέρι τι κάνει το δεξί. Ας μείνει έτσι η ελεημοσύνη σου κρυφή και ο Πατέρας σου που βλέπει και τις πιο κρυφές πράξεις θα σε ανταμείψει ολοφάνερα. Και όταν προσεύχεσαι δεν πρέπει να μιμείσαι τους υποκριτές. Διότι σε αυτούς αρέσει να προσεύχονται όρθιοι στις συναγωγές και στις γωνίες των πλατειών, έτσι ώστε να τους βλέπουν οι άνθρωποι. Αληθινά σας λέγω ότι με αυτόν τον τρόπο δεν έχουν να πάρουν ουδεμία ανταμοιβή. Εσύ όμως όταν θέλεις να προσευχηθείς, μείνε στο δωμάτιό σου, κλείσε την πόρτα και προσευχήσου στον Πατέρα σου, ο οποίος είναι αόρατος. Και ο Πατέρας σου που βλέπει και τις πιο κρυφές πράξεις θα σε ανταμείψει ολοφάνερα. Και όταν προσεύχεστε μη φλυαρείτε όπως οι εθνικοί. Διότι αυτοί φαντάζονται ότι θα εισακουσθούν χάρη στην πολυλογία τους. Ας μη μοιάζετε, λοιπόν, με αυτούς. Διότι ο Πατέρας σας γνωρίζει ποια πράγματα έχετε ανάγκη προτού του τα ζητήσετε. Εσείς λοιπόν να προσεύχεστε ως εξής:

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

69

Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς· αγιασθήτω το όνομά σου· ελθέτω η βασιλεία σου· γενηθήτω το θέλημά σου, ως εν ουρανώ, και επί της γης· τον άρτον ημών τον επιούσιον δος ημίν σήμερον· και άφες ημίν τα οφειλήματα ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών· και μη εισενέγκης ημάς εις πειρασμόν, αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού. Οτι σού εστιν η βασιλεία και η δύναμις και η δόξα εις τους αιώνας· αμήν. Διότι αν και εσείς συγχωρείτε τα παραπτώματα των ανθρώπων, τότε θα συγχωρήσει και εσάς ο ουράνιος Πατέρας σας. Αν όμως δεν συγχωρήσετε στους ανθρώπους τα παραπτώματά τους, ούτε ο Πατέρας σας θα συγχωρήσει τα δικά σας παραπτώματα. (…) Μη μαζεύετε θησαυρούς για τον εαυτό σας εδώ στη γη, όπου ο σκόρος και η αποσύνθεση θα τους αφανίσουν και όπου οι κλέφτες τρυπούν τους τοίχους και κλέβουν. Αλλά να μαζεύετε θησαυρούς για τον εαυτό σας στον ουρανό, όπου ούτε ο σκόρος ούτε η αποσύνθεση μπορούν να τους αφανίσουν και όπου οι κλέφτες ούτε τοίχους μπορούν να τρυπήσουν ούτε να κλέψουν. Διότι όπου βρίσκεται ο θησαυρός σας εκεί βρίσκεται και η καρδιά σας. Το λυχνάρι του σώματος είναι το μάτι. Αν, λοιπόν, το μάτι σου είναι καθαρό, όλο το σώμα σου θα είναι φωτεινό. Αν όμως το μάτι σου είναι ακάθαρτο, όλο το σώμα σου θα είναι σκοτεινό. Αν λοιπόν το φως που βρίσκεται μέσα σου είναι σκοτάδι, πόσο [πυκνό, αδιαπέραστο] θα είναι; Κανείς δεν μπορεί να υπηρετεί δύο κυρίους. Διότι ή θα μισήσει τον έναν και θα αγαπήσει τον άλλον ή θα προσκολληθεί στον έναν και θα περιφρονήσει τον άλλον. Και εσείς δεν είναι δυνατόν να υπηρετείτε και τον Θεό και τον Μαμωνά. Γι' αυτό σας λέγω, μη φροντίζετε με αγωνία τι θα φάτε και τι θα πιείτε ούτε τι θα φορέσει το σώμα σας. Δεν αξίζει η ψυχή περισσότερα από την τροφή και το σώμα περισσότερα από την ενδυμασία; (…). Μην ανησυχείτε λοιπόν για την αυριανή ημέρα. Διότι η αυριανή ημέρα θα φροντίσει αυτά που ανήκουν σε αυτήν. Σε κάθε ημέρα αρκούν τα δικά της βάσανα. Μην κρίνετε για να μην κριθείτε. Διότι με την κρίση που κρίνετε θα κριθείτε και εσείς και με το ίδιο μέτρο που μετράτε θα μετρηθείτε και εσείς. Γιατί βλέπεις το αχυράκι στο μάτι του αδελφού σου και δεν αισθάνεσαι το δοκάρι στο δικό σου μάτι; Και πώς θα πεις στον αδελφό σου, άφησέ με να βγάλω το αχυράκι από το μάτι σου, όσο υπάρχει ακόμη το δοκάρι στο δικό σου μάτι; Υποκριτή, βγάλε πρώτα το δοκάρι από το μάτι σου και τότε θα δεις καθαρά ώστε να βγάλεις το αχυράκι από το μάτι του αδελφού σου. Μη δίνετε όμως τα άγια στους σκύλους και μη βάζετε τα μαργαριτάρια σας μπροστά στα γουρούνια, διότι μπορεί να τα τσαλαπατήσουν μέσα στη λάσπη και να στραφούν εναντίον σας και να σας κατασπαράξουν. Ζητήστε και θα σας δοθεί, αναζητήστε και θα ανακαλύψετε, χτυπήστε [την πόρτα] και θα ανοίξει για εσάς. Διότι όποιος ζητεί λαμβάνει και όποιος αναζητεί ανακαλύπτει και για όποιον χτυπά [η πόρτα] ανοίγει. Ποιος άνθρωπος από εσάς, αν ο γιος του τού ζητήσει ψωμί, θα του δώσει πέτρα; Και αν του ζητήσει ψάρι, μήπως θα του δώσει φίδι; Αν λοιπόν εσείς, που είστε αμαρτωλοί, γνωρίζετε να δίνετε ωφέλιμα αγαθά στα παιδιά σας, δεν θα δώσει πολύ περισσότερα αγαθά ο ουράνιος Πατέρας σας σε αυτούς που του τα ζητούν; Όλα όσα θέλετε να κάνουν σε εσάς οι άνθρωποι, αυτά να κάνετε και εσείς σε αυτούς. Διότι αυτός είναι ο νόμος και η διδασκαλία των Προφητών. Να μπαίνετε από τη στενή πύλη. Διότι πλατιά είναι η πύλη και ευρύχωρος ο δρόμος που οδηγεί στην απώλεια και πολλοί είναι όσοι μπαίνουν από αυτήν. Ενώ στενή είναι η πύλη και δύσκολος ο δρόμος που οδηγεί στη ζωή και λίγοι είναι όσοι την ανακαλύπτουν! Προσέξτε μάλιστα τους ψεύτικους προφήτες, οι οποίοι έρχονται σε εσάς ντυμένοι πρόβατα, ενώ από μέσα είναι λύκοι αρπακτικοί. Από τις πράξεις τους θα τους καταλάβετε. Μήπως

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

70

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

τρυγούν ποτέ σταφύλια από τα αγκάθια ή σύκα από τα τριβόλια; Έτσι λοιπόν, κάθε καλό δέντρο κάνει καλούς καρπούς και κάθε δέντρο σάπιο κάνει καρπούς επικίνδυνους. Κάθε δέντρο που δεν κάνει καλό καρπό θα κοπεί και θα ριχτεί στη φωτιά. Αρα, θα τους αναγνωρίσετε από τις πράξεις τους. Οσοι με προσφωνούν Κύριε, Κύριε δεν θα εισέλθουν όλοι στη βασιλεία των ουρανών, αλλά μόνο όσοι εφαρμόζουν το θέλημα του ουρανίου Πατρός μου. Εκείνη την ημέρα [της Κρίσης] πολλοί θα μου πουν Κύριε, Κύριε, στο όνομά σου δεν προφητεύσαμε και στο όνομά σου δεν διώξαμε δαιμόνια και στο όνομά σου δεν πραγματοποιήσαμε θαύματα πολλά; Και τότε εγώ θα τους πω μπροστά σε όλους ότι ποτέ δεν σας αναγνώρισα ως δικούς μου. Φύγετε από μπροστά μου, εσείς που επιδιώκετε την ανομία. Καθέναν που ακούει τα λόγια μου αυτά και τα κάνει πράξη, τον παρομοιάζω με άνθρωπο φρόνιμο που έχτισε το σπίτι του πάνω σε πέτρα. Και έπεσε η βροχή και ήρθαν οι χείμαρροι και φύσηξαν οι άνεμοι και έπεσαν με ορμή πάνω στο σπίτι αυτό και δεν γκρεμίστηκε. Διότι ήταν θεμελιωμένο πάνω στην πέτρα. Και καθέναν που ακούει τα λόγια μου αυτά και δεν τα κάνει πράξη, τον παρομοιάζω με άνθρωπο ανόητο που έχτισε το σπίτι του πάνω σε άμμο. Και έπεσε η βροχή και ήρθαν οι χείμαρροι και φύσηξαν οι άνεμοι και χτύπησαν με ορμή το σπίτι αυτό και γκρεμίστηκε. Και η πτώση του ήταν μεγάλη. " Το ΒΗΜΑ, 06/10/2002 , Σελ.: Y06., Κωδικός άρθρου: B13682Y061., ID: 24915

1-8.γ Ο Ύμνος της Αγάπης

(Α' Κορινθίους κεφ. 13)

Ακόμα κι αν μιλώ τις γλώσσες των ανθρώπων και των αγγέλων, χωρίς όμως να έχω αγάπη, δεν είμαι τίποτε περισσότερο από χάλκινο όργανο, που ηχεί, ή τύμπανο που κάνει θόρυβο. Ακόμη κι αν είμαι προφήτης και γνωρίζω όλα τα μυστήρια, ακόμη κι αν κατέχω κάθε γνώση κι αν έχω όλη την πίστη, ώστε να μετακινώ τα όρη, αν όμως δεν έχω αγάπη, δεν είμαι τίποτε. Ακόμη κι αν μοιράσω όλα τα υπάρχοντα κι αν παραδώσω το σώμα μου και καεί, αν δεν έχω αγάπη, σε τίποτα δεν ωφελεί.

H αγάπη δεν καυχησιολογεί, δεν αλαζονεύεται, δε φέρεται άπρεπα, δεν κυνηγάει το δικό της συμφέρον, δεν κυριεύεται από θυμό, δεν κρατά λογαριασμό για το κακό που της κάνουν, δε χαίρεται για την αδικία, αλλά μετέχει στη χαρά για την επικράτηση της αλήθειας. Η αγάπη όλα τα ανέχεται, σε όλα πιστεύει, από όλα ελπίζει, σε όλα υπομένει. Η αγάπη ουδέποτε ξεπέφτει. Ενώ και οι προφητείες θα καταργηθούν και οι γλώσσες θα σιωπήσουν και η γνώση θα τελέψει. Γιατί τώρα μερικώς μόνο γνωρίζουμε και μερικώς προφητεύουμε. Όταν όμως έρθει το τέλειο, τα μερικά θα καταργηθούν. Παιδάκι όταν ήμουνα, σαν παιδάκι μιλούσα, σαν παιδάκι σκεφτόμουν, σαν παιδάκι έβγαζα συμπεράσματα. Mα όταν έγινα άντρας, σταμάτησα να σκέφτομαι και να ενεργώ σαν παιδάκι. Γιατί, πραγματικά, τώρα βλέπουμε απροσδιόριστα σαν σε θαμπό καθρέφτη. Τότε όμως θα δούμε με τα ίδια μας τα μάτια. Τώρα γνωρίζω μονάχα ως ένα βαθμό, τότε όμως θα γνωρίσω τέλεια, όπως ακριβώς με έχει γνωρίσει ο Θεός. Αυτά, λοιπόν, που μένουν τελικά, είναι η πίστη, η ελπίδα και η αγάπη, με την αγάπη όμως πιο τρανή! Απόστολος Παύλος, Ο Ύμνος της Αγάπης (Α' Κορινθίους κεφ. 13)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

71

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-9.α «Να δοθεί στους ομοφυλόφιλους ένας γλυκός θάνατος» ; Θανάσης Τριαρίδης., εφημερίδα Μακεδονία της Κυριακής, της 31-10-2004 Ο φασισμός πουλάει: είναι εύκολος, κατανοητός, χειροπιαστός και εκτονώνει. Το μόνο που προαπαιτεί είναι φόβο, αμορφωσιά, ανορθολογισμό, έλλειψη ευαισθησίας και διάθεση δημιουργίας αποδιοπομπαίων «ενόχων» –και τούτοι οι «ένοχοι» είναι πρώτοι από όλους οι μετανάστες, οι μειονότητες, οι διαφορετικοί, οι «αποκλίνοντες από την κυρίαρχη πλειοψηφία». Ναι, ο φασισμός πουλάει – κι όσοι ξέρουν να μετρούνε την Εποχή και του Καιρού το βαρυσήμαντο, λένε πως ό,τι πουλάει, επιβιώνει και κυριαρχεί. Πρόσφατα, ο υποψήφιος (επιλογή του Μπερλουσκόνι – φυσικά) Ιταλός Επίτροπος στην Ευρωπαϊκή Ένωση Ρόκο Μπουτιλιόνε το δήλωσε περήφανα: «ναι, η ομοφυλοφιλία είναι αμάρτημα»· και αμέσως μετά κατηγόρησε όσους διαμαρτυρήθηκαν για ετούτη την θεολογικοποίηση της ερωτικής προτίμησης ως «όργανα μιας αντιχριστιανικής ιερής εξέτασης» - αυτό ακριβώς. Προφανώς οι μέντορες του στο Βατικανό δεν είχαν προλάβει να τον δασκαλέψουν πως φράσεις όπως «ιερή εξέταση» πρέπει να αποφεύγονται – αντί αυτών να προτιμούνται λέξεις όπως «συνωμοσία», «διαφθορά», «διαστροφή» και ανάλογες. (Διόλου συμπτωματικά: όταν εν τέλει εξαναγκάστηκε σε παραίτηση, ο Μπουτιλιόνε ξέχασε τα περί «αντιχριστιανικής ιερής εξέτασης» και αναφέρθηκε σε «καλοστημένη ενέδρα» και «προσχεδιασμένη επίθεση» - δηλαδή: χρησιμοποίησε τις ενδεδειγμένες λέξεις). Η φασιστική νοοτροπία έχει πέραση – Παράδειγμα: ο ιταλός ομοφοβικός πολιτικός Μπουτιλιόνε

Η ομοφοβική φασιστική νοοτροπία «μεγαλουργεί» και στη Θεσσαλονίκη Ο φασισμός πουλάει: πολύ γρήγορα την δόξα του Μπουτιλιόνε φαίνεται πως την ζήλεψε «αγανακτισμένος» βουλευτής Θεσσαλονίκης του κυβερνώντος κόμματος ο οποίος δήλωσε μέσα στη Βουλή πως «η τηλεόραση σήμερα προβάλλει μοντέλα και στερεότυπα χαλασμένα: έπηξαν οι οθόνες της με γκέι» – προφανώς θα ήθελε οι οθόνες της τηλεόρασης να δείχνουν μονάχα εκείνον να επαναλαμβάνει τα ανδροπρεπή (και διόλου «χαλασμένα») νταβατζιλίκια που διέπραττε ως προπονητής του μπάσκετ: να σκαμπιλίζει παίκτες, να δίνει σακάκια σε διαιτητές, να εκθρέφει χουλιγκάνους που βρίζουν εν χορώ και ανοίγουν κεφάλια «αντιπάλων». Να μην κρυβόμαστε πίσω από το όποιο μειδίαμα θυμηδίας· η συγκεκριμένη δήλωση δεν είναι μονάχα μια κουβέντα καφενείου, είναι και μια βαθύτατα φασιστική θέση (οι οποίες, ως γνωστόν, ευδοκιμούν σε καφενεία και μπιραρίες, καθώς και σε τηλεοπτικές εκπομπές που παραπέμπουν σε καφενεία και μπιραρίες): το ατομικό δικαίωμα ερωτικής έκφρασης μεταβάλλεται σε κάτι «εχθρικό», σε κάτι «χαλασμένο» - δηλαδή σε κάτι μιαρό που πρέπει να διωχτεί. Με άλλα λόγια: η ομοσεξουαλική παράδοση της ελληνικής αρχαιότητας (η οποία ήταν συστατικό πολιτισμικό στοιχείο εκείνων των κοινωνιών), ο Σάντρο Μποτιτσέλι, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Μιχαήλ Άγγελος και χιλιάδες άλλοι, ή, για να έρθω σε τρεις μονάχα πυλώνες του πολιτισμού της νεώτερης Ελλάδας, ο Καβάφης, ο Τσαρούχης, ο Χατζιδάκις μετασχηματίζονται σε έναν «χαλασμένο» και «ανορθόδοξο» πολιτισμό, σε «πρότυπα διαφθοράς».

Ο φασισμός πουλάει: η κατηγορία για «διαφθορά», «διαστροφή» και «ανωμαλία» είναι παλιά συνταγή, δουλεμένη και δοκιμασμένη καλά μέσα στους αιώνες. Ο Μπουτιλιόνε και οι πολυάριθμοι οπαδοί του (εξάλλου τώρα, με την αναγκαστική του παραίτηση, βέβαιο πως τώρα ετούτοι οι οπαδοί θα αυξηθούν) δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να αντιγράφουν τα «Ιερά Βιβλία» των μονοθεϊστικών θρησκειών που λογαριάζουν την ομοφυλοφιλία για «θανάσιμη αμαρτία» η οποία οδηγεί στην «Κόλαση». Όταν ετούτες οι θρησκείες κυριάρχησαν στον κόσμο άρχισε το άγριο κυνηγητό, το οποίο φυσικά δεν σταμάτησε μήτε στις περιπτώσεις όπου στη θέση των Ο ομοφοβικός φανατισμός ευθύνεται για μεγάλα εγκλήματα σε βάρος των ομοφυλοφίλων

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

72

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

παντοκρατόρων Θεών ερχόντουσαν οι Μεγάλοι Αδελφοί και οι Φύρερ: τα μεσαιωνικά βασανιστήρια, οι βυζαντινοί διωγμοί, οι φλόγες της Ιερής Εξέτασης συμπληρώθηκαν με τα γκουλάκ των Σοβιετικών, τους Νόμους της Νυρεμβέργης και τις λογής «Πολιτιστικές Επαναστάσεις» (στη Γερμανία του Χίτλερ δεκάδες χιλιάδες ομοφυλόφιλοι θανατώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης – ήταν οι «άντρες με το ροζ τρίγωνο»). Το κυνηγητό δεν έχει σταματήσει: ακόμη και σήμερα σε κάμποσες ισλαμικές χώρες (δηλαδή: χώρες που μαστίζονται από τον θεοκρατικό φασισμό) η ομοφυλοφιλία τιμωρείται με θάνατο. Ακόμη και σήμερα ο ισχύων ελληνικός Ποινικός Κώδικας ενοχοποιεί την ομοφυλοφιλία ως «διαστροφή» κι οι κυβερνήσεις αρνούνται να δώσουν νομικά δικαιώματα στις ομοφυλόφιλες σχέσεις για να μην κοντραριστούν με την κυρίαρχη πλειοψηφία και το «πιστό εκκλησίασμα». «Ο ομοφοβικός «Παπα-Τσάκαλος» εύχεται ένα γλυκό θάνατο για τους ομοφυλοφίλους!» Ο φασισμός πουλάει: στο κείμενο της τηλεκριτικού Πόπης Διαμαντάκου στην εφημερίδα «Τα Νέα» της 21ης-10-2004 διαβάζουμε και μια μικρή επιτομή της μεθόδου. Σύμφωνα, λοιπόν, με την κ. Διαμαντάκου στην πρωινή εκπομπή της 20ης-10-2004 του δημοσιογράφου Γιώργου Αυτιά στον τηλεοπτικό σταθμό Alpha οι απόψεις-προτάσεις του εν λόγω κυβερνητικού βουλευτή συζητήθηκαν από ποικιλώνυμο «πάνελ» υπό τον φοβικό τίτλο: «γεμίσαμε ομοφυλόφιλους». Κατά την διάρκεια της εκπομπής (εφόσον τα όσα περιγράφει η κ. Διαμαντάκου είναι αληθή – και καθώς δεν υπήρξε διάψευση στην εφημερίδα, πείθομαι πως είναι) κάποιος «ιερωμένος» που αποκαλείται «Παπα-Τσάκαλος» (και ως φαίνεται είναι δημοφιλής στους παρουσιαστές αναλόγων εκπομπών) αξίωσε «να δοθεί στους ομοφυλοφίλους ένας γλυκός θάνατος, να τους αλείψουν με ζάχαρη και να τους εξαφανίσουν». Ο παρουσιαστής της εκπομπής δεν είχε την παραμικρή αντίδραση. Αντιθέτως, όταν ο (εκ των συμμετεχόντων στο «πάνελ») δημοσιογράφος Γρηγόρης Βαλιανιάτος μίλησε για «αλητεία» από μέρος του «ΠαπαΤσάκαλου», ο εν λόγω παρουσιαστής έγινε «έξαλλος» και τον κατακεραύνωσε με την φράση «δεν σας επιτρέπω». Οι «μετρήσεις της ακροαματικότητας» δείχνουν πως πρόκειται για έναν παρουσιαστή και μία εκπομπή που βρίσκεται στην κορυφή της «τηλεοπτικής ζήτησης», ο οποίος επιπλέον έχει φιλοξενήσει το σύνολο του πολιτικού κόσμου της χώρας. Ωστόσο όλα δείχνουν πως ο εν λόγω παρουσιαστής, παρά την αστραφτερή του επιτυχία, έχει λησμονήσει τούτο: της αρχές της δεκαετίας του 1920 οι ιδιοκτήτες των μπιραριών του Μονάχου όταν ερχότανε ο τριαντάχρονος Χίτλερ για να βγάλει λόγο στο μαγαζί τους, τρίβαν περιχαρείς τα χέρια τους καθώς γνωρίζαν πως για εκείνη τη βραδιά θα ξεπουλούσαν την κάβα τους. Μα μήτε καν τα διαμάντια είναι παντοτινά: σήμερα τα εγγόνια εκείνων των ιδιοκτητών πασχίζουν να τους ξεχάσουν. Η ομοφοβία είναι μια επικίνδυνη μορφή ρατσισμού Ο φασισμός πουλάει: είμαι βέβαιος πως η εν λόγω εκπομπή δεν ήταν η μόνη (απλώς αυτήν έτυχε να «αποθησαυρίσει» η κ. Διαμαντάκου). Το μοντέλο του αγράμματου και απαίδευτου ανθρώπου που απεχθάνεται το διαφορετικό διότι το φοβάται είναι πλέον ο στοχούμενος τηλεθεατής-καταναλωτής-ψηφοφόρος που έχει διαμορφώσει τον αντίστοιχο παρουσιαστή-πωλητή-πολιτικό. Κάπως έτσι, υπό την γλυκειά συναίνεση του φόβου, πηγαίνουμε σαν χαμένοι στην δουλειά μας ή στην κάλπη, ωστόσο, επί της ουσίας δεν έχουμε σηκωθεί ποτέ από τον καναπέ μας. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος μοιραία ενοχοποιείται, γίνεται «κουλτουριάρης», «διανοούμενος» -κι ήταν ο Γκέμπελς που επέμενε «όταν ακούω διανοούμενος, θέλω να βγάλω πιστόλι». Ο Γκέμπελς ήξερε καλά τι έλεγε: η τέχνη στον πυρήνα της είναι ο αντίποδας του φασισμού διότι είναι η πρόταξη του δικαιώματος του εκφράζεσθαι έναντι της «υποχρέωσης» να στοιχηθούμε πίσω από την κυρίαρχη πλειοψηφία. Ετούτο το δικαίωμα είναι, νομίζω, ο όρος της ανθρώπινη φύσης μας. Κι η ομοφυλοφιλία δεν είναι τίποτε άλλο από μια εκδοχή της ανθρώπινης ερωτικής έκφρασης – και ως τέτοια οφείλουμε να τη λογαριάζουμε για ιερή (δηλαδή: για κάτι σημαντικότερο από τις όποιες δικές μας επιλογές, αρέσκειες και απαρέσκειες). Όποιος την αρνείται ή την ενοχοποιεί, στην ουσία ενοχοποιεί την ίδια τη δυνατότητα της έκφρασης των ανθρώπων. Αλλιώς: θελητά ή αθέλητα, προσχωρεί στον φασισμό. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Μακεδονία της Κυριακής, της 31/10/2004 – Ο Αντίλογος ευπρόσδεκτος

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-9.β

73

Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την ομοφοβία στην Ευρώπη 18 Ιανουαρίου 2006 – Στρασβούργο

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο , –

έχοντας υπόψη τις διεθνείς και ευρωπαϊκές υποχρεώσεις στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τις αυτές που περιέχονται στις Συμβάσεις του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τις Θεμελιώδεις Ελευθερίες,

–

έχοντας υπόψη τις διατάξεις της κοινοτικής νομοθεσίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και ιδίως τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης(1) καθώς και τα άρθρα 6 και 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση,

–

έχοντας υπόψη το άρθρο 13 της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, το οποίο αναθέτει στην Κοινότητα την αρμοδιότητα να εγκρίνει μέτρα για την καταπολέμηση των διακρίσεων που βασίζονται, μεταξύ άλλων, στο γενετήσιο προσανατολισμό και να προωθεί την αρχή της ισότητας,

–

έχοντας υπόψη την οδηγία 2000/43/ΕΚ του Συμβουλίου, της 29ης Ιουνίου 2000, περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης προσώπων ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής τους καταγωγής(2), και την οδηγία 2000/78/ΕΚ του Συμβουλίου, της 27ης Νοεμβρίου 2000, για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία(3) που απαγορεύουν τις άμεσες ή έμμεσες διακρίσεις για λόγους φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού,

–

έχοντας υπόψη την παράγραφο 1 του άρθρου 21 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που απαγορεύει οποιαδήποτε διάκριση «λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, πολιτικών φρονημάτων ή κάθε άλλης γνώμης, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, περιουσίας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετησίου προσανατολισμού»,

–

έχοντας υπόψη το άρθρο 103, παράγραφος 4, του Κανονισμού του,

A.

λαμβάνοντας υπόψη ότι η ομοφοβία μπορεί να ορισθεί ως ένας παράλογος φόβος και μια απέχθεια έναντι της ομοφυλοφιλίας και των λεσβιών, των ομοφυλόφιλων, των αμφιφυλόφιλων και των διαφυλικών ατόμων, που βασίζεται σε προκαταλήψεις και που προσιδιάζει στον ρατσισμό, στην ξενοφοβία, στον αντισημιτισμό και στον σεξισμό,

B.

λαμβάνοντας υπόψη ότι η ομοφοβία εκδηλώνεται στον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο με διάφορα μέσα όπως τα λόγια μίσους και η παρότρυνση στη διάκριση, η γελοιοποίηση, η λεκτική, ψυχολογική και σωματική βία καθώς και η καταδίωξη και ο φόνος, οι διακρίσεις κατά παράβαση της αρχής της ισότητας, οι αδικαιολόγητοι και παράλογοι περιορισμοί των δικαιωμάτων, οι οποίοι συχνά προβάλλονται ότι γίνονται για λόγους δημόσιας τάξης, θρησκευτικής ελευθερίας και του δικαιώματος στην ελευθερία συνείδησης,

C.

λαμβάνοντας υπόψη ότι πρόσφατα σημειώθηκε σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ σειρά ανησυχητικών επεισοδίων που καταγράφηκαν ευρέως από τον Τύπο και της ΜΚΟ, τα οποία περιελάμβαναν την απαγόρευση ομοφυλοφιλικών παρελάσεων ή πορειών ισότητας, τη χρήση εμπρηστικής, γεμάτης μίσους ή απειλητικής γλώσσας από πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες, την αδυναμία της αστυνομίας να προστατεύσει κατάλληλα ή ακόμη και να διαλύσει ειρηνικές συγκεντρώσεις, τις βίαιες διαδηλώσεις ομοφοβικών ομάδων, καθώς και την εισαγωγή τροποποιήσεων σε Συντάγματα, οι οποίες απέβλεπαν ρητώς στο να εμποδίσουν τις ενώσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου,

D.

λαμβάνοντας υπόψη ότι, παράλληλα, μια θετική, δημοκρατική και ανεκτική αντίδραση εκδηλώθηκε σε ορισμένες περιπτώσεις από το ευρύ κοινό, την κοινωνία των πολιτών και τις τοπικές και περιφερειακές αρχές που διαδήλωσαν κατά της ομοφοβίας, καθώς και από τα δικαστικά συστήματα, τα οποία επανόρθωσαν τις πλέον εμφανείς και παράνομες μορφές διακρίσεων,

E.

λαμβάνοντας υπόψη ότι οι σύντροφοι ιδίου φύλου σε ορισμένα κράτη μέλη δεν απολαύουν όλων των δικαιωμάτων και της προστασίας που απολαύουν οι παντρεμένοι σύντροφοι διαφορετικού φύλου, υφιστάμενοι ως εκ τούτου διακρίσεις και μειονεκτήματα,

F.

λαμβάνοντας υπόψη ότι συγχρόνως περισσότερες χώρες στην Ευρώπη κινούνται προν την κατεύθυνση της εξασφάλισης ίσων ευκαιριών, ενσωμάτωσης και σεβασμού, και παρέχουν προστασία έναντι διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού, έκφρασης φύλου και ταυτότητας φύλου, και αναγνώρισης οικογενειών του ίδιου φύλου,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

74

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

G.

έχοντας υπόψη το γεγονός ότι η Επιτροπή έχει διακηρύξει την προσήλωσή της στην εξασφάλιση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών στην ΕΕ και έχει συγκροτήσει μια ομάδα Επιτρόπων υπεύθυνη για τα ανθρώπινα δικαιώματα,

H.

λαμβάνοντας υπόψη ότι όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ δεν έχουν εισαγάγει στις έννομες τάξεις τους μέτρα για την προστασία των δικαιωμάτων των λεσβιών, των ομοφυλόφιλων, των αμφιφυλόφιλων και των διαφυλικών ατόμων, όπως απαιτείται από την οδηγία 2000/43/ΕΚ και την οδηγία 2000/78/ΕΚ, δεν καταπολεμούν όλα τις διακρίσεις οι οποίες βασίζονται στον γενετήσιο προσανατολισμό, ούτε προωθούν όλα την ισότητα,

I.

λαμβάνοντας υπόψη ότι χρειάζεται περαιτέρω δράση, τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε επίπεδο κρατών μελών, για την εξάλειψη της ομοφοβίας και την προώθηση μιας κουλτούρας ελευθερίας, ανοχής και ισότητας τόσο μεταξύ των πολιτών όσο και στο πλαίσιο της έννομης τάξης της,

1. καταδικάζει έντονα οιαδήποτε διάκριση λόγω γενετήσιου προσανατολισμού· 2. καλεί τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν ότι οι λεσβίες, οι ομοφυλόφιλοι, οι αμφιφυλόφιλοι και τα διαφυλικά άτομα προστατεύονται από τους ομοφοβικούς λόγους μίσους και βίας και να εξασφαλίσουν ότι οι σύντροφοι ίδιου φύλου απολαύουν τον ίδιο σεβασμό και την ίδια αξιοπρέπεια και προστασία όπως και τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας· 3. ζητεί με έμφαση από τα κράτη μέλη και την Επιτροπή να καταδικάσουν κατηγορηματικά τα ομοφοβικά λόγια μίσους και την παρακίνηση στο μίσος και στη βία, καθώς και να εξασφαλίσουν ότι γίνεται πράγματι σεβαστή η ελευθερία διαδήλωσης, που κατοχυρώνεται από τις συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα· 4. καλεί την Επιτροπή να εξασφαλίσει την απαγόρευση των διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού σε όλους τους τομείς, συμπληρώνοντας τη δέσμη μέτρων κατά των διακρίσεων βάσει του άρθρου 13 της Συνθήκης, προτείνοντας είτε νέες οδηγίες είτε ένα γενικό πλαίσιο που να καλύπτει όλους τους λόγους διακρίσεων σε όλους τους τομείς· 5. ζητεί με έμφαση από τα κράτη μέλη και την Επιτροπή να επιταχύνουν τον αγώνα κατά της ομοφοβίας, με μέτρα διαφώτισης – όπως εκστρατείες κατά της ομοφοβίας στα σχολεία, τα πανεπιστήμια και τα μέσα ενημέρωσης – καθώς και με διοικητικά, δικαστικά και νομοθετικά μέτρα· 6. επαναλαμβάνει τη θέση του, σε ό,τι αφορά την πρόταση απόφασης σχετικά με το Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών για Όλους, σύμφωνα με την οποία η Επιτροπή θα πρέπει να εξασφαλίσει την ισότιμη αντιμετώπιση όλων των μορφών διάκρισης που αναφέρονται στο άρθρο 13 της Συνθήκης καθώς και στο άρθρο 2 της πρότασης, όπως αναφέρεται στην θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 13ης Δεκεμβρίου 2005 σχετικά με την πρόταση απόφασης(4), και υπενθυμίζει στην Επιτροπή την υπόσχεσή της να παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς το πρόβλημα αυτό και να υποβάλλει έκθεση στο Κοινοβούλιο· 7. ζητεί με έμφαση από την Επιτροπή να εξασφαλίσει την ορθή μεταφορά και υλοποίηση, από όλα τα κράτη μέλη, της οδηγίας 2000/78/ΕΚ που θεσπίζει γενικό πλαίσιο για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία, καθώς και να κινήσει διαδικασίες επί παραβάσει εις βάρος των κρατών μελών που δεν το έχουν πράξει· καλεί, επιπλέον, την Επιτροπή να εξασφαλίσει ότι η ετήσια έκθεση σχετικά με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ΕΕ θα περιλαμβάνει πλήρη και εκτενή στοιχεία σχετικά με την εμφάνιση ομοφοβικών αδικημάτων μίσους και βίας στα κράτη μέλη· 8. προτρέπει την Επιτροπή να προχωρήσει στην υποβολή πρότασης οδηγίας για την προστασία έναντι των διακρίσεων για όλους τους λόγους που αναφέρονται στο άρθρο 13 της Συνθήκης που θα έχει το ίδιο πεδίο εφαρμογής της η οδηγία 2000/43/ΕΚ· 9. προτρέπει την Επιτροπή να εξετάσει τη χρήση ποινικών κυρώσεων στιςσ περιπτώσεις παραβίασης των οδηγιών του άρθρου 13· 10. καλεί όλα τα κράτη μέλη να αναλάβουν οποιαδήποτε άλλη δράση κρίνουν κατάλληλη για την καταπολέμηση της ομοφοβίας και των διακρίσεων για λόγους γενετήσιου προσανατολισμού, και να προωθήσουν και να εφαρμόσουν την αρχή της ισότητας στην κοινωνία και την έννομη τάξη της· 11. προτρέπει τα κράτη μέλη να εκδώσουν νομοθεσία με την οποία θα τίθεται τέρμα της διακρίσεις έναντι των συντρόφων του ίδιου φύλου στους τομείς της κληρονομιάς, της ιδιοκτησίας, της μίσθωσης, των συντάξεων, της φορολογίας, της κοινωνικής ασφάλισης, κλπ· 12. χαιρετίζει τα μέτρα που ελήφθησαν πρόσφατα σε διάφορα κράτη μέλη για τη βελτίωση της θέσης των λεσβιών, των ομοφυλόφιλων, των αμφιφυλόφιλων και των διαφυλικών ατόμων, και αποφασίζει να διοργανώσει σεμινάριο ανταλλαγής καλών πρακτικών στις 17 Μαΐου 2006 (Παγκόσμια Ημέρα κατά της Ομοφοβίας)· 13. επαναλαμβάνει το αίτημά του προς την Επιτροπή να προωθήσει προτάσεις που να κατοχυρώνουν την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών της Ένωσης και των μελών της οικογενείας της και των καταχωρημένων συντρόφων και των δύο φύλων, όπως αναφέρεται στη σύσταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 14ης Οκτωβρίου 2004 για το μέλλον του Χώρου Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης(5) · 14. καλεί τα οικεία κράτη μέλη να αναγνωρίσουν τελικά πλήρως ότι οι ομοφυλόφιλοι υπήρξαν στόχοι και θύματα του ναζιστικού καθεστώτος· 15. αναθέτει στον Πρόεδρό του να διαβιβάσει το παρόν ψήφισμα στην Επιτροπή, καθώς και στις κυβερνήσεις των κρατών μελών, των υπό ένταξη και των υποψήφιων χωρών.

(1) ΕΕ C 364 της 18.12.2000, σ. 1., (2) ΕΕ L 180 της 19.7.2000, σ. 22., (3) ΕΕ L 303 της 2.12.2000, σ. 16. , (4) Κείμενα που εγκρίθηκαν, P6_TA(2005)0489. , (5) ΕΕ C 166 E της 7.7.2005, σ. 58.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

75

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

1-10. Ανθρώπινα δικαιώματα και κατοχύρωση ελευθεριών Νίκος Δήμου., εφημερίδα ΤΟ ΕΘΝΟΣ., Κυριακή 12/12/99 – Επιμέλεια: Κ. Καλλίμαχος Όσο πιο πολλή είναι η ελευθερία, άλλο τόσο περισσότερο χρειάζονται ισχυροί θεσμοί προστασίας των δικαιωμάτων του πολίτη

Όσο πιο

ελεύθερη είναι μία κοινωνία, τόσο πιο ισχυροί πρέπει να είναι οι θεσμοί που προστατεύουν και κατοχυρώνουν την ελευθερία ΟΛΩΝ. Γιατί ελεύθερη κοινωνία (και αγορά) δεν σημαίνει ότι μερικοί είναι ...πιο ελεύθεροι από τους άλλους. Ούτε η έννοια της ελευθερίας περιορίζεται στην πολιτική ή την έκφραση γνώμης. Η ελευθερία του ατόμου περιλαμβάνει όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα – πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά. Όλη την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Πρόβλημα όπου οι πολλές ελευθερίες δεν συμβαδίζουν με θεσμούς προστασίας των δικαιωμάτων

Το πρόβλημα

γίνεται σοβαρό στις κοινωνίες εκείνες που αποκτούν πολλές ελευθερίες, ενώ δεν έχουν προλάβει να αναπτύξουν τους θεσμούς εκείνους που θα προστατεύσουν από την κατάχρησή τους. Ακραίο παράδειγμα η σημερινή Ρωσία. Η οποία δεν υποφέρει λόγω καπιταλιστικής υπερβολής (όπως ισχυρίζονται μερικοί) αλλά λόγω καπιταλιστικού ελλείμματος. Διότι μην έχοντας παράδοση στην ανοιχτή κοινωνία, δεν έχει αναπτύξει τους φορείς που θα αντιταχθούν στην ασυδοσία. Στην Ελλάδα τα πράγματα δεν είναι άσχημα ούτε όμως και καλά – π.χ. η ασύδοτη τηλεόραση

Σε κάπως

καλύτερη -αλλά ανάλογη- θέση βρισκόμαστε και εμείς. Π.χ.: έχουμε ελεύθερη τηλεόραση, αλλά δεν έχουμε ένα ισχυρό και αποτελεσματικό ραδιοτηλεοπτικό συμβούλιο. Που σημαίνει ότι δεν έχουμε ελεύθερη, αλλά απλά ασύδοτη τηλεόραση. Σε κάθε περίπτωση ελευθερία δεν σημαίνει ασυδοσία

Και ο πιο ανίδεος στα φιλοσοφικά θα σας πει

ότι ελευθερία δεν σημαίνει ασυδοσία. Η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που αρχίζει η ελευθερία (αλλά και η αξιοπρέπεια) του άλλου. Στην αγορά οι θεσμοί ελέγχου είναι πολύ πιο απαραίτητοι.

Ακόμα χειρότερα είναι τα πράγματα στην

αγορά. Όταν δεν υπάρχουν έλεγχοι, οι ισχυροί ασυδοτούν. (Και εκεί μπορεί κανείς να αναφωνήσει: «Ελλάς-Ρωσία, συμμαχία...»). Το πόσο χρειάζονται θεσμοί ελέγχου το βλέπει κανείς παρατηρώντας την Μέκκα του καπιταλισμού και της ελεύθερης οικονομίας - τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μπορεί εμείς να νομίζουμε πως εκεί τα μονοπώλια και οι πολυεθνικές αλωνίζουν - όμως είναι το μόνο μέρος όπου ΔΕΝ υπάρχουν μονοπώλια ενώ οι πολυεθνικές τρέμουν την εφορία, τις επιτροπές ελέγχου προϊόντων (όπως την FDA, που ελέγχει τρόφιμα και φάρμακα) και τους αντιμονοπωλιακούς νόμους. Ας μην ξεχνάμε ότι το Αμερικανικό κράτος δεν δίστασε να μηνύσει (και να διαλύσει) τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της χώρας: την Στάνταρτ Όιλ του Τζων Ντ. Ροκφέλλερ το 1911 και την ΑΤ&Τ το 1982, επειδή είχαν αποκτήσει μονοπωλιακή θέση στην αγορά. Σε ανάλογη θέση βρίσκεται σήμερα η Μάικροσοφτ - παρόλο που είναι η ισχυρότερη αμερικανική εταιρία και διευθύνεται από τον πλουσιότερο άνθρωπο της γης. Δεν θέλει μόνο «αρετήν και τόλμην η ελευθερία» - χρειάζεται και προστασία... Φιλικά, Νίκος Δήμου

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

76

1-11.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Η οικουμενικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το δικαίωμα στον πολιτισμό Αργύρης Α. Φατούρος – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος

Η οικουμενικότητα αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της έννοιας των δικαιωμάτων του ανθρώπου

Η πρώτη λέξη του

τίτλου της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου του 1948 εκφράζει την πιο υψηλή ίσως επιδίωξή της: τα δικαιώματα που «προκηρύσσει» ισχύουν για όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως τόπου, φύλου, έθνους, φυλής, πολιτισμού, πολιτικού καθεστώτος ή οποιασδήποτε άλλης διαφοροποίησης. Η οικουμενικότητα αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της έννοιας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως άλλωστε και η αναφορά στον «άνθρωπο» (και όχι, π.χ., στον «πολίτη») το δηλώνει. Τα ανθρώπινα δικαιώματα κατισχύουν έναντι των άλλων

Όταν έχουμε να κάνουμε με αξίες ή, όπως

εδώ, με δικαιώματα που εκφράζουν αξίες, δεν είναι κατά κανόνα δύσκολη η επισήμανση ή η απαρίθμησή τους. Αυτό που έχει σημασία είναι η ιεράρχησή τους: ποια αξία υπερισχύει ποιας άλλης σε περίπτωση σύγκρουσης. Το κεντρικό νόημα της αναφοράς στα δικαιώματα του ανθρώπου είναι ακριβώς ότι αυτά κατισχύουν άλλων δικαιωμάτων και άλλων αξιών. Η οικουμενικότητα των ανθρ. δικαιωμ. αμφισβητείται λόγω της παγκόσμιας πολιτισμικής ποικιλίας

Η

οικουμενικότητά τους όμως έχει αμφισβητηθεί, στο όνομα των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων και των ιδεολογικών, θρησκευτικών ή άλλων διαφορών μεταξύ ανθρωπίνων κοινωνιών και ομάδων. Τις αντιρρήσεις έχουν εκφράσει, όχι μόνο σχετικιστές φιλόσοφοι ή κοινωνικοί επιστήμονες, αλλά και κυβερνητικοί εκπρόσωποι σε μείζονες διεθνείς συνδιασκέψεις. Μολονότι παλαιά, η διαμάχη αυτή είναι χαρακτηριστική των προβλημάτων και προοπτικών του σημερινού κόσμου, ενός κόσμου όπου η τεχνολογική, οικονομική, αλλά και πολιτιστική ολοκλήρωση η λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση» συνυπάρχει με την πολιτισμική ποικιλία, ίσως μάλιστα τη στηρίζει και την ενισχύει.

Σεβασμός των ιδιαιτεροτήτων Ο σεβασμός των πολιτισμικών διαφοροποιήσεων υπερισχύει των άλλων δικαιωμάτων;

Το πρόβλημα μοιάζει με

το συμβολικό εκείνο φίδι που δαγκώνει την ουρά του. Ένα από τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου είναι και ο σεβασμός των πολιτισμικών (και άλλων) ιδιαιτεροτήτων. Ο κάθε άνθρωπος (και η κάθε κοινωνία) απαιτεί να σέβονται οι άλλοι τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητές του. Ανακύπτει, λοιπόν, από την πρώτη στιγμή το ερώτημα αν, πότε και σε ποιο βαθμό η απαίτηση σεβασμού των πολιτισμικών διαφοροποιήσεων, ως ανθρώπινο δικαίωμα, υπερισχύει έναντι των λοιπών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μήπως η Οικουμενική Διακ. Ανθρ. Δικαιωμάτων εκφράζει μόνο τις ευρωπαϊκές κοινωνίες;

Εκ πρώτης όψεως η

οικουμενικότητα της Διακήρυξης και του όλου οικοδομήματος της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου μοιάζει να υποσκάπτεται από την αναμφισβήτητη ευρωπαϊκή

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

77

1. Ανθρώπινα δικαιώματα

καταγωγή τους. Οι κατάλογοι και διακηρύξεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η φιλοσοφική εδραίωσή τους αλλά και η νομική διατύπωσή τους, ο τρόπος με τον οποίο εκφράζουν την αξία και αξιοπρέπεια του ανθρώπου, είναι προϊόντα της ευρωπαϊκής ιστορίας (σε ευρύτερη βέβαια έννοια). Μήπως, λοιπόν, τα κείμενα αυτά εκφράζουν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και μόνο;

Επίσημα κείμενα και πραγματικότητα Αυτή η αμφισβήτηση της οικουμενικότητας των ανθρ. δικαιωμ. είναι πρόβλημα καίριο

Το πρόβλημα είναι

καίριο, ακριβώς επειδή στον οικουμενικό χαρακτήρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θεμελιώνεται η γενική ισχύς τους. Το ότι τα πρόσφατα διεθνή κείμενα για τα δικαιώματα του ανθρώπου έχουν γίνει επίσημα δεκτά από τη μεγάλη πλειονότητα των κρατών, ευρωπαϊκών και μη, είναι βέβαια σημαντικό, αλλά θα μπορούσε να θεωρηθεί τυπικό κυρίως επιχείρημα, αφού όλοι ξέρουμε πόση απόσταση υπάρχει ανάμεσα στα επίσημα διεθνή κείμενα και στην πραγματικότητα. Η οικουμενικότητα των ανθρ. δικ. αφορά το κεντρικό τους περιεχόμενο κι όχι τις επί μέρους εκφάνσεις

Αξίζει, λοιπόν,

τον κόπο μια πιο ουσιαστική διερεύνηση. Βέβαια, η οικουμενικότητα που εδώ ενδιαφέρει δεν αναφέρεται κατ' ανάγκην σε διατάξεις και διαδικασίες. Η αλαζονική εμμονή σε συγκεκριμένες εκδοχές δικαιωμάτων, που συχνά χαρακτηρίζει την επίσημη ευρωπαϊκή ή αμερικανική προσέγγιση,

υπονομεύει

στην

πράξη

τη

γενική

αποδοχή

και

εφαρμογή

τους.

Η

οικουμενικότητα αφορά το κεντρικό περιεχόμενο, την ουσία των δικαιωμάτων, όχι τις επί μέρους εκφάνσεις. Καλύπτει έτσι ένα σκληρό πυρήνα από θεμελιώδη δικαιώματα και όχι την κάθε λεπτομέρεια της εφαρμογής τους. Τα σημαντικά περιθώρια ασάφειας και αμφιβολίας που αφήνει μια τέτοια προσέγγιση, και αναπόφευκτα είναι τελικά και θετικά, διότι προσδίδουν ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Τυχόν παραβίαση η παραγνώριση των ανθρ. δικ. δεν αμφισβητεί την οικουμενικότητά τους

Από το άλλο

μέρος, δεν αποτελεί αμφισβήτηση της οικουμενικότητας των δικαιωμάτων του ανθρώπου η τυχόν επίκληση, ως λόγων που δικαιολογούν προσωρινή παραβίαση ή παραγνώρισή τους, της ανάγκης αντιμετώπισης κρίσιμων περιστάσεων ή της στήριξης και προαγωγής της οικονομικής ανάπτυξης. Τέτοιου είδους δικαιολογίες είναι κατά κανόνα προσχηματικές και έωλες, όπως η πρόσφατη ιστορία έχει δείξει. Εφόσον όμως δεν απορρίπτουν κατ' αρχήν την ισχύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εντάσσονται εύκολα στην εδραιωμένη νομική λογική της προστασίας τους.

Η ιστορική διάσταση Ανέκαθεν και παντού βρίσκουμε επιβεβαιώσεις της αξιοπρέπειας του ανθρώπου

Κύριο θεμέλιο της

οικουμενικότητας είναι η διαπίστωση ότι σε κάθε μεγάλο πολιτισμό, κάθε θρησκεία και κάθε ιστορική παράδοση βρίσκει κανείς, με διαφορετικούς τρόπους και σε διάφορα πλαίσια, επιβεβαιώσεις της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και της αξίας της ανθρώπινης ζωής και προσωπικότητας. Επιλέγοντας ανάμεσα στα ποικίλα και συχνά αντιφατικά στοιχεία που περιέχουν οι πολιτισμοί, μπορεί κανείς να οικοδομήσει συστήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων με επουσιώδεις κατά βάση διαφορές στο ακριβές περιεχόμενο και στη μορφή τους. Παλαιότεροι και σύγχρονοι θρησκευτικοί και πολιτικοί ηγέτες σε μη ευρωπαϊκές κοινωνίες το έχουν κάνει με επιτυχία. ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

78

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Το ότι πολλά κράτη καταδικάζουν τις παραβιάσεις των ανθρ. δικ., ενώ παλαιότερα δεν το έκαναν, επιβεβαιώνει την οικουμενικότητά τους.

Την

οικουμενικότητα επιβεβαιώνει, με παράδοξο ίσως τρόπο, και η ιστορική διάσταση του θέματος. Τα δικαιώματα του ανθρώπου, όπως εμφανίζονται σήμερα, είναι αποτέλεσμα μακρών ιστορικών διεργασιών. Όλες, λίγο ή πολύ, τις πράξεις και τις πρακτικές που τα παραβιάζουν τις βρίσκουμε και στην ιστορία, και μάλιστα στην πρόσφατη, των ευρωπαϊκών κρατών. Η συνείδηση αυτής της ιστορικής σχετικότητας πρέπει να μας κάνει πιο ταπεινόφρονες, αλλά όχι μόνο δεν μειώνει, αλλά επιτείνει τη λογική της οικουμενικότητας. Το ότι και οι χειρότερες πρακτικές παραβίασης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ήταν κάποτε παραδεκτές από τις κοινωνίες που σήμερα τις καταδικάζουν έντονα και αποτελεσματικά, μας επιτρέπει να θεωρούμε εύλογο ότι και οι κοινωνίες που σήμερα τις παραδέχονται θα τις απορρίψουν και θα προσχωρήσουν στη λογική της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Οι περιορισμοί στα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν οδηγήσει σε αυταρχικές καταστάσεις

Τόσο η οικουμενικότητα

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όσο και η αμφισβήτησή της έχουν καίρια πολιτική διάσταση. Τα δικαιώματα του ανθρώπου αναφέρονται κατά κύριο λόγο στη σχέση του πολίτη με το κράτος ή ευρύτερα του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο. Τα θέματα αυτά αποτελούν την πεμπτουσία της πολιτικής. Οι ενστάσεις ως προς την οικουμενικότητα αμφισβητούν συχνά την προτεραιότητα του ατόμου και τονίζουν την υπεροχή του κοινωνικού συνόλου θέση που συνήθως μεταφράζεται όμως σε υπεροχή τής εκάστοτε κυβέρνησης ή άρχουσας ομάδας. Παρά τις όποιες, θεμιτές κατ' αρχήν, θεωρητικές αμφισβητήσεις, οι περιορισμοί στα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως αυτά καταγράφονται στα διεθνή κείμενα, έχουν αποδειχθεί κατά γενικό σχεδόν κανόνα εκ του πονηρού, έχουν οδηγήσει στην πραγματικότητα, και άσχετα από τις όποιες προθέσεις, σε αυταρχικές, ανελεύθερες καταστάσεις.

Η καταπίεση των γυναικών Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για θρησκευτικούς λόγους έχουν ως θύματα τις γυναίκες

Ιδιαίτερα

δύσκολη είναι η αντιμετώπιση των προβλημάτων που θέτουν οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων για θρησκευτικούς λόγους. Το ζήτημα ανακύπτει τόσο στο εσωτερικό δίκαιο, σε σχέση με θρησκευτικές ομάδες (όχι μόνο τις λεγόμενες «αιρέσεις»), όσο και σε διεθνές επίπεδο, ως προς κράτη όπου η κρατούσα θρησκεία κατέχει την πολιτική εξουσία. Η καταπίεση των γυναικών και οι διακρίσεις εναντίον τους είναι το προφανέστερο παράδειγμα. Η μελέτη των συστημάτων βαθύτατης ανισότητας θα βοηθήσει στην προστασία των καταπιεσμένων γυναικών

Και πάλι, η

ιστορική διάσταση βοηθάει στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Έχουν υπάρξει στην ιστορία όλων των κοινωνιών συστήματα βαθύτατης ανισότητας μεταξύ ανθρώπων και η ευρωπαϊκή παράδοση π.χ. έχει ιστορία κοινωνικών, νομικών και πολιτικών διακρίσεων εναντίον των γυναικών. Η μελέτη και η κατανόησή τους είναι απαραίτητες. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι σε σύγχρονες κοινωνίες, που δεν λειτουργούν πλέον με την ίδια λογική, τα συστήματα αυτά δεν θα

έπρεπε

να

καταδικαστούν.

Και

τις

ανθρωποθυσίες

μπορούμε

να

μελετήσουμε

«αντικειμενικά» και να κατανοήσουμε χωρίς ηθικολογίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεχόμαστε ότι είναι θεμιτές ή ανεκτές. Ίσως το χρησιμότερο συμπέρασμα μιας σύντομης διερεύνησης ενός τόσο μεγάλου θέματος να είναι η ανάγκη κατανόησης και σεβασμού των πολιτισμικών διαφοροποιήσεων, ακόμη και όταν ιδιαίτερα όταν τις αρνούμαστε και τις καταδικάζουμε. Μόνο σε μια τέτοια αντίληψη μπορεί να στηριχθεί η οικουμενικότητα της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Αργ. Α. Φατούρος, καθ. Διεθνούς Δικαίου στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Παν. Αθηνών. ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-12-1998

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

2.α

Εκεί πίσω, στη γωνία…

79

Διήγημα

Τετάρτη, 26 Νοεμβρίου 2008 1. Επί δώδεκα χρόνια μισούσα το σχολείο, κι αν δε μίσησα και το βιβλίο, είναι επειδή είχα δίπλα μου τη μάνα μου να με διδάσκει, με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο, γράμματα και ανθρωπιά. Κι όλ’ αυτά σε μιαν εποχή απίστευτα αυταρχική: «Το κρέας δικό σου και τα κόκαλα δικά μου», παραγγέλνανε οι γονείς στον δάσκαλο… Το σχολείο, από την πρώτη κιόλας μέρα, με υποδέχτηκε με άφθονο ξύλο. Χασμουρήθηκα εμφαντικά, η δασκάλα ενοχλήθηκε, με ανέβασε στο βάθρο για να με βλέπουν όλοι και μου επιτέθηκε μανιασμένα με μια χοντρή, τετραγωνισμένη, ξύλινη ρίγα. Για να σωθώ, αναγκάστηκα να της δαγκώσω το μπούτι τόσο δυνατά, που το ουρλιαχτό της ακούστηκε στο μισό σχολείο. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά που έφαγα ξύλο από δάσκαλο. Έκτοτε, όταν μου παράγγελναν υποταγή και σφαλιάρα (γιατί εν τω μεταξύ είχα γίνει μεγάλο ζιζάνιο), όπου φύγει-φύγει. Κάποτε, ένας σκληρός δάσκαλος άρχισε (μάταια) να με κυνηγάει γύρωγύρω από τα θρανία. Ζήτησε βοήθεια από τη δασκάλα της διπλανής αίθουσας. Είδα τα σκούρα, ανέβηκα στο παράθυρο και πήδηξα στο κενό. Νόμιζα πως ήξερα να πέφτω από ψηλά: άνοιγα τα λυγισμένα γόνατα για να μη σπάσω το σαγόνι κι έβαζα ανάμεσά τους δάχτυλα και παλάμες ετοιμοπόλεμες. Δυστυχώς, αυτή τη φορά (ήταν ημιώροφος) η αδράνεια με κουτούλησε άγρια στο τσιμέντο, όπου και με βρήκαν αργότερα καταματωμένο…

2. Μετά και απ’ αυτόν τον «άθλο», έγινα δακτυλοδεικτούμενος, αλλά και ανύπαρκτος για τους δασκάλους, οπότε κι εγώ ούτε που ξανασχολήθηκα στο σπίτι με ασκήσεις. Η μάνα μου η δόλια με έπαιρνε με το καλό: «Δεν πειράζει, ψυχή μου. Μη γράψεις τίποτε εσύ. Έλα στο γραφείο μου να κάνουμε τις εργασίες σου μαζί. Εγώ θα τις γράψω, εγώ», και πήγαινα δίπλα της. Εκείνη έγραφε, μου μιλούσε, με ρωτούσε, ενθουσιαζόταν μόλις έλεγα κάτι, με φιλούσε μόλις πετύχαινα την ορθογραφία, μου έδινε σοκολατάκια σα φτιάχναμε μια περιεκτική παράγραφο, ως και λεφτά για παγωτά μού έταζε όταν μάθαινα ποιήματα απέξω! Έτσι προέκυψε το παράδοξο, ο μαθητής που δεν έγραφε τίποτε

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

80

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

και ποτέ του, να σαρώνει τα βραβεία στους διαγωνισμούς που ζητούσαν να ετοιμάσουμε κείμενα στο σπίτι! Αν και έξυπνη γυναίκα η μάνα μου, συχνά με επαινούσε δημοσίως για τις δήθεν διακρίσεις μου, τη στιγμή που ο κόσμος το ’χε τούμπανο! Αλλά και μεταξύ μας επέμενε πως οι εκθέσεις και οι ζωντανές παράγραφοι που εκείνη σκάρωνε δεν ήταν δικές της, αλλά έργο δικό μου! Ότι τάχα, σε μεγάλο βαθμό, εγώ τα φαντάστηκα όλα, εγώ τής τα υπαγόρευσα! (Τόσο πολύ μ’ αγαπούσε, η καημένη, που έφτανε να λέει ψέματα ακόμα και στον εαυτό της!)

3. Προς τα τέλη της Τρίτης Γυμνασίου, το θυμάμαι σαν τώρα δα, της ζήτησα να… γράψουμε μία έκθεση με θέμα «Το χρήμα και η ανθρώπινη απληστία». Με κοίταξε αυστηρά και ξηγήθηκε σαν έτοιμη από καιρό: «Άκου να σου πω, παιδάκι μου: ως εδώ ήταν. Θες να γράψεις, γράψε. Δε θες; Μη γράφεις. Να θυμάσαι μόνο ότι μπορείς!» Πήρα ανόρεχτα χαρτί και μολύβι, κι αφού τα περιεργάστηκα λίγο, έριξα μια αφηρημένη ματιά κατά το παραθύρι που ήταν απέναντι από το γραφείο της. Ο άλλοτε αστός μέτριος ζωγράφος και νυν μοναχικός, θεόκουφος και ξεπεσμένος συνταξιούχος, από το διαμέρισμα του πρώτου ορόφου της αντικρινής πολυκατοικίας είχε πάλι στη διαπασών (για χιλιοστή φορά κι εκείνη τη βδομάδα) την «5η Συμφωνία» (γύρευε τίνος) και ενοχλούσε όλη τη γειτονιά, εκτός από μένα που τον είχα σαν παππού μου. (Συχνά η μαμά μού έδινε να του πάω πιατέλες με πίτες και σπιτίσια γλυκά. Τον εκτιμούσε πολύ. Στην κηδεία του έκλαψε περισσότερο κι από την κόρη του). Τον ήξερα καλά και από διαγωνισμούς που είχα… κερδίσει με τις ζωγραφιές του. Του πήγαινα χαρτιά και μου έφτιαχνε πέντε-δέκα σκίτσα, για πλάκα: γυναίκες που καπνίζανε ακουμπώντας σε φανοστάτες, γριές που με κόπο κουβαλούσαν τις καμπούρες τους σε ανύπαρκτα σοκάκια, ξεκάρφωτα κοκόρια, άλογα που κάλπαζαν στον αέρα, ποδήλατα δίχως αναβάτες, παλιομοδίτικα αεροπλάνα και τεράστια φανταχτερά αυτοκίνητα, άδεια μπουκάλια παντός είδους και τηλέφωνα ξεχαρβαλωμένα –όλα σχεδόν με μονοκοντυλιές! Είχα μάθει, λοιπόν, να τον αγαπάω και να τον ακούω τον γερο-ξεκούτη και μαζί του είχα συνηθίσει να μου αρέσουν και οι εκκωφαντικές του μουσικές επιλογές, οι οποίες, αν και μου ήταν παντελώς ξένες και ακατανόητες, ωστόσο πάντα με «ταξίδευαν».

4. Εκείνο το απόγευμα κάτι άστραψε μέσα μου και είπα δεν πάνε στο διάολο «η απληστία και το χρήμα»! Εγώ θα γράψω για μένα που έφτασα δεκαπέντε χρονών κι είναι ζήτημα αν έπιασα δεκαπέντε φορές μολύβι

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

81

στο χέρι. Θα μιλήσω για την πρώτη μου μέρα στο σχολείο, για το σάλτο από το παραθύρι της τάξης και για όσα συνέβησαν μετά, όταν δηλαδή οι δάσκαλοι άλλαξαν στάση απέναντί μου κι αντί να με καταδιώκουν μετά τα «εγκλήματά» μου, με το που μπαίνανε στην τάξη, εσκεμμένα ουρλιάζανε περιφρονητικά: «Κάπααα, γρήγορα εκεί πίσω, στη γωνία, μόνος σου!» Κι εγώ υπάκουα τάχα ευδιάθετος. Δεν ήθελα, βλέπετε, να τους δώσω τη χαρά να με δούνε θλιμμένο. Κι όμως, αυτή η τιμωρία ήταν εξουθενωτικά ατιμωτική, χειρότερη κι από το ξύλο που είχα φάει. Το ξύλο το έφαγα μια φορά και τελείωσε, ενώ τώρα η περιφρόνηση ήταν συνεχής και καθημερινά με έκαναν να νιώθω τιποτένιος, αποσυνάγωγος. Το χειρότερο ήταν ότι ενθάρρυναν τους συμμαθητές μου να με λοιδορούν συστηματικά την ώρα του μαθήματος! Αλλά κι έξω στο προαύλιο άκουγα ακόμα και φιλαράκια μου να με περιπαίζουν: «Κάπααα, γρήγορα εκεί πίσω, στη γωνία, μόνος σου!» (Γι’ αυτό και συχνά τα βράδια έκλαιγα κρυφά, δαγκώνοντας το σεντόνι για να μην ακουστώ.)

5. Όλ’ αυτά τα θυμήθηκα σήμερα το πρωί που πήγα στο σχολείο για να μιλήσω με τη δασκάλα του παιδιού, που μας παρήγγειλε ότι η κορούλα μας «ενοχλεί». Έτυχε να φτάσω νωρίτερα και, για να περάσει η ώρα, είπα να ρίξω μια διακριτική ματιά στην τάξη. Και είδα το παιδάκι μας να κάθεται εκεί πίσω, στη γωνία. Μόνο του… ***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

82

2.β

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Ο Θοδωρής που πληγώσαμε

Αφήγημα

Παρασκευή, 10 Αυγούστου 2007 Ένα γειτονόπουλο και συμμαθητής μας στο Δημοτικό, ο Θοδωρής, ήταν δεινός αφηγητής, φυσικό ταλέντο από μικρό παιδί· χαιρόσουν να τον ακούς με τις ώρες! Άρπαζε ένα τυχαίο περιστατικό και το μετέπλαθε με το δικό του ξεχωριστό ύφος, το αλλοίωνε, το ξεχείλωνε εντελώς και μας το παρουσίαζε σαν κάτι που έμοιαζε με ξεκαρδιστική γελοιογραφία και που μας έκανε να κρατάμε την κοιλιά μας από τα γέλια! Η παλιά παρέα, γειτονόπουλα και συμμαθητές, ξέραμε το ταλέντο του, την έμπνευσή του, τις πλάκες του, τα αστεία του και τον σεβόμασταν, τον παρακολουθούσαμε με δέος και ουδέποτε διανοηθήκαμε να τον περιπαίξουμε. Νιώθαμε πως έστηνε τις «παραστάσεις» του για χάρη μας: τα μάτια του λάμπανε από ικανοποίηση όταν μας έβλεπε να δακρύζουμε από το εξαντλητικό γέλιο! Από την άλλη, ήταν ένα παιδί που ούτε να γράφει ήξερε ούτε να διαβάζει –μετά από χρόνια κατάλαβα ότι κάποια βαριάς μορφής δυσλεξία τον βασάνιζε– οπότε έπιασε από νωρίς δουλειά στο ταπεινό «ποδηλατάδικο» του πατέρα του – ακόμα εκεί εργάζεται. Περίμενε πότε θα βγούμε στο μόνιμο στέκι μας, στο αντικρινό πεζοδρόμιο, μετά τα διαβάσματά μας, για να ’ρθει ν’ ανακατωθεί μαζί μας και να μας αφηγηθεί τα κωμικά του περιστατικά. Μάλλον, πουθενά αλλού δεν έβρισκε καταξίωση (ειλικρινά, την κέρδιζε με το ταλέντο του) παρά σε μας, ανάμεσά μας, στους «δικούς» του, στους «φίλους» του, όπως μας αποκαλούσε και γέμιζε το στόμα του από χαρά και ευγνωμοσύνη. Κάποια στιγμή κόλλησε στην παρέα κι ένα νέο γειτονόπουλο, ο Απόστολος, που αρχικά γελούσε κι εκείνος με τ’ αστεία του Θοδωρή μας. Ένα βραδάκι, όμως, που ο Θοδωρής ήταν μαζεμένος και κάπως θλιμμένος (ποιος ξέρει γιατί), γυρίζει ο Απόστολος και του λέει επιδεικτικά: - Άντρε ρε ψευτοθόδωρε, πες μας κανένα ψέμα να γελάσουμε! ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

83

Χα χα χα! Χαχανίσαμε εμείς ξεδιάντροπα κι ούτε καν προσέξαμε την αθόρυβη (και οριστική, όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων) αποχώρηση του Θοδωρή από την παρέα. Σε λίγο καιρό πέθανε και το στέκι μας στο αντικρινό πεζοδρόμιο. Και πώς θα μπορούσε να συνεχίζει να ζει χωρίς την αθωότητά και την ψυχή του –τον καλοκάγαθο παραμυθά μας; Με αγάπη, Α.

2 .γ

Η πρώτη πληγή

Αφήγημα

Τετάρτη, 4 Φεβρουαρίου 2009 Κατάλαβε ότι τα παιδάκια στο σχολείο τη χλευάζουν συστηματικά και δε θέλει να ξαναπάει. Προτιμάει το σπίτι, την αποδοχή, τη ζεστασιά. Εδώ που την αγαπάμε όλοι μας, όπως ακριβώς είναι, με τις δυσκολίες της, τις απαιτήσεις της, την ταλαιπωρία της. Δυστυχώς, στο σχολείο τα παιδάκια την περιφρονούν πλέον ανοιχτά και γελάνε με το μεθυσμένο βάδισμά της. Δε συγκινήθηκαν, τα καημένα, ούτε όταν τις προάλλες έπεσε και μπήκαν τα γυαλιά ηλίου κάτω από το φρύδι της (τώρα έχουμε ράμματα) και γέμισε ο τόπος αίματα· ούτε όταν είχε ένα γενικευμένο επεισόδιο στο προαύλιο, την ώρα του διαλείμματος, και την πήραμε με το φορείο. Τίποτε δεν τα συγκινεί. Απεναντίας, κάθε μέρα ανακαλύπτουν και νέα της κουσούρια. Χτες ανακάλυψαν και το τρέμουλό της κι άρχισαν να το μιμούνται επιδεικτικά και να σκάζουν στα γέλια φωναχτά, ακόμα και μπροστά μας. Πρέπει να είναι πολύ αστείο, στα μάτια τους, να παρακολουθούν ένα εφτάχρονο κοριτσάκι που περπατάει σαν υπερήλικος με πάρκινσον. Δεν τα αδικώ. Δε φταίνε όμως τα παιδάκια που γελάνε μαζί της ή που δε συμπονούν τους τραυματισμούς ή τις επιληπτικές της κρίσεις και λιποθυμίες. Δε φταίει κανείς για τη θλίψη της κορούλας μας, γι’ αυτή την πρώτη της βαθιά πληγή, που μήτε να τη ράψουμε μπορούμε, μήτε να την περιθάλψουμε. Κανείς δε φταίει… ***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

84

2.δ

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Έγκλημα στο σχολείο

Μαρτυρία

14 Μαρτίου 2009 Ο Νίκος μου είχε πάντα ένα καλό λόγο για όλα τα παιδιά τού σχολείου, ακόμη και για εκείνα που ήξερε ότι, πίσω από την πλάτη του, τον κοροϊδεύανε για τη λεπτή φωνή και το κοριτσίστικο περπάτημά του. Αν και ταλαντούχο μυαλό (αριστούχος τών αριστούχων), παρέμενε σεμνός και ταπεινός, ενώ όταν μας έβλεπε θλιμμένες, έκανε τα αδύνατα δυνατά να μας διασκεδάσει με ένα έξυπνο αστείο ή μιλώντας μας για άσχετα, μα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα, όπως λόγου χάρη η δαρβινική θεωρία, η ηλικία του σύμπαντος και τα στάδια της εξέλιξης του ανθρωπίνου είδους. Όλες μας τον αγαπούσαμε, μα εγώ πιο πολύ, επειδή όταν πέρσι, στην Πρώτη Λυκείου, έσπασα το πόδι μου, ο Νίκος έγινε ο φύλακας άγγελός μου: απαίτησε να μου αλλάξουν τμήμα, γιατί το δικό μας ήταν μετακινούμενο και δεν μπορούσα κάθε λίγο και λιγάκι να ανεβαίνω με το τροχοκάθισμα στις πάνω αίθουσες κι όταν οι καθηγητές μας αδράνησαν, εκείνος καθησύχασε τη μάμμα και επί βδομάδες έσπρωχνε το αμαξίδιο στις απότομες ράμπες του αφιλόξενου σχολείου μας. Μα δεν ήταν μόνο αυτό: και μετά άλλους δυο μήνες, που χρειάστηκαν μέχρι να πατήσω καλά το πόδι, ούτε στιγμή δεν διανοήθηκε να απομακρυνθεί από κοντά μου (με υποβάσταζε), την ώρα που ακόμη και οι καλύτερές μου φίλες (δεν τις αδικώ) με είχαν βαρεθεί κι είχαν βολευτεί με άλλες παρέες, πιο… ευκίνητες. Στο πρόσωπό του είχα βρει τον αδελφό που δεν είχα, επόμενο ήταν λοιπόν να νιώσω απαίσια όταν δυο παιδικές μου φίλες και συμμαθήτριες, στην αρχή της νέας χρονιάς, με πλησίασαν: «…ξέρεις, είναι ανήθικος κι όλοι στο χωρκό λένε ότι μερικά αγόρια έχουν το Νίκο για κορίτσι τους…». Δεν ενοχλήθηκα τόσο για τα κουτσομπολιά τους, αλλά από τον τρόπο που τα λέγανε, από τη κακία τη μοχθηρία και την ικανοποίηση που έσταζαν τα λόγια τους! Αηδίασα, αλλά συγκρατήθηκα. Τους έδειξα απλώς τη δυσαρέσκειά μου. Αυτές επέμειναν και μου έδωσαν να καταλάβω ότι έπρεπε να διαλέξω ανάμεσα σε κείνες και στον Νίκο – άλλο που δεν ήθελα κι εγώ να τις ξεφορτωθώ! Δυστυχώς και η μάμμα μου άρχισε να μην εγκρίνει την παρέα του Νίκου, ιδίως μετά την τελευταία επίσκεψη της Θείας Αλεξάνδρας (που είναι γειτόνισσα και υποτίθεται φίλη της μητέρας του Νίκου). Κάποια στιγμή η μανούλα έγινε πολύ φορτική κι όταν έφτασε στο σημείο να μου δώσει τελεσίγραφο, εγώ, μην μπορώντας να της φέρω αντίρρηση (γιατί την αγαπώ πάρα πολύ), άρχισα να κλαίω γοερά κι έπαθα κρίση άσθματος ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

85

–μου συμβαίνει όταν θλίβομαι πολύ ή πανικοβάλλομαι. Μόλις συνήλθα, κι ενόσω ακόμη είχα το οξυγόνο στο μύτη μου, άκουσα τη μάμμα να μου ζητάει συγγνώμη. Αλλά και οι παλιές μου φίλες, αργότερα, στο σχολείο, χωρίς να τους πω τίποτε, όταν είδαν ότι εγώ το Νίκο μου δεν υπάρχει περίπτωση να τον απαρνηθώ ποτέ, κι έμαθαν πως εξακολουθεί να έρχεται σπίτι μου και να τον καλοδέχεται η μάμμα, άρχισαν πάλι να με πλησιάζουν και να χαίρονται την παρέα μας και το ευφυές χιούμορ του, αδιαφορώντας εντελώς για τα εις βάρος του αισχρόλογα που εν τω μεταξύ οργίαζαν με… πρωτοβουλία κυρίως δύο συμμαθητών και χωρκανών μας. Λίγο πριν τις διακοπές των Χριστουγέννων, βγαίνοντας από την τάξη, ακούσαμε φωνές, κακό, βρισιές, απειλές και κλάματα. Τρέχω και βλέπω το Νίκο πεταμένο στα σκαλιά να τον ποδοπατούν εφτά-οχτώ εξαγριωμένοι συμμαθητές μας και να τον χτυπούν με πέτρες, ξύλα και καρέκλες. Ουρλιάζανε ότι ντροπιάζει το χωρκό και το σχολείο μας και πως αν δεν αλλάξει μυαλά θα τον σκοτώσουν! Έκανα να τρέξω, όμως με σταμάτησε η Νατάσα κι εγώ από φόβο βολεύτηκα στη δειλή απάθειά μου. Όταν όμως φάνηκε ότι τα κτήνη δεν είχαν σκοπό να σταματήσουν (παρ΄ ό,τι το αίμα που έβγαινε από την ανοιγμένη μύτη τα σκισμένα χείλη και τα σπασμένα δόντια είχε κοκκινήσει τα σκαλιά) άρχισα να στριγκλίζω με όλη μου τη δύναμη, όπως έκανε η σκυλίτσα μας, τότε που κατά λάθος την πάτησε με το αυτοκίνητο μέσα στην αυλή μας ο φτωχούλης ο παπάκης… Μετά από ώρα (είχε βραδιάσει πια) ξύπνησα το νοσοκομείο (πάλι με το σωληνάκι στη μύτη). Χωρίς δεύτερη κουβέντα, ρώτησα την καημένη τη μανούλα αν ζει ο Νίκος, κι εκείνη με σπασμένη φωνή με καθησύχασε, ότι (τάχα) δεν είναι πολύ χτυπημένος («κάτι ράμματα μονάχα»), ότι ζήτησε από τους καθηγητές να μη τιμωρηθούν τα παιδιά που τον δείρανε και πως ρωτούσε για μένα αν είμαι καλά κι αν τον θέλω ακόμη για φίλο μου… Την άκουγα προσεκτικά και καθώς χανόμουν στα μεγάλα στοργικά θολά της μάτια, άκουγα μέσα μου ένα μικρό κορίτσι που ικέτευε: «Συγγνώμη, Νίκο μου, που σε άφησα μόνο σου, συγγνώμη, συγγνώμη...» ***

Σημείωση του Κ. Καλλίμαχου: Το παραπάνω περιστατικό μου το αφηγήθηκε, με σπαραγμό ψυχής, η Άντρεα Ιωαννίδου. Αφού το μεταμφίεσα για λόγους ευνόητους, πήρα την άδειά της να το παρουσιάσω εδώ. Την ευχαριστώ πολύ.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

86

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2-1. Ρατσισμός: ορισμός - αιτίες - επιπτώσεις - αντιμετώπιση Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός Εκτεταμένη ανάλυση: Σεπτέμβριος του 2008., Εμπλουτισμός: Νοέμβριος του 2009 ΘΕΜΑ: Το φαινόμενο του ρατσισμού είναι διαχρονικό. Παρά το γεγονός ότι μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η ανθρωπότητα καταδίκασε τον δολοφονικό, ναζιστικό ρατσισμό, ωστόσο, οι ρατσιστικές αντιλήψεις και συμπεριφορές εξακολουθούν να υπάρχουν στη σύγχρονη κοινωνία με πολλές και διαφορετικές όψεις. Ποιες μορφές νομίζετε ότι έχει σήμερα ο ρατσισμός, από πού πηγάζει, τι προκαλεί και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά;

Ρατσισμός και ρατσιστές – 1η Εισαγωγή α. Τί δηλώνει ο όρος «ρατσισμός» με τη στενή έννοια;

Ρατσισμός, με τη στενή έννοια, σημαίνει την

τάση που έχουν τα μέλη μιας φυλής ή εθνικής ομάδας να νομίζουν πως είναι εκ φύσεως ξεχωριστά και εκλεκτά, σε σχέση με τα μέλη μιας άλλης φυλής ή εθνικής ομάδας, τα οποία, υποτίθεται, μειονεκτούν, είναι κατώτερα και οφείλουν να το γνωρίζουν. β. Τι ισχυρίζονται οι θεωρητικοί του ρατσισμού;

Οι θεωρητικοί του ρατσισμού εμμένουν στον

ισχυρισμό ότι υπάρχει μια σχέση αιτίου και αποτελέσματος ανάμεσα αφενός στα κληρονομούμενα φυσικά χαρακτηριστικά και αφετέρου σε ορισμένα χαρακτηριστικά τής προσωπικότητας,

τών

νοητικών

δυνατοτήτων

και

τών

πολιτισμικών

καταβολών.

Διατείνονται ότι βάσει αυτού του συνδυασμού κάποιες φυλές είναι κληρονομικά ανώτερες από άλλες. γ. Τί δηλώνει ο όρος ρατσισμός με την πλατιά έννοια;

Ο όρος ρατσισμός, με την πλατιά έννοια, δεν

συνδέεται αναγκαστικά με βιολογικούς ή ανθρωπολογικούς ορισμούς της φυλής. Συχνά οι ρατσιστικές πεποιθήσεις επεκτείνονται και σε ομαδοποιήσεις που γίνονται με μη βιολογικά και μη φυλετικά κριτήρια και πλήττουν αδιακρίτως θρησκευτικές, γλωσσικές, εθνικές και πολιτιστικές ομάδες και μειονότητες κάθε είδους. δ. Τί σχέση έχει η ύπαρξη ανθρωπίνων φυλών και των κοινωνικών ανισοτήτων με τον ρατσισμό;

Σε κάθε

περίπτωση ο ρατσισμός δεν έχει απολύτως καμία λογική σχέση με την αποδοχή ή την επιστημονική και αντικειμενική μελέτη τού φαινόμενου τής (βιολογικά καθορισμένης) φυλής και τού γεγονότος των ποικίλων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών ανισοτήτων.

Ρατσισμός και ρατσιστές – 2η Εισαγωγή (εναλλακτική) α΄. Τι είναι ρατσισμός και ποιο το γνώρισμά του

Ρατσισμός είναι το εξωφρενικό δόγμα που βασίζεται

σε συγκεκριμένα εθνικά, θρησκευτικά, πολιτιστικά, ιδεολογικά, οικονομικά και άλλα γνωρίσματα, προκειμένου ν΄ αναγάγει μια κοινωνική, φυλετική, θρησκευτική ή άλλη κοινωνική

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

87

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

ομάδα ως υπέρτερη άλλων. Το πιο συνηθισμένο είδος ρατσισμού είναι ο φυλετικός. Σε κάθε περίπτωση ο ρατσισμός ενέχει πάντοτε το στοιχείο της διαστρεβλωμένης όρασης. Στους μεν εαυτούς μας, βλέπουμε μόνο επιτεύγματα, αρετές και μεγαλείο. «Αν πέσει στην αντίληψή μας κάποιο ελάττωμα, εύκολα το δικαιολογούμε. Στη δε αντίπαλη φυλή βλέπουμε μόνο πάθη, πονηρία, μικρότητα και κουταμάρα. Αν τύχει δε και προσέξουμε κάποια καλοσύνη, εύκολα την ανάγουμε στην υστεροβουλία.» β΄.

Σε τί διαφέρει ο ρατσισμός από τη μελέτη της ύπαρξης των φυλών;

Ο ρατσισμός διαφέρει από την

απλή παραδοχή ή επιστημονική και αντικειμενική μελέτη του γεγονότος της ύπαρξης των φυλών. Το επικίνδυνο σημείο του ρατσισμού είναι ότι την όποια εξωτερική «διαφορά» τη θεωρεί απόλυτη και αμετάβλητη προκειμένου να διακηρύξει ότι μία φυλή (ράτσα) είναι «εκ φύσεως» χαρισματική. Με άλλα λόγια, οι ρατσιστές, εντελώς παράλογα, εστιάζουν την προσοχή τους στα βιολογικά γνωρίσματα και ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των φυλών, με σκοπό να τις χωρίσουν σε «ανώτερες» (όσες π.χ έχουν… λευκό χρώμα) και «κατώτερες» (όσες λ.χ έχουν… σκούρο δέρμα). γ΄.

Ποιος είναι ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της ρατσιστικής κτηνωδίας;

Την πιο αιμοσταγή εκδοχή του

φυλετικού ρατσισμού συνιστά ο αρχιδολοφόνος Χίτλερ, που ως γνωστόν έπασχε από την ψύχωση της «εκλεκτής» Αρίας (λευκής) φυλής. Αυτή η δοξασία δεν αποδείχτηκε μόνο εσφαλμένη, από επιστημονική και ανθρωπολογική σκοπιά (αφού όλοι οι άνθρωποι έχουν τον ίδιο πρόγονο, άρα διαθέτουν τις ίδιες νοητικές και φυσιολογικές δυνατότητες), αλλά και απίστευτα εγκληματική.

Α. Ο ρατσισμός και οι όψεις του σήμερα Α.1 Ο ρατσισμός σήμερα και οι εκδηλώσεις του

Η εποχή μας μπορεί να παινεύεται ότι είναι πολέμια

του αυταρχισμού και της απανθρωπιάς, καθώς ποτέ άλλοτε τα δημοκρατικά οράματα δεν είχαν τόση αποδοχή όση σήμερα. Παρά ταύτα, οι διακρίσεις σε βάρος συνανθρώπων μας εμμένουν. Αυτές είναι αποτέλεσμα του φυλετικού, θρησκευτικού, εθνικού, «σεξιστικού» (διακρίσεις σε βάρος των γυναικών), κοινωνικού, ηλικιακού (εναντίον των ηλικιωμένων) και ομοφοβικού (κατά των ομοφυλοφίλων) ρατσισμού. Βασίζονται σε αυθαίρετες θέσεις και προκαταλήψεις με τις οποίες οι ρατσιστές προσπαθούν να επιβάλουν την (όποια) κυριαρχία τους (οικονομική, κοινωνική, ιδεολογική, θρησκευτική, ηθική και πολιτική) στα θύματα, επινοώντας δήθεν ελαττωματικά χαρακτηριστικά του αντικειμένου του μίσους τους (όπως π.χ η θρησκεία και η προέλευσή των «άλλων»). Α.2 Αν απορρίπτουμε το φυλετικό ρατσισμό, σημαίνει ότι δεν είμαστε ρατσιστές;

Συνεπώς, ο όρος ρατσισμός

εκτός από τον φυλετικό διαχωρισμό των ανθρώπων, περιλαμβάνει κάθε μεροληπτική συμπεριφορά σε βάρος ατόμων, ομάδων ανθρώπων ή λαών, η οποία συνοδεύεται ή και προκαλείται από την υιοθέτηση συγκεκριμένων στερεοτύπων (μειωτικών χαρακτηρισμών). Συχνά, επειδή νιώθουμε ότι δεν μισούμε άλλους ανθρώπους, λόγω της φυλής τους ή του χρώματός τους, νομίζουμε ότι δεν είμαστε ρατσιστές. Λησμονούμε όμως ότι ειδικά στις μέρες μας ο ρατσισμός είναι πολυδιάστατος, αφού πρόκειται για διάκριση με κριτήριο το χρώμα, την καταγωγή, το φύλο, τη θρησκευτική πίστη, την κοινωνική θέση, το επάγγελμα, την οικονομική κατάσταση, το μορφωτικό επίπεδο, την ηλικία, τον γενετήσιο προσανατολισμό, τον τρόπο που ντύνεται, μιλάει και εκφράζεται κάποιος, τις τυχόν ασθένειές ή τις περιορισμένες δεξιότητές του και γενικά οτιδήποτε άλλο τον διαφοροποιεί από τον υποθετικό «μέσο» και δήθεν «φυσιολογικό» άνθρωπο.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

88

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Α.3 Τα κατεξοχήν θύματα του ρατσισμού σήμερα

Στις μέρες μας, τα κατεξοχήν θύματα αυτού του

είδους της απάνθρωπης μεταχείρισης είναι συνήθως οι μετανάστες και οι άνεργοι στους οποίους χρεώνονται η βία και η εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά και η πορνεία. Δυσμενείς διακρίσεις παρατηρούνται επίσης και σε βάρος των ΑμεΑ (Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες), των γυναικών και των ομοφυλοφίλων. Όσο κι αν ακούγεται ακραίο, υπάρχουν ακόμη και σήμερα άνθρωποι που βαθιά μέσα τους πιστεύουν ότι «κακώς συντηρούμε τα Άτομα με Ειδικές Ανάγκες», ότι «οι γυναίκες είναι… κατώτερο είδος» και πως «εκείνο που χρειάζονται οι ομοφυλόφιλοι, για να… ξαναγίνουν άντρες, είναι ένα γερό ξύλο»!

Β. Γιατί ο ρατσισμός είναι διαχρονικός, ανθεκτικός και επικίνδυνος; Διευκρίνιση 1η: Γιατί ήταν αποκρουστικά εγκληματικός ο ναζιστικός ρατσισμός;

Αναμφίβολα, ο ναζιστικός

ρατσισμός (1928-1945) ήταν η αιτία για μια από τις πιο αποκρουστικές μορφές βίας που είδε ποτέ η ανθρωπότητα. Η «ανωτερότητα της φυλής» ήρθε σε σύγκρουση με τον «ξένο» που ανήκει σε ένα διαφορετικό είδος, οπωσδήποτε τάχα «κατώτερο» και «αναμφίβολα προορισμένο για σκλάβος ή υπηρέτης» των ορέξεων της όποιας «ανώτερης ράτσας». Διευκρίνιση 2η: Συστατικά του ναζιστικού εθνοφυλετισμού: ο συνδυασμός ράτσας & «καθαρού» έθνους

Στη

ναζιστική Γερμανία η ιδέα της ράτσας αναμίχθηκε με τη φαντασίωση του «καθαρού έθνους» και άλλες ψευδοεπιστημονικές ανοησίες. Αυτές ήταν οι συνιστώσες του ναζιστικού εθνοφυλετισμού. Έτσι προέκυψαν «τα επιχειρήματα υπέρ της φυλής» (π.χ. «η Αρία φυλή είναι ανώτερη») μέσω των οποίων οριοθετήθηκαν οι διαφυλετικές σχέσεις (π.χ. «οι Εβραίοι και οι Τσιγγάνοι είναι κατώτεροι»). Αυτές συγκρότησαν τις βάσεις του φανατισμού και του μίσους, σαν μαζική ίωση της δήθεν ανώτερης φυλής, η οποία ακολούθως βούτηξε τα χέρια της στο αίμα του Ολοκαυτώματος. http://exastal.blogspot.com/2007/11/blog-post_22.html

- Επιμέλεια/Διασκευή, Επέκταση & Κριτική θεώρηση: Κ. Καλλίμαχος

Β.1α Γιατί η «φυλή» ασκεί ακόμη και σήμερα τόση γοητεία και τι συνεπάγεται;

Η ιδέα της φυλής, δυστυχώς,

υπάρχει ακόμη στο συλλογικό υποσυνείδητο των σύγχρονων κοινωνιών καθώς αυτές δεν μπορούν να ζήσουν δίχως τη φαντασίωσή της. Γι΄ αυτό το μίσος και ο ρατσισμός συνεχίζουν να αποτελούν κίνδυνο και αιτία απομόνωσης καθετί διαφορετικού το οποίο εκ των προτέρων εμπεριέχει την έκπληξη (π.χ. «Παντού Εβραίοι: Εβραίος και ο Φρόιντ, Εβραίος και ο Μαρξ, Εβραίος και ο Αϊνστάιν!»), την αναταραχή (π.χ. «Κοίτα πώς ξεθάρρεψαν οι ομοφυλόφιλοι!») και ίσως την ανατροπή (π.χ. «Οι νέοι που αμφισβητούν όλες τις παραδόσεις μας, είναι επικίνδυνοι»). Β.1β

Τι μας εμποδίζει να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα έθνη είναι βιολογικά ομοιόμορφα;

Η βιολογική

ομοιομορφία των φυλών δεν μας είναι αρεστή, διότι έρχεται σε σύγκρουση με τον ιστό του έθνους. Έχουμε, λοιπόν, πολύ σοβαρούς ψυχολογικούς λόγους να περιφρονήσουμε τα ευρήματα της επιστήμης της Βιολογίας και να προτιμήσουμε τα κηρύγματα μίσους, καθώς αυτά προστατεύουν και τη «ιερή εθνική» διαχρονικότητά μας και την «καθαρόαιμη» καθημερινότητά μας. Αν έρθει ένας γενετιστής και μας εξηγήσει ότι οι φυλές είναι αξιοσημείωτα και εκπληκτικά όμοιες, θα τον ακούσουμε μεν, για να μη φανούμε απολίτιστοι, αλλά κατά βάθος περιμένουμε τον μεσσία/«επιστήμονα» που θα έρθει να ανατρέψει τέτοιες «ξεδιάντροπες» θεωρίες που μας εξομοιώνουν π.χ. με τους… Τούρκους, τους… Εβραίους και τους… μαύρους! Αρνούμαστε πεισματικά να συνειδητοποιήσουμε την απλή αλήθεια: ότι οι όποιες εξωτερικές διαφορές μας με τους άλλους, στα χαρακτηριστικά, λόγου χάρη, του προσώπου ή στο χρώμα των μαλλιών, αφορούν έναν ασήμαντο αριθμό από τα δισεκατομμύρια των κοινών νουκλεοτιδίων στο ανθρώπινο DNA. ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

89

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

Β.2 Τί πιστεύουν ορισμένοι βιολόγοι για τον ρατσισμό; Είναι έμφυτος ή επίκτητος;

Πολλοί βιολόγοι λένε ότι

πίσω από τις ρατσιστικές μας εμμονές υπάρχει μία γενετική προδιάθεση. Επιμένουν ότι η ιδέα των φυλών και η αναπαραγωγή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών μιας φυλής από γενιά σε γενιά έχει πανάρχαιες και πανίσχυρες καταβολές και πως οι ασύστατες αυτές ιδέες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στις κοινωνίες όχι εξαιτίας φασιστικών ή ψευδοεπιστημονικών θεωριών, αλλά εξαιτίας πολύ βαθύτερων αιτιών. Γι΄ αυτό, άλλωστε, ακόμη και οι δημοκρατικές ή φιλελεύθερες κοινωνίες παρουσιάζουν εξάρσεις αποστροφής ή φόβου ενάντια στον διαφορετικό, όπως λ.χ. συνέβη πρόσφατα στην Ελβετία, όπου με δημοψήφισμα (57%) απαγορεύτηκε η οικοδόμηση νέων μιναρέδων. http://exastal.blogspot.com/2007/11/blog-post_22.html – Επιμέλεια/Διασκευή, Επέκταση & Κριτική θεώρηση: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος Β.3

Πού αποδίδουν, κατά τον Fergunson, οι βιολόγοι την ανθεκτικότητα του ρατσισμού;

Ο Nial Fergunson,

καθηγητής Ιστορίας στο Harvard, παρουσιάζει και αναλύει στο βιβλίο του «The War of the World», τέσσερις βασικούς λόγους για τη διαχρονική ανθεκτικότητα του ρατσισμού: 1ος λόγος

Στο ότι ο άνθρωπος είναι γενετικά προγραμματισμένος να υπερασπίζεται τον

δικό του και αν χρειαστεί να σκοτώνει τον άλλον. Σε προϊστορικές εποχές όταν οι άνθρωποι ήταν πολύ λιγότεροι, κύρια ενασχόλησή τους ήταν η συλλογή τροφής και η αναπαραγωγή. Οι μικρές ομάδες βελτίωναν τις δυνατότητες για επαρκή τροφή και αναπαραγωγή. Οι τροφοσυλλεκτικές διαμάχες των μικρών ομάδων ευνόησαν την μεταξύ τους βία που έφτανε και μέχρι το θάνατο του «ξένου» που έτσι κι αλλιώς δεν ανήκε στην ομάδα. Νεοδαρβινικοί υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος είναι γενετικά προγραμματισμένος να προστατεύει τον «δικό του» και να σκοτώνει αν χρειαστεί τον «άλλο» όταν τίθεται θέμα ασφάλειας του συγγενούς.

2ος λόγος

Στο ότι η άριστη αναπαραγωγή επιτυγχάνεται ανάμεσα σε γενετικά

διαφορετικά μέλη όμως του αυτού (του ίδιου) είδους. Ο Πάτρικ Μπέιτσον και άλλοι γενετιστές έχουν αποδείξει ότι η «άριστη αναπαραγωγή» επιτυγχάνεται με την εξωγαμία ανάμεσα σε άτομα που δεν τα χωρίζει μεγάλη γενεαλογική απόσταση. Η φύση δηλαδή δεν ευνοεί ιδιαίτερα την αναπαραγωγή μεταξύ γενετικά πολύ διαφορετικών μελών του ίδιου είδους.

3ος λόγος

Στο ότι οι όμοιοι έλκονται μεταξύ τους, ενώ η έλξη προς τον ξένο αποτελεί

εξαίρεση. Εξελικτικοί βιολόγοι προσπαθώντας να εξηγήσουν γιατί ξεχωριστοί ανθρώπινοι πληθυσμοί ανέπτυξαν πολύ γρήγορα παρόμοια σωματικά χαρακτηριστικά βρήκαν ότι αυτό είναι αποτέλεσμα όχι τόσο μιας «γενετικής ροπής» αλλά της «σεξουαλικής επιλογής». Οι όμοιοι έλκονται μεταξύ τους ενώ η έλξη προς τον «ξένο» αποτελεί εξαίρεση ως προς τις σεξουαλικές προτιμήσεις.

4ος λόγος

Και στο ότι οι άνθρωποι έχουν την προδιάθεση να εμπιστεύονται περισσότερο

μέλη της δικής τους φυλής. Ο Αντρέας Όλσον και οι συνεργάτες του έδειξαν ότι οι άνθρωποι έχουν την προδιάθεση

να

εμπιστεύονται

περισσότερο

μέλη

της

δικής

τους

(αυτό-

προσδιορισμένης) φυλής.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

90

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Β.4 Σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει ο Fergunson;

Ο Nial Fergunson καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι

γενετικές διαφορές είναι πράγματι πολύ λίγες μεταξύ των ανθρώπων, ωστόσο, φαίνεται είμαστε σχεδιασμένοι να τους δίνουμε μεγάλη σημασία. Β.5 Έμφυτος ο ρατσισμός, λένε οι βιολόγοι και κακώς δέχονται επικρίσεις

Το βιβλίο του Fergunson μας

βοηθά να κατανοήσουμε τα βαθύτερα αίτια του ρατσισμού και προσπαθεί να αποδείξει γιατί ο ρατσισμός είναι ανθεκτικός και επικίνδυνος. Ατυχώς, κατηγορήθηκε από πολλούς επιστήμονες ότι ευνοεί άθελά του τον ρατσισμό, γιατί, υποτίθεται, βοήθησε τους ρατσιστές να ισχυριστούν ότι τα «πιστεύω» τους είναι «φυσιολογικά». Λένε οι ρατσιστές: «να, οι ιδέες μας είναι σύμφωνες με τη φύση. Όσοι διαφωνούν μαζί μας, πάνε κόντρα στη φύση, άρα έχουν άδικο». Ασφαλώς, αυτά τα προπαγανδιστικά σοφίσματα των ρατσιστών είναι για αφελείς ή ανεκπαίδευτους, όπως θα αποδείξουμε ακολούθως. Επειδή κάτι

Β.5α Το έμφυτο και το «φυσικό», δεν είναι πάντα «φυσιολογικό», γιατί μπορεί να είναι απάνθρωπο

όντως είναι φυσικό, αυτό δεν το καθιστά και ηθικό, δηλαδή ανθρωπιστικό. Αν, φερ΄ ειπείν, εγώ πεινάω και από την πείνα μου, η οποία είναι μια πρωταρχική φυσική ανάγκη, εξωθηθώ στο να κλέψω και να σκοτώσω, τότε δεν ευθύνεται η πείνα μου, αλλά ο τρόπος που προσπάθησα να ικανοποιήσω αυτή μου τη φυσική ανάγκη. Το ίδιο ισχύει και για το γενετήσιο ένστικτο και τους βιαστές: οι βιαστές ωθούνται από μια φυσική ανάγκη (την σεξουαλική) σε μια εγκληματική πράξη (στο βιασμό), επειδή επιλέγουν να ικανοποιήσουν τις ορέξεις τους, σε βάρος συνανθρώπων τους. Επομένως, το εκ της φύσεως ορμώμενο, δεν είναι απαραιτήτως νόμιμο και ανθρωπιστικό. Β.5β Μάλλον όλοι γεννιόμαστε δυνητικά ρατσιστές, γι΄ αυτό χρειαζόμαστε τον ανθρωπιστικό ορθολογισμό

Μάλλον όλοι

μας γεννιόμαστε δυνητικά ρατσιστές, εγωιστές, βιαστές, δολοφόνοι, κλέφτες, δηλαδή «ζώα». Όπως έχει αποδείξει η Ανθρωπολογία, αν τύχει ένα νεογέννητο να μεγαλώσει με σκύλους, θα γαβγίζει και θα δαγκώνει· με γάτους, θα νιαουρίζει και θα γρατζουνάει· με λύκους, θα τρώει ωμό κρέας και θα ουρλιάζει. Προφανώς, ο ακοινώνητος ο άνθρωπος ρέπει προς την ωμότητα, ωθούμενος από τα ένστικτα της επιβίωσης και της αναπαραγωγής. Ωστόσο, διαθέτει την έφεση να τιθασεύσει τα βίαια ένστικτά του, μέσω της υγιούς κοινωνικοποίησης (αγωγής). Εναπόκειται στο κοινωνικό περιβάλλον εάν θα τον κοινωνικοποιήσει ως φιλάνθρωπο κι όχι ως «λύκο». Αυτή η διαπαιδαγώγηση δεν έχει καμία σχέση με τον τρόπο που κυνηγάει η γάτα τα ποντίκια και γαλουχεί τα γατάκια, ή ο λύκος τα πρόβατα και καθοδηγεί τα λυκόπουλα. Στο ζωικό βασίλειο υπάρχει το «φυσικό» και κανείς δεν εκπλήσσεται που εκεί κυριαρχούν τα ένστικτα της επιβίωσης και της αναπαραγωγής. Αντίθετα, ο άνθρωπος, εκτός από ένστικτα έχει και λογική, πολιτισμό και εργαλεία (όπως π.χ. η γνώση και η αυτοκυριαρχία) με τα οποία μπορεί να ελέγξει τις ορμές και τα πάθη του και να οικοδομήσει κοινωνίες με δημοκρατία, ελευθερία, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη και ανθρωπιά· δηλαδή να εφαρμόσει την καντιανή κατηγορική προσταγή: πράξε έτσι ώστε η συμπεριφορά σου να μπορεί να υιοθετηθεί ως νόμος για την ανθρωπότητα.

Γ. Άλλοι παράγοντες που ευνοούν το ρατσισμό και την ξενοφοβία Γ.1α

Ο σύγχρονος κόσμος μας τρομάζει κι εμείς μεταφέρουμε το φόβο μας στους «ξένους»

Ζούμε σε μια

κοινωνία στην οποία αισθανόμαστε συχνά ότι απειλούμαστε. Η παγκοσμιοποίηση, οι φυσικές καταστροφές, η οικονομική κρίση, οι δυσκολίες της καθημερινής ζωής μάς δημιουργούν την αίσθηση ότι δεν τα καταφέρνουμε πλέον να αντιμετωπίσουμε απειλές που είναι συχνά απρόβλεπτες. Αισθανόμαστε ανυπεράσπιστοι και ανίκανοι να δράσουμε, και συνεπώς

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

91

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

φοβόμαστε. Είναι ένας ακαθόριστος φόβος τον οποίο μεταφέρουμε κυρίως στους ξένους[Τουρεν]. Το φαινόμενο της ξενοφοβίας των ημερών μας είναι μία αντίδραση που αποκαλύπτει τις αντιφάσεις μιας όλο και πιο κατακερματισμένης και ανασφαλούς κοινωνίας: Μέσα από την ξενοφοβία εκδηλώνεται ο φόβος για όποιον είναι διαφορετικός από μας όχι μόνο στη φυσική του μορφή, αλλά και στην κουλτούρα, τη θρησκεία ή τους τρόπους ζωής. Γ.1β

Η παγκοσμιοποιημένη εποχή ευνοεί τη δυναμική του αποδιοπομπαίου τράγου

Η ρατσιστική ξενοφοβία,

βέβαια, γεννιέται και από μια κρίση «ταυτότητας», εφόσον μια «ταυτότητα» αισθάνεται ότι κινδυνεύει από απειλές που δεν είναι άμεσα αναγνωρίσιμες. Η παγκοσμιοποίηση, εκτός του ότι θέτει υπό αμφισβήτηση την ταυτότητά μας, απειλεί και την ικανότητά μας για δράση. Όλο και πιο συχνά αισθανόμαστε ανήμποροι και ανίσχυροι. Σε ορισμένες καταστάσεις , βρισκόμαστε μπροστά σε μια αληθινή κατάρρευση του «εγώ»

[Ερενμπέργκ]

. Τότε γίνεται εύκολο να φορτώσουμε

την ευθύνη γι' αυτή την κατάσταση σε κάποιον «ξένο», ο οποίος είναι αναγνωρίσιμος από το ένα ή το άλλο ειδικό του γνώρισμα. Η αόριστη και ασύλληπτη απειλή μπορεί έτσι να εντοπιστεί και επομένως μπορεί να αποκρουστεί πιο εύκολα. Είναι η δυναμική του αποδιοπομπαίου τράγου. Γ.1γ

Υπεροψία και φόβος: άλλη συνιστώσα του ρατσισμού

Από ψυχολογική άποψη, στη ρίζα του

ρατσισμού βρίσκεται συνήθως ένα μίγμα υπεροψίας και φόβου. Αφενός νιώθουμε ότι η δική μας φυλή είναι ανώτερη, πιο καλλιεργημένη, πιο έξυπνη και πιο πολιτισμένη, αφετέρου, αισθανόμαστε ότι η άλλη φυλή με κάποιο τρόπο μας απειλεί είτε στρατιωτικά, είτε πολιτιστικά, είτε ακόμη και στο επίπεδο εξεύρεσης εργασίας. Το αποτέλεσμα, μέσα μας, είναι να βλέπουμε μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων με εχθρότητα και προκατάληψη. Γ.1γ-1 Σε κανέναν μας δεν αρέσει να υστερεί έναντι των άλλων

Λέγεται πως είναι έμφυτη αυτή η ροπή

ατόμων, ομάδων και λαών για διάκριση. Ότι, κατά κανόνα, τα άτομα αλλά και οι οργανωμένες κοινωνικές ομάδες αισθάνονται άσχημα, όταν μειονεκτούν έναντι άλλων. Όπως και να έχει, σε κανέναν μας δεν αρέσει να υστερεί. Όλοι μας επιδιώκουμε, άλλοτε βάσει «αδιάσειστων στοιχείων» (αν π.χ. είμαστε πλουσιότεροι από τους άλλους) και άλλοτε βάσει επινοημένων γεγονότων (κατασκευή πλαστών ιστορικών εγκωμίων) να νιώθουμε υπέρτεροι και περιούσιοι. Κατά βάθος, οι πιο πολλοί χαιρόμαστε να δείχνουμε ανώτεροι από τους συναδέλφους, τους γείτονες ή και τους αλλοεθνείς μας, κάποτε ακόμη και από τους στενούς συγγενείς μας, κι ας το κρύβουμε επιμελώς. Γ.1γ-2 Εύκολα, λοιπόν, ενδίδουμε στον κακοχαρακτηρισμό των άλλων που τους περνάμε για κατώτερούς μας

Έτσι,

δεν έχουμε κανέναν ενδοιασμό να επινοήσουμε ελαττώματα και κατηγορίες σε βάρος και εκείνων από τους οποίους αισθανόμαστε «ανώτεροι», και εναντίον των άλλων, από τους οποίους νομίζουμε ότι είμαστε «κατώτεροι». Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε και το αίσθημα ανασφάλειας που μας προκαλεί η παρουσία πολλών «ξένων» και μεταναστών στην χώρα μας, των οποίων ούτε τη γλώσσα γνωρίζουμε ούτε τον πολιτισμό, αλλά παρά ταύτα υποψιαζόμαστε ότι μας απειλούν με την παρουσία τους, ότι θα μας αλλοτριώσουν, ότι εξαιτίας τους θα χάσουμε την ταυτότητά μας και τις αξίες μας (ξενοφοβία). Γ.2

Το κυνήγι της εξουσίας και του χρήματος ως αιτίες του ρατσισμού

Οι διαφορές ισχύος που

προσπαθούν να επιβάλουν οι ρατσιστές στα θύματά τους (λέγοντας π.χ. ότι «οι Άραβες είναι τρομοκράτες» ή ότι «οι γυναίκες είναι άβουλα όντα») συχνά χρησιμοποιούνται για να στηρίξουν κατεστημένα συμφέροντα και προϋπάρχουσες κοινωνικές διακρίσεις, με σκοπό να χωρίσουν τους ανθρώπους έτσι ώστε η όποια κοινωνική ισχύς να παραμείνει στους έχοντες και κατέχοντες. Εδώ η κοινωνική δύναμη παίρνει τη μορφή της πρόσβασης σε αγαθά, όπως είναι η άσκηση εξουσίας (στο σπίτι, στη γειτονιά, στη συνοικία, την κοινωνία και τον κόσμο), οι

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

92

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

πηγές πλούτου, η εργασία, η κατοικία, η εκπαίδευση, η φυσική ασφάλεια, η προστασία από το νόμο και η εκπροσώπηση στην κυβέρνηση. Έτσι, ορισμένες ομάδες ορίζονται «κοινωνικά δυνατές» σε βάρος άλλων ομάδων, των οποίων η πρόσβαση σε πηγές κύρους και ευρωστίας είναι περιορισμένη ή εντελώς απαγορευμένη. (Εφόσον μάλιστα υπάρχει συστηματική, θεσμοθετημένη και καθημερινή ανισορροπία δύναμης, τότε μιλάμε για θεσμικό ρατσισμό.) Η παθητική στάση που κρατάμε οι περισσότεροι απέναντι στην εκμετάλλευση που υφίστανται, επί παραδείγματι, οι οικονομικοί μετανάστες, μιλάει από μόνη της... Όλοι μας, κατά βάθος, συναινούμε στην οικονομική εκμετάλλευση αυτών των «αδυνάμων» συνανθρώπων μας, τους οποίους προορίζουμε για «κατώτερες» ασχολίες με πενιχρούς μισθούς. Δεν μας συμφέρει να τους δούμε ως συνανθρώπους, συμπολίτες, αδέλφια μας και ισάξιους. Προτιμάμε να τους φανταζόμαστε ως παρακατιανούς και να μην τους αναγνωρίζουμε εργατικά δικαιώματα. Οπότε υφίστανται, με την ανοχή μας και τη συνενοχή της πολιτείας, ανηλεή εκμετάλλευση από τους εργοδότες τους και τα νοικοκυριά που τους απασχολούν. Γ.2α Ο ρατσισμός κατά την πρώτη αποικιοκρατία, την Αντιμεταρρύθμιση και τους Ναζί

Κατά τους νεώτερους

χρόνους (15 και 16 αι.), ο ρατσισμός συνδέθηκε με οικονομικούς σκοπούς. Αυτό συνέβη με ο

ο

την «βοήθεια» της «επιστήμης» ή και της θρησκοληψίας (που ευλογούσαν το δουλεμπόριο). Οι τελευταίες επιστρατεύτηκαν για να «τεκμηριώσουν» ότι υπάρχουν τάχα έθνη που είναι «τιποτένια», «υπάνθρωπα», «άπιστα» και «κανίβαλοι», ότι έχουν τάχα μειωμένες νοητικές ικανότητες (χαμηλή ευφυΐα) και ηθική (π.χ. γεννούν παιδιά χωρίς να παντρευτούν), ή ότι είναι αμαρτωλά και παρασιτικά –κάτι που θα επαναλάβουν, αργότερα, οι σαδιστές ιεροεξεταστές για τους «αιρετικούς» και οι Ναζί για τους Εβραίους. Γ.2β Ο αμερικάνικος νέο-ρατσισμός των δεκαετιών του ΄60 και του ΄70

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού,

κατά τις δεκαετίες του ’60 και ’70, επιχειρήθηκε ο κοινωνικός και μορφωτικός αποκλεισμός των «νέγρων». Τότε, ως κριτήριο κατάταξης των Αφροαμερικανών σε «κατώτερη ράτσα» χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης νοημοσύνης (IQ), ο οποίος υποτίθεται βρέθηκε χαμηλότερος στα γκέτο των «νέγρων» σε σχέση με τους λευκούς. Βέβαια, η προσπάθεια της βιολογικής περιγραφής ενός πληθυσμού ως κατώτερου από ένα άλλο χρησιμοποιώντας το IQ θεωρείται σήμερα παντελώς εσφαλμένη και ύποπτη. [Αλαχιώτης] Γ.2γ

Ο ρατσισμός της σύγχρονης νέο-αποικιοκρατίας

Στα πλαίσια, μάλιστα, του πρόσφατου «νέο-

ιμπεριαλισμού» (π.χ. πόλεμοι στο Ιράκ) κάποιοι ισχυροί βολεύονται με το να πιστεύουν ότι οι άνθρωποι των φτωχών χωρών της Μέσης Ανατολής είναι κατώτεροι. Με αυτόν τον τρόπο θέλουν να δικαιολογήσουν την εκμετάλλευση που επιφυλάσσουν για τους ταλαίπωρους αυτούς Άραβες και Ιρακινούς, τη στιγμή που οι τελευταίοι ζουν πάνω από τεράστια αποθέματα πετρελαίου, τα οποία προφανώς δεν τους… χρειάζονται. Γ.3

Ο εθνικιστικός φανατισμός παράγει επίσης ρατσιστικό μίσος και επιθετικότητα

Ιδιάζουσα μορφή

ρατσισμού είναι και ο εθνικισμός, αν και κάποιοι προτιμάμε να εθελοτυφλούμε. Αναμφίβολα, κάθε έθνος για να επιζήσει έχει ανάγκη από ορισμένα κοινά σημεία αναφοράς που συσπειρώνουν τους ομοεθνείς και τους ωθούν στην υλοποίηση κοινών στόχων. Ορισμένα μάλιστα έθνη πέτυχαν πράγματι τη δημιουργία σημαντικού πολιτισμού ή μιας ισχυρής δύναμης ή προσέφεραν κάτι σπουδαίο στην ανθρωπότητα, γι’ αυτό αισθάνονται υπερηφάνεια για την καταγωγή τους ή έχουν ένα εθνικό εγωισμό. Αυτή η υπερτίμηση του εαυτού τους, οδηγεί κάποτε σε υποτίμηση και περιφρόνηση άλλων λαών. Μια τέτοια συμπεριφορά είναι ρατσιστική, ιδίως εάν αυτή παρατείνεται ακόμη κι όταν ο κατά φαντασίαν «περιούσιος» λαός (π.χ. ισλαμιστές) έχει χάσει πλέον τη δύναμή του και σήμερα βρίσκεται στο περιθώριο των παγκόσμιων εξελίξεων (οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών).

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

93

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

Γ.3α Τα ρατσιστικά ιδεολογήματα των ισχυρών αλλά και των μικρών εθνών

Κατά καιρούς, οι ισχυροί (και

όχι μόνο) λαοί βρίσκουν τα δικά τους προσχήματα για να δικαιολογήσουν τον γενικευμένο τους ρατσισμό. Πολύ πριν από τη ναζιστική Γερμανία, η οποία είχε προφασιστεί τη γενετική καθαρότητα, η Αγγλία της αποικιοκρατίας προφασίστηκε την πολιτιστική ανωτερότητα («Το χρέος του λευκού ανθρώπου»), η Γαλλία την «πολιτιστική τους αποστολή» και το Βέλγιο κάτι ανάλογο. Αντιγράφοντας του Ευρωπαίους, η μικρή Ελλάδα της εποχής ανέθεσε στον εαυτό της το ρόλο «να φωτίσει ως φωτοβόλος φάρος την καθ΄ ημάς Ανατολή» (Μικρασιατική Εκστρατεία). Δυστυχώς, ακόμη και σήμερα πολλοί από εμάς τους Έλληνες, όταν διαβάζουμε ότι οι έρευνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μας καταλογίζουν ρατσιστικές πεποιθήσεις και συμπεριφορές, συνήθως αναζητούμε άλλοθι στην εθνική μας καταγωγή, στην ελληνικότητά μας και στην ένδοξη ιστορία μας. Γ.3β

Είμαστε εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες ανώτεροι από άλλους λαούς;

Είναι, βέβαια, αλήθεια ότι οι

αρχαίοι πρόγονοί μας συνεισέφεραν πολλά στον πανανθρώπινο πολιτισμό, ίσως και περισσότερα από οποιονδήποτε άλλο λαό της εποχής εκείνης. Το έκαναν όμως αυτό καλλιεργώντας τη δημοκρατία και το σεβασμό προς τον κάθε άνθρωπο, προς το ανθρώπινο πρόσωπο αυτό καθ’ εαυτό. Αν τώρα εμείς, εν ονόματι των αρχαίων, περιφρονούμε τον αλλοεθνή συνάνθρωπό μας, τότε το μόνο που κάνουμε είναι να φανερώνουμε ότι δεν είμαστε γνήσια παιδιά τους. Νομίζω, αξίζει να επεκταθούμε λίγο περισσότερο στις ρατσιστικές παραφυάδες του εθνικισμού μας: Γ.3β-1 Οι πρόγονοί μας ήταν κάτι, εμείς σήμερα τίποτε, όμως ούτε εκείνοι ήταν ανώτεροι ούτε εμείς σήμερα κατώτεροι

Οι πρόγονοί μας

όντως πρόσφεραν στην ανθρωπότητα δυο συγκλονιστικά δώρα: τον ορθολογισμό με τις επιστήμες και τον ανθρωπισμό με τις Τέχνες. Σε αυτές τις βάσεις έχει οικοδομηθεί και ο σύγχρονος Δυτικός πολιτισμός. Από την άλλη, εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι εδώ και αιώνες δεν βρισκόμαστε στην πρωτοπορία του παγκόσμιου πολιτισμού. Άλλοι (για παράδειγμα, Γερμανοί, Αμερικανοί, Ιάπωνες, Γάλλοι και Βρετανοί) κρατούν πλέον τα ηνία του. Βέβαια, εμείς προτιμάμε να θυμόμαστε ότι είμαστε απόγονοι ευκλεών (ενδόξων) προπατόρων. Κατακλυζόμαστε από εθνική έπαρση για τα επιτεύγματα των προγόνων μας που συνέβησαν πριν από χιλιετίες κι ούτε καν μας απασχολεί ότι εμείς σήμερα είμαστε «ο τελευταίος τροχός της αμάξης» στο άρμα της Ευρώπης. Γ.3β-2 Κάποτε τυφλωνόμαστε τόσο πολύ από τον εθνικισμό μας, ώστε να παραβλέπουμε τα επιτεύγματα μετά την Αναγέννηση!

Το

χειρότερο δε είναι ότι ορισμένοι υποτιμάμε τα ηθικά και πνευματικά επιτεύγματα της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού και του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού, με τα οποία μάλλον δεν είμαστε εξοικειωμένοι· γιατί αν είχαμε στοιχειώδη ενημέρωση για αυτά, θα γνωρίζαμε ότι αποτελούν την «προβολή» του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στη σύγχρονη εποχή, ότι οι Ευρωπαίοι από τους προγόνους μας πήραν τη σκυτάλη του ορθολογισμού και του ανθρωπισμού και τις παρέδωσαν σε εμάς (μέσω του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και των επιγόνων του) και πως όσο πιο πολύ αγκαλιάσουμε αυτά τα ιδεώδη με ειλικρίνεια, τόσο καλύτερα θα είναι για μας και τους γείτονές μας. Γ.4 Οι θρησκευτικές ρίζες του ρατσισμού

Ο ρατσισμός έχει ρίζες και στον θρησκευτικό φανατισμό,

στους μονομανείς θρησκευτικούς προσηλυτισμούς και διαχωρισμούς, σύμφωνα με τους οποίους οι άνθρωποι χωρίζονται στους πιστούς, που είναι οι εκλεκτοί του θεού, και στους απίστους, που είναι τα… σκουπίδια του θεού, οι διάβολοι. Εδώ μιλάμε για απάνθρωπο θρησκευτικό ρατσισμό, δηλαδή για δυσμενείς διακρίσεις με κριτήριο τις θρησκευτικές επιλογές και τα δόγματα. Ασφαλώς, πρώτη διδάξασα, στον τομέα αυτό, κατά το Μεσαίωνα και

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

94

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

αργότερα, υπήρξε η Καθολική Εκκλησία με την Ιερά Εξέταση, ενώ σήμερα πρωταγωνιστεί ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, ο σημερινός ακραίος φανατικός και μηδενιστικός ισλαμισμός. Ειδικότερα, Ο φονταμενταλιστής

fontamentum=θεμέλιο

πιστεύει ότι η πηγή της ευτυχίας βρίσκεται «στα

θεμέλια» του ένδοξου θρησκευτικού του παρελθόντος, τού οποίου η αναβίωση κινδυνεύει από την Λογική, την Επιστήμη και την... Τέχνη! Γι΄ αυτό και είναι αποφασισμένος να πολεμήσει και να εξαλείψει από προσώπου γης τούς «κακούς» που δεν ακολουθούν τους «ιερούς κανόνες». Αν πεθάνει, πολεμώντας και σκοτώνοντας «απίστους» κάθε είδους, τον περιμένει ο «παράδεισος». Αυτό το είδος ρατσισμού ευθύνεται για τις εκατόμβες νεκρών που προκαλούν στις μέρες μας οι αυτοκτονικοί, τρομοκράτες «μάρτυρες» του Ισλάμ. Γ.5

Η ελλιπής παιδεία είναι ευεπίφορη στον ρατσισμό

Τέλος, τον ρατσισμό υποδαυλίζει η ελλιπής

παιδεία. Όσοι δεν διδαχθήκαμε να σεβόμαστε την «διαφορετικότητα» και δεν αφομοιώσαμε την υποχρέωσή μας να πιστεύουμε ειλικρινά στην ισότητα, αναπόφευκτα σκεφτόμαστε και συμπεριφερόμαστε, λίγο έως πολύ, ρατσιστικά. Η ημιμάθεια και οι κλειστοί πνευματικοί ορίζοντες εμποδίζουν τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν ότι είναι περισσότερα αυτά που μας ενώνουν παρά εκείνα που μας χωρίζουν. Ενώ η μόρφωση φωτίζει τις ανθρώπινες ψυχές και τις απολυμαίνει από τα μικρόβια του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, ο ανορθολογισμός ευθύνεται για την ανιστόρητη ιεράρχηση των ατόμων σε ανθρώπους και «ανθρωπάκια». (Είναι, επί παραδείγματι, εντελώς παράλογο ένας Αμερικάνος ή ένας Ευρωπαίος να θεωρεί τους Άραβες και τους Ιρακινούς υποδεέστερους ως ανθρώπους, τη στιγμή που το λίκνο πολιτισμού, δηλ. η απαρχή του, βρίσκεται στη Μεσοποταμία.) Σε κάθε περίπτωση, οι φτωχές κοινωνίες, που στερούνται και την ανθρωπιστική παιδεία, αποδίδουν την οικονομική τους μειονεξία (δυσπραγία, καχεξία, πενία, φτώχεια) σε άλλους λαούς (π.χ. Εβραίους, Τσιγγάνους, Αλβανούς, μαύρους και αλλοεθνείς εν γένει) τους οποίους θεωρούν ανάξιους σεβασμού. Τέτοια κοινωνία ήταν η ναζιστική Γερμανία, που κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945) κατακρεούργησε (δολοφόνησε) βάσει σχεδίου εκείνους που θεωρούσε «κατώτερους»: άρχισε πρώτα από τα γερμανόπουλα παιδάκια με ειδικές ανάγκες και προχώρησε στους ιδεολογικούς τους αντιπάλους, στους Εβραίους, στους Τσιγγάνους και στους ομοφυλοφίλους.

Δ. Επιπτώσεις του ρατσισμού Δ.1 Ο ρατσισμός είναι μία ακραία μορφή ατομικής και συλλογικής απανθρωπιάς

Ο ρατσισμός συνιστά μια

ακραία μορφή απανθρωπιάς που βασίζεται στην ισχύ και την κατανέμει άνισα, σε βάρος συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων. Στην ουσία αρνείται στους «άλλους» το δικαίωμά τους να είναι και να ζουν επί ίσοις όροις ως άνθρωποι, εξαιτίας κάποιων χαρακτηριστικών τους. Τα χαρακτηριστικά του άλλου, ωστόσο, είναι μόνον ένα πρόσχημα, για να μπορούμε να προβάλλουμε πάνω του τις δικές μας αγωνίες. Απορρίπτοντας τον «πλησίον» για το ένα ή το ένα άλλο χαρακτηριστικό του, η ξενοφοβία θέτει σε κίνηση μια δυναμική η οποία φτάνει ακόμα και να αρνείται την ανθρωπιά του άλλου, χαρακτηρίζοντάς τον μη ανθρώπινο, επειδή είναι διαφορετικός από μας. Η «απανθρωποποίηση» του άλλου είναι μια από τις χειρότερες συνέπειες της ξενοφοβίας. Για τον ξενόφοβο γίνεται αδύνατο να ζήσει μαζί με τους άλλους, απέναντι στους οποίους λειτουργεί ένα αληθινό ταμπού. Οι άλλοι γίνονται αντιληπτοί ως ακάθαρτοι. Η παρουσία τους απειλεί την καθαρότητα μιας εξιδανικευμένης κοινότητας, η οποία επομένως πρέπει και να προστατευτεί. Γι΄ αυτό και συχνές είναι οι βίαιες εκδηλώσεις των ρατσιστών, με αποτέλεσμα την κοινωνική δυσλειτουργία και την ηθική παρακμή, αφού, όπου

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

95

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

δεν υπάρχει αποδοχή του διαφορετικού, κυριαρχεί η ανηθικότητα, η αρπακτικότητα, η εκμετάλλευση και η κακουργία. Δ.2 Ο ρατσισμός απαξιώνει συνανθρώπους, μας φανατίζει και μας καθιστά απολίτιστους θύτες

Ο ρατσιστής

αρνείται στον συνάνθρωπό του να είναι άνθρωπος, καθώς εναντιώνεται με λόγια και έργα στην πάσης φύσεως διαφορετικότητά του. Τον χλευάζει για κάτι που δεν είναι (αφού κανείς δεν είναι κατώτερος του άλλου) και για κάτι που δεν μπορεί να γίνει (ένας έγχρωμος και να θέλει να μπορεί να αλλάξει… χρώμα, ούτε μια γυναίκα να γίνει… άντρας ούτε ένας φτωχός ως δια μαγείας να πλουτίσει ή ένας αγράμματος άνθρωπος να γράψει διατριβή). Μια τέτοια συμπεριφορά επόμενο είναι να γεννά πάθη, μίσος, φανατισμό, αντεκδίκηση και επιθετικότητα. Ως εκ τούτου, ο ρατσισμός δυναμιτίζει κάθε ελπίδα για συνεργασία και φιλία μεταξύ των λαών, υπονομεύει, δηλαδή, τον παγκόσμιο πολιτισμό, την καλώς νοούμενη οικουμενικότητα που πρέπει να στηρίζεται στην ελευθερία, την ισότητα, την ειρήνη και την αδελφοσύνη. Δ.3 Ο ρατσισμός είναι πηγή πόνου και δυστυχίας για τα αδύναμα θύματά του

Ο ρατσισμός, επίσης, είναι

ηθικός και φυσικός αυτουργός για τη θλίψη, τη δυστυχία και τον πόνο που υφίστανται τόσοι και τόσοι συνάνθρωποί μας. Αυτό, άλλωστε είναι ο ρατσισμός: διαφορά και ανισορροπία δύναμης ανάμεσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, πάντα υπέρ των ισχυρών και παντού εις βάρος των «μειονεκτούντων». Πρόκειται για τη διαφορά και ανισορροπία κοινωνικής ισχύος υπέρ των ανδρών και κατά των γυναικών (σεξισμός), υπέρ των λευκών και κατά των μαύρων (φυλετικός ρατσισμός), υπέρ της άρχουσας τάξης και κατά των λαϊκών στρωμάτων (κοινωνικός ρατσισμός), υπέρ της μιας εθνικότητας και κατά την άλλης (εθνικιστικός ρατσισμός και αντισημιτισμός), υπέρ των «φυσιολογικών» ανθρώπων και κατά των «αφύσικων» ή «εκφυλισμένων» (π.χ ομοφυλοφίλων, ασθενών με νευρολογικά ή ψυχικά νοσήματα και ηλικιωμένων). Κοντολογίς ο ρατσισμός εχθρεύεται τους αδυνάμους, τους μετατρέπει σε «στόχους» εμπαιγμού και χλευασμού, σωματικής και σεξουαλικής βίας, εξευτελισμού και παρενοχλήσεων, τους αρνείται την ανθρώπινη υπόσταση αδικώντας τους στο σχολείο, στους χώρους εργασίας και στην καθημερινή μας ζωή εν γένει, γι΄ αυτό και θα πρέπει να είναι από όλους μας καταδικαστέος ασυζητητί. Δ.4 Ιδεολογικές επιπτώσεις του ρατσισμού στα ίδια τα θύματα: «Εσωτερικευμένη καταπίεση»

Η γενικευμένη και

χρόνια προσβλητική συμπεριφορά σε βάρος κάποιου αδύναμου (ατόμου ή λαού), οδηγεί τα θύματα στον κοινωνικό αποκλεισμό, στο περιθώριο, τη μοναξιά, την ανεργία και την απελπισία. Αυτά είναι άτομα που ανήκουν στις λεγόμενες ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες και τα οποία αναγκάζονται να «εσωτερικεύσουν την καταπίεση» που τους υποβάλλει η κοινωνία· τα ανήμπορα θύματα του ρατσισμού, ύστερα από παρατεταμένη καταπίεση και απαξίωση, φτάνουν στο σημείο να υιοθετήσουν τα εναντίον τους ψεύδη, να αποδεχθούν τους σε βάρος τους περιορισμούς και τις επικρίσεις που τους προσάπτουν οι δυνατοί (εσωτερικευμένη καταπίεση). [www.katsiras.gr/main/didaskalies/ratsismos.ppt - Διασκευή και επέκταση: Κ. Καλλίμαχος] Οι συνέπειες της «εσωτερικευμένης καταπίεσης» είναι εξίσου απάνθρωπες. Συχνά η εσωτερικευμένη καταπίεση ωθεί τα άτομα μιας ομάδας με περιορισμένη δύναμη να παραιτούνται και να διαχωρίζουν τον εαυτό τους από τα άλλα άτομα της ομάδας τους (π.χ. πολλοί μορφωμένοι έλληνες Τσιγγάνοι, κρύβουν την καταγωγή τους), όπως επίσης να επιτίθενται, να ανταγωνίζονται και να διαχωρίζουν τον εαυτό τους από άλλες ομάδες χωρίς δύναμη (κάποια, επίσης έλληνες Τσιγγάνοι θεωρούν εχθρούς τους Αλβανούς οικονομικούς μετανάστες και ανταγωνιστές τους). Το χειρότερο δε είναι ότι η εσωτερικευμένη καταπίεση

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

96

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

«εκπαιδεύει» το θύμα του ρατσισμού να απομονώνεται και να κατηγορεί τον εαυτό του και τα άλλα μέλη της ομάδας του, επικροτώντας έτσι τις ιδέες και τις θηριωδίες των ρατσιστών.

Ε. Εισηγήσεις για την αντιμετώπιση του ρατσισμού Μεταβατική παράγραφος: από τις επιπτώσεις στις εισηγήσεις για αντιμετώπιση

Μπορούμε να αγωνιστούμε

ενάντια στην «εξωτερική» και την «εσωτερικευμένη» ρατσιστική καταπίεση, πρώτα με το να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτές υπάρχουν και μας επηρεάζουν κι ύστερα με το να τις καταπολεμήσουμε όσο πιο μεθοδικά και αποφασιστικά μπορούμε. Η απελευθέρωση από μία τέτοια κτηνώδη στάση ζωής είναι δυνατή, όταν όλοι μας επιλέξουμε να απελευθερωθούμε πνευματικά από τις ρατσιστικές προλήψεις και προκαταλήψεις μας, να βγούμε από το φαύλο κύκλο του θύτη και του θύματος και να γίνουμε σύμμαχοι ο ένας για την ελευθερία του άλλου. Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει ότι αφενός θα εντοπίσουμε τους μηχανισμούς που αναπαράγουν τον ρατσισμό και αφετέρου ότι όλοι, άτομα και κοινωνία, θεσμοί και αρμόδιοι φορείς θα αναλάβουν συντονισμένη δράση. Ε.1

Για να «ξεμάθουμε» τον ρατσισμό πρέπει να γνωρίσουμε και να πατάξουμε τους μηχανισμούς που τον αναπαράγουν

Αν

όντως θέλουμε να εξαλείψουμε τον ρατσισμό, θα πρέπει να μελετήσουμε τους μηχανισμούς που τον αναπαράγουν. Εδώ, καθοριστική είναι η συμβολή των κοινωνικών επιστημών (της Κοινωνιολογίας, της Ψυχολογίας και της Ανθρωπολογίας), οι οποίες διδάσκουν ότι το «μοντέλο της άνισης δύναμης» διαρκώς ανανεώνεται μέσα από την εκπαίδευση των νέων γενεών. Όταν τα παιδιά παραπληροφορούνται για τις ομάδες των άλλων ανθρώπων και για τη δική τους μέσα από ψεύδη, ανέκδοτα, στερεότυπα, κατασκευασμένα ιστορικά γεγονότα και προκατειλημμένη έρευνα, στην πραγματικότητα μαθαίνουν να δικαιολογούν, να ενισχύουν και να συνεχίζουν τις διακρίσεις. Ο ρόλος της γλώσσας στην αναπαραγωγή του ρατσισμού είναι, επίσης, πρωταγωνιστικός. Η ίδια η γλώσσα είναι ένα εργαλείο δύναμης και χρησιμοποιείται συχνά για τον έλεγχο των άλλων, αφού, ως γνωστόν, «κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει». Τα ονόματα που δίνουμε στις ομάδες με λιγότερη δύναμη είναι τις περισσότερες φορές προβληματικά, αφού προέρχονται σχεδόν πάντα από τις ομάδες δύναμης. Για παράδειγμα, η λέξη «νεολαία» είναι μία λέξη που οι ενήλικοι συχνά χρησιμοποιούν για να κρίνουν, υποτιμήσουν και ενοχοποιήσουν τους νέους ανθρώπους. Το ίδιο συμβαίνει και με τη λέξη γυναίκα: από τους άντρες χρησιμοποιείται υποτιμητικά για άλλους άνδρες που κατηγορούνται για δειλία, φλυαρία, συστολή και υποκρισία. Επομένως, μέρος της διαδικασίας για να «ξεμάθουμε» το ρατσισμό είναι να κοσκινίζουμε (να ελέγχουμε συνέχεια κριτικά) τα λόγια που ακούμε και χρησιμοποιούμε. Ε.2

Φορείς κοινωνικοποίησης και θεσμοί ενάντια στον ρατσισμό

Το φαινόμενο του ποικιλώνυμου

ρατσισμού μπορεί να εκριζωθεί εφόσον αναλάβουν τις ευθύνες τους η οικογένεια, οι πνευματικοί άνθρωποι, το σχολείο, τα ΜΜΕ, η πολιτεία, η Εκκλησία (όπου αυτή δεν παρεμβαίνει στην πολιτική) και τέλος οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, όπως η Διεθνής Αμνηστία, βοηθούμενες τόσο από τους Διεθνείς Οργανισμούς σαν τον ΟΗΕ όσο και τους Διακυβερνητικούς Οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ε.2α Ο θεσμός της οικογένειας ενάντια στον ρατσισμό

Κατά μεγάλο ποσοστό, όλα τα δεινά αλλά και τα

αγαθά ξεκινούν από την οικογένεια. Από εδώ επομένως θα πρέπει να αρχίζει η μάχη κατά του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Οι γονείς οφείλουν να απαλλάξουν τα παιδιά τους από τις προκαταλήψεις σε βάρος των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων. Για να γίνει αυτό, βέβαια, θα πρέπει οι ίδιοι να δίνουν το καλό παράδειγμα: να απευθύνονται με σεβασμό στους πάσης ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

97

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

φύσεως "διαφορετικούς". Όχι μόνο όταν το φέρνει η κουβέντα, αλλά σε καθημερινή βάση να θυμίζουν εμπράκτως στα παιδιά τους πως όλες οι ανθρώπινες οντότητες είμαστε παιδιά ενός γονιού ή ενός Θεού. Αντίθετα, εάν οι γονείς υποτιμούν τα άτομα από χαμηλά κοινωνικά στρώματα ή συμπεριφέρνονται απρεπώς και περιφρονητικά σε άτομα με αναπηρίες και «ιδιαιτερότητες», τότε είναι βέβαιο ότι και τα παιδιά τους θα τους αντιγράφουν. Στον αγώνα μας υπέρ της

Ε.2β Διαπολιτισμικό σχολείο: αποτελεσματικό αντίδοτο στον ρατσισμό

διαφορετικότητας, μπορούμε να βγούμε νικητές, εάν έχουμε δίπλα μας ένα σχολείο που προσφέρει αληθινή μόρφωση, φωτίζει τις ανθρώπινες ψυχές και τις απολυμαίνει από τα μικρόβια του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Θέλουμε, δηλαδή, ένα τέτοιο σχολείο, σύγχρονο, ανθρωπιστικό και δημοκρατικό, γιατί αυτό προάγει, με ειλικρίνεια, τον διαπολιτισμικό διάλογο (μέσω της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης)· αποσκοπεί στην αναγνώριση της διαφορετικότητας των αλλοδαπών, αλλοεθνών και αλλοθρήσκων, δηλαδή, στην εμπέδωση του πολιτισμικού πλουραλισμού· παρέχει σε όλους, ανεξαιρέτως τους μαθητές το δικαίωμα να αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητά τους, να γνωρίζουν τον εαυτό τους και τις ρίζες τους, να προσδιορίζουν και να επιλέγουν την ταυτότητά τους μέσα στα πλαίσια των δημοκρατικών κανόνων. Εν τέλει, το Διαπολιτισμικό Σχολείο χαράσσει μία αισιόδοξη πορεία για το μέλλον της ανθρωπότητας, καθώς συμβάλλει δραστικά στη βαθύτερη κατανόηση των κοινών στόχων και ονείρων που έχουν όλοι οι άνθρωποι αυτού του πλανήτη, στόχων για δημιουργία, χαρά, πολιτισμό και αλληλογνωριμία. Ε.2γ

Εξαιρετικός

Τα ΜΜΕ στον αγώνα κατά του Ρατσισμού με την αρωγή των πνευματικών ανθρώπων

σύμμαχος κατά του ρατσισμού μπορούν να αποδειχθούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, εφόσον

προβάλλουν

αντιρατσιστικά

μηνύματα

και

δεν

ενδίδουν

στον

λαϊκισμό,

υποδαυλίζοντας την ξενοφοβία. Έχουν υποχρέωση να καταστήσουν σαφές σε όλους, με εκπομπές παντός είδους (εξειδικευμένα προγράμματα, συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης, συνεντεύξεις, ντοκιμαντέρ και κινηματογραφικές ταινίες), ότι όλοι οι πολιτισμοί, εάν υπηρετούν τον άνθρωπο,

αλληλοσυμπληρώνονται. Τόσο τα έντυπα μέσα όσο και τα

ηλεκτρονικά έχουν καθήκον, μέσω της καθοδήγησης των πνευματικών ανθρώπων, να απαλλάξουν την κοινωνία από τις ρατσιστικές ανοησίες, να θωρακίσουν τη νεολαία με ηθικές αξίες και γνήσια ανθρωπιστικά ιδεώδη και να εμπεδώσουν το ιδεώδες της πολυπολιτισμικής κοινωνίας, όπου όλοι οι άνθρωποι, μηδενός εξαιρουμένου αντιμετωπίζονται ισότιμα, ως «δικοί» μας άνθρωποι – αφού ούτε όλοι οι Έλληνες είναι καλοί, ούτε όλοι οι Τούρκοι κακοί. Ούτε όλοι οι Μουσουλμάνοι είναι τρομοκράτες, ούτε όλοι οι Αμερικανοί δολοφόνοι. Ούτε όλοι οι ομοφυλόφιλοι είναι ανήθικοι, ούτε όλοι οι ψυχασθενείς δολοφόνοι κοκ.

Έχουμε συμφέρον να εμπιστευτούμε τους πνευματικούς ανθρώπους. Αυτοί είναι οι θεματοφύλακες τού επιστημονικού Λόγου, δηλαδή οι διανοούμενοι που με λόγια και έργα αρνούνται να υποταχθούν στην απάνθρωπη μεταφυσική τών, πάσης φύσεως, ρατσισμών. Το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος τους στη διαμόρφωση ελευθέρων και ανεκτικών συνειδήσεων, φαίνεται και από το γεγονός ότι αποτελούν και τα πρώτα θύματα των αυταρχικών, θεοκρατικών

και

ρατσιστικών

πολιτευμάτων.

Όπως

η

γερμανική

πνευματική

ηγεσία

φυλλορόησε ή και εξολοθρεύτηκε στην ναζιστική Γερμανία, το ίδιο ακριβώς συνέβη στο θεοκρατικό Ιράν και, ακόμα χειρότερα, στο «ταλιμπανικό» Αφγανιστάν: όσοι από τους ελεύθερα σκεπτόμενους Ιρανούς και Αφγανούς γλίτωσαν τη φυλακή ή την εκτέλεση, αυτοεξορίστηκαν στην Δύση. Ε.2δ Πολιτεία και πολίτες ενάντια στον ρατσισμό

Εννοείται ότι η πολιτεία έχει καθήκον να προστατεύει

όλες τις μειονότητες, να προβλέπει αυστηρές κυρώσεις για τα ρατσιστικά εγκλήματα και να

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

98

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

επιβάλει παραδειγματικές ποινές στους εν λόγω εγκληματίες. Η υγιής δημοκρατία πλαισιώνεται από πολίτες και πολιτικούς που αποστρέφονται το ρατσισμό, αγωνίζονται υπέρ των ίσων ευκαιριών όλων των συνανθρώπων σε όλους τους τομείς όπως π.χ. η παιδεία, η εργασία, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και η κοινωνική ασφάλιση. Παράλληλα, χρέος του κάθε ανθρώπου/πολίτη είναι να δώσουμε τη δική μας μάχη κατά του ρατσισμού, προσεγγίζοντας τον «διαφορετικό» συνάνθρωπό μας, όχι μόνο με ευαισθησία, κατανόηση και ανεκτικότητα, αλλά και με διάθεση απόλυτης αποδοχής. Ίσως κάποτε, μάλιστα, θα πρέπει να αντικαταστήσουμε τη λέξη και το αίσθημα της «ανοχής» με εκείνο της «αποδοχής». Δεν πρέπει απλώς να ανεχόμαστε τον άλλον που είναι διαφορετικός· πρέπει να μάθουμε να τον αποδεχόμαστε δίχως όρους, υπό την προϋπόθεση, φυσικά, ότι σέβεται κι εκείνος όλους τους άλλους. Ιδιαίτερα η δική μας κοινωνία, οφείλει να εμπνέεται από τις αξίες του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας (μέτρο, δημοκρατία, ολυμπιακή ιδέα, ανθρωπιά, αγάπη) και γενικώς από όλα τα ανθρωπιστικά ιδεώδη που μας ανυψώσουν ηθικοπνευματικά και μας υπενθυμίσουν την οφειλόμενη ευαισθησία μας προς τον πλησίον. Γ.2ε Πότε η θρησκεία παράγει το αντίδοτο στον φονταμενταλιστικό ρατσισμό

Εξάλλου, η ίδια η θρησκεία

–η κάθε θρησκεία– μπορεί να παραγάγει το αντίδοτο στον ρατσισμό, αν καθοδηγείται από μία φωτισμένη θεολογία και μία υπεύθυνη ιεραρχία που ερμηνεύουν τις παραδόσεις κατά το πνεύμα που ζωοποιεί και όχι κατά το γράμμα που σκοτώνει, ερμηνεύοντας με τρόπο φιλάνθρωπο και όχι απάνθρωπο ό,τι είναι απαραίτητο για τη συνοχή της κοινωνίας σε ένα χώρο παγκοσμιοποιημένο πλανητικά, και σε ένα ιστορικό χρόνο με προοπτική μελλοντολογική και όχι παρελθοντολογική [Μπέζγος].

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο ακόμα και ο πτωχός θρησκόληπτος μετατρέπεται σε αγαθό

και ανεκτικό πολίτη και μπορεί να έχει στον νου του μονάχα το καλό του συνανθρώπου του, επειδή στην καρδιά του μπορεί να βασιλεύει ο Θεός της αγάπης, του ελέους και της αλληλεγγύης. Γ.2.στ Ο δρόμος της λογικής

Είναι, προφανώς, άνευ σημασίας ο διαχωρισμός σε θρησκείες καλές

και κακές, σε εκείνες δηλαδή που διακηρύσσουν την πραότητα και την αγαθοεργία και στις άλλες που διδάσκουν φανατισμό, μισαλλοδοξία και το ρατσισμό. Κατά κανόνα, όλες οι θρησκείες έχουν, περιστασιακά, υποταχθεί στα κελεύσματα του κακού. Το βέβαιον είναι, ότι η θνησιγενής ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη από την προσφυγή στο θείον και ότι μπορεί να ωφεληθεί από αυτήν της τη ροπή εάν, εκτός των όσων είπαμε νωρίτερα, κυριαρχείται από τον Λόγο. Ο Λόγος, που ενσαρκώνεται στα πρόσωπα και τα έργα των πνευματικών ανθρώπων, έτσι όπως μας τον παρέδωσε η αρχαιοελληνική μας παράδοση, αποτελεί τη βάση της επιστημονικής σκέψης και οδηγεί στον ανθρωπισμό, ένεκα του ότι αντιμάχεται τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ : Το χρέος του καθενός μας Η δημοκρατική κουλτούρα, οι μετανάστες και εμείς: δεν κινδυνεύουμε εμείς από εκείνους

Σήμερα η

δημοκρατική κουλτούρα κακώς κατηγορείται συχνά ότι είναι υπερβολικά ενδοτική απέναντι στους μετανάστες. Απλώς προσπαθεί να αντισταθεί σε έναν κυρίαρχο λόγο, ο οποίος χρησιμοποιεί το θέμα της ασφάλειας για να δικαιολογήσει μια ξενόφοβη λογική. Φυσικά, η ασφάλεια είναι δικαίωμα όλων, το οποίο πρέπει να είναι εγγυημένο, ιδίως στο πιο αδύναμο τμήμα του πληθυσμού. Δεν πρέπει, ωστόσο, να πέφτουμε στη δημαγωγία, καθιστώντας υπεύθυνες για τις δυσκολίες μας ολόκληρες ομάδες ανθρώπων. Σήμερα όλες οι στατιστικές μάς λένε ότι η εγκληματικότητα είναι έργο κυρίως νέων μη μεταναστών. Η εγκληματική απειλή, ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

99

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

επομένως, έρχεται από το εσωτερικό της χώρας και όχι από το εξωτερικό. Δεν είναι οι μετανάστες, οι οποίοι ως γνωστόν ζουν μέσα στην ανασφάλεια, εκείνοι που απειλούν την ασφάλειά μας. Αυτό οφείλουμε να το χωνέψουμε και χρειάζεται να συνεχίζουμε να το επαναλαμβάνουμε και να προσπαθούμε να επεξεργαζόμαστε πολιτικές ικανές να συνδυάζουν φιλοξενία των άλλων και το δικαίωμα στην ασφάλεια. Να θυμόμαστε ότι κάθε άνθρωπος είναι άνθρωπος!

Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνούμε είναι ότι ο κάθε

άνθρωπος, ανεξάρτητα από την παιδεία που έλαβε και από τον πολιτισμό στον οποίο ανατράφηκε, έχει μέσα του την ίδια φλόγα της ανθρώπινης φύσης που έχουμε κι εμείς: έχει, δηλαδή, την ικανότητα να αγαπά, να δημιουργεί, να ζει σε κοινωνία, να σκέπτεται, να χαίρεται, να θαυμάζει. Ίσως σε κάποια εξωτερικά ιδιώματα ή σε κάποιες συνήθειες να διαφέρει από εμάς, αλλά αυτό θα πρέπει να αφυπνίζει το ενδιαφέρον μας μάλλον (για το πώς να γνωριστούμε μαζί του καλύτερα), παρά το φόβο, την κατάκριση και την περιφρόνηση. http://www.help-net.gr/Themes/Ratsismos.htm Μπορούμε να ξορκίζουμε τον ρατσισμό από την καθημερινότητά μας

Η καλύτερη ισορροπία, όταν

είμαστε αντιμέτωποι με ανθρώπους από άλλες φυλές και έθνη, είναι να διατηρούμε μια υγιή στάση φιλοξενίας και αποδοχής του άλλου, γι' αυτό που είναι και ταυτόχρονα να σεβόμαστε και τον εαυτό μας γι' αυτό που είναι και γι' αυτό που έχει. Αν προσέξουμε στον άλλο άνθρωπο, στην άλλη φυλή, κάποια ελαττώματα, ας θυμηθούμε ότι έχουμε και εμείς, αν όχι τα ίδια, τουλάχιστον άλλα εξίσου σοβαρά. Αν αντιληφθούμε κάποια προτερήματα, ας μην αφήσουμε τον εαυτό μας να τα διαστρεβλώσει με σκέψεις του τύπου «μπορεί αυτοί να είναι ευγενικοί αλλά είναι κατά βάθος ψυχροί, ενώ εμείς που όλοι μέρα βριζόμαστε κατά βάθος έχουμε καλή καρδιά». Δηλαδή, αν προσπαθήσουμε λίγο περισσότερο, αν έχουμε την διάθεση να μάθουμε, θα μπορούσαμε να γίνουμε και ευγενικοί και να έχουμε καλή καρδιά. Ο πραγματικά μεγάλος άνθρωπος, ο πραγματικά μεγάλος λαός, είναι αυτός που ξέρει να μαθαίνει από τα προτερήματα των άλλων, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί αλώβητη τη δική του ανθρωπιά και ταυτότητα.

http – όπ.

παρ. ***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

100

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2-1.α ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ: μορφές, αίτια, επιπτώσεις και τρόποι αντιμετώπισης – ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΣ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ http://stefanu.wordpress – Επιμέλεια/διασκευή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

Ορισμός : Δες την Εισαγωγή στο κείμενο 11-1. Α. Μορφές ρατσισμού Α.1 Σε σχέση με τους λαούς (ο φυλετικός ρατσισμός ή και ο εθνικιστικός ρατσισμός/σοβινισμός υποστηρίζουν την ανωτερότητα μιας φυλής ή ενός έθνους και αποβλέπουν στη διατήρηση της «καθαρότητάς» της και στην κυριαρχία της επί των άλλων).   

  Α.2

Φυλετικός: διάκριση ανάλογα με το χρώμα (μαύροι - λευκοί, ινδιάνοι). Εθνικός: π.χ. Εβραίοι - Γερμανοί (Χίτλερ) –θεωρία Τσάμπερλεν περί Αρίας φυλής Θρησκευτικός (δόγματα): Μουσουλμάνοι - Χριστιανοί, Εβραίοι: «ο περιούσιος λαός». Ανωτερότητα δυτικών κρατών έναντι των χωρών του Τρίτου Κόσμου. Καταπίεση των μειονοτήτων σε κράτη ή λαών με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Σε σχέση με άτομα ή ομάδες (κοινωνικός ρατσισμός)



Κοινωνικός σε άτομα ή ομάδες (πολιτική ιδεολογία, πνευματικό επίπεδο, οικονομική κατάσταση), απέναντι στις γυναίκες, στα άτομα με ειδικές ανάγκες, στις μειονότητες.



Αυτός εκδηλώνεται απέναντι σε: ομοφυλόφιλους, ναρκομανείς, πόρνες, φορείς ΑΙDS, άτομα με ειδικές ανάγκες, γυναίκες (διαφορετικός τρόπος αντιμετώπισής τους στο επαγγελματικό, οικογενειακό, και κοινωνικό περιβάλλον), μαθητές (καλοί – κακοί ανάλογα με τη βαθμολογία), επαγγέλματα (πνευματικά/χειρωνακτικά).



Επίσης, μπορεί να αφορά στο πνευματικό επίπεδο, την οικονομική κατάσταση, τη δυνατότητα κατανάλωσης, την ιδεολογία, την ενδυμασία, τον τρόπο ομιλίας και διασκέδασης, την κατοχή τίτλου σπουδών κ.λπ.

Β. Φαινόμενα Ρατσισμού στις μέρες μας  Μεροληπτική αντιμετώπιση έγχρωμων από τους λευκούς.  Εθνικιστικές αντιλήψεις  Διακρίσεις σε βάρος μειονοτήτων ή παρεπιδημούντων (που μένουν προσωρινά σε ένα τόπο) ατόμων. (Τσιγγάνοι, Αλβανοί, Άτομα από τριτοκοσμικές χώρες)  Αναβίωση ναζιστικών θεωριών  Υποτιμητική αντιμετώπιση της γυναίκας  Άλλα θύματα: κοινωνικές ομάδες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ναρκομανείς, άτομα με AIDS, άτομα με ειδικές ανάγκες)

(ομοφυλόφιλοι,

 Ρατσισμός που πηγάζει από την επαγγελματική θέση, την οικονομική κατάσταση, την θρησκευτική πίστη, την καταγωγή κ.λπ. των ατόμων.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

101

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

Γ. Αίτια ρατσισμού  Κρίση φορέων αγωγής, έλλειψη ανθρωπιστικής αγωγής: Προκαταλήψεις που δημιουργούνται από την οικογένεια, την παράδοση, από το περιεχόμενο των σπουδών του εκπαιδευτικού μας συστήματος.  Πνευματική ένδεια και προσωπικά συμπλέγματα: οι απαίδευτοι γίνονται εύκολα θύματα προπαγάνδας. Δεν μπορούν να κρίνουν. Οι επιτήδειοι μπορούν να καλλιεργήσουν στους ανθρώπους αισθήματα κατωτερότητας ή να τους φανατίσουν εναντίον άλλων ομάδων.  Επιθυμία ατόμων και λαών για απόκτηση δύναμης και εξουσίας. Συμφέροντα οικονομικά, εδαφικά, κοινωνικά, πολιτικά (π.χ. Εκμετάλλευση μαύρων, σήμερα Αλβανών, που αποτελούν φθηνά εργατικά χέρια) και γενικότερα οικονομικά συμφέροντα (π.χ. οικονομική εκμετάλλευση τριτοκοσμικών χωρών), κάτι που σήμερα μάλιστα ενισχύεται λόγω του υλιστικού - καταναλωτικού πνεύματος.  Κρίση αξιών - ηθική χαλάρωση - ενίσχυση του απ` το ατομικιστικό πνεύμα της μας που ευνοεί προκαταλήψεις και στερεότυπα.

εποχής

 Αρνητικά πρότυπα απ’ τα ΜΜΕ (π.χ. προβάλλεται ως ανώτερος απ` τους άλλους αυτός που έχει πολλά υλικά αγαθά κ.λπ.).  Οι πολιτικοί εντείνουν τον κομματικό και τον πολιτικό ρατσισμό, υψώνουν διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους πολίτες, ώστε τους μετατρέπουν σε φανατικούς οπαδούς (ψηφοθηρικοί λόγοι, ωφελιμιστικό πνεύμα). Όπως συνέβη με τις πολιτικές σκοπιμότητες (π.χ. επεκτατικές βλέψεις του Χίτλερ).  Ξενοφοβία. Τροφοδοτείται από τη γενικότερη οικονομική κρίση (ανεργία, ανισοκατανομή πλούτου), και συχνά, εμφανίζεται να εξαρτάται απ’ την αθρόα εισβολή μεταναστών, ειδικά σήμερα, όπου μετά την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων της ανατολικής Ευρώπης, το φαινόμενο της μετανάστευσης παρουσιάζεται έντονο.  Θρησκευτικός (π.χ. Ισλάμ - Δύση) και εθνικισμός (Οι μικροί λαοί φοβούνται την αφομοίωσή τους από τους μεγάλους και ισχυρούς και χρησιμοποιούν τον εθνικισμό ως ασπίδα διασφάλισης της ταυτότητάς τους). Καταστάσεις ή αντιλήψεις που διαμορφώνονται μέσα από την ανάμνηση ιστορικών γεγονότων.  Η αποξένωση και η ανωνυμία της ζωής στις πόλεις ευνοούν την εμφάνιση φαινομένων κοινωνικής νοσηρότητας όπως ο ρατσισμός, γιατί δεν υπάρχει κοινωνική συνείδηση και αλληλοσεβασμός.  Ανεργία, αδικία και ανισότητα είναι φαινόμενα που σήμερα γνωρίζουν έξαρση, δημιουργούν εντάσεις και αντιδράσεις και εντείνουν τον κοινωνικό ρατσισμό. Το ίδιο και τα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα μιας κοινωνίας. (Η βία, η εγκληματικότητα, η ανεργία δημιουργούν ένταση η οποία εκτονώνεται πάνω στους ξένους που γίνονται τα εξιλαστήρια θύματα). Δ. Συνέπειες ρατσισμού  Το άτομο αποδέχεται σκοταδιστικές αντιλήψεις με αποτέλεσμα την παρακώλυση της κριτικής σκέψης. Πνευματική ανελευθερία.  Απουσία συνεργασίας, αλληλεγγύης και κοινωνικοπολιτικής συνείδησης -έλλειψη ανθρωπισμού. Περιθωριοποιούνται άτομα και ομάδες. Παρεμποδίζεται η δημιουργική τους συμμετοχή στην κοινωνία και η εξέλιξή τόσο των ίδιων όσο και της κοινωνίας. Κυριαρχεί ο φόβος ανάμεσα στους ανθρώπους, δημιουργείται κοινωνική δυσλειτουργία. Τα άτομα δε συνεργάζονται αρμονικά.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

102

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

 Ανισότητες στην εκπαίδευση - εύκολη η χειραγώγηση των θυμάτων του ρατσισμού. Μειονότητες που ζουν σε συνθήκες εξαθλίωσης κ.λπ. Εκμετάλλευση, παραβιάσεις, σκανδαλώδεις ενέργειες, υποκρισία.  Δε συμβάλλουν όλοι στο βαθμό που θα μπορούσαν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Η κοινωνία δεν αξιοποιεί εξ ολοκλήρου το δημιουργικό της δυναμικό.  Συχνό είναι το φαινόμενο των εκδηλώσεων βίας από τους ρατσιστές. Ο δε εθνικισμός μπορεί να οδηγήσει σε πολεμικές συγκρούσεις. Εθνικισμός - πυροδότηση πολέμων και συγκρούσεων.  Απουσία υγιούς δημοκρατίας λόγω έλλειψης ίσων ευκαιριών για διάλογο, συμμετοχή στα κοινά και πολυφωνία. Υπονομεύεται η δημοκρατική λειτουργία των θεσμών από την κυριαρχία της αδικίας, αναξιοκρατίας, την περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων  Οικονομική εκμετάλλευση ατόμων και λαών. Ανασφάλεια/άγχος (για τα θύματα του ρατσισμού). Διεύρυνση χάσματος μεταξύ αναπτυγμένων χωρών και μη («κοινωνία δύο τρίτων») Στερεί από τους λαούς θύματα του ρατσισμού την ευκαιρία να αναπτύξουν πολιτισμό. Ε. Τρόποι αντιμετώπισης ρατσισμού Οι πολίτες/άτομα  Ευαισθησία - κατανόηση, ανεκτικότητα, σεβασμός στο διαφορετικό.  Αυτοκριτική για να οδηγηθούμε στην αυτογνωσία και να συνειδητοποιήσουμε την ισοτιμία μας με τους άλλους.  Διάλογος, άνοιγμα προς το συνάνθρωπο, δεκτικότητα και καταδεκτικότητα, απλότητα, σεμνότητα, περιορισμός έπαρσης και αλαζονείας, χαρακτηριστικά που θριαμβεύουν σήμερα.  Κοινωνική συνείδηση, αλληλεγγύη, βαθιά αίσθηση ανθρωπιάς. Απαλλαγή από προκαταλήψεις και εμπάθεια.  Συνειδητοποίηση του προβλήματος που αναβιώνει στην εποχή μας. Ιδιαίτερα εμείς οι Έλληνες οφείλουμε να επιστρέψουμε στις παραδοσιακές αξίες μας του μέτρου, της δημοκρατίας, του ανθρωπισμού, της ολυμπιακής ιδέας κ.λπ., που θα μας ανυψώσουν ηθικοπνευματικά και θα μας υπενθυμίσουν τη χαμένη μας ευαισθησία.  Συζητήσεις με πνευματικούς ανθρώπους για το νοσηρό φαινόμενο του ρατσισμού. Οικογένεια  Καλλιέργεια σεβασμού προς το διαφορετικό.  Απαλλαγή από προκαταλήψεις και στερεότυπα και μετάδοση αξιών και υψηλού ήθους.  Διάλογος με τα παιδιά με σκοπό τη μύηση στην ιδέα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών.  Προσωπικό παράδειγμα γονέων με υπεύθυνη ανθρωπιστική συμπεριφορά και κοινωνική συνείδηση, γιατί τα παιδιά μιμούνται τη στάση των γονέων. Κράτος  Παιδεία του λαού. Να κρίνει , να μην πέφτει θύμα προπαγάνδας. Η παιδεία πρέπει να είναι ανθρωπιστική.  Πολιτική ηγεσία. Να μην ενθαρρύνει ρατσιστικές εκδηλώσεις. Παράλληλα, πρέπει να ασκεί υπεύθυνη πολιτική για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, για τους αλλοεθνείς, για τις μειονότητες.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

103

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

 Η διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης πρέπει να γίνεται στη σωστή της διάσταση. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι όλοι οι πολιτισμοί που σέβονται τον άνθρωπο, αλληλοσυμπληρώνονται, δεν υπάρχουν στεγανά ανάμεσα τους.  Υγιής Δημοκρατία. Κατάλληλο ήθος-ύφος πολιτικής ηγεσίας ώστε να μην καλλιεργούν οι ίδιοι οι ηγέτες ρατσιστικές τάσεις στους πολίτες.  Ενίσχυση κράτους πρόνοιας - ίσες ευκαιρίες πρόσβασης σε παιδεία, περίθαλψη, ασφάλιση κ.λπ. Εξασφάλιση καλών συνθηκών εργασίας με πνεύμα ισοτιμίας για όλους τους πολίτες. Ίσες ευκαιρίες για συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, την τοπική αυτοδιοίκηση κ.λπ. Σχολείο  Ανθρωπιστική παιδεία-απαλλαγή του σχολείο προπαρασκευαστικού σταδίου για το πανεπιστήμιο.

από

το

μανδύα

του

 Καταλυτικός ο ρόλος του δασκάλου που μπορεί να εμπνεύσει τους μαθητές και να τους προσανατολίσει προς τα υψηλά ανθρωπιστικά ιδεώδη της ισοτιμίας, της συναδέλφωσης και της ουσιαστικής δημοκρατίας.  Περισσότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις στο σχολείο με θέμα την υγιή αντιμετώπιση των ξένων. Νεολαία Είναι γεγονός ότι οι νέοι της εποχής μας έχουν πιο πολλές ευκαιρίες να καταπολεμήσουν τις προκαταλήψεις και το ρατσισμό τους, σε σχέση με παλαιότερα. Αυτό οφείλεται:  στην ποιοτικότερη εκπαίδευση που λαμβάνουν.  Στο ότι συμμετέχουν στην Ελεύθερη και άμεση επικοινωνία μεταξύ των λαών. (π.χ. τουρισμός)  Στον ιδιαίτερό τους χαρακτήρα: Από τη φύση τους οι νέοι είναι ανιδιοτελείς, ιδεολόγοι, ευαίσθητοι και δημοκρατικοί.  Στις πολιτιστικές ανταλλαγές και αθλητικές συναντήσεις.  Στην καλλιέργεια πνεύματος ειρήνης, ανθρωπισμού, διεθνισμού τα τελευταία χρόνια. Διεθνείς οργανισμοί (Ο.Η.Ε , UNICEF, GREENPEACE) συμβάλλουν στην άμβλυνση των διαφορών, την απόρριψη των ρατσιστικών αντιλήψεων και στην προσέγγιση των λαών. ΜΜΕ  Ειδικές εκπομπές με αντιρατσιστικό περιεχόμενο. Ποιοτικός έλεγχος εκπομπών. Τα Μ.Μ.Ε. πρέπει να μην καλλιεργούν ρατσιστικές αντιλήψεις. Να προβάλλουν τα πανανθρώπινα μηνύματα των πνευματικών ανθρώπων.  Στα πλαίσια του αντιρατσιστικού τους αγώνα, να διευκολύνουν τις πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των λαών και την επαφή με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.  Ο κάθε πολίτης πρέπει να διαθέτει κοινωνική συνείδηση. Να μπορεί να θέτει το συλλογικό καλό πάνω από το ατομικό.  Η οικογένεια πρέπει να μην περνάει απαρχαιωμένες ιδέες και προκαταλήψεις στα νεαρά μέλη της.  Οι Διεθνείς Οργανισμοί από τη μεριά τους μπορούν να επιβάλλουν κυρώσεις, οικονομικές ή διπλωματικές, σε όλους όσους καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και δεν σέβονται την ανθρώπινη υπόσταση του κάθε ατόμου. ***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

104

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2-1.β Ρατσισμός: ορισμός, αιτίες, επιπτώσεις και τρόποι αντιμετώπισης – Σύντομη ΕΚΘΕΣΗ Ρατσισμός είναι το να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής της καταγωγής. Ο ρατσισμός ενέχει πάντοτε το στοιχείο της διαστρεβλωμένης όρασης. Στους μεν εαυτούς μας βλέπουμε μόνο καλά, μόνο αρετές, μόνο μεγαλείο. Αν κατά σύμπτωση προσέξουμε κάποιο ελάττωμα, εύκολα το δικαιολογούμε. Στη δε αντίπαλη φυλή βλέπουμε μόνο πάθη, μόνο πονηρία, μόνο μικρότητα. Αν κατά σύμπτωση προσέξουμε κάποια καλοσύνη, εύκολα την ανάγουμε στην υστεροβουλία. http://www.help-net.gr/Themes/Ratsismos.htm Ορισμός

Η εποχή μας μπορεί να παινεύεται ότι είναι πολέμια του

Ο ρατσισμός σήμερα και οι εκδηλώσεις του

αυταρχισμού και της απανθρωπιάς, διότι ποτέ άλλοτε τα δημοκρατικά οράματα δεν είχαν τόση αποδοχή όση σήμερα. Παρά ταύτα, οι διακρίσεις σε βάρος συνανθρώπων μας εμμένουν. Αυτές είναι αποτέλεσμα του φυλετικού, θρησκευτικού, εθνικού, «σεξιστικού» (διακρίσεις σε βάρος των γυναικών), κοινωνικού, ηλικιακού (εναντίον των ηλικιωμένων) και ομοφοβικού (κατά των ομοφυλοφίλων) ρατσισμού. Βασίζονται σε αυθαίρετες θέσεις και προκαταλήψεις με τις οποίες οι ρατσιστές προσπαθούν να επιβάλουν την (όποια) κυριαρχία τους (οικονομική, κοινωνική, ιδεολογική, θρησκευτική, ηθική και πολιτική) στα θύματα, επινοώντας δήθεν ελαττωματικά χαρακτηριστικά του αντικειμένου του μίσους τους (όπως π.χ. η θρησκεία και η προέλευσή των «άλλων»). Τα αίτια του ρατσισμού

Το φαινόμενο του ρατσισμού τροφοδοτείται από οικονομικούς

παράγοντες. Παλαιότερα είχαμε τη δουλεία που υποβίβαζε τους Αφρικανούς σε υποζύγια. Προς τα μέσα του περασμένου αιώνα, οι Ναζί, προτού εξολοθρεύσουν τους Εβραίους, φρόντιζαν να τους κατακλέψουν. Τηρουμένων των αναλογιών, μήπως κι εμείς στις μέρες μας συχνά δεν εκμεταλλευόμαστε τους λαθρομετανάστες ως φτηνή εργατική δύναμη; Εκεί όμως που μεταδίδεται ως επιδημία, είναι σε κοινωνίες ελλιπούς ανθρωπιστικής παιδείας. Εδώ, οι απαίδευτοι πέφτουν, πολύ εύκολα, θύματα τής ρατσιστικής προπαγάνδας, διότι αρκεί ένας επιτήδειος λαϊκιστής προκειμένου να τους φανατίσει, πείθοντάς τους, ταυτόχρονα, πως οι «άλλοι» είναι κατώτεροι, επικίνδυνοι, μιάσματα ή και τιποτένιοι. Στο σύγχρονο κόσμο τής παγκοσμιοποίησης και του καταναλωτικού ευδαιμονισμού, το κακό (των

διακρίσεων)

επιδεινώνεται

εξαιτίας

των

πολύπλοκων,

ποικίλων

και

αιφνίδιων

οικονομικών, ιδεολογικών, πολιτικών και θεσμικών διεργασιών και των συνακόλουθων κοινωνικών αδιεξόδων. Αυτά, συνήθως, εκβάλλουν στη βία, την εγκληματικότητα, την ανεργία, τα ναρκωτικά και τη φτώχεια, προκαλώντας στους δυνάμει «κατέχοντες» ένα μίγμα υπεροψίας και φόβου. Εκείνοι για να ξορκίσουν το άγχος τους, εκτονώνονται στο προσφορότερο εξιλαστήριο θύμα, που είναι κυρίως ο ανυπεράσπιστος «ξένος». Μέσα τους βλέπουν ολόκληρες ομάδες «αλλότριων» ανθρώπων με εχθρότητα ή και προκατάληψη. Από τη μια πλευρά είναι το δικό τους «εμείς», υποτίθεται το ανώτερο, το καλλιεργημένο, το πολιτισμένο και δυστυχώς απειλούμενο. Από την άλλη μεριά βρίσκεται η «ένοχη» διαφορετικότητα, η «ξένη ράτσα, η κατώτερη και καταχθόνια, η αλλότρια προς το παρελθόν, το παρόν και τον μέλλον των «εκλεκτών της ιστορίας», η οποία πρέπει οπωσδήποτε να εξουδετερωθεί σε όλα τα επίπεδα, ή τουλάχιστον να υποβιβασθεί στο επίπεδο του ανήμπορου ομιλούντος εργαλείου, του φοβισμένου λαθρομετανάστη, του παράνομου εργάτη, του ανθρώπου δίχως δικαιώματα και πολιτική ισχύ.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

2. Κοινωνικός Αποκλεισμός - Ρατσισμός

105

Εννοείται ότι για το ρατσισμό ευθύνεται και η λυσσαλέα επιθυμία κάποιων ατόμων, ομάδων και λαών για απόκτηση δύναμης και εξουσίας· μια ματαιόδοξη πρόθεση που καθίσταται απίστευτα τοξική, όταν συνδυαστεί με το θρησκευτικό φανατισμό, την ηθική εξαχρείωση, τα κοινωνικοποιητικά (μορφωτικά) ελλείμματα της οικογένειας, τις μυθοπλασίες μιας εθνικής παράδοσης και τους μεγαλοϊδεατισμούς των αναλυτικών προγραμμάτων ενός εκπαιδευτικού συστήματος. Τότε προκύπτουν παράλογες, ανορθόλογες και αυτοκαταστροφικές εθνικιστικές συμπεριφορές εκ μέρους τόσο των μικρών λαών (π.χ. πραξικόπημα του ΄74) που φοβούνται την αφομοίωσή τους, όσο και των πανίσχυρων χωρών (π.χ. επιθέσεις στο Βιετνάμ, παλαιότερα και στο Ιράκ, πρόσφατα) που επιδιώκουν να επιβληθούν στον κόσμο, οικονομικά, πολιτικά, ιδεολογικά και πολιτιστικά. Επιπτώσεις του ρατσισμού

Οι επιπτώσεις του ρατσισμού κυμαίνονται από οδυνηρές μέχρι φριχτά

εγκληματικές, διότι ο ρατσισμός παραβιάζει το θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου στην ισότητα σε όλους τους τομείς της ζωής: στην οικογένεια, την εργασία, την πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό. Πάντως, τα πρώτα θύματα του σκοταδιστικού ρατσισμού είναι η κριτική σκέψη, η πνευματική ελευθερία, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η δημοκρατική λειτουργία του πολιτεύματος, η δημιουργική συμμετοχή όλων των ατόμων στο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό γίγνεσθαι (εξελίξεις), το αίσθημα ασφάλειας και εν τέλει η ίδια η πρόοδος και η ευημερία τους. Σε γενικές γραμμές ο ρατσιστής αρνείται στον συνάνθρωπό του να είναι άνθρωπος, καθώς εναντιώνεται με λόγια και έργα στην πάσης φύσεως διαφορετικότητά του. Τον χλευάζει για κάτι που δεν είναι (αφού κανείς δεν είναι κατώτερος του άλλου) και για κάτι που δεν μπορεί να γίνει (ένας έγχρωμος και να θέλει να μπορεί να αλλάξει… χρώμα, ούτε μια γυναίκα να γίνει… άντρας ούτε ένας φτωχός ως διά μαγείας να πλουτίσει ή ένας αγράμματος άνθρωπος να γράψει διατριβή). Ο ρατσισμός είναι πηγή πόνου και δυστυχίας για τα αδύναμα θύματά του

Ο ρατσισμός, επίσης, είναι ηθικός

και φυσικός αυτουργός για την θλίψη, τη δυστυχία και τον πόνο που υφίστανται τόσοι και τόσοι συνάνθρωποί μας. Αυτό, άλλωστε είναι ο ρατσισμός: διαφορά και ανισορροπία δύναμης ανάμεσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, πάντα υπέρ των ισχυρών και παντού εις βάρος των «μειονεκτούντων». Πρόκειται για τη διαφορά και ανισορροπία κοινωνικής ισχύος υπέρ των ανδρών και κατά των γυναικών (σεξισμός), υπέρ των λευκών και κατά των μαύρων (φυλετικός ρατσισμός), υπέρ της άρχουσας τάξης και κατά των λαϊκών στρωμάτων (κοινωνικός ρατσισμός), υπέρ της μιας εθνικότητας και ενάντια σε μιαν άλλη (εθνικιστικός ρατσισμός και αντισημιτισμός), υπέρ των «φυσιολογικών» ανθρώπων και κατά των «αφύσικων» ή «εκφυλισμένων» (π.χ. ομοφυλοφίλων, ασθενών με νευρολογικά ή ψυχικά νοσήματα και ηλικιωμένων). Αντιμετώπιση του ρατσισμού Βέβαια, για να εξαλείψουμε τον ρατσισμό, πρώτα-πρώτα, η παιδεία μας πρέπει να είναι ειλικρινά και εμπράκτως ανθρωπιστική. Η πολιτική ηγεσία να καταστέλλει τις ρατσιστικές εκδηλώσεις και να ασκεί υπεύθυνη πολιτική υπέρ των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες, των αλλοεθνών, των αλλοθρήσκων και των μειονοτήτων. Για την υπεράσπιση της διαφορετικότητας, καθοριστική είναι και η συμβολή των Μ.Μ.Ε., εφόσον αυτά στηρίζουν συστηματικά το αντιρατσιστικό μέτωπο της κοινωνίας και εμπνέονται από την ανεκτικότητα των πνευματικών ανθρώπων, προβάλλοντας το συναφές έργο τους (κινηματογράφος, θέατρο, μουσική, τραγούδι, χωρός, ζωγραφική κά). Οι πολιτιστικές ανταλλαγές, μεταξύ των εθνών, και η επαφή τών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός λαού, με εκείνα των άλλων, προάγει το διαπολιτισμικό διάλογο και την αποτελεσματική αποδοχή της «ετερότητας». Κάθε πολίτης, με τη σειρά του, επιβάλλεται να διαθέτει κοινωνική συνείδηση και να τη μεταλαμπαδεύει εντός της οικογένειάς του αλλά και στον περίγυρό του. Τέλος, οι Διεθνείς Οργανισμοί, ας ελπίσουμε ότι κάποτε θα μπορούν να επιβάλλουν τις κυρώσεις τους, σε κυβερνήσεις και λαούς που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και δεν σέβονται την υπόσταση κάθε ατόμου.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

106

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2-2 Διαπολιτισμικός διάλογος & Διαπολιτισμική εκπαίδευση στην Κύπρο Πρώτη δημοσίευση: Μάρτιος του 2007 – Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός

Θέμα – Παραγωγή επικοινωνιακού λόγου Να γράψετε ένα άρθρο, που πρόκειται να δημοσιευθεί στη σχολική σας εφημερίδα, για την αναγκαιότητα του διαπολιτισμικού διαλόγου στο σύγχρονο κόσμο και το ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος στην κυπριακή κοινωνία. Όλες οι σύγχρονες και δημοκρατικές χώρες, και βεβαίως οι χώρες-μέλη της ΕΕ, προσπαθούν να βρουν τρόπους ώστε να σχηματίσουν μια ανοιχτή, ανθρωπιστική, «εθνική» κουλτούρα, η οποία ενώ θα αγκαλιάζει στοργικά και γόνιμα τους άλλους πολιτισμούς που φιλοξενεί, την ίδια στιγμή θα προστατεύει τον πολιτισμό της και θα τον καλλιεργεί ισότιμα, δίπλα και παράλληλα με τις κουλτούρες των αλλογενών, αλλόγλωσσων και εν γένει «διαφορετικών» κοινωνικών ομάδων. Εισαγωγή:

Ο

πολυπολιτισμός

αίτημα

κάθε

δημοκρατικής

κοινωνίας

Η κυπριακή κοινωνία έχει έντονα πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά. Τέτοια είναι η ύπαρξη των αναγνωρισμένων από το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας κοινοτήτων και θρησκευτικών ομάδων (Ελληνοκύπριοι, Τουρκοκύπριοι, Αρμένιοι, Μαρωνίτες, Λατίνοι), η επαφή με την αγγλική κουλτούρα κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας και λόγω της παρουσίας των βρετανικών βάσεων στο νησί, η μεταναστευτική εμπειρία των ιδίων των Κυπρίων και η υποδοχή ξένων μεταναστών στις μέρες μας, ο τουρισμός, η γειτνίαση με τη Μέση Ανατολή και ο αντίκτυπος των σχετικών πολιτικών γεγονότων, όπως η υποδοχή και φιλοξενία προσφύγων από το Λίβανο, η φοίτηση πολλών νέων σε πανεπιστήμια του εξωτερικού και η ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

1. Τα πολυπολιτισμικά γνωρίσματα της κυπριακής κοινωνίας

Σε κάθε περίπτωση όλοι οι κάτοικοι, Κύπριοι και μη, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία του διαπολιτισμικού διαλόγου στην καθημερινή μας ζωή και να επιθυμούμε να συμμετάσχουμε σε αυτόν με θετικό τρόπο. Ειδικότερα, οι αλλοδαποί πρέπει να βοηθηθούν ώστε να εξοικειωθούν με τα βασικά χαρακτηριστικά της κυπριακής κουλτούρας και οι Κύπριοι να γνωρίσουν τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των διάφορων εθνοτικών ομάδων, με στόχο την αμοιβαία κατανόηση, την ανοχή και τη συνεργασία.

2. Διαπολιτισμικός διάλογος για όλους όσοι ζουν στην Κύπρο

Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να ευαισθητοποιηθεί η νέα γενιά, ώστε να αναμειχθεί σε δράσεις που στοχεύουν στη συνεχή διαπολιτισμική συνεργασία. Μπορούν, για παράδειγμα, να διοργανωθούν καλλιτεχνικά γεγονότα με διαπολιτισμική διάσταση. Αυτά καλόν είναι να προβληθούν 3.

Τι πρέπει να γίνει για την προώθηση της διαπολιτισμικής συνεργασίας

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

191

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ: Προσεγγίσεις και Αψιμαχίες Διάλεξη στο INTERCOLLEGE το Φεβρουάριο του 1996 – Θεώρηση: 2009 Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας εκπαιδευτικός Αγαπητοί συμποσιαστές, Eπιτρέψτε μου, καταρχάς, να ευχηθώ την μακροημέρευση του «Κέντρου Ερευνών και Ανάπτυξης» και την ευόδωση των προσδοκιών του, γιατί είμαι απόλυτα πεπεισμένος πως οι πρωτοβουλίες του καταπολεμούν την ανώφελη εσωστρέφεια της κυπριακής κοινωνίας και προάγουν τον επιστημονικό διάλογο, τον προβληματισμό, την ενδοσκόπηση και την συλλογική αυτογνωσία.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όλοι οι ιστορικοί της Τέχνης, όταν έρχεται η ώρα να καταπιαστούν με την Αρχαία Ελλάδα, εκδηλώνουν χωρίς περιστροφές έναν ανυπόκριτο θαυμασμό. Κι όλοι συμφωνούν πως εδώ καρποφόρησε η πιο μεγάλη και η πιο εκπληκτική επανάσταση στην Ιστορία της Τέχνης (E. H. GOMBRICH., The Story of Art., Phaidon., Oxford.,1989). Γιατί δεν είναι μόνο η μαστοριά του Φειδία στην Γλυπτική, του Απελλή στην Ζωγραφική και του Ικτίνου στην Αρχιτεκτονική και των άλλων ομοτέχνων τους συνελλήνων, που κατέστησε τα έργα τους αριστουργηματικά. Είναι και ο εσωτερικός κόσμος των τεχνημάτων τους με τα οποία εκφράστηκε, για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία η ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου. Μια ανάλογη ομόθυμη τάση συναντούμε και στους ξένους ερευνητές της Ελληνικής Γλώσσας. Την αποθαυμάζουν γιατί ανακάλυψαν μιαν εκπληκτική συνέχεια που την διακρίνει εδώ και τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια. Σύμφωνα μάλιστα με τον γνωστό ελληνιστή Robert Browning, η Ελληνική Γλώσσα - Αρχαία και Νέα - είναι μία, δηλαδή ενιαία. Κοντολογίς θεωρεί κι αυτός, όπως εξάλλου και τόσοι άλλοι μελετητές, ότι αναπόσπαστο στοιχείο της Ελληνικής Γλώσσας είναι η αδιάρρηκτη συνέχειά της μέσα στον χρόνο. Αυτό το στοιχείο εξακριβώθηκε μονάχα σε άλλη μια γλώσσα, την Κινεζική. Ας έρθουμε τώρα στο προκείμενο: Ελληνική Γλώσσα και Ιδεολογία σήμερα. Και τη χρονιά που μας πέρασε [1995], οι γλωσσομαχίες έδωσαν και πήραν. Κι ως είθισται τον χορό έσυραν οι επώνυμοι επιστήμονες. Ακολούθως έλαβαν τον λόγο οι δημοσιογράφοι τους οποίους μιμήθηκε το αναγνωστικό τους κοινό. Έτσι, άθελά μας απολαύσαμε ουκ ολίγα ακριτοεπή γλωσσοκοπήματα. Κι όταν ορισμένοι ειδήμονες παραφέρονται, τι θα περίμενε κανείς από τους περιστασιακούς γλωσσαλγούντες που ως διά μαγείας φύτρωσαν σε μια νύχτα για να εξαφανιστούν την επομένη; Αφήνουμε κατά μέρος τις δημοσιογραφικές και άλλες παρεμβάσεις για να εξετάσουμε τις επιστημονικές και μόνο γλωσσικές αντιμαχίες που έλαβαν χώρα στα πλαίσια της Ελληνόφωνης επιστημονικής κοινότητας. Τρεις είναι οι κυριότερες (ας πούμε) σχολές που διατυπώνουν έναν σοβαρό και επιστημονικά τεκμηριωμένο λόγο σχετικά με την Ελληνική Γλώσσα. Έχουμε την Συντηρητική ή Νεοκαθαρευουσιάνικη τάση

(όπως την αποκαλούν σκωπτικά οι ενάντιοί της). Έπεται η

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

192

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Κλασική Σχολή του Συνεπούς Δημοτικισμού και ακολουθεί η Κριτική/Νεωτερική Σχολή. (Παρενθεντικά σπεύδω να πω ότι οι παραπάνω κατηγοριοποιήσεις έγιναν απλώς και μόνο για να διευκολύνουν την συζήτησή μας, εν γνώσει μας φυσικά ότι είναι αδόκιμες.) o

Η Συντηρητική Σχολή, εκπροσωπείται από τον καθηγητή Μπαμπινιώτη και τον Ακαδημαϊκό Αγαπητό Τσοπανάκη.

o

Η Σχολή του Συνεπούς Δημοτικισμού από τον Εμμανουήλ Κριαρά, πίσω από τον οποίο βρίσκεται μια πλειάδα αξιόλογων Ελλήνων και ξένων επιστημόνων.

o

Και τέλος η Κριτική Σχολή, που βρήκε επιτέλους τον εκφραστή της στον στοχασμό του καθηγητή Χριστίδη. Αν και παρόμοια απόπειρα είχε επιχειρήσει παλιότερα η Άννα Φραγγουδάκη, αλλά από άλλη σκοπιά. Προτού παρουσιάσουμε σε αδρές γραμμές τις απόψεις των τριών Σχολών που

προανέφερα, θα ήθελα να ξεκαθαρίσω πως δεν είμαι υπέρ ή κατά της μιας ή της άλλης Σχολής

που

σε

επιστημονική

βάση

φθέγγονται

για

την

Ελληνική

Γλώσσα.

Γιατί

αντιλαμβάνομαι τη σκέψη μου όχι ως υποκείμενο που επιλέγει ένα συγκεκριμένο επιστημονικό λόγο, αλλά ως χώρο μέσα στον οποίο διασταυρώνονται αντικείμενα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Κοντολογίς κλίνω προς ό,τι ο μεγάλος στοχαστής του αιώνα μας Κλωντ Λέβι-Στρώς αποκάλεσε συρρίκνωση του υποκειμένου κατά την διαδικασία πρόσληψης του αντικειμενικού κόσμου. Γιατί όλοι θα συμφωνήσετε πως οι οιεσδήποτε τάχα προσωπικές μας επιλογές σε μεγάλο βαθμό επικαθορίζονται από αξεπέραστους βιολογικούς περιορισμούς αλλά κι από ποικίλες επιτακτικές κοινωνικές κατασκευές και δεσμεύσεις.

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΣΧΟΛΕΣ Ξαναγυρίζουμε στο θέμα μας υπενθυμίζοντάς σας, ότι για την Ελληνική Γλώσσα εικάζουμε πως υπάρχουν οι τρεις διαφορετικές επιστημονικές εκτιμήσεις που ανέφερα πρωτύτερα και οι οποίες αντιστοιχούν σε ισάριθμες σχολές: A. Στα «δεξιά» βρίσκεται η ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ με τους

Νεοκαθαρευουσιάνους

γλωσσολόγους και γραμματικούς, όπως τους αποκαλούν λοιδοριστικά οι αντίπαλοί τους. Κύριο γνώρισμα των Νεοκαθαρευουσιάνων είναι η κινδυνολογία. Εντόπισαν την ασθένεια της Γλωσσικής Αναπηρίας των Νεοελλήνων και πρότειναν ως

συνταγή την

συστηματική αρχαιομάθεια και το σεβασμό προς την αείμνηστη καθαρεύουσα. Πρωταγωνιστής ο καθηγητής Μπαμπινιώτης με πολύτιμο αρωγό τον ακαδημαϊκό Αγαπητό Τσοπανάκη.

B. Στο «κέντρο», και σε αρκετή απόσταση από τους Νεοκαθαρευσιάνους στέκονται σε στάση άμυνας οι υπερασπιστές της Κοινής Νεοελληνικής που με ψυχραιμία και σιγουριά υποστηρίζουν την διδακτική της αυτοτέλεια. Πρόκειται για την ΚΛΑΣΙΚΗ ΣΧΟΛΗ με τους Συνεπείς Δημοτικιστές. Εδώ κυριαρχούν οι Ανδριώτης και Κριαράς. Μορφές με σπάνιο ήθος και συναρπαστική συγγραφική παραγωγή.

C. Σε ένα εντελώς ασύμπτωτο επίπεδο αντικρίζουμε θρονιασμένο τον καθηγητή Χριστίδη. Ας πούμε ότι βρίσκεται στην «αριστερή μεριά». Ο καθηγητής Χριστίδης ορμώμενος εξ αριστερών τα 'χει βάλει με τον Μπαμπινιώτη. Είναι εμφανές ότι εκπροσωπεί την ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, δηλαδή εκείνη την επιστημονική ματιά που είναι καμωμένη για να αμφισβητεί, να κατακεραυνώνει και να αποκαθηλώνει (τουλάχιστον θεωρητικά) όσα μυθολογικά

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

193

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

(κατά τη γνώμη της) σύμβολα αναμιγνύονται με την επιστήμη, και δη εκείνα των Νεοκαθαρευουσιάνων. (Θα παρατηρήσατε ήδη πως εδώ κάνουμε χρήση των όρων «Δεξιά», «Κέντρο» και «Αριστερά». Ο λόγος είναι ευνόητος: μέσα από τον υφέρποντα συμβολισμό αυτών των όρων, υποδηλώνεται λίγο πολύ και το ιδεολογικοπολιτικό υπόστρωμα [η κοσμοαντίληψη κι όχι αποκλειστικά η πολιτική τους κουλτούρα] των γλωσσολογικών προσεγγίσεων.)

Α. Νεοκαθαρευουσιάνοι (Συντηρητική Σχολή) Και πρώτα-πρώτα ας εξετάσουμε τις θέσεις του καθηγητή Μπαμπινιώτη και των ομοφρονούντων του που τείνουν στο να γίνουν πασίγνωστες. Εδώ η Ελληνική Γλώσσα προβάλλεται ως το «τρισχιλιόχρονο στημόνι που ανάμεσά του πλέκεται εγκάρσια το υφάδι της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, η αθάνατη Ελληνικότητα», δηλαδή η ιδεολογική κρυστάλλωση του ιστορικού ελληνισμού, ή αν προτιμάτε η Ελληνική Ιδεολογία. Κατά τους εγκωμιαστές της Ελληνικής, η Γλώσσα μας, ξεχωρίζει χάρη στην αξιοθαύμαστη αντοχή της στο χρόνο. Αρχαϊκές διάλεκτοι (με εξάρχουσα την Αττική) Κοινή ελληνιστική, Βυζαντινή και Κοινή Νεοελληνική δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι ιστορικές παραλλαγές της ίδιας Γλώσσας, της Ελληνικής. Αντίθετα με ό,τι συνέβη στην Λατινική, που γέννησε τις Ρομανικές Γλώσσες οι οποίες απεκόπησαν από τον ομφάλιο λώρο της πρώτης, η Ελληνική διατήρησε τη συνοχή της μέσα στο χρόνο και οι αλλαγές που υπέστη είναι τέτοιας υφής ώστε να μιλάμε για μία Ενιαία Γλώσσα. Οι παραπάνω θέσεις των Νεοκαρευουσιάνων, για να πούμε και του στραβού το δίκιο, δεν αποκλίνουν από τις απόψεις των Συνεπών Δημοτικιστών -βλέπε Κριαράς- αλλά ούτε και από τις διαπιστώσεις έγκυρων αλλοεθνών επιστημόνων. Με άλλα λόγια, το αδιάσπαστο της Ελληνική Γλώσσας δεν είναι γέννημα της φαντασίας των Νεοκαθαρευουσιάνων. Τουναντίον, αποτελεί κοινό τόπο για την συντριπτική πλειονότητα των ερευνητών. Εμπνευστές και ένθερμοι υποστηριχτές είναι κυρίως ξενόγλωσσοι επιστήμονες. Ειδικότερα, ο Robert Browning, στο έργο του ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑ (μετάφραση, Παπαδήμας 1991) σημειώνει: "Τα ομηρικά ποιήματα πρωτογράφτηκαν πάνω κάτω στη σημερινή τους μορφή τον έβδομο αιώνα π.Χ. Από τότε η ελληνική γλώσσα αποκτά μια συνεχή παράδοση που φτάνει ως την εποχή μας. Υπήρξαν βέβαια αλλαγές αλλά δεν δημιουργήθηκε κάποιο ρήγμα στη συνέχεια όπως έγινε ανάμεσα στα Λατινικά και τις ρομανικές γλώσσες. (...) Η μόνη ξένη γλώσσα που έχει μια ανάλογη συνέχεια στη γλωσσική της παράδοση είναι η κινεζική." Ο A. MIRAMBEL επίσης από το 1959, στη διεθνώς αναγνωρισμένη μελέτη του Η ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ / ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ, επεσήμανε ότι: "(...) η ελληνική γλώσσα ζει αδιάκοπα πολλούς αιώνες: η ελληνική των προηγούμενων φάσεων -αρχαϊκή, αρχαία ή μεσαιωνική-, μ΄ όλες τις διαφορές, είναι σήμερα αισθητή ως "ελληνική". Δεν είναι πάντα εύκολο να καθορίσουμε τα όρια της "νέας ελληνικής". (...)". Αυτές οι κρίσεις του MIRAMBEL διατυπώνονται την ώρα που ψαχουλεύει το λεξιλόγιο της ελληνικής. Αλλά κι ο Pierre CHANTRAINE

στον

πρόλογο

του

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΥ

ΛΕΞΙΚΟΥ

ΤΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΓΛΩΣΣΑΣ,1968., αναφέρει: "(...) Μπορέσαμε να παρακολουθήσουμε την ιστορία της ελληνικής γλώσσας από τη δεύτερη π.Χ. χιλιετία (...) ως την νέα ελληνική χωρίς η γλώσσα να έχει υποστεί, παρ΄ όλες τις σημαντικές διαφορές, βαθιές αλλαγές ως προς τη δομή της." Να με συγχωρεί ο καθηγητής Χριστίδης που δεν βρήκα ακόμα ούτε έναν, το τονίζω, ούτε ένα ξένο μελετητή της ελληνικής που να μην εκθειάζει τον ενιαίο της χαρακτήρα. Κι αν

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

194

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

κάνω λάθος ας με διορθώσει. Μάλιστα, από ένα σημείο και πέρα η καταγραφή των απόψεών τους, για το "αδιάσπαστο" της ελληνικής, καταντάει και μονότονη. Ακολούθως παραθέτω και την μαρτυρία του P. Mackridge από την κλασική εργασία του Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (μετάφραση, Πατάκης 1990) : " (...) είναι σημαντικό για τη λαλούμενη γλώσσα πόσο λίγο μεταβλήθηκε, ως την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830, από την υστεροβυζαντινή Κοινή, που κι αυτή ήταν ακόμα κάπως κοντά στην ελληνιστική Κοινή. Αυτό που καταπλήσσει δεν είναι μόνο η μικρή αλλαγή της λαλούμενης ελληνικής από τα κλασικά ως τα νεότερα χρόνια -μικρή, ακόμα κι αν συγκριθεί με τις αλλαγές που από την λατινική κατέληξαν, έξαφνα, στην ιταλική-, αλλά και η επιβίωσή της σε πείσμα μιας σειράς από επιδρομές Αράβων κι εγκαταστάσεις Σλάβων στα παλιότερα βυζαντινά χρόνια, και κατακτήσεις σταυροφόρων και Βενετών και Τούρκων στη συνέχεια. (...)." Ο Henri Tonnet στην "Ιστορία της Νέας Ελληνικής Γλώσσας" (που μεταφράστηκε προσφάτως από τις εκδόσεις Παπαδήμα) υπογραμμίζει "Η Νέα Ελληνική δεν είναι μια γλώσσα ολότελα νέα που προέρχεται από την αρχαία ελληνική, είναι η σύγχρονη μορφή μιας γλώσσας που δεν είναι νεκρή, της ελληνικής" Οι πολέμιοι των Νεοκαθαρευουσιάνων παραβλέπουν το επιστημονικό έργο του Μπαμπινιώτη και του προσάπτουν τον ψόγο της αυθαιρεσίας υπονοώντας ότι τα έργα του υπερμάχου της Ελληνικής, με κανένα τρόπο δεν συνιστούν επιστημονικά πονήματα αλλά αναλυτικά εκτρώματα.

[Ο Μπαμπινιώτης δεν άφησε αναπάντητη καμιά σε βάρος του

καταγγελία: Μπαμπινιώτης. Γ., Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΑΞΙΑ., GUTENBERGK., ΑΘΗΝΑ 1994., σελ. 295306] Πέρα από το αν υιοθετούμε ή όχι τις πεποιθήσεις του Μπαμπινιώτη, κατά τη γνώμη μας, φυσικά, είναι τουλάχιστον άδικο να παραγνωρίσουμε την γνωσιοθεωρητική του συγκρότηση. Αλλά κι αν καταφέρναμε να τον παρακάμψουμε θα σκοντάφταμε (και μάλιστα πολύ άσχημα) στο έργο του ομογνωμονούντος του Ακαδημαϊκού, Αγαπητού Τσοπανάκη. Και λέω θα σκοντάφταμε, γιατί εύκολο είναι να απορρίψουμε και του Τσοπανάκη τις κινδυνολογίες με βεβιασμένους αφορισμούς, αλλά ακατόρθωτο να αγνοήσουμε την συμβολή εν γένει στα ελληνικά γράμματα. Παρεμπιπτόντως επισημαίνω ότι Το νεοκαθαρευουσιάνικο ρεύμα ενισχύθηκε από ένα σημαντικό έργο. Αναφέρομαι στην ογκωδέστατη ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ (1994) του ακαδημαϊκού και ομότιμου καθηγητή Αγαπητού Τσοπανάκη. Δυστυχώς ο ακαταπόνητος αξιότιμος Τσοπανάκης αιφνιδίασε τους πάντες καθώς δέσμευσε το υποδειγματικό και πολύτιμο αρχιτεκτόνημά του με αναχρονιστικά ψιμύθια (όπως λ.χ. παλαιό πολυτονικό σύστημα, πνεύματα, αλλοπρόσαλλες φωνολογικές και δήθεν ορθογραφικές καινοτομίες, μακρά φωνήεντα στις καταλήξεις της υποτακτικής και άλλα που δεν είναι του παρόντος) καθιστώντας το, έτσι, μνημείο αμφιλεγόμενο. Επιπλέον ο ακαδημαϊκός διατρανώνει την πεποίθησή του ότι στις αιτίες της σημερινής γλωσσικής κακοδαιμονίας, εξάρχουσα θέση κατέχει η εγκατάλειψη της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών. Δυστυχώς οι Νεοκαθαρευουσιάνοι δεν σταματούν στον εγκωμιασμό της Ελληνικής. Την συναρτούν με την Εθνική Ταυτότητα και την Ελληνικότητα (δηλαδή την ψυχή του Ελληνισμού1) ιεροποιώντας τες όλες (και την πρώτη περισσότερο) καθώς της επιφυλάσσουν Ο Ελληνισμός από δημογραφικής και γεωγραφικής απόψεως καλύπτει τους απανταχού Έλληνες. Για την πολιτιστική του διάσταση ωστόσο υπάρχουν -κατά τον Δημήτρη Ζιόβα- τέσσερις θεωρήσεις: η 1

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

195

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

έναν εθνοσωτήριο ρόλο. "Αν θέλουμε να μη χαθούμε ως έθνος" διατείνονται "θα πρέπει να διαφυλάξουμε τη γλώσσα μας ως κόρην οφθαλμού. Μονάχα μια αλώβητη Ελληνική Γλώσσα μπορεί να εγγυηθεί και την ύπαρξή μας ως έθνους." Επειδή. λοιπόν, αποδίδουν στην Ελληνική, σεπτή δηλαδή ιερή θωριά, επόμενο είναι να θέλουν να την κρατήσουν αμόλυντη από προσμείξεις και αιρετικές αναθυμιάσεις και ως βασικό κίνδυνο φαντάζονται μια "προϊούσα γλωσσική αναπηρία". Γι΄ αυτό και προτείνουν ως πανάκεια τη συστηματική διδασκαλία των Αρχαίων. Ούτε λίγο ούτε πολύ ισχυρίζονται πως για να μάθουμε σωστά την Κοινή Νέα Ελληνική πρέπει πρώτα να εξοικειωθούμε με τα Αρχαία Ελληνικά. Αμφισβητούν, λοιπόν, την εκπαιδευτική αυτοτέλεια την Κοινής Νεοελληνικής. Η Νεοκαθαρευουσιάνικη θεώρηση της Ελληνικής κινείται επομένως σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι επιστημονικό και το δεύτερο ιδεολογικό. Ο δρόμος τής επιστήμης τής δείχνει πως η Ελληνική Γλώσσα είναι ενιαία. Ωθούμενη όμως από την ιδεολογία της, δηλαδή από μιαν ακραιφνή Ελληνικότητα, μπαίνει σ΄ άλλα χωράφια. Κατασκευάζει το μύθο της ιερής Γλώσσας, την Πίστη στην αιωνιότητά της και την Τελετουργία της θείας Μετάληψης από το Σώμα του έθνους - βλέπε αρχαιομάθεια. Αυτά είναι τα όπλα που προτάσσουν οι νεοκαθαρευουσιάνοι για την ανάσχεση του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού των οικονομικά ισχυρών χωρών αφενός, και της δήθεν εσωτερικής σήψης και παρακμής του έθνους αφετέρου. Είναι εμφανές πως η γλωσσολογική προσέγγιση του εγκωμιαστή καθηγητή δεν υπηρετεί αυτήν καθεαυτήν την αποσαφήνιση του φαινομένου Ελληνική Γλώσσα, αλλά εξυπηρετεί

τις

ιδεολογικές

του

ανάγκες

που

προκύπτουν

από

μια

μονοδιάστατη

ελληνοκεντρική κοσμοαντίληψη. Με αυτήν την έννοια πρόκειται για μια στρατευμένη προσέγγιση. Μπορεί το θεωρητικό της υπόστρωμα να διαθέτει ισχυρά επιστημονικά ερείσματα, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τα θέσφατά της που μάλλον έχουν τις ρίζες τους σε προεπιστημονικά ή και συναισθηματικά ιδεολογήματα. Αν και οι ισχυρισμοί των αρχαιόπληκτων γραμματικών είναι μπαγιάτικοι, εντούτοις βρήκαν ευήκοα ώτα στην πολιτική ηγεσία της Ελλάδας και στην επίσημη εκπαιδευτική πρακτική. Οι πρόσφατοι άστοχοι χειρισμοί στην Ελληνική Εξωτερική Πολιτική σε συνδυασμό με την άρνηση των Ευρωπαίων να κατανοήσουν τις ελληνικές ευαισθησίες στο Κυπριακό και το Σκοπιανό, συνέτειναν στη δημιουργία ενός ξενοφοβικού κλίματος. Ο επεκτατισμός της Άγκυρας και πολύ περισσότερο η καπήλευση από τους Σκοπιανούς αρχαιοελληνικών συμβόλων, σηματοδότησαν μια στροφή του αναγνωστικού κοινού προς την αρχαιογνωσία. Και φυσικά οι εκδοτικοί οίκοι δεν έμειναν απαθείς. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τη δραστηριότητα των εκδόσεων "Κάκτος": με συγκομιδή εκατοντάδων μεταφρασθέντων τίτλων από την αρχαία ελληνική γραμματεία πραγματοποίησε, κατά τη συγκυρία εκείνη, εξωφρενικές πωλήσεις. Είναι η συγκυρία επομένως που ευνόησε τους Νεοκαθαρευουσιάνους και τους παρουσίασε ως θεματοφύλακες του Ελληνικού πολιτισμού. Άλλο πράγμα είναι λοιπόν να μιλάς συγχρονική-συκοφαντική/πραγματιστική που "εστιάζεται στα πεπραγμένα της νεότερης Ελλάδας", η διαχρονική/επίσημη/συντηρητική που προβάλλει την Ελληνική ΣΥΝΕΧΕΙΑ (αρχαία Ελλάδα - Βυζάντιο νεότερη Ελλάδα), και η υπερβατική-υπερχρονική/ανεδαφική/μεταμοντερνιστική [ο πυρήνας αυτής της θέασης εντοπίζεται στα έργα του Ίωνα Δραγούμη ΟΣΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ και ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ]. Τέλος ο Δ. Τζιόβας προτείνει την υβριδική ή συγκρητική θεώρηση, δηλαδή μια διαλεκτική σύνθεση των στοιχείων του Ελληνισμού: "να αναγνωρίσουμε τον Ελληνισμό ως πολιτιστικό κράμα κι όχι ως κάτι το άτρωτα αμιγές(...)".

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

196

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

για την ιστορία του έθνους σου κι άλλο να λες πως δίχως τα αρχαία κουτσαίνουν τα Νέα Ελληνικά και απειλείται ο Ελληνισμός με αφανισμό. Στις εμμονές των αρχαιόπληκτων ερευνητών, οι συνεπείς Δημοτικιστές αντιπαραβάλλουν την διδακτική αυτοτέλεια της Κοινής Νεοελληνικής, κάτι που απέδειξαν επανειλημμένα με εμπεριστατωμένες μελέτες τους.

Β. Συνεπείς Δημοτικιστές Στην ΚΕΝΤΡΩΑ ΣΧΟΛΗ θα συναντήσουμε τους Συνεπείς Δημοτικιστές. Εδώ ο κατάλογος των επιστημόνων είναι μακρύς. Ξεκινά από τον γενάρχη των Ελλήνων γλωσσολόγων (τον Χατζηδάκι) κι εξακτινώνεται ως τις μέρες μας, χάρη στους επιστημονικούς άθλους τόσων και τόσων επωνύμων και ανωνύμων ερευνητών που έθεσαν στο μικροσκόπιό της γραφίδας τους την Ελληνική Γλώσσα. Από πού ν΄ αρχίσω και πού να τελειώσω! Διαλέγω στην τύχη μερικά ονόματα: Χατζηδάκις, Ψυχάρης, Τριανταφυλλίδης, Τζάρτζανος, Κακριδήδες, Ανδριώτης, Κριαράς, Τομπαϊδης και Λυπουρλής, χώρια τους γνωστούς επιφανείς ξενόγλωσσους ερευνητές. Διάλεξα ως εκπροσώπους τον αείμνηστο Ανδριώτη και τον αειθαλή Κριαρά μόνο και μόνο επειδή κατάφεραν στα πλαίσια ορισμένων συνοπτικών μελετών τους να κωδικοποιήσουν με νηφαλιότητα τις αρχές του Συνεπούς Δημοτικισμού. Λέγαμε νωρίτερα πως η βασική διαφορά ανάμεσα στους Νεοκαθαρευουσιάνους και στους Συνεπείς Δημοτικιστές έγκειται στην αλλιώτικη εκτίμηση που έχουν οι μεν και οι δε για την Κοινή Νεοελληνική (Δημοτική) Γλώσσα και την λόγια καθαρευουσιάνικη παράδοση αντίστοιχα. Οι Νεοκαθαρευουσιάνοι, ναι μεν αυτοαποκαλούνται δημοτικιστές, στην πράξη όμως δεν φαίνεται να έχουν και μεγάλη εκτίμηση προς την Κοινή Νεοελληνική. Φυσικά και την θεωρούν αναπόσπαστο κομμάτι της Ελληνικής Γλώσσας. Ωστόσο, διατείνονται πως μονάχα με τη εξάσκηση στο τυπικό της Αρχαίας γλώσσας θα είναι σε θέση οι Νεοέλληνες ν΄ αποχτήσουν γλωσσικό αισθητήριο, να εξαλείψουν την "λεξιπενία" τους και να χαλυβδώσουν την Εθνική τους Ταυτότητα. Αντίθετα, οι Συνεπείς Δημοτικιστές, αρνούνται να δεχθούν ότι τα Νέα Ελληνικά είναι ανάπηρα δίχως την γραπτή αρχαία και λόγια γλωσσική παράδοση. "Αν διδαχθεί σωστά και μεθοδικά η Νέα Ελληνική αυτό είναι αρκετό" ισχυρίζονται. Επιμένουν μάλιστα πως η αξία της Αρχαίας Ελληνικής γραπτής παράδοσης δεν έγκειται στο τυπικό της αλλά στη ουσία των κειμένων που μας κληροδότησε και που δεν είναι άλλη από το περιεχόμενό τους το οποίο μπορεί κάλλιστα να διδαχθεί από μετάφραση. Σύμφωνα με το νεοκαθαρευουσιάνικης εμπνεύσεως κατηγορητήριο, για την περιλάλητη "λεξιπενία" ευθύνεται η ελλιπής αρχαιομάθεια. Αντίθετα οι Συνεπείς Δημοτικιστές λέγουν πως η ξύλινη γλώσσα της καθαρεύουσας γαλούχησε γενεές επί γενεών στο να ρητορεύουν με κούφια λόγια. "Αυτή η εγγενής λογοκοπία της καθαρεύουσας τραυματίζει βαθύτερα τη σκέψη" γράφει χαρακτηριστικά ξένος μελετητής. Και για τους νοσταλγούς της καθαρεύουσας, και για τους Συνεπείς Δημοτικιστές τα σύμβολα Ελληνικό Έθνος - Ελληνική Γλώσσα και Ελληνικότητα είναι υπαρκτά. Απλώς η μπαμπινιώτεια ματιά τους προσδίδει μυθικές ίσως και μεταφυσικές διαστάσεις κάτι που δεν συμβαίνει με τους Συνεπείς Δημοτικιστές. Κοντολογίς στο μυαλό των Νεοκαθαρευουσιάνων Το Ελληνικό Έθνος είναι ταυτισμένο με την Ελληνική κοινωνία. Αντίθετα οι Συνεπείς Δημοτικιστές ξεχωρίζουν το Ελληνικό Έθνος από την Ελληνική κοινωνία δίνοντας μεγαλύτερη

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

197

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

βαρύτητα στη δεύτερη. Για τους Νεοκαθαρευουσιάνους το Έθνος συνιστά ύπατη αξία την οποία και πρέπει να υπηρετεί η κοινωνία, ενώ για τους Συνεπείς Δημοτικιστές το πρωτεύον είναι οι κοινωνικές ανάγκες των πολιτών και έπεται το Έθνος. Από την μια μεριά έχουμε μια Εθνοκεντρική/ιδεαλιστική προσέγγιση ενώ από την άλλη μια κοινωνιοκεντρική/ρεαλιστική θέαση. Σημείο τριβής των η διδακτική αυτοτέλεια της Κοινής Νεοελληνικής. Αυτά τα λίγα για τις μετριοπαθείς και ξεκάθαρες θέσεις των Συνεπών Δημοτικιστών.

Γ. Η Κριτική Σχολή Τώρα έφτασε η ώρα της Αμφισβήτησης. Κατά καιρούς αρκετοί επιστήμονες κοινωνιολόγοι, ιστορικοί, ψυχολόγοι και κλασικοί Φιλόλογοι αντέδρασαν στις παραινέσεις των αρχαιόπληκτων διανοουμένων. Έχοντας ως αφετηρία τους την Νεωτερική Κριτική φιλοσοφική σκοπιά της ιστορίας και της κοινωνίας και οπλισμένοι ο καθείς με τα εργαλεία της ειδικότητάς του επιτέθηκαν κατά του καθηγητή Μπαμπινιώτη και των μανιφέστων του σε τόνο αρκούντως μαχητικό και ύφος άτεγκτο. Ξεχωρίζω την γλωσσοκοινωνιολόγο Άννα Φραγγουδάκη και τον καθηγητή Χριστίδη. Η πρώτη - πριν από δέκα χρόνια - και ο καθηγητής Χριστίδης πρόσφατα, κατακεραύνωσαν την αρχαιο-λαγνεία των Νεοκαθαρευουσιάνων ενθαρρυμένοι πάντα από τους ομόλογους καυστικούς μύδρους του καθηγητή Μαρωνίτη. Θα σταθούμε στον καθηγητή Χριστίδη. Θυμίζω ότι η συλλογιστική πορεία του Μπαμπινιώτη ακολουθεί την εξής διαδρομή: Έθνος - Ιστορία - Γλώσσα - Ελληνικότητα και Διδασκαλία Αρχαιοελληνικών προς επίρρωσιν του εθνικού φρονήματος. Ο

σφοδρός

επικριτής

του

Μπαμπινιώτη

πήρε

την

αντίθετη

κατεύθυνση.

Βροντοφώναξε: Όχι στον Μύθο του Έθνους και της Αιώνιας Ελληνική Γλώσσας. Όχι στο εποικοδόμημά τους, δηλαδή, στην επαναφορά της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών, την δήθεν κιβωτό της Ελληνικότητάς μας. Ο καθηγητής Χριστίδης αντιπαράβαλε στο Έθνος την Κοινωνία των Πολιτών και στην Εθνική Ταυτότητα τις ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες των λαϊκών στρωμάτων. Απεφάνθη πως τα μπαμπινιώτεια σκευάσματα είναι θέσεις γλωσσολογικά απαράδεχτες, τροφοδοτούν τον εθνικισμό και αντιστρατεύονται την Οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας, που υποτίθεται εκπροσωπούν οι Νεοκαθαρευουσιάνοι ενώ στην ουσία πάσχουν από έναν αθεράπευτο αντιευρωπαϊσμό και μια άλογη ξενοφοβία. Ο καθηγητής Χριστίδης αμφισβήτησε, λοιπόν, την πρωτοκαθεδρία του συμβόλου Ελληνικό Έθνος, την πολυθρύλητη διαχρονικότητα της Ελληνικής Γλώσσας

και την

περισπούδαστη καλλιέργεια Εθνικού Γλωσσικού Φρονήματος. Κατήγγειλε ως αιρετικό γλωσσολόγο τον Μπαμπινιώτη, ως επιστημονικά αυθαίρετους τους συλλογισμούς του. Υπαινίχτηκε μάλιστα πως ο Μπαμπινιώτης είναι ένας σοβινιστής που υπέταξε με το έτσι θέλω τις γλωσσολογικές μεθόδους στις εθνοσωτήριες φαντασιώσεις του, μεταλλάσσοντας τις πρώτες σε φανατισμένες αγορεύσεις της κακιάς ώρας που προσβάλλουν κάθε επιστημονική ευαισθησία. Ο καινοτόμος καθηγητής δανειζόμενος εργαλεία από την Νεωτερική Κριτική Φιλοσοφική τροχιά, που ως γνωστόν πηγάζει από την Μαρξική παράδοση, αρθρώνει ένα λόγο επιστημονικά συνεπέστατο. Απ΄ την άλλη μεριά όμως, η ανάλυσή του είναι διάσπαρτη και από τα ιδεολογικοπολιτικά του οράματα. Το σημείο Ελληνικό Έθνος μάλλον του προκαλεί αποστροφή, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με το σημείο Υπαρκτός Σοσιαλισμός - που κατά τη γνώμη μου ούτε υπαρκτός ήταν αλλά ούτε και σοσιαλισμός. Εδώ ακριβώς εντοπίζονται και

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

198

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ορισμένες ενστάσεις μου. {Ενδεχομένως να υπερβάλλω ή και να σφάλλω. Πάντως αυτήν την εντύπωση μου έδωσε εκτενής δημοσιευθείσα επιφυλλίδα του στον ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟ.} Ο νεωτεριστής καθηγητής χρησιμοποιεί επιλεκτικά τις διόπτρες της Κριτικής Σχολής. Εκεί που τα όποια σύμβολά του δεν συμπίπτουν με τα πολιτικά του οράματα, οφείλουμε να παραδεχτούμε πως οι αναλύσεις του είναι έξοχες. Αντίθετα αφήνει έξω από την κρησάρα της κριτική ανάλυσης και απομυθοποίησης όσα γλωσσικά σημεία καταφάσκουν με τις πολιτικές του πεποιθήσεις και τις ιστορικές του προτιμήσεις και εκδοχές. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ανάμεσα στην πρώτη τάση (την Νεοκαθαρευουσιάνικη) και στην τρίτη (την Κριτική/Αμφισβητησιακή) δεν υπάρχει απλώς ένα χάσμα αλλά υψώνεται ένα πελώριο τείχος. Και είναι τόσο ξένες οι πολιτικοφιλοσοφικές πορείες των αντιδικούντων ώστε ο μεταξύ τους διάλογος να καθίσταται πέρα για πέρα άγονος ή παντελώς ανέφικτος. Έτσι το λόγο έχουν η αρθογραφία και οι διαλέξεις, δηλαδή, οι ετεροχρονισμένες γλωσσολογικές επιθέσεις και αντεπιθέσεις. Κάποτε μάλιστα τα πνεύματα οξύνονται τόσο, ώστε το εκλεπτυσμένο υβρεολόγιο και τα χοντροκομμένα λιβελογραφήματα υποκαθιστούν τον κακότυχο επιστημονικό λόγο.

Μια πρώτη αποτίμηση Αυτές κατά τη γνώμη μου είναι πάνω κάτω οι κυριότερες απόψεις για την Ελληνική Γλώσσα. Είναι βέβαιο ότι αδίκησα τους εκπροσώπους και των τριών τάσεων γιατί, στην προσπάθειά μου να είναι σύντομος, παρουσίασα εντελώς σχηματικά τις θέσεις και τις πρωτογενείς θεωρητικές και φιλοσοφικές τους καταβολές τους. Πάντως έχω την εντύπωση ότι και οι τρεις τάσεις φωτίζουν από την πλευρά τους και μια πτυχή της Ελληνικής Γλώσσας. Οι Συντηρητικοί καλώς ξεκινούν από την καθολική αρχή ότι στο Γλωσσικό Φαινόμενο ενυπάρχει και μια θεώρηση του κόσμου. Ωστόσο, καταλήγουν στην αναγωγή: άρα και η Ελληνική

Γλώσσα

συνιστά

φορέα

αξιών

που

συμπυκνώνει

την

ελληνική

Ιδεολογία

(Ελληνικότητα). Έτσι δυστυχώς μετατρέπουν μια Αξία (την Ελληνική Γλώσσα) σε θεωρία. Οι Συνεπείς Δημοτικιστές δεν ιδεολογικοποιούν την Ελληνική Γλώσσα, αλλά αναγνωρίζουν την διαχρονικότητά της χωρίς όμως να την μυθοποιούν και να της αναγνωρίζουν εθνοπλαστικές ιδιότητες. Βέβαια στον νηφάλιο στοχασμό τους υπάρχει ένα διάχυτος θαυμασμός, αλλά τίποτε περισσότερο. Η Κριτική Σχολή μάλλον διατυπώνει αντίλογο και όχι πρόταση. Και η συνεισφορά της είναι ουσιαστική από τη στιγμή που παρουσιάζει την Ελληνική Γλώσσα ως προϊόν κοινωνικών και ιστορικών διεργασιών κι όχι ως δημιούργημα τάχα μιας ανώτερης φυλής. Γι΄ αυτό και αντιμάχεται τους εγκωμιαστές της που με τους επιθετικούς τους προσδιορισμούς την θέλουν ανώτερη, μοναδική και την προβάλλουν ως απαράμιλλο πνευματικό δημιούργημα. Είναι δύσκολο για τον απροκατάληπτο μελετητή να διαγράψει με μια μονοκοντυλιά τα πονήματα των ακραίων τάσεων και πάνω στην ώρα θυμήθηκα τον Ρολάν Μπαρτ που στην αυτοβιογραφία του μας εκμυστηρεύεται τον έρωτά του για την Γαλλική Γλώσσα η οποία κατά πως μας λέει - δεν τον άφησε τελικά να εμβαθύνει σε άλλη ξένη γλώσσα γιατί προτιμούσε να παρατηρεί τον κόσμο μέσα από το πρίσμα της. Αλλά ξεκαθάρισε πως δεν πρόκειται για εθνικό έρωτα. Με άλλα λόγια αναγνώρισε στην Μητρική του Γλώσσα μια ιδιαιτερότητα. Και ήταν σα να έλεγε πως η Γαλλική μου Γλώσσα είναι ο κόσμος μου. Με αυτό όμως δεν στόχευε στο να εξάρει την Γαλλική και να την ξεχωρίσει υποτιμώντας τις άλλες γλώσσες, καθώς αφηγείται ο ίδιος. Εξάλλου κάτι τέτοιο θα ερχόταν σε πλήρη αντίφαση με

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

199

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

όλο τον στοχασμό του. Τέτοιο ολίσθημα δεν ήταν δυνατόν να διαπράξει ένας διανοητής σαν τον Μπαρτ που μας αποκάλυψε την τομογραφία του Μυθικού Λόγου, οπλίζοντας έτσι με ισχυρά εργαλεία την Κριτική Στάση και φυσικά τα επιχειρήματα της Φραγγουδάκη, του Χριστίδη και του Μαρωνίτη. Σας παρέπεμψα στον Ρολάν Μπαρτ για να δείξω πως ακόμα και οι πιο ακραίες θέσεις αναφορικά με μια Φυσική Γλώσσα μπορούν κάλλιστα να συνυπάρξουν διαλεκτικά κι ουδέποτε αθροιστικά. Αν δηλαδή πάρουμε τον πυρήνα της σκέψης του Μπαμπινιώτη και του Χριστίδη και

χωρίς

προκατάληψη

τους

βάλλουμε

δίπλα-δίπλα

θα

παρατηρήσουμε

πως

αλληλοαποκλείονται μόνο στο βαθμό που διεκδικούν να μονοπωλήσουν τον προβληματισμό γύρω από την Ελληνική. Αντίθετα αν τις αντικρίσουμε ως πρωτογενή ερεθίσματα και τις απογυμνώσουμε από τις μονοπωλιακές διεκδικήσεις τους, αναμφίβολα θα ωφεληθούμε. Εσκεμμένα παρέκαμψα τις καθαυτό επιστημονικές κι επιστημολογικές αιτιάσεις που προσάπτει η μια Σχολή στην άλλη και την αξιολόγησή των, γιατί κάτι τέτοιο θα με οδηγούσε σε άκρως επικίνδυνες γενικεύσεις και υπεραπλουστεύσεις. Όμως ο πειρασμός είναι μεγάλος. Θα αρκεστώ, λοιπόν, σε μερικά ερωτήματα κι ελπίζω ότι η συζήτηση που θα ακολουθήσει σε λίγο να είναι περισσότερο τολμηρή από την ανακοίνωσή μου. Τελικώς, οι απόψεις του Μπαμπινιώτη είναι επιστημονικά ασύστατες και οι τοποθετήσεις του συνιστούν αναλυτικά εξαμβλώματα, επειδή ο εμπνευστής των παραβιάζει τις

αξιωματικές

παραδοχές

της

Γλωσσολογίας

οι

οποίες

αποκλείουν

κάθε

ιδεολογική/αξιολογική προσέγγιση μιας φυσικής Γλώσσας; Νομιμοποιείται να υποβιβάζει την παραπάνω αξιωματική παραδοχή σε μια απλή μεθοδολογική αρχή και να αντιπαραθέτει την περιγραφική διάσταση της Γλωσσολογίας όχι προς την αξιολόγηση της γλώσσας (κατά πως τον μέμφονται) αλλά προς την αυθαίρετη ρύθμιση των γραμματικών στοιχείων (όπως ισχυρίζεται); Όταν εξυμνεί την Ελληνική Γλώσσα, την εγκωμιάζει ως σημειακό σύστημα ή ως πολιτιστικό μόρφωμα; Μήπως οι ισχυρισμοί του εντάσσονται στα πλαίσια της εφαρμοσμένης κοινωνιογλωσσολογίας και ειδικότερα στον τομέα του γλωσσικού σχεδιασμού, οπότε δεν υπέχουν θέση αμιγώς θεωρητική αλλά έχουν αξία πρακτική, στο βαθμό βέβαια που αποδειχθούν τελεσφόροι; [Lyons. John., Language and Linguistics., 1981] O τρόπος με τον οποίο εννοεί την ΄Εννοια και τις Δυνατότητες Αξιολογικών Εκτιμήσεων στη Γλώσσα αφήνει περιθώρια παρανοήσεων; Φυσικά εγείρονται πάμπολλα ερωτήματα τα οποία ασφαλώς και είναι σε γνώση των συναδέλφων και ίσως κάνουμε αργότερα ορισμένες νύξεις. Αυτά ακριβώς τα θέματα τέθηκαν επί τάπητος από καιρό, και μέχρι τον Φεβρουάριο του ΄93 στάθηκαν αφορμή να γίνει ένας κατά κάποιον τρόπο εποικοδομητικός διάλογος που δυστυχώς δεν είχε συνέχεια. Έκτοτε το σκηνικό άλλαξε. Οι επιστημονικές διαφωνίες (στην ελλαδική επικράτεια κυρίως) διενεργούνται πλέον κατά τα πρότυπα των ρωμαϊκών μονομαχιών. Από επιστημονικής πλευράς έχασαν κάθε ενδιαφέρον. Μαρωνίτης και Μπαμπινιώτης επιδίδονται σε ένα αγώνα μέχρις εσχάτων. Πριν δύο μήνες περίπου εγκαταλείφθηκε κάθε προσπάθεια για διάλογο μέσα στα πλαίσια του επιστημονικού καθωσπρεπισμού. Έτσι η Ελληνική Γλώσσα από αντικείμενο μελέτης και διαφωνίας μετατράπηκε σε πεδίο μάχης, με τους γλωσσαμύντορες να έχουν ξιφουλκήσει για τα καλά.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

200

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Κλείνοντας την αναφορά στην Ελληνική Γλώσσα και τις συναφείς αντιμαχίες, διαπιστώνουμε το αυτονόητο που συχνά μας διαφεύγει: ότι πίσω τους βρίσκεται άλλοτε άρρητη και καλυμμένη κι άλλοτε ρητή και ομολογημένη η Ιδεολογία του κάθε ερευνητή. Ιδεολογία, που του υπαγορεύει τον άλφα ή τον βήτα τρόπο σκέψης, τον έναν ή τον άλλον γλωσσικό κόσμο. Ο απροκατάληπτος μελετητής έχει πολλά να μάθει από κάθε επιστημονική θεώρηση, ακόμα κι όταν δεν αποδέχεται τα τετελεσμένα τους. Στο μέτρο, λοιπόν, που μια επιστημονική οπτική μας αποκαλύπτει και μια νέα άποψη του Γλωσσικού Φαινομένου δεν σημαίνει απαραίτητα πως είναι αντίθετη με τις άλλες, αλλά ίσως συμπληρωματική. Δεν μπορούμε όμως να πούμε το ίδιο για τις Ιδεολογίες, επειδή οι τελευταίες είναι καμωμένες για να συλλαμβάνουν συνολικά τον κόσμο και να διεκδικούν το αλάθητο. Κι από τη στιγμή που κάποιος υποκύψει στα κελεύσματά των ολιστικών ιδεολογιών η επιστήμη πάει περίπατο αφού παραχωρεί, ευγενώς ή όχι δεν έχει σημασία, τη θέση της στην μεταφυσική. Διάλεξη στο INTERCOLLEGE το Φεβρ. του 1996 – Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας εκπαιδευτικός

Σχόλιο για τη χρησιμότητα ή όχι της πιο πάνω διάλεξης/ομιλίας Ο λόγος που απέφυγα κατά το παρελθόν να δημοσιεύσω την πιο πάνω διάλεξη ήταν για να μην κουράσω τον αναγνώστη με λεπτομέρειες και παραπομπές, διαφωνίες και ενστάσεις. Τώρα όμως που πέρασαν τα χρόνια και οι γλωσσικές αψιμαχίες υποχώρησαν, είναι νομίζω καιρός να εκτεθεί το εν λόγω κείμενο στην κρίση του ψύχραιμου αναγνώστη κι εκείνος να εξαγάγει τα δικά του συμπεράσματα. Πάντως, αρκετά σημεία τής εν λόγω διάλεξης βρίσκονται διάχυτα στα κείμενα 3.2., 3.4.α , 3.4.β και 3.4.γ που ακολουθούν.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

201

3-2. Γλώσσα, εθνική ταυτότητα και πολιτιστική κληρονομιά, την εποχή τής παγκοσμιοποίησης: η περίπτωση του Κυπριακού Ελληνισμού ΑΡΘΡΟ, βασισμένο στην προηγούμενη διάλεξη, Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός Πρώτη δημοσίευση: Μάρτιος του 1996 – Ανανέωση: Ιανουάριος του 2008

Θέμα: Γιατί είναι απαραίτητη η διαφύλαξη της γλωσσικής μας ταυτότητας; Ποιοι κίνδυνοι την απειλούν; Πώς μπορούμε να την προστατεύσουμε; ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΕΙ 1992, ΤΕΙ 1997, ΑΕΙ 1998, ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΡΕΣΒΕΙΑΣ 1999, ΕΝΙΑΙΕΣ 1/6/2000, ΕΝΙΑΙΕΣ 12/6/2001, ΑΕΙ 2001, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ 27/10/2001, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ 13/7/2002, ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΕΙ 2003, ΔΙΑΓ. ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΕΛΛ. ΠΡΕΣΒΕΙΑΣ 2008

Παρεμφερή θέματα: 

Η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί βάση και εχέγγυο για την περαιτέρω πορεία και ανάπτυξή μας. Να γράψετε ένα άρθρο σε εφημερίδα στο οποίο να υποστηρίζετε την πιο πάνω θέση και να προτείνετε μέτρα για την προστασία, διατήρηση και αξιοποίηση της πολιτιστικής και πνευματικής κληρονομιάς του νησιού μας. [ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ 2003]



Ο Ελληνισμός σήμερα οφείλει να ανταποκριθεί στην πρόκληση του εκσυγχρονισμού. Συγχρόνως, όμως, επιβάλλεται να διαφυλάξει τα δόκιμα στοιχεία του πνευματικού του πολιτισμού. [ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ 2001]



«Η Ελληνική μας παράδοση, είναι η βάση πάνω στην οποία βασίζεται ο αγώνας μας για φυσική και εθνική επιβίωση στο ημικατεχόμενο νησί μας». Να σχολιάσετε την πιο πάνω θέση και να εισηγηθείτε τρόπους ενίσχυσης του ρόλου της παράδοσής μας στη σύγχρονη ζωή. [ΕΝΙΑΙΕΣ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ 2001]



Πώς μπορούμε να διαφυλάξουμε ως Έλληνες την ταυτότητα και την πολιτισμική μας ιδιαιτερότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, του οικουμενισμού και της ένταξης σε μεγάλα διεθνή σύνολα λαών; [ΕΝΙΑΙΕΣ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ 2000 – Δες και τις σελίδες 206-207]



Οι αξίες της ανθρωπιστικής παιδείας επιβάλλουν τον σεβασμό της πολιτιστικής κληρονομιάς ο οποίος ξεπερνάει κάθε διαφωνία, διένεξη ή σύγκρουση. [ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΕΣΒΕΙΑ 2008 – Δες και στη σελίδα 326 το κείμενο ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑς]

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 1.1 Ανθρωποκεντρικός ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός

Όλοι οι ιστορικοί της Τέχνης, όταν έρχεται η

ώρα να καταπιαστούν με την Αρχαία Ελλάδα, εκδηλώνουν χωρίς περιστροφές έναν ανυπόκριτο θαυμασμό. Κι όλοι συμφωνούν πως εδώ καρποφόρησε η πιο μεγάλη και η πιο εκπληκτική επανάσταση στην Ιστορία της Τέχνης (E. H. GOMBRICH., The Story of Art., Phaidon., Oxford.,1989).

Γιατί δεν είναι μόνο η μαστοριά τού Φειδία στην Γλυπτική, τού Απελλή στην

Ζωγραφική, τού Ικτίνου στην Αρχιτεκτονική και των άλλων ομοτέχνων τους συνελλήνων, που κατέστησε τα έργα τους θαυμαστά κι ανεπανάληπτα. Είναι και ο εσωτερικός κόσμος των

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

202

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

τεχνημάτων τους με τα οποία εκφράστηκε, για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, η ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου. [Δες την ενότητα ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ στο 2ο τόμο] 1.2 Θαυμαστή η συνέχεια της ελληνικής γλώσσας

Μια ανάλογη ομόθυμη τάση συναντούμε και στους

ξένους ερευνητές της Ελληνικής Γλώσσας. Την αποθαυμάζουν γιατί ανακάλυψαν μιαν εκπληκτική συνέχεια που τη διακρίνει εδώ και τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Σύμφωνα, μάλιστα, με το γνωστό ελληνιστή Robert Browning η ελληνική γλώσσα (αρχαία και νέα) είναι μία, ενιαία. Κοντολογίς, θεωρεί κι αυτός, όπως εξάλλου και τόσοι άλλοι μελετητές, ότι αναπόσπαστο στοιχείο της Ελληνικής Γλώσσας είναι η αδιάρρηκτη συνέχειά της μέσα στο χρόνο. Αυτό το στοιχείο εξακριβώθηκε μονάχα σε άλλη μια γλώσσα, την Κινεζική.

1.3. Τι είναι γλώσσα

Παρεμπιπτόντως1, αξίζει να αναφερθεί ότι γλώσσα είναι ένα, αφάνταστα,

πολύμορφο σύστημα συνεννόησης και επικοινωνίας που αγκαλιάζει όλες τις εκδηλώσεις της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Πρώτιστα, γλώσσα σημαίνει σκέψη, διαλογισμός, στοχασμός, διανοητική περιπλάνηση υπό την σκέπη της λογικής, αμφισβήτηση, παράθυρο στον κόσμο της ελπίδας και των αισθημάτων, αισιοδοξία και οραματισμό, έλλογο και ηθικό συμφέρον, ευαισθησία και τόσα άλλα. Ωστόσο, καμιά γλώσσα δεν εξαντλείται στα όρια ενός απλού διαύλου ανταλλαγής μηνυμάτων. Όλες οι γλώσσες διαθέτουν τη δική τους ξεχωριστή αξία επειδή η κάθεμια αποτελεί και έναν διαφορετικό τρόπο σύλληψης και ταξινόμησης του κόσμου. Συνεπώς, δεν υπάρχουν γλώσσες ανώτερες και κατώτερες.

2. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ 2.1 Η αξία της ελληνικής γλώσσας

Υπάρχουν όμως γλώσσες «τυχερές» και γλώσσες «άτυχες». Η

ελληνική γλώσσα, για παράδειγμα, ευτύχησε να διαγράψει μια συγκλονιστική πορεία στον κόσμο των Τεχνών, των γραμμάτων και των επιστημών. Αναπόφευκτο είναι, λοιπόν, να ταυτίζεται με τον ανθρωπισμό και την κωδικοποίηση των αρχών του Επιστημονικού λόγου, όπως αυτές πρωτοφανερώθηκαν στην αρχαία Ελλάδα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Παρθενώνα ο οποίος, εκτός από αρχιτεκτονικό αριστούργημα, λογίζεται και ως η ενσάρκωση του ΣΟΦΟΥ ΛΟΓΟΥ. Αυτή είναι άλλωστε και η ειδοποιός διαφορά του με άλλα αρχιτεκτονήματα, όπως, για παράδειγμα, οι πυραμίδες και το Κολοσσαίο. Υπ΄ αυτό το πρίσμα η ελληνική γλώσσα αξίζει να θεωρηθεί φορέας αξιών και ηθοπλαστικό εργαστήρι.

[Δες την

ενότητα ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ στο 2 τόμο] ο

2.2 Η απειλή της παγκοσμιοποίησης

Μέσα σ’ έναν κόσμο ο οποίος τείνει προς μια πολιτισμική 2

ομοιομορφία η οποία προέρχεται από την ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση και βασίζεται στην βιομηχανοποίηση των αγαθών

3

4

και στην τυραννία των μαζικών μέσων επικοινωνίας ,

αναρωτιέται κανείς πώς θα μπορούσε να σωθεί η φυσιογνωμία τού ακριτικού κυπριακού ελληνισμού αλλά και του έθνους γενικότερα. Αναρωτιέται κανείς πώς θα μπορούσε να διατηρηθεί η ιστορική μας μνήμη, οι παραδόσεις μας και τα έθιμα, οι νόμιμες εθνικές μας διεκδικήσεις και προπαντός η γλώσσα μας, τόσο η αρχαϊκή τοπική διάλεκτος όσο και η κοινή, καθιερωμένη, ομιλούμενη και γραπτή γλώσσα του ελληνισμού.

Παρεμπιπτόντως = επ΄ ευκαιρία = κατά παρέκβασιν = ειρήσθω εν παρόδω, παρεμπιπτόντως, θα ήθελα να προσθέσω κάτι [<μετοχή του ενεστώτα (παρεμπίπτων) του ρ. παρεμπίπτω] 1

Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης έχει βασικά τέσσερις διαστάσεις: α) οικονομική, β) πολιτική, γ) νομική, δ) πολιτισμική: Δεν την ενότητα ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ στον 2ο τόμο.

3 Δες τα του ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ στις σελ. 496-499.

4 Σχετικά με την τυραννία των μέσων μαζικής επικοινωνίας, δες στο 2ο Τόμο τη Β. υποενότητα του κειμένου 5.2 2

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

203

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3. ΓΙΑΤΙ ΠΡΟΕΧΕΙ Η ΔΙΑΦΥΛΑΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΑΣ; 3.1 «Γλωσσική μνήμη» και «ιστορική μνήμη» Πάντως η αναγκαιότητα τής διαφύλαξης τού γλωσσικού μας θησαυρού δεν απορρέει από μια ρομαντική στροφή στο παρελθόν. Η απόφαση για τη συντήρηση αλλά και ενίσχυση της γλωσσικής μας ταυτότητας είναι επιβεβλημένη από τη στιγμή που για τον κυπριακό ελληνισμό, πέρα από την απειλή της ομοιομορφίας παραμονεύει και η απειλή της εξόντωσης. Ο βίαιος ξεριζωμός του Κυπριακού Ελληνισμού από τις πατρογονικές εστίες, είναι πληγή και οδύνη. Ο βάρβαρος εισβολέας δεν ακρωτηρίασε τη Μεγαλόνησο μόνο γεωγραφικά. Επιπλέον κατακρεούργησε την ανθρώπινη φυσιογνωμία τού τόπου μας στην ιστορική της συνέχεια και μνήμη, καθώς λέγει κι ο Κώστας Μιχαηλίδης. Δεν πρόκειται, λοιπόν, απλώς για οικονομικό πλήγμα, αλλά πρώτιστα για ανεπούλωτο ψυχικό τραύμα της ελληνικής φυσιογνωμίας. Διαφυλάσσοντας όμως κι ενδυναμώνοντας τη γλωσσική μας «μνήμη», διαφυλάσσουμε και ενδυναμώνουμε την ιστορική μας «μνήμη», υποσχόμενοι «δεν ξεχνώ».

3.1.α Η γλώσσα μας ως γέφυρα με το πανανθρώπινο πνεύμα του διαχρονικού ελληνισμού

Μέσω της γλωσσικής

μας παράδοσης, επιπλέον, μπορούμε να κοινωνήσουμε τις διαχρονικές αξίες του παλαιότερου ελληνισμού, του αρχαιοελληνικού, ο οποίος είναι ταυτόσημος με τον ανθρωπισμό. Μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι ο Ελληνισμός είναι μια πρόταση ζωής, επειδή με το ρωμαλέο πνεύμα του αγκαλιάζει κάθε πτυχή των ανθρωπίνων κοινωνικών σχέσεων. Στην οικονομία προτείνει την σεισάχθεια (κοινωνική δικαιοσύνη) και όχι την βουλιμία (επιθετικότητα, ιμπεριαλισμό). Στην πολιτική υποδεικνύει την πραγματική και όχι την ψευδεπίγραφη (την επιφανειακή) δημοκρατία. Στις διεθνείς σχέσεις εισηγείται τον διάλογο και την εκεχειρία (την διακοπή εχθροπραξιών) κι όχι τους εξοπλιστικούς ανταγωνισμούς. Στον αθλητισμό προτάσσει την άμιλλα (τον ευγενή συναγωνισμό) και το πνεύμα του Ολυμπισμου. Στις

διαπροσωπικές

σχέσεις

αναγνωρίζει

την

σπουδαιότητα

της

ευπροσηγορίας

(καταδεκτικότητα) και την ειλικρίνεια καταδικάζοντας την υποκρισία. Στον καθένα μας χωριστά υποβάλλει το "μηδέν άγαν", δηλαδή την αίσθηση του μέτρου. Την Τέχνη δεν την αντιμετωπίζει ως αποκλειστική υπόθεση των λειτουργών της όπου μεσουρανεί το εγωκεντρικό θέσφατο «η Τέχνη για την Τέχνη», αλλά την θέτει στην υπηρεσία κυριολεκτικά της ψυχαγωγίας των λαών. Εκεί δε, που επιφυλάσσει ξεχωριστή θέση είναι στην παιδεία καθώς διατρανώνει την αξία της με το σωκρατικό «η αρετή είναι διδακτή».

3.2 Γλωσσική και εθνική ταυτότητα

Καλλιέργεια της γλωσσικής μας ταυτότητας σημαίνει και

προστασία τής εθνικής μας ταυτότητας. Είναι σημαντικό για ένα λαό να γνωρίζει το ποιος είναι, να μαθαίνει τις ρίζες του, το παρελθόν του. Όπως για έναν άνθρωπο η κατάκτηση της αρετής της αυτογνωσίας συνιστά θεάρεστο άθλο και του προσδίδει ηθική αξία, έτσι και η εθνική αυτογνωσία μπορεί να νουθετήσει ένα λαό καθοδηγώντας τον με σοφία σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του (οικονομική, κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική και θεσμική). Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι λαοί που απώλεσαν τη γλωσσική τους παράδοση έχασαν και την εθνική τους ταυτότητα όπως και την ιστορική τους μνήμη και ως γνωστόν λαοί που λησμόνησαν το παρελθόν τους έπαψαν να υπάρχουν.

3.3 Κοινή Νεοελληνική και κυπριακή διάλεκτος

Στον ακριτικό ελληνισμό της Κύπρου, συνυπάρχει η

αρχαϊκή διάλεκτος με την καθιερωμένη κοινή ελληνική. Η πρώτη, η μητρική γλώσσα, είναι ο δεσμός με τους ανθρώπους, το τοπίο, τα αγαπημένα πράγματα και την καθημερινή εργασία. Είναι η γλώσσα τής εγγύτητας, η γλώσσα τής καρδιάς και της αμεσότητας. Παράλληλα πορεύεται και η κοινή ομιλούμενη και γραφόμενη γλώσσα. Η πρώτη διώχνει τον πάγο από τις ψυχές μας, είναι η γλώσσα των αισθημάτων. Η δεύτερη είναι η γλώσσα που διανοίγει το

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

204

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

βλέμμα προς πλατιούς ορίζοντες, οδηγεί από το μικρό περιβάλλον τού βιοτικού μας χώρου στον μεγάλο χώρο τού κόσμου με όλη τη σημασία της λέξης. Έχουμε χρέος να προστατεύσουμε τη γλώσσα μας τόσο στην τοπική της εκδοχή (ντοπιολαλιάΚυπριακά Ελληνικά) όσο και στην καθιερωμένη της εκδήλωση (Κοινή Νέα Ελληνική). Η πρώτη πασχίζει να κρατήσει ακέραια την ανθρωπιά μας και η άλλη τούς πνευματικούς και ανθρωπιστικούς μας οραματισμούς. Η μια είναι το πολύτιμο κλωνάρι και η άλλη το δέντρο. Η αγαστή συνύπαρξή τους με δεσμούς στοργής συνιστά ιδεώδη συντροφιά. Επειδή στην ουσία πρόκειται για μια γλώσσα, τη γλώσσα της εθνικής κατάφασης των Ελληνοκυπρίων.

4. ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ; 4.1 Κινδυνεύει η γλώσσα μας, ισχυρίζονται ορισμένοι

Μερικοί ισχυρίζονται ότι μολονότι το έθνος

κράτησε τη μιλιά του με αξιοθαύμαστη συνέπεια και συνέχεια, ανανεώνοντάς την με μοναδική ευστροφία, εντούτοις σήμερα εκείνη δοκιμάζεται σκληρά. Κινδυνεύει να φθαρεί, να αλλοιωθεί, να γίνει συνθηματική, να ρυπανθεί από αναφομοίωτα ξενικά γλωσσικά σκευάσματα. Ισχυρίζονται ότι η γλώσσα που άνοιξε τα μάτια της ανθρωπότητας, που δάνεισε το γλωσσικό της θησαυρό για να δημιουργηθούν οι επιστήμες, σήμερα κινδυνεύει με αυτομαρασμό. Επισημαίνουν ότι η εισβολή της τεχνολογίας στη ζωή μας, τείνει να καταστήσει τη γλώσσα μας συνθηματική, αποσπασματική, δίχως βάθος και περιεχόμενο. Από την άλλη μεριά, όμως, αρκετοί γλωσσολόγοι

4.2 Δεν κινδυνεύει, διακηρύσσουν άλλοι

υποστηρίζουν ότι η γλώσσα μας δεν πρόκειται να υποστεί καμιά απολύτως βλάβη και όσοι κινδυνολογούν απλώς υπερβάλλουν εξαιτίας κυρίως της αδυναμίας τους να κατανοήσουν ότι η γλώσσα μας δεν πρόκειται να χαθεί όσο υπάρχουν Έλληνες που τη μιλάνε, δηλαδή φυσικοί ομιλητές που τη χρησιμοποιούν. Μπορεί βέβαια να εξελιχθεί. Αυτή όμως η εξέλιξη δεν θα είναι κατ΄

ανάγκην

καταστροφική!

Καμιά

ζώσα

γλώσσα

δεν

καταστρέφεται.

Απλώς

μετασχηματίζεται. Εξάλλου η γλώσσα μας, όπως και κάθε άλλη, είναι ένας ζωντανός οργανισμός που τρέφεται και επηρεάζεται από την κοινωνία, παρακολουθώντας εκ του σύνεγγυς τις ποικίλες ανάγκες της αλλά και τους εσωτερικούς της κραδασμούς. Μεταβατική παράγραφος

Ακόμα και αν παρακάμψουμε το ερώτημα, κατά πόσον η γλώσσα μας

απειλείται από εμάς τους ίδιους ή όχι, ένα είναι βέβαιο: η γλώσσα μας κινδυνεύει. Πρόκειται για έναν κίνδυνο –κατά γενικήν ομολογία– υπαρκτό, ο οποίος απορρέει από τον γλωσσικό ηγεμονισμό της αγγλικής γλώσσας.

5. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ, Ο ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΗΓΕΜΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ * 5.1 Πού οφείλεται ο γλωσσικός ηγεμονισμός της αγγλικής;

Γνωρίζουμε ότι η αγγλική διαδραματίζει

ηγεμονικό ρόλο και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επισκιάζει άλλες γλώσσες, όπως η γερμανική και η γαλλική (πολύ «ισχυρότερες» της ελληνικής) και οι οποίες βρίσκονται σε σαφέστατα δεύτερο ρόλο. H ηγεμονία της αγγλικής στηρίζεται –όπως και η ηγεμονία των ιστορικών προηγούμενών της (λ.χ. της ελληνικής ή της λατινικής)– στην πολιτική και οικονομική ηγεμονία. Και η οικονομική ηγεμονία έχει πάρει σήμερα παγκόσμιο χαρακτήρα (πολυεθνικές, ειδησεογραφικά πρακτορεία, Χρηματιστήρια… κ.λπ.) Στο γλωσσικό χώρο η Οι παράγραφοι 5.1 έως και 5.2 είναι παρμένες από το άρθρο του Χριστίδη (σελ. 225), ενώ η παράγραφος 5.3 εδράζεται στο άρθρο του Ιωακειμίδη (σελ. 243). *

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

205

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

κυριαρχία αυτή αντανακλάται με εισροή αγγλοαμερικανικών δανείων στις ποικίλες γλώσσες και με έντονη παρουσία της ίδιας της αγγλικής στον χώρο της διαφήμισης και, γενικότερα, της αγοράς.

5.2 Κινδυνεύουν οι «μικρές» γλώσσες;

Πώς στέκεται κανείς απέναντι σε αυτό το φαινόμενο, όπως

το βιώνει από την πλευρά μιας «μικρής» γλώσσας; Κινδυνεύουν οι «μικρές» γλώσσες; Υπάρχει πρόβλημα ή όχι; Στα ερωτήματα αυτά υπάρχουν δύο απαντήσεις.

5.2.α Η άποψη του ρηχού κοσμοπολιτισμού

συντονίζεται,

είτε

συνειδητά

είτε

H πρώτη ανήκει σε ένα ρηχό κοσμοπολιτισμό που εξ

αντικειμένου,

με

τις

επιδιώξεις

αυτού

του

παγκοσμιοποιημένου ηγεμονισμού. Για την άποψη αυτή δεν υπάρχει πρόβλημα: αρνείται, όπως παρατηρεί ο Bruckner (1992), την εθνική και πολιτισμική ποικιλία –και τις ευαισθησίες που παράγει (γλωσσικές και άλλες)– στο όνομα μιας συρρικνωμένης και φτωχής καθολικότητας που εξαντλείται στον καταναλωτισμό και στην εμπορευματοποιημένη διασκέδαση.

5.2.β

Η άποψη των σοβινιστών

H δεύτερη απάντηση βρίσκεται στους αντίποδες της πρώτης.

Θεωρεί ότι η γλώσσα, το έθνος, και η «καθαρότητα» και των δύο, κινδυνεύουν από τους ισχυρούς ξένους και χρειάζονται δραστικά μέτρα –μεταξύ αυτών και μέτρα γλωσσικής αστυνόμευσης–, για να προστατευτεί η γλωσσική και πολιτισμική καθαρότητα του έθνους. Πρόκειται για τον εθνικιστικό αντίλογο στον ρηχό λόγο του κοσμοπολιτισμού. H δεύτερη αυτή προσέγγιση ακούγεται αρκετά έντονα στην Ελλάδα και σε διάφορες παραλλαγές, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εμφανίζονται αντίστοιχες απόψεις και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Επιπλέον, το ηγεμονικό παρελθόν της ελληνικής χρησιμοποιείται σαν επιχείρημα για τη θέση της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όμως, το να αμύνεται κανείς απέναντι σε σύγχρονους γλωσσικούς ηγεμονισμούς με την επίκληση της δικής του παλαιότερης γλωσσικής ηγεμονίας συνιστά παράδοξη άποψη. Ένα τέτοιο επιχείρημα δεν μπορεί παρά να λειτουργήσει τελικά προς όφελος του αντιπάλου τον οποίο υποτίθεται ότι στοχεύει.

5.3

Όχι πανικός, ξενοφοβία και απομονωτισμός

Επειδή το ζήτημα διαφύλαξης της εθνικής,

πολιτιστικής ταυτότητας είναι πολύ σοβαρό κάποιοι, πανικόβλητοι, κινδυνολογούν σε βάρος του Ευρωπαϊκού μας οράματος και αντιδρούν ξενοφοβικά υιοθετώντας μια λογική περιχαράκωσης και απομονωτισμού. Κατά την γνώμη μου, αυτή η συμπεριφορά τους, ουδόλως μάς βοηθάει να αντιμετωπίσουμε την παγκοσμιοποιημένη γλωσσική αγγλοσαξονική, πολιτισμική κυριαρχία που εξαπλώνεται σε όλη την οικουμένη –και στην Ευρώπη βεβαίως. Η διαφύλαξη της γλώσσας μας επιτυγχάνεται με την θετική ενεργό δράση και συμμετοχή της χώρας στις «ιστορικές διαδικασίες», όπως είναι η ένταξή μας στην Ε. Ένωση. Επιτυγχάνεται με τη δημιουργία και την προβολή του πολιτισμού μας. Κατορθώνεται με την προσπάθεια για θεσμοποίηση μηχανισμών και κανόνων για τον έλεγχο των αρνητικών τάσεων που ξεπηδούν μέσα από την παγκοσμιοποίηση.

5.3.α Η ΕΕ μεριμνά για την πολιτιστική μας ιδιαιτερότητα

Κι εδώ ακριβώς εντοπίζεται η μεγάλη

προσφορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης η οποία, δικαίως, μπορεί να θεωρηθεί ως η «ευρωπαϊκή απάντηση» στη διαδικασία της ισοπεδωτικής γλωσσικής παγκοσμιοποίησης. Αρκεί να θυμηθούμε ότι η Συνθήκη του Άμστερνταμ ρητά ορίζει ότι «η Ένωση σέβεται την εθνική ταυτότητα των κρατών-μελών της» και ότι «συμβάλλει στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών-μελών και σέβεται την εθνική και περιφερειακή πολυμορφία τους». Εντός αυτού του ευνοϊκού θεσμικού πλαισίου η νέα ελληνική, που ανήκει στην ομάδα των «μικρών» γλωσσών

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

206

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα πρέπει, χωρίς ουτοπικές αξιώσεις και εθνικούς παροξυσμούς, να διεκδικήσει (από κοινού με τις άλλες «μικρές» γλώσσες) τη διατήρηση της θέσης της στα όργανα της Ένωσης και την ενίσχυση της θέσης της (όπως και των άλλων «μικρών» γλωσσών) στην ευρωπαϊκή εκπαίδευση. Είναι ηλίου φαεινότερο, επομένως, ότι η Ευρώπη, κάθε άλλο παρά απειλεί την ταυτότητά και τη γλώσσα μας.

6. ΤΙ ΑΛΛΟ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΣΟΥΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ (ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΜΑΣ) Συνδετική – εισαγωγική παράγραφος

Πέρα από το τι θα κάνει η Ευρώπη για μας, σε κάθε περίπτωση

οφείλουμε κι εμείς να μεριμνήσουμε για την θωράκιση της γλωσσικής μας παράδοσης. Εδώ μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά 1) ο θεσμός της οικογένειας, 2) οι πνευματικοί άνθρωποι, 3) τα μέσα ενημέρωσης, 4) το εκπαιδευτικό μας σύστημα, 5) η πολιτεία και οι αρμόδιοι φορείς της, 6) οι κοινωνικές και πολιτικές ομάδες και 7) ο κάθε πολίτης χωριστά.

6.1 Οικογένεια και γλώσσα

Αναφορικά με την προστασία της γλωσσικής μας ταυτότητας, η

οικογένεια έχει τον πρώτο λόγο. Οι γονείς κυρίως –αλλά και τα υπόλοιπα συγγενικά πρόσωπα– ερχόμενοι σε επαφή με τα παιδιά, τα εισάγουν, σταδιακά και ανεπαίσθητα, στον υπέροχο κόσμο της ελληνικής γλωσσικής μας οικουμενικότητας. Τους υποβάλλουν αξίες αιώνιες, όπως η αγάπη και η ανθρωπιά, και ιδανικά ανεξίτηλα όπως η ελευθερία και η ανεκτικότητα. Εάν μάλιστα οι γονείς αποφύγουν την ατελέσφορη μέθοδο τής εκνευριστικής νουθεσίας (με τις επαναλαμβανόμενες επιπλήξεις, τις μονότονες συμβουλές και τις αυταρχικές απαγορεύσεις) και έλθουν κοντά στα παιδιά τους, αντιμετωπίζοντάς τα ισότιμα, αποδίδοντάς τους τον πρέποντα σεβασμό, επιδιώκοντας τον καρποφόρο διάλογο, τότε αναμφίβολα θα μπορέσουν να τους μεταδώσουν την πείρα της ζωής με τη γλώσσα της στοργής, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Παπανούτσος. Επομένως οι γονείς δεν πρέπει να λησμονούν ότι η αποδοτική επικοινωνία τους με τα παιδιά συντελεί και στην μεταλαμπάδευση της γλωσσικής μας ταυτότητας.

6.2 Πνευματικοί άνθρωποι και γλώσσα

Στο έργο τους αυτό θα βρουν αρωγούς

συμπαραστάτες

τους

πνευματικούς ανθρώπους των οποίων η παρουσία κανονικά πρέπει να δεσπόζει στην καθημερινή μας ζωή. Τους χρειαζόμαστε να μας καθοδηγούν με την υποδειγματική τους συμπεριφορά, το συγγραφικό τους έργο και την ενεργό συμμετοχή τους στα κοινά. Με την συνδρομή τους θα μάθουμε πώς να ευημερούμε δίχως να είμαστε δούλοι του καταναλωτισμού και πως να σκεφτόμαστε δημιουργικά και εποικοδομητικά αξιοποιώντας, μεταξύ άλλων, τον πλούτο και την σοφία τής γλώσσας μας. Ποιητές και πεζογράφοι, έγκριτοι δημοσιογράφοι και κοινωνικοί επιστήμονες, καλλιεργημένοι πολίτες και ευαίσθητοι πολιτικοί, όλοι έχουν ηθική υποχρέωση να θυμίζουν στο λαό πως η γλώσσα μας με τα παλαιά και σύγχρονα δημιουργήματά αποτελεί μήτρα πολιτισμού, δίαυλο εξανθρωπισμού.

6.3

Μέσα ενημέρωσης και γλώσσα

Τα μέσα ενημέρωσης, επίσης, κι ιδιαίτερα η τηλεόραση

κρατούν εν πολλοίς στα χέρια τους το πολιτιστικό μας οικοδόμημα και σωστά ελέχθη ότι αποτελούν δείκτες της παιδείας ή και της απαιδευσίας μας. Οι δημόσιοι και ιδιωτικοί τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί αλλά και ο ημερήσιος και περιοδικός τύπος οφείλουν να συνειδητοποιήσουν ότι η ποιοτική σκέψη δίνει ώθηση και στον πολιτισμό. Και ως γνωστόν η πρόοδος του πολιτισμού εκδηλώνεται και με την ποιοτική χρήση της γλώσσας μας. Είναι αναγκαίο επομένως ο κάθε εκδότης όπως και οι ιδιοκτήτες των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών να προσφέρουν θέσεις εργασίας σε δοκιμασμένους συγγραφείς και δοκιμιογράφους οι οποίοι θα έχουν ως αποστολή την προαγωγή της γλωσσικής μας ευαισθησίας μέσω της διαρκούς παρουσίας τους στα παρασκήνια των ειδήσεων και των ενημερωτικών εκπομπών.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

207

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

6.4

Σχολείο και γλώσσα

Το σχολείο ασφαλώς έχει επωμισθεί την βαρύτατη ευθύνη της

διάδοσης και εμπέδωσης της γλωσσικής μας ταυτότητας. Γι΄ αυτό οι ειδήμονες του αρμοδίου υπουργείου καλόν είναι να εργαστούν φιλότιμα προκειμένου να συντάξουν ευχάριστα και αποτελεσματικά εγχειρίδια που θα διδάσκουν την γλώσσα μας ελκύοντας το ενδιαφέρον των μαθητών και εμπνέοντας συνάμα τους διδάσκοντες. Οι τελευταίοι οφείλουν να μυήσουν τους μαθητές στο πώς να αγαπούν τη γλώσσα μας και την γραπτή μας παράδοση. Μια τέτοια διαδικασία απαιτεί εκ μέρους του διδάσκοντος να γνωρίζει καλά το αντικείμενό του και να ενημερώνεται διαρκώς. Επιπλέον δε, ο διδάσκων επιβάλλεται να προσεγγίζει τα παιδιά με αγάπη. Να επιβραβεύει ηθικά (με επαίνους) και συμβολικά (με βαθμούς) όλους ανεξαιρέτως τους μαθητές που αγωνίζονται. Παράλληλα πρέπει να ενθαρρύνει και όλους εκείνους που αδιαφορούν ή και αδρανούν κι όχι να τους «εκδικείται» με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς ή και με τιμωρητική βαθμολογία.

6.5

Πολιτεία και γλώσσα

Εννοείται πως και η πολιτεία από την πλευρά της θα πρέπει να

αναθέσει τη φροντίδα τής γλωσσικής μας κληρονομιάς σε έναν ειδικευμένο θεσμό, σε ένα Κέντρο ή σε ένα Εργαστήρι Ελληνικής Γλώσσας. Υπό την αιγίδα του τελευταίου και παρέχοντας τα κατάλληλα κίνητρα θα μπορέσει να προσελκύσει το ενδιαφέρον ειδικών κοινωνικών επιστημόνων (γλωσσολόγων, ελληνιστών, κλασικών φιλολόγων, κοινωνιολόγων, ανθρωπολό-γων, προγραμματιστών κοκ) και ερευνητών οι οποίοι μέσα από την διεπιστημονική τους προ-σέγγιση θα υπηρετούν επάξια την αποστολή τους, που δεν θα είναι άλλη από την προστασία, την επεξεργασία, τον εμπλουτισμό και την διδασκαλία της γλωσσικής μας παράδοσης, αλλά και την διάδοσή της στο εξωτερικό και κυρίως στους ομογενείς μας που βρίσκονται διάσπαρτοι στα πέρατα της οικουμένης.

[Δες στη σελ 232 τις παραγράφους 12 έως και

12.1.γ] 6.6 Τοπική αυτοδιοίκηση και γλώσσα

Δεν θα πρέπει όμως να τα περιμένουμε όλα από το κράτος

και τους φορείς του. Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να αναλάβει ή και να ενθαρρύνει συγκεκριμένες, οργανωμένες πρωτοβουλίες πολιτών, παρέχοντάς τους στέγη. Στην σύσταση των τελευταίων μπορούν να συμμετάσχουν καταξιωμένοι συγγραφείς, δημοσιογράφοι, επιστήμονες, αυτοδίδακτοι πεζογράφοι, μαθητές και φοιτητές. Εδώ μπορούν να βοηθήσουν και τα πολιτικά κόμματα, ιδρύοντας –ύστερα από αμοιβαία συναίνεση– διαπαραταξιακά και διακομματικά σωματεία με στόχο την ενίσχυση του πολιτισμού και της γλώσσας μας.

6.7

Πολίτης και γλώσσα

Κι εμείς οι πολίτες όμως (ο καθένας μας χωριστά κι όλοι μαζί)

διατηρώντας καθημερινή επαφή με την λογοτεχνική μας παράδοση, με κείμενα πνευματικών ανθρώπων αλλά και ευσυνείδητων και καλλιεργημένων δημοσιογράφων, θέλοντας και μη, υποστηρίζουμε και την γλωσσική μας παιδεία συμβάλλοντας έτσι στην εμπέδωση της γλωσσικής μας ταυτότητας και γενικότερα στην αναβάθμιση του πολιτιστικού μας επιπέδου και της πνευματικής μας ζωής. Άλλωστε, δεν βλάπτει να θυμόμαστε ότι «ουκ επ΄ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος», δηλαδή, ο άνθρωπος, αν θέλει να ζήσει και να ευτυχήσει, μάλλον δεν του αρκούν τα υλικά αγαθά, αλλά πρέπει να αναζητεί το νόημα της ύπαρξής του σε ιδανικά και αξίες πανανθρώπινες, δηλαδή στην πνευματική τροφή. Συνεπώς, η προστασία «του γλωσσικού μας συνανήκειν» είναι υπόθεση όλων μας. [Δες στη σελ. 233 τις παραγράφους 12.2 έως και 12.2.γ ]

7. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 7.

Ανεξάρτητα από το εάν, από πού και κατά πόσον η γλώσσα μας κινδυνεύει να χαθεί ή

όχι, όλοι συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι η γλωσσική μας ταυτότητα είναι εκ των ων ουκ άνευ για την επιβίωση του Ελληνισμού. Συνεπώς, δικαιολογημένα ο ποιητής αναφωνεί: «Τη γλώσσα

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

208

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

μου έδωσαν Ελληνική / Το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου. / Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.» keimena@cytanet.com.cy ΑΣΚΗΣΗ Α.

Να

αποδώσετε

περιληπτικά

τις

πρώτες

πέντε

παραγράφους

του

κειμένου

(παράγραφοι: 1.1 έως και 2.2) σε 100-120 λέξεις. Α1.

Οι παράγραφοι 1.2 και 2.1 παρουσιάζουν δύο συγκεκριμένα γνωρίσματα της ελληνικής

γλώσσας. Ποια είναι αυτά; Α2.

Ο συγγραφέας, στην παράγραφο 5.1, αναφέρει ότι «η ηγεμονία της αγγλικής

οφείλεται στην πολιτική και οικονομική ηγεμονία». Τι υπονοεί; (70-80 λέξεις) Α3.

Στην τρίτη ενότητα (παράγραφοι 3.1, 3.2, 3.3) ο συγγραφέας επιχειρηματολογεί υπέρ

της προστασίας της γλωσσικής μας ταυτότητας, επικαλούμενος άλλοτε την λογική, άλλοτε το συναίσθημα κι άλλοτε την αυθεντία. Τεκμηριώστε. Β1.

Ένα συνώνυμο για δυο από τις πιο κάτω λέξεις του κειμένου: ανυπόκριτος,

ανεπανάληπτος, έργο Β2.

Ένα αντίθετο για δυο από τις παρακάτω λέξεις: αδιάρρηκτη, αξία, κωδικοποίηση

Β3.

Να εντάξετε σε προτάσεις, δυο από τις παρακάτω λέξεις έτσι ώστε να φαίνεται η

σημασία τους: καθιερωμένος, ενίσχυση, πρίσμα Β4.

Να ερμηνεύσετε και να ετυμολογήσετε δύο από τις παρακάτω λέξεις: διαφήμιση,

νουθεσία, εισβολέας Β5.

Να αποδώσετε τη παρακάτω περίοδο με άλλη διατύπωση: «Εάν μάλιστα οι γονείς

αποφύγουν την ατελέσφορη μέθοδο τής εκνευριστικής νουθεσίας (με τις επαναλαμβανόμενες επιπλήξεις, τις μονότονες συμβουλές και τις αυταρχικές απαγορεύσεις) και έλθουν κοντά στα παιδιά τους, αντιμετωπίζοντάς τα ισότιμα, αποδίδοντάς τους τον πρέποντα σεβασμό, επιδιώκοντας τον καρποφόρο διάλογο, τότε αναμφίβολα θα μπορέσουν να τους μεταδώσουν την πείρα της ζωής με τη γλώσσα της στοργής.» Γ.

Να γράψετε ένα κείμενο, που πρόκειται να δημοσιευθεί στο περιοδικό του σχολείου

σας, σχετικά με τι πρέπει να γίνει ώστε να προαγάγουμε περαιτέρω τη γλώσσα, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις μας. (500-550 λέξεις περίπου)

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Α.

Να αποδώσετε περιληπτικά τις παραγράφους 3.1, 3.2 και 3.3. σε 100-120 λέξεις.

Α1.

Οι παράγραφοι 5.3 και 5.3.α επιχειρηματολογούν υπέρ μιας συγκεκριμένης άποψης

προτείνοντας μάλιστα και ένα ρεαλιστικό σχέδιο. Εξηγήστε.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

209

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-3. Ελληνική: η γλώσσα τού πολιτισμού

Φρ. Αντράντος

«Η ελληνική γλώσσα είναι σαν τη θάλασσα. Ατελείωτη», λέει ο Ισπανός φιλόλογος-γλωσσολόγος Φρανσίσκο Αντράντος που συνέγραψε την πρώτη πλήρη «Ιστορία της ελληνικής γλώσσας από τις απαρχές ως τις μέρες μας» και διευθύνει την έκδοση του μεγαλύτερου λεξικού της ελληνικής γλώσσας.

Α. Ποιος είναι ο Φρανσίσκο Αντράντος Το Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα στην Ισπανία έχει ιστορία επτά αιώνων. Είναι το αρχαιότερο της Ευρώπης. «Όμως οι ελληνικές σπουδές και η διδασκαλία συνεχίζονται από πάντα στην Ιβηρική. Από την εποχή του Χριστού», λέει ο 83χρονος Φρανσίσκο Αντράντος, που βρέθηκε στην Αθήνα, προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Θερβάντες, για την παρουσίαση του νέου βιβλίου του [για την Ελληνική], που μεταφράσθηκε στα ελληνικά από την καθηγήτρια Αλίσια Βιγιάρ Λεκούμπερι. Από την εποχή του Άραβα φιλοσόφου Αβερρόη, που γεννήθηκε στην Κόρδοβα το 1126 και αφιέρωσε τη ζωή στη μετάφραση και τον σχολιασμό του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, μέχρι τη σύνταξη του Ελληνοϊσπανικού Λεξικού πέρασαν σχεδόν εννιακόσια χρόνια. Όμως, το πάθος, η ακρίβεια, η εμβρίθεια της επιστημονικής εργασίας, η θυσία του χρόνου παραμένουν οι ίδιες. Ο έκτος τόμος του Ελληνοϊσπανικού Λεξικού –κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο– περιλαμβάνει 6.500 λέξεις: από το «διωξικέλευθος» (αυτός που ακολουθεί τον δρόμο) ώς το «εκπελεκάω» κι από τον Όμηρο ώς το 600 μ.Χ. «Το Ελληνοϊσπανικό Λεξικό είναι τριπλάσιο σε αριθμό λέξεων (324.000 λήμματα) από το οξφορδιανό Λίντελ - Σκοτ (148.000 λήμματα) που ήταν ντεμοντέ, αναφέρεται σε διπλάσιους σχεδόν συγγραφείς και παπύρους, περιλαμβάνει τα καινούργια ντοκουμέντα και τις επιγραφές που ανακαλύπτονται καθημερινά, περιέχει τις νέες μελέτες, τις νέες μεθόδους της λεξικογραφίας και της Σημαντικής. Είναι σε ηλεκτρονική μορφή κι αυτό του επιτρέπει να ανανεώνεται συνεχώς», συνοψίζει ο κ. Αντράντος. Είναι η μεγαλύτερη απογραφή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που επιχειρήθηκε ποτέ. Το τιμόνι αυτής της προσπάθειας το κατευθύνει εδώ και 40 χρόνια ο Φρανσίσκο Αντράντος που τιμήθηκε με το βραβείο «Αριστοτέλης», από το Ίδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης για την προσφορά του. Ο Αντράντος, γέννημα - θρέμμα της Σαλαμάνκα, που σπούδασε την αρχαία ελληνική στο Γυμνάσιο, επέλεξε την ελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο, αφιερώθηκε στη γλωσσολογία, έμαθε σανσκριτικά, γερμανικά, σλαβικές γλώσσες εκτός από την ελληνική, αρχαία και νέα, και τη λατινική για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «η ελληνική είναι η πρώτη γλώσσα του κόσμου. Η άμεση ή έμμεση επίδραση του αλφαβήτου της, του λεξιλογίου της, του συντακτικού της και της λογοτεχνίας της ήταν και είναι τεράστια». Το λεξιλόγιο, τα ονόματα και τα ρήματα, οι ελληνικές λέξεις μπήκαν στο λατινικό αλφάβητο και στους μεσαιωνικούς πολιτισμούς της Ευρώπης και τώρα οι ελληνικές λέξεις συνεχίζουν να φθάνουν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, στον πολιτισμό, την επιστήμη, τη λογοτεχνία.

- Σε τι μπορεί να χρησιμεύει την εποχή της παγκοσμιοποίησης η εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας;

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

210

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Η γλώσσα και η σκέψη είναι αδιαχώριστες, η γλώσσα με τη δομή της δίνει μια άμεση, απτή υπόσταση της λογικής. Η διδασκαλία της γλώσσας σε μια από τις αρτιότερες μορφές της, όπως είναι τα αρχαία ελληνικά, συμβάλλει καθοριστικά στην ανάπτυξη της λογικής ικανότητας του ανθρώπου.

- Πώς επικράτησε στην Ευρώπη η ελληνική γλώσσα και πώς τα ελληνικά δεν χάθηκαν; Στο βιβλίο σας λέτε ότι είναι η μακροβιότερη γλώσσα μαζί με την κινεζική. Για διάφορους λόγους. Οι Ρωμαίοι μιλούσαν τα ελληνικά στη Ρώμη ως δεύτερη γλώσσα. Έπειτα, πολλές βυζαντινές λέξεις έφθασαν στην Ιταλία από τους δρόμους του εμπορίου, της ναυτιλίας, της Εκκλησίας και κατόπιν ανακάλυψαν στην Ευρώπη την αρχαία ελληνική. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζουν τα ελληνικά για τη λογοτεχνία και την επιστήμη. Η Ευρώπη χρειαζόταν μια πολιτιστική γλώσσα. Όλοι οι λαοί της Ευρώπης χρειάζονται τα ελληνικά για τον πολιτισμό τους. Μια γλώσσα δεν πεθαίνει ποτέ όταν ομιλείται. Τα ελληνικά ποτέ δεν πεθαίνουν. Οι δικές μας γλώσσες είναι ημιελληνικά ή κρυπτοελληνικά. Το Ελληνοϊσπανικό Λεξικό είναι η συνεισφορά μας [...]».

Β. Απόσπασμα από το βιβλίο του Φρανσίσκο Αντράντος «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας από τις απαρχές ώς τις μέρες μας», εκδ. Παπαδήμα, 2003

Η Ελληνική και η Κινέζικη είναι οι μοναδικές ομιλούμενες γλώσσες, ακόμα και σήμερα, των οποίων η ύπαρξη είναι γνωστή εδώ και 3.500 χρόνια. Δεν είναι οι μόνες γλώσσες του πολιτισμού που ομιλούνταν και γράφονταν επί αιώνες: από αυτές μερικές είναι σήμερα ζωντανές, άλλες νεκρές, όπως τα Σουμερικά, τα Αιγυπτιακά, τα Εβραϊκά ή τα Αραβικά, όμως, η Ελληνική και η Κινέζικη έχουν μεγαλύτερη ιστορία και ευρύτερη επίδραση. Και δεν υπάρχει αμφιβολία πως, αν κρίνουμε από την επίδραση που άσκησαν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, η Ελληνική είναι η πρώτη γλώσσα του κόσμου. Η άμεση ή έμμεση επίδραση του αλφάβητού της, του λεξιλογίου της, του συντακτικού της και της λογοτεχνίας της ήταν και είναι τεράστια. Αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη στη συγγραφή μιας νέας Ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας [...]. Τα Ελληνικά έφτασαν στην Ελλάδα και σε άλλα μέρη, τη δεύτερη και την πρώτη χιλιετία προ Χριστού και μετά διαδόθηκαν λόγω των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά σύντομα έπρεπε να υποχωρήσουν όταν αναδύθηκαν οι κατακτημένοι λαοί, και αργότερα έναντι της ώθησης την οποία άσκησαν οι λαοί που εισέβαλαν, όπως οι Σλάβοι, οι Άραβες και οι Τούρκοι. Νωρίτερα, οι Ρωμαίοι κατάκτησαν την Ανατολή, τα Ελληνικά εξακολουθούσαν να ομιλούνται εκεί, και από το δεύτερο αιώνα προ Χριστού άσκησαν έντονη επίδραση στα Λατινικά, και έπειτα, είτε άμεσα είτε διαμέσου των Λατινικών, πράγματι, σε όλες τις γλώσσες. Πρόκειται για μια μακρά διαδικασία που είχε ως αποτέλεσμα οι δικές μας γλώσσες να είναι σήμερα –όπως είπα άλλες φορές– ένα είδος ημιελληνικά ή κρυπτοελληνικά. Η Ελληνική δεν εξακολουθεί να ζει σήμερα μόνο στην Ελλάδα, αλλά έχει μια δεύτερη ζωή: το αλφάβητό της, το λεξιλόγιό της, το συντακτικό της, τα λογοτεχνικά της είδη είναι παρόντα σε όλες τις γλώσσες. Είναι, κατά κάποιον τρόπο, μετατροπές ή καινούριες μορφές – όπως έλεγαν οι Ινδοί– στις οποίες τα Ελληνικά εξακολουθούν να ζουν. Νιώθω ότι μια νέα Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας πρέπει να συμπεριλαμβάνει όλα τα παραπάνω. Και πρέπει, εφόσον ασχολείται με τη γλώσσα της Αρχαίας και τη Ελληνιστικής εποχής, να επισημάνει τους λογοτεχνικούς, πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες που την καθορίζουν και που ταυτόχρονα εκφράζονται διαμέσου των Ελληνικών. [...] Πρέπει να μελετηθούν διεξοδικά όσα βασικά χαρακτηριστικά μπορούμε να υποθέσουμε ότι συνέθεσαν την Κοινή ελληνική, βάσει των η [Ελληνική] μπόρεσε να μετατραπεί αργότερα στη σημαντική γλώσσα του πολιτισμού στην οποία διαμορφώθηκε τελικά [...]. Πηγή: Π. Κατημερτζή – Ελευθεροτυπία

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

211

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 3-4.α Μονόλογος ευαίσθητων γλωσσολόγων ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΔΗ ΚΑΙ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΑΡΘΡΟ, Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ – 5 Ιουνίου 1995 Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός Είναι αλήθεια πως η ελληνική γλώσσα μιλιέται αδιάκοπα επί τρεις χιλιετίες; Ή μήπως μια τέτοια παραδοχή αποτελεί μύθο που κατασκευάστηκε ηθελημένα προς δόξαν και τιμή των Νεοελλήνων; Ως και τα παραθύρια σου αμάχη μου κρατούνε, που λέει και το δημοτικό τραγούδι. Ο λόγος ξανά για την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ. Στο ένα ταμπούρι στέκεται κραταιός ο καθηγητής Μπαμπινιώτης –και όχι μόνον– και στο άλλο ο συνάδελφός του Χριστίδης. Φυσικά ο πρώτος έχει ξεσπαθώσει από καιρό. Ο δεύτερος, τουλάχιστον επίσημα, τώρα στα στερνά. Πρόσφατα ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ φιλοξένησε επιφυλλίδα τού τελευταίου («Γλωσσικός μύθος πως η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει σήμερα»., 22-23-24-25/5/1995) ή καλύτερα το κείμενο της χειμωνιάτικης διάλεξής του η οποία πραγματοποιήθηκε στο πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Λευκωσίας.

1.

Τα θέσφατα του Μπαμπινιώτη αποτυπώθηκαν στην πολυτελέστατη δίγλωσση

έκδοση που εξέδωσε το υπουργείο παιδείας [Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ - LA LANGUE GRECQE., AΘHNA - ATHENES 1995]. Εδώ, συνοπτικά, προβάλλεται η αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας. Αγαπητός Τσοπανάκης, Νικόλαος Ανδριώτης, Γ. Μπαμπινιώτης, Robert Browning, Henri Tonnet, Peter Mackridge και A. Mirambel επιστρατεύονται με αποσπάσματα έργων τους για να υπερασπιστούν τη διαχρονική συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, σε πείσμα του καθηγητή Χριστίδη που απουσιάζει παντελώς και από την επισυναπτόμενη βιβλιογραφική αναφορά. (Που σημαίνει δύο τινά: ή ότι έχει έργο συναφές και του το αγνόησαν εσκεμμένα ή ότι δεν έχει ασχοληθεί με το ζήτημα και δικαιολογημένα είναι εκτός.)

2.

Ο καθηγητής Μαρωνίτης, αραιά και που, μέσα από τις ΝΕΕΣ ΕΠΟΧΕΣ του αθηναϊκού

ΒΗΜΑΤΟΣ, ρίχνει με φειδώ μπαταριές κατά τη μεριά του Μπαμπινιώτη για πολλά και διάφορα, υπενθυμίζοντας, ωστόσο, στους αναγνώστες πως η αφεντιά του είναι κλασικός φιλόλογος κι όχι γλωσσολόγος. Στην ουσία του ζητήματος δεν έχει μπει ευθέως. Από υπαινιγμούς άλλο καλό. Έτσι ο καθηγητής Χριστίδης επωμίστηκε το τιτάνιο έργο της αμφισβήτησης του αδιάσπαστου της ελληνικής γλώσσας μόνος κι έρημος σαν καλαμιά στον κάμπο. Και ως ένα βαθμό τα κατάφερε περίφημα.

3.

Για να είμαι ειλικρινής, προτού ακόμα ο καθηγητής Μπαμπινιώτης αναλάβει την

εκστρατεία διαφώτισης, είχα πειστεί, μελετώντας τη διεθνή κι ελληνική βιβλιογραφία, πως η ελληνική γλώσσα, αρχαία και νέα, είναι μια. Εξάλλου πουθενά δεν συνάντησα σοβαρό αντίλογο. Ώσπου ήρθε η ώρα του καθηγητή Χριστίδη. «Ρε μπας κι έχει δίκιο ο άνθρωπος;», αναρωτήθηκα σαν άκουσα από ραδιοφώνου τη διάλεξή του. Ξανάνοιξα τα κιτάπια,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

212

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ξεσκόνισα καμπόσα ράφια βιβλιοθηκών κι άρχισα πάλι το ψάξιμο. Είχε φωλιάσει μέσα μου η αμφιβολία. Στην αμφισβήτηση όμως δεν είχα φτάσει. Και δεν έφτασα ακόμα. Πρώτον, γιατί δεν κατάφερα να βρω επιστημονικά συγγράμματα που να αμφισβητούν τη συνέχεια της Ελληνικής και δεύτερον, επειδή ο αμφισβητίας καθηγητής άφησε κάποια κενά που θα ΄θελα να συζητήσουμε.

4.

Κατά πως λένε οι ερευνητές (Browning. Robert., MEDIEVAL AND MODERN GREEK.,Cambridge.,

University Press., 1969)

η μόνη ξένη γλώσσα που, εκτός της ελληνικής, έχει μια ανάλογη συνέχεια

της γλωσσικής της παράδοσης είναι η κινεζική. Μ΄ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια! Συνεπώς η ελληνική, σε πείσμα του κ. Μπαμπινιώτη που τη θέλει μοναδική, αλλά και του κ. Χριστίδη που αμφισβητεί τη συνέχειά της, δεν είναι ούτε... άσπρη ούτε... μαύρη.

5.

Αν πιστεύαμε πως η διαμάχη ανάμεσα στον εγκωμιαστή της ελληνικής και στον

αμφισβητία της, είναι απλώς επιστημονική, θα σταματούσαμε την ανάλυση εδώ και θα τους αφήναμε να λένε τα δικά τους. Όμως η υπόθεση σηκώνει πολλή κουβέντα. Επιπλέον και οι δυο τους είναι επιστήμονες με περγαμηνές κι ό,τι λένε, στον άλφα ή βήτα βαθμό, το τεκμηριώνουν.

6.

Θα ήταν γελοίο από την πλευρά μου να περιπαίξω τον κ. Μπαμπινιώτη τη στιγμή που

σε γενικές γραμμές όσα υποστηρίζει τα έχει αποδείξει η επιστημονική έρευνα. Αλλά και ο κ. Χριστίδης αρθρώνει λόγο καθόλα επιστημονικό –λογικά τεκμηριωμένο– μόνο που του λείπει το υλικό και η υποστήριξη της επιστημονικής κοινότητας. Τελικά, προς τι η σύγκρουση; Μήπως ο καβγάς γίνεται για το πάπλωμα; Φυσικά όχι. Αφού κι οι δυο τους ανήκουν σε διαφορετικά ιδεολογικοπολιτικά στρατόπεδα. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η αφετηρία της διαφορετικής τους προσέγγισης σ΄ ό,τι έχει να κάνει με την ελληνική γλώσσα. Έρχονται από δυο κόσμους διαμετρικά αντίθετους, ξεκινούν το κοίταγμά τους μέσα από αλλότριες φιλοσοφικές οπτικές γωνίες και φυσικά βλέπουν διαφορετικά πράγματα.

7.

Ο μεν εγκωμιαστής της ελληνικής έχει στο νου του την παραδοσιακή φιλοσοφική

τροχιά τού σύμπαντος των εννοιών, ο δε αμφισβητίας τη μαρξιστογενή κριτική θεώρηση της κοινωνίας. Εκ των πραγμάτων τα επίπεδα ανάλυσής τους δεν είναι μόνο αλληλο-απωθούμενα αλλά και ασύμπτωτα. Φωτίζουν διαφορετικές πτυχές του φαινομένου ΓΛΩΣΣΑ και μιλούν για αυτό με διαφορετικές προθέσεις. Να γιατί είναι καταδικασμένοι πάντα κάτι να τους διαφεύγει. Ό,τι βολεύει την υποστήριξη της τοποθέτησής τους το συμμαζεύουν με θρησκευτική ευλάβεια. Τα υπόλοιπα είτε λογίζονται ως επουσιώδη, είτε προσποιούνται πως δεν τα βλέπουν είτε μόλις τα αγγίξουν ψάχνουν για κάλαθο αχρήστων.

8.

Για τον κ. Μπαμπινιώτη υπάρχει ΕΘΝΟΣ. Υπάρχει ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘΝΟΣ με παρελθόν

και παρόν, με ιστορία και παράδοση, με νίκες και ήττες, με Παρθενώνες και τουρκοκρατίες, με Λεωνίδες κι Εφιάλτες, με Μακρυγιάννηδες και προσκυνημένους, με εχθρούς και φίλους, ευκαιριακούς συμμάχους και ανταγωνιστές. Υπάρχει δηλαδή μια κοινότητα πνευματική πού ΄χει συνείδηση κοινού πολιτισμού και κοινής ιστορικής παράδοσης. Κι αν συστατικό στοιχείο του εβραϊκού έθνους είναι η θρησκεία, του ελληνικού είναι η γλώσσα και η ορθοδοξία. Να λοιπόν γιατί απολύτως δικαιολογημένα ερμηνεύει ελληνοκεντρικά τον Wittgenstein ("Ο κόσμος μου υπάρχει στο βαθμό που μπορώ να τον εκφράσω με τη γλώσσα μου") προκαλώντας τις αντιρρήσεις των Μαρωνίτη και Χριστίδη.

9.

Για τον κ. Χριστίδη, το σημείο ΕΘΝΟΣ δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια λέξη

έτοιμη κάθε φορά να αναχθεί σε φλάμπουρο πολέμου. Ίσως κιόλας να του προκαλεί και αλλεργία. Μπορεί να του θυμίζει φασισμούς και συνταγματάρχες, ολοκαυτώματα, ρατσισμούς,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

213

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

ξενοφοβίες, Λεπέν και πάει λέγοντας. Προτιμάει να βλέπει τον κόσμο σαν μια κοινότητα ανθρώπων με ιδιαιτερότητες, αλλά στις κοινωνικές και προσωπικές τους ανάγκες ίδιους κι απαράλλαχτους. Πιστεύει στο ΕΘΝΟΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ, αν μας επιτρέπει να το πούμε έτσι. Δεν νοιάζεται, λοιπόν, να υπερτονίσει τις διαφορές τους. Πασχίζει να αποκαλύψει τον κοινό παρονομαστή: την ανθρώπινη υπόσταση όλων μας. Βάλλει κατά των ηγεμονικών κοινωνικών τάξεων που στοχεύουν στο ν΄ αποκοιμίζουν τα πλατιά λαϊκά στρώματα με φούμαρα εθνικιστικά και άλλα τινά (αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, δηλαδή ψευδή ταξική συνείδηση). Γι΄ αυτό αποκαλεί τη συνέχεια τη ελληνικής γλωσσικό μύθο και αναζητά στοιχεία να τεκμηριώσει την άποψή του. Εν πάση περιπτώσει, ακόμα κι αν επείθετο ότι υπάρχει η αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής, το πολύ-πολύ ν΄ ανασήκωνε τους ώμους αδιάφορος.

10.

Ο μεγάλος ζήλος του κ. Μπαμπινιώτη για την ελληνική, τον ωθεί σε μια τυπολατρική

συμπεριφορά την οποία μπορεί κάποιος να ψηλαφίσει με άνεση σε αρκετά σχολικά εγχειρίδια που στοιχειοθετήθηκαν υπό την επίνευσή του, ως προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Οι ουσιαστικές μαθητικές ανάγκες παραμελούνται σε όφελος μιας στείρας αρχαιομάθειας, που ούτε αρχαιομάθεια είναι τελικά. Εδώ η αρχαιογνωσία γίνεται συνώνυμο της τυπολατρίας που απέχει κατά πολύ της (παιδαγωγικής) ουσίας. Κι όταν τα άμφια

ανάγονται σε ύπατη αξία

πρέπει να πείσεις πως και τα ράσα κάνουν τον παπά. Κομμάτι αδύνατο. Μένει, λοιπόν, η εντύπωση πως το εθνικό ιδεώδες υποσκελίζει το ανθρωπιστικό. Και το πιο σημαντικό: σκεπάζει ολότελα το ταξικό φάσμα μιας κοινωνίας, αμβλύνοντας τις κοινωνικές ευαισθησίες των πολιτών και οξύνοντας τα πάθη κατά των «βαρβάρων», φανταστικών και μη. Τα βλέπει όλα τούτα ο κ. Μαρωνίτης και γίνεται καυστικός. Οπότε βγαίνουν οι πένες από τα θηκάρια κι ανάβουν οι... γλωσσομαχίες προς τέρψιν των αναγνωστών του κυριακάτικου αθηναϊκού ΒΗΜΑτος. Έτσι το πεδίο είναι πια ελεύθερο και για τον κ. Χριστίδη.

11.

Το πάθος του κ. Χριστίδη για τις κοινωνίες των πολιτών που δεν έχουν να μοιράσουν

τίποτε κ.λπ. κ.λπ., τον οδηγεί σε ακρότητες. Θυμάμαι στη διάλεξή του μιλούσε για «συνέχειες και ασυνέχειες» και στεριωμένος σ΄ αυτές βάλθηκε να αποδείξει πως Η ΠΕΡΙΛΑΛΗΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΝΑΙ ΜΥΘΟΣ, λες και δεν είναι μύθος η «κοινωνία των πολιτών». Στη βιολογία έχουμε την έννοια της μετάλλαξης. Ίσως αν τη χρησιμοποιούσε ο κ. Χριστίδης θα διευκολυνόταν αφάνταστα. Αν δηλαδή μας έλεγε πώς η αρχαία ελληνική μεταλλάχτηκε και δεν έχει καμιά σχέση με τη νέα ελληνική, επειδή η δεύτερη έγινε αναλυτική κ.λπ. κ.λπ. μπορεί και να γινότανε περισσότερο σαφής. Τη στιγμή όμως που υπάρχουν γραπτά τεκμήρια που πιστοποιούν αυτήν τη συνέχεια, τι τις ήθελε αυτές τις «ασυνέχειες»; [...] Βιάστηκε μάλιστα να ξεμπερδέψει πολύ γρήγορα με την κατάρριψη του γλωσσικού τάχα μύθου κι εστίασε την προσοχή του στο διά ταύτα του μύθου. Μας ξάφνιασε μάλιστα ο κ. Χριστίδης –που χωρίς να αναφέρει τον κ. Μπαμπινιώτη ωστόσο τον φωτογράφιζε ανελλιπώς– για το ότι αυτοπροβλήθηκε ως ορθόδοξος γλωσσολόγος σε αντίθεση με τον συνάδελφό του Μπαμπινιώτη τον οποίον,

ούτε λίγο ούτε πολύ, παρουσίασε ως διαστρεβλωτή και αιρετικό γλωσσολόγο. Ήταν σα να έλεγε: κοιτάξτε, μία είναι η Γλωσσολογία (πώς λέμε ένα είναι το κόμμα;) κι εγώ την εκπροσωπώ! Προσωπικά δεν ξέρω καμιά επιστήμη που να ΄ναι μία, μονοδιάστατη. Όλες έχουν μια τεράστια ποικιλία διαφορετικών προσανατολισμών, σχολών, τάσεων, αποκλίσεων κ.λπ. Ούτε μία Κοινωνιολογία υπάρχει ούτε μία Πολιτική επιστήμη. Ακόμα και η Ιατρική (η ορθόδοξη) έχει τους αντιρρησίες της (βλέπε Ομοιοπαθητική), πόσω μάλλον η Γλωσσολογία.

12.

Θα ασχοληθώ περισσότερο με τον κ. Χριστίδη γιατί ούτως ή άλλως ο κ. Μπαμπινιώτης

έχει ακούσει τις αντιρρήσεις μας.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

214

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Ανάμεσα σ΄ άλλα, ο αμφισβητίας καθηγητής, μπαίνει εντελώς απρόσκλητος σε ξένα χωράφια. Πετάει κάποιες σφήνες αρκούντως στομφώδεις, κυριολεκτικά εκτός θέματος, κατά τη γνώμη μας φυσικά. Λέει λοιπόν κάπου στην επιφυλλίδα του: «(...) Στις πρώην ανατολικές χώρες το πήδημα από το τηγάνι του υπαρκτού σοσιαλισμού [μάλλον του ανύπαρκτου εννοούσε] στη φωτιά του καπιταλισμού σημαίνει φτώχεια, αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού, αναβίωση των εθνικισμών». Και συνεχίζει με τα λόγια κάποιου μελετητή: «όταν η κοινωνία αποτύχει το έθνος εμφανίζεται ως υπέρτατη εγγύηση». Δεν θα επιμείνω στο πόσο ανύπαρκτος, κατά τη γνώμη μου, ήταν ο υπαρκτός σοσιαλισμός του κ. Χριστίδη. Απλώς μια και το ΄φερε η κουβέντα, διερωτώμαι για το αν τελικά ήταν η Σοβιετική κοινωνία που απέτυχε ή το Σοβιετικό κράτος/μοντέλο, δηλαδή ο σταλινικός συγκεντρωτικός κομματικός μηχανισμός. Η Πολιτική Επιστήμη έχει ξεχωρίσει εδώ και αιώνες το φαινόμενο/κράτος από το φαινόμενο/κοινωνία. Είμαι απολύτως βέβαιος πως ο καθηγητής το γνωρίζει. Προς δε το τέλος της επιφυλλίδας λέγει: «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Η ΚΟΙΝΗ, Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΘΑΡΕΥΟΥΣΑ ΑΛΛΑ ΟΛΕΣ ΟΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ». Και παρακάτω συνεχίζει: «Η Κύπρος χρειάζεται τόσο τη μητρική της διάλεκτο όσο και την Κοινή (ελληνική) που εκπροσωπεί το άνοιγμα προς την ελληνόγλωσση οικουμενικότητα». Στο σημείο αυτό κυριολεκτικά τα ΄χασα. Μπερδεύτηκα. Προς στιγμήν νόμισα ότι διαβάζω επιφυλλίδα του κ. Μπαμπινιώτη. Σκέφτομαι: τι να εννοεί άραγε ο αμφισβητίας καθηγητής όταν μιλάει για (ενιαία) ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ και ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ. Πώς, ενώ πασχίζει ν΄ αποκαθηλώσει τα μπαμπινιώτεια μυθεύματα, υιοθετεί μυθολογικά σύμβολα τόσο φορτισμένα όπως λ.χ. αυτό της Ελληνικής Οικουμενικότητας; Μήπως στα ξαφνικά θυμήθηκε πως βρίσκεται στην Κύπρο κι έβαλε νερό στο κρασί του; Οπότε πάει περίπατο και η αμφισβήτηση και η απομυθοποίηση της επίμαχης ελληνικής συνέχειας. Και τέλος πάντων, όπως όλα τα παιγνίδια έτσι και το παιγνίδι της αμφισβήτησης έχει τους κανόνες του. Ή αμφισβητείς και σπρώχνεις το μαχαίρι ως το κόκαλο ή σωπαίνεις, κατά πως λέει κι ο Roland Barthes. Αν απουσίαζαν από την ανάλυση τού καθηγητή Χριστίδη οι άστοχες «σφήνες» και οι παλινωδίες της τελευταίας στιγμής θα περιμέναμε με ανυπομονησία μια μελλοντική του έρευνα που ενδεχομένως θα αποδείκνυε όσα διατύπωσε μέσα σε αφοριστικό κλίμα. Τώρα δεν ανυπομονώ. Απλώς με τρώει η περιέργεια για το αν θα τα καταφέρει.

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 13.

Αρκετά σας κούρασα, αγαπητοί αναγνώστες. Επιστρέφουμε στο αρχικό μας ερώτημα:

χαρακτηρίζεται ή όχι η ελληνική από το στοιχείο της αδιάσπαστης συνέχειας; Διαβάστε το παρακάτω κείμενο –ηλικίας σχεδόν δυο χιλιάδων ετών– και το συμπέρασμα δικό σας: « Ήσαν δε τινές Έλληνες εκ των αναβαινόντων ίνα προσκυνήσωσιν εν τη εορτή. Ούτοι ουν προσήλθον Φιλίππω τω από Βηθσαϊδά της Γαλιλαίας

και ηρώτων αυτόν λέγοντας: κύριε,

θέλουμεν τον Ιησούν ιδείν. Έρχεται Φίλιππος και λέγει τω Ανδρέα, και πάλιν Ανδρέας και Φίλιππος λέγουσι τω Ιησού. Ο δε Ιησούς απεκρίνατο: ελήλυθεν η ώρα ίνα δοξασθεί ο υιός του ανθρώπου.» (Ιωάννη, ιβ΄, 20-23.) keimena@cytanet.com.cy

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

215

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-4.β Η Ελληνική άλλαξε δραστικά μέσα στο χρόνο ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΧΡΙΣΤΙΔΗ

Α.-Φ. Χριστίδης., ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ, 12-6-1995

Διάβασα με ιδιαίτερη προσοχή το εκτεταμένο άρθρο του κ. Καλλίμαχου (Φιλελεύθερος 5.6.95) που ασχολείται, σε μεγάλο ποσοστό, με τις απόψεις μου για την ελληνική γλώσσα. Λυπάμαι που ο κ. Καλλίμαχος δεν έδωσε την αντίστοιχη προσοχή στην ομιλία μου ή στο κείμενό της όπως δημοσιεύτηκε στον «Φιλελεύθερο». Αν το είχε κάνει, θα είχε αποφύγει το απολύτως αυθαίρετο συμπέρασμα ότι όταν χρησιμοποιώ τη λέξη «οικουμενικότητα» (υποστηρίζοντας ότι η Κύπρος χρειάζεται τόσο την διάλεκτό της όσο και την κοινή που τη συνδέει με την ελληνόγλωσση οικουμενικότητα) προσυπογράφω –σε αντίφαση με τις ιδέες μου– τον ελληνοκεντρισμό τού «κραταιού» (κατά τη διατύπωση του κ. Κ.) κ. Μπαμπινιώτη. Την ίδια λέξη τη χρησιμοποιώ στο ίδιο κείμενο –και αυτό όφειλε να το προσέξει ο κ. Καλλίμαχος– σε σχέση με τον «ελληνοκεντρισμό» της «νεοορθόδοξης» τάσης, ο οποίος, κατά την ταπεινή άποψή μου, αντιστρατεύεται την οικουμενικότητα της ορθοδοξίας –οικουμενικότητα που είναι στόχος κάθε θρησκείας. Και στις δυο περιπτώσεις χρησιμοποιώ την λέξη αυτή σαν συντομογραφία για την έννοια «άνοιγμα προς ευρύτερες ενότητες» και όχι με το περιεχόμενο προς το οποίο, θριαμβευτικά ανακαλύπτει ο κ. Καλλίμαχος για να μου προσάψει ανύπαρκτες παλινωδίες. Σχετικά με το κρίσιμο ζήτημα του «ενιαίου» της ελληνικής γλώσσας. Η ελληνική γλώσσα –όπως και τόσες άλλες– άλλαξε ριζικά μέσα στο χρόνο. Γι΄ αυτό μιλάμε για αρχαία μεσαιωνική, νέα ελληνική γλώσσα. Οι δραστικές αυτές αλλαγές είναι αυτές που εμποδίζουν το νεοέλληνα να διαβάσει τον Όμηρο, τον Θουκυδίδη ή τους τραγικούς στο πρωτότυπο. Ο γλωσσολόγος παρακολουθεί την κίνηση που παράγει την κάθε φάση από την προηγούμενή της. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η συνέχεια. Για το χρήστη όμως, και για φάσεις απομακρυσμένες μεταξύ τους, όπως τα αρχαία και τα νέα ελληνικά, υπάρχει η ασυνέχεια, ασυνέχεια που επιβάλλει την ανάγκη της μετάφρασης του αρχαίου κειμένου για να γίνει κατανοητό. Αυτή είναι η πραγματική εικόνα του ζητήματος. Υπάρχει, ωστόσο και η άποψη –και αυτή δεν είναι ούτε του Browning ούτε του Mackridge ούτε του Mirambel ούτε των άλλων επωνύμων που αναφέρει ο κ. Καλλίμαχος– ότι η ελληνική γλώσσα «ουσιαστικά» δεν άλλαξε και γι΄ αυτό δεν νοείται γλωσσική αγωγή χωρίς την αρχαία ελληνικά και καθαρεύουσα. Και ο νεοέλληνας που δεν ξέρει αρχαία και καθαρεύουσα είναι γλωσσικά ανάπηρος («λεξιπενία»). Αυτήν την άποψη διατυπώνει ο κ. Μπαμπινιώτης. Πρόκειται για θέση γλωσσολογικά απολύτως ασύστατη και αντιεπιστημονική. Είναι απλά ο απόηχος, της γνωστής «καθαριστικής» παράδοσης που έβλεπε την νεότερη ελληνική ως «νοσηρά παραφυάδα» της αρχαίας, που χρήζει «ανόρθωσης» ή και αντικατάστασης από την αρχαιότροπη καθαρεύουσα. Αυτήν την ακραία καθαρευουσιάνικη άποψη –που την κατακεραύνωσε ο μεγάλος καθαρευουσιάνος γλωσσολόγος Χατζιδάκις– απηχεί ο γλωσσικός νεοκαθαρευουσιανισμός του κ. Μπαμπινιώτη,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

216

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

όπως αποτυπώνεται στα «στείρα», «τυπολατρικά» –διατυπώσεις σωστές του κ. Καλλίμαχου– παιδαγωγικά βοηθήματα που επιχειρούν να τον εφαρμόσουν. Και βέβαια το ζήτημα δεν τελειώνει εδώ. Όπως ξέρει πολύ καλά ο κ. Καλλίμαχος οι γλωσσολογικές συζητήσεις δεν είναι ποτέ αποκλειστικά γλωσσικές, αλλά ψηφίδες ευρύτερων αντιπαραθέσεων. Βιάστηκε ο κ. Καλλίμαχος να με μετατρέψει σε γλωσσολογικό παρία ως προς το ζήτημα της ελληνικής γλώσσας και της ιστορίας της. Δυστυχώς, εκτός γλωσσολογίας βρίσκονται οι απόψεις του «κραταιού» κ. Μπαμπινιώτη. Όσο για το ευαγγελικό απόσπασμα με το οποίο κλείνει ο κ. Καλλίμαχος το κείμενό του για να δείξει πόσο οφθαλμοφανώς αβάσιμες είναι οι απόψεις μου, το απόσπασμα αυτό ανήκει στην κοινή (την απαρχή της νεότερης ελληνικής), που τόσο στιγματίστηκε από παλαιότερους και νεότερους «καθαριστές». Γιατί δεν επέλεξε ο κ. Κ. ένα απόσπασμα του Θουκυδίδη ή των τραγικών ή ακόμα και ένα λιγότερο «βατό» ευαγγελικό απόσπασμα; Τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα αφθονούν τα ανέκδοτα που έχουν να κάνουν με τις συχνά σκαμπρόζικες παρανοήσεις της γλώσσας των ευαγγελίων από απλούς πιστούς που δεν λένε να πειθαρχήσουν στην σούτσεια εντολή - «η γλώσσα ημών και των αρχαίων Ελλήνων έσσεται μία και η αυτή» - και να απαλλαγούν από την ασθένεια την «λεξιπενίας», όπως εντοπίστηκε στα τέλη της χιλιετίας μας, μαζί με άλλους φοβερούς ιούς, από «κραταιούς» γραμματοδιδασκάλους. Τελειώνοντας θα ήθελα να πω ότι, παρά το γεγονός ότι διαφωνώ με τον κ. Καλλίμαχο, δεν μπορώ παρά να αναγνωρίσω στο κείμενό του ένα ήθος, που δυστυχώς δεν παρατηρείται συχνά στις αντίστοιχες ελλαδικές αντιπαραθέσεις. Α.-Φ. Χριστίδης., ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ, 12-6-1995

 Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης – Βιογραφικό και εργογραφία Ο Αναστάσιος-Φοίβος (Τάσος) Χριστίδης (1946-2004) διαπρεπής γλωσσολόγος. Δίδαξε στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1976-2004) και ήταν διευθυντής του Τμήματος Γλωσσολογίας και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας από την ίδρυσή του (1994-2004). Ασχολήθηκε με το θεωρητικό προσδιορισμό της φύσης της γλώσσας, τη σχέση γλώσσας και μαγείας, την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, το γλωσσικό ηγεμονισμό, την κριτική των γλωσσικών μυθολογιών και γενικότερα τη σχέση γλώσσας και πολιτικής. Έπαιξε κεντρικό ρόλο στη συνέχιση και υπεράσπιση του δημοτικισμού και της γλωσσικής μεταρρύθμισης που καθιέρωσε τη δημοτική και το μονοτονικό και περιόρισε μόνο στο Λύκειο τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Έργα  Α.-Φ. Χριστίδης, Γλώσσα, πολιτική, πολιτισμός, Αθήνα: Πόλις, 1999.  Α.-Φ. Χριστίδης, Όψεις της γλώσσας, Αθήνα: Νήσος, 2002.  Α.-Φ. Χριστίδης, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση 1, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο    

Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2005. Α.-Φ. Χριστίδης (εκδ.), «Ισχυρές» και «ασθενείς» γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού, Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 26-28 Μαρτίου 1997), Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1999. Α.-Φ. Χριστίδης & D. Jordan (εκδ.), Γλώσσα και μαγεία: Κείμενα από την αρχαιότητα, Αθήνα: Ιστός, 1997. Α.-Φ. Χριστίδης (εκδ. σε συνεργασία με τη Μ. Θεοδωροπούλου), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2001. Α.-Φ. Χριστίδης (εκδ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2001. [Aγγλική μετάφραση: A.-F. Christidis (Ed.), A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.]

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

217

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-4.γ Πόσο άλλαξε η Ελληνική μέσα στο χρόνο; ΑΝΤΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ Κ. ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΥ ΣΤΗΝ ΑΠΑΝΤΗΤΙΚΗ ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΧΡΙΣΤΙΔΗ ΑΡΘΡΟ, Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ – 21 Ιουνίου 1995 Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός Επανήλθε εσπευσμένα ο καθηγητής Χριστίδης, με απαντητική επιφυλλίδα του στις 12 Ιουνίου (τίτλος της: «Η ελληνική γλώσσα άλλαξε δραστικά μέσα στο χρόνο»). Πρώτα για να αποκαταστήσει ενδεχόμενες αβλεψίες του άρθρου μας που δημοσιεύτηκε στις 5 Ιουνίου. (Εκεί είχαμε ελέγξει ορισμένες παρατηρήσεις και σκέψεις του καθηγητή, για την ελληνική γλώσσα, οι οποίες δημοσιεύτηκαν σε προγενέστερη επιφυλλίδα του στις 22,23,24 και 25 Μαϊου). Ύστερα για να συμφωνήσει μαζί μας σε επιμέρους αλλά ουσιώδη ζητήματα. Και τέλος για να υπογραμμίσει τη διαφωνία μας, επαναλαμβάνοντας τη θέση του ότι η ελληνική γλώσσα άλλαξε ΔΡΑΣΤΙΚΑ μέσα στο χρόνο.

1.

Πολύ φοβάμαι, πως αν τοποθετηθώ στα λίγα που, με ειλικρίνεια και καλή πίστη, μου

καταλογίζει η ευγένειά του, θα δημιουργηθεί η ψεύτικη εικόνα ότι συνδιαλεγόμαστε πάνω στην επίμαχη ελληνόγλωσση διαχρονικότητα (που κατά τη γνώμη μας είναι υπαρκτή αλλά κατά τον καθηγητή ανυπόστατη). Ενώ στην ουσία δεν πρόκειται για διάλογο αλλά για παράλληλους και ετεροχρονισμένους γλωσσολογικούς μονολόγους. Μάλιστα σε τέτοιες περιπτώσεις πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος, οι κατ΄ επίφασιν συζητούντες να παρεκτραπούν και η κουβέντα τους να εξελιχθεί σε αυτάρεσκη αψιμαχία με τελικό θύμα την Επιστήμη και την αξιοπρέπεια των εξουθενωμένων μονομάχων. Και κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει ούτε στην ιδιοσυγκρασία του κ. Χριστίδη ούτε και στη δική μας. Γι΄ αυτό και δεν θα σχολιάσω σημεία της απαντητικής του επιφυλλίδας.

2.

Αντ΄ αυτού θα παρατηρήσω ότι και οι δυο επιφυλλίδες του καθηγητή, δίνουν στους

αναγνώστες –ακούσια– μια

εσφαλμένη εντύπωση. Ότι δηλαδή οι υποστηριχτές της

ελληνόγλωσσης συνέχειας ταυτίζονται, συλλήβδην, με τις άτεγκτες ιαχές των νεοκαθαρευουσιάνων, που ανήγαγαν τη γλώσσα σε εθνικιστικό λάβαρο κι ετοιμάζουν νέες εθνεγερσίες τραγουδώντας το δημοτικό: κάθε κορφή και φλάμπουρο κάθε κλαρί και κλέφτης. Και δημιουργούν οι αποφάνσεις του καθηγητή μια τέτοια εικόνα επειδή αποσιωπούνται από τα κείμενά του οι νηφάλιες και μετριοπαθείς τοποθετήσεις έγκυρων κι επιφανών ελληνιστών, αλλοεθνών και συνελλήνων. Είναι εκείνοι που, με άξια και επιστημονικά τεκμηριωμένα πονήματά τους, αποδεικνύουν ακριβώς τα αντίθετα απ΄ ό,τι ο καινοτόμος καθηγητής διατείνεται ότι δηλαδή η ελληνική δεν άλλαξε δραστικά μέσα στο χρόνο. Η σχετική βιβλιογραφία –που δεν είναι μικρή αλλά ούτε και τεράστια– ασφαλώς και είναι σε γνώση του καθηγητή όχι όμως και του ανυποψίαστου αναγνώστη.

3.

Επιθυμούμε κατ΄ αυτόν τον τρόπο να ξεκαθαρίσουμε, μια και καλή, ότι άλλο πράγμα

είναι να δέχεται ένας επιστήμονας ως υπαρκτό το «ενιαίο» της ελληνικής κι άλλο να το χρησιμοποιεί ως εφαλτήριο στις ομολογημένες αλλά και ποικιλώνυμες εξορμήσεις του (βλέπε Μπαμπινιώτης). Ο χώρος μιας επιφυλλίδας δεν επιτρέπει εκτενείς βιβλιογραφικές παραπομπές ούτε

σχολαστικές

αναλύσεις.

Με

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

φειδώ

λοιπόν

θα

παρουσιάσω,

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

κατ΄

ανάγκην

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

218

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

δειγματοληπτικά, κρίσεις και συμπεράσματα καταξιωμένων επιστημόνων που, σε πείσμα του κ. Χριστίδη, αποδεικνύουν ότι η γλώσσα μας δεν άλλαξε ΔΡΑΣΤΙΚΑ μέσα στο χρόνο.

4.

Γράφει ο Ν. Ανδριώτης στην ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (Θεσσαλονίκη 1992):

«(...) Στην πραγματικότητα η νεοελληνική γλώσσα αρχίζει πολύ πριν την Άλωση και οι ρίζες της διακρίνονται στα βάθη των προγενέστερων γλωσσικών περιόδων. Επειδή η εξελικτική πορεία τη γλώσσας μας υπήρξε μέσα στο χρόνο, συντηρητική ως προς τον ρυθμό της εσωτερικής ανανεώσεως των στοιχείων της και ομαλή μέσα στις μεταβατικές φάσεις της, στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν ευδιάκριτα όρια στη χάραξη των ιστορικών περιόδων της. Πλείστα στοιχεία της νέας ελληνικής είναι αυτούσια και αναλλοίωτα στοιχεία της αρχαίας. Άλλα πάλι διαμορφώθηκαν σποραδικά στη μετακλασική Κοινή των αλεξανδρινών χρόνων και επικράτησαν στη ρωμαϊκή περίοδο. Άλλα πρωτοφάνηκαν στη ρωμαϊκή και κυριάρχησαν στη μακρά βυζαντινή περίοδο, και άλλα τέλος που σήμερα χαρακτηρίζουν την ελληνική γλώσσα έχουν τη σποραδική γένεσή τους ήδη στη μεσαιωνική εποχή.» Και συνεχίζει: «έτσι όταν επισκοπεί κάποιος τη γλωσσική μας ιστορία από κάποια απόσταση, χάνονται από τα μάτια του τα σύνορα των εποχών, και η ελληνική γλώσσα παρουσιάζεται σαν μια αδιάσπαστη εξελικτική συνέχεια. Οι διαφορές από εποχή σε εποχή είναι ορατές μόνο για πολύ μακρές ιστορικές περιόδους. (...).»

5.

Ακολουθεί ο Robert Browning που στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑ

(μετάφραση, Παπαδήμας 1991) σημειώνει: «Τα ομηρικά ποιήματα πρωτογράφτηκαν πάνω κάτω στη σημερινή τους μορφή τον έβδομο αιώνα π.Χ. Από τότε η ελληνική γλώσσα αποκτά μια συνεχή παράδοση που φτάνει ως την εποχή μας. Υπήρξαν βέβαια αλλαγές αλλά δεν δημιουργήθηκε κάποιο ρήγμα στη συνέχεια όπως έγινε ανάμεσα στα Λατινικά και τις ρομανικές γλώσσες. (...) Η μόνη ξένη γλώσσα που έχει μια ανάλογη συνέχεια στη γλωσσική της παράδοση είναι η κινεζική.»

6.

Ο A. MIRAMBEL επίσης από το 1959, στη διεθνώς αναγνωρισμένη μελέτη του Η ΝΕΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ / ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ, επεσήμανε ότι: «(...) η ελληνική γλώσσα ζει αδιάκοπα πολλούς αιώνες: η ελληνική των προηγούμενων φάσεων -αρχαϊκή, αρχαία ή μεσαιωνική-, μ΄ όλες τις διαφορές, είναι σήμερα αισθητή ως "ελληνική". Δεν είναι πάντα εύκολο να καθορίσουμε τα όρια της "νέας ελληνικής". (...)». Αυτές οι κρίσεις του MIRAMBEL διατυπώνονται την ώρα που ψαχουλεύει το λεξιλόγιο της ελληνικής. Αλλά κι ο Pierre CHANTRAINE

στον

πρόλογο

του

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΥ

ΛΕΞΙΚΟΥ

ΤΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΓΛΩΣΣΑΣ,1968., αναφέρει: «(...) Μπορέσαμε να παρακολουθήσουμε την ιστορία της ελληνικής γλώσσας από τη δεύτερη π.Χ. χιλιετία (...) ως τη νέα ελληνική χωρίς η γλώσσα να έχει υποστεί, παρ΄ όλες τις σημαντικές διαφορές, βαθιές αλλαγές ως προς τη δομή της.»

7.

Να με συγχωρεί ο καθηγητής Χριστίδης που δεν βρήκα ακόμα ούτε έναν, το τονίζω,

ούτε ένα ξένο μελετητή της ελληνικής που να μην εκθειάζει τον ενιαίο της χαρακτήρα. Κι αν κάνω λάθος ας με διορθώσει. Μάλιστα, από ένα σημείο και πέρα η καταγραφή των απόψεών τους, για το "αδιάσπαστο" της ελληνικής, καταντάει και μονότονη. Ακολούθως παραθέτω και την μαρτυρία του P. Mackridge από την κλασική εργασία του Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (μετάφραση, Πατάκης 1990): «(...) είναι σημαντικό για τη λαλούμενη γλώσσα πόσο λίγο μεταβλήθηκε, ως την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830, από την υστεροβυζαντινή Κοινή, που κι αυτή ήταν ακόμα κάπως κοντά στην ελληνιστική Κοινή. Αυτό που καταπλήσσει δεν είναι μόνο η μικρή αλλαγή της λαλούμενης ελληνικής από τα κλασικά ως τα νεότερα χρόνια – μικρή, ακόμα κι αν συγκριθεί με τις αλλαγές που από τη λατινική κατέληξαν, έξαφνα, στην ιταλική-, αλλά και η επιβίωσή της σε πείσμα μιας σειράς από επιδρομές Αράβων κι

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

219

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

εγκαταστάσεις Σλάβων στα παλιότερα βυζαντινά χρόνια, και κατακτήσεις σταυροφόρων και Βενετών και Τούρκων στη συνέχεια. (...).»

8.

Σέβομαι την άποψη του αμφισβητία καθηγητή αλλά μου είναι δύσκολο να παραβλέψω

τόσες και τόσες τεκμηριωμένες, ξενόγλωσσες και μη, μελέτες που συνάδουν με το πνεύμα των άνωθεν παραθεμάτων. Βέβαια θα συμφωνήσω μαζί του ότι αυτήν ακριβώς την κυρίαρχη και περιρρέουσα φιλολογία για την ελληνική, εκμεταλλεύονται ορισμένοι για να τη θεοποιήσουν κι ενδεχομένως να την υποτάξουν σε συγκεκριμένες ταπεινές σκοπιμότητες. Αυτό όμως δεν έχει να κάνει τίποτε με την επιστημονική έρευνα. Το ότι κάποιοι βιοχημικοί επιστήμονες υπηρετούν σε κέντρα βιολογικού πολέμου, δεν σημαίνει πως πρέπει να καταραστούμε τη Βιοχημεία και ν΄ απαρνηθούμε τα πορίσματά της.

9.

Η αλήθεια είναι πως η υπόθεση περιπλέκεται καμπόσο, από τη στιγμή που το

νεοκαθαρευουσιάνικο ρεύμα ενισχύθηκε από ένα σημαντικό έργο. Αναφέρομαι στην ογκωδέστατη ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ (1994) του ακαδημαϊκού και ομότιμου καθηγητή Αγαπητού Τσοπανάκη. Δυστυχώς ο ακαταπόνητος αξιότιμος Τσοπανάκης ξάφνιασε τους πάντες καθώς δέσμευσε το υποδειγματικό και πολύτιμο αρχιτεκτόνημά του με αναχρονιστικά ψιμύθια

(παλαιό

πολυτονικό

σύστημα,

πνεύματα,

αλλοπρόσαλλες

φωνολογικές

και

ορθογραφικές καινοτομίες, μακρά φωνήεντα στις καταλήξεις της υποτακτικής και άλλα που δεν είναι του παρόντος) καθιστώντας το, έτσι, μνημείο αμφιλεγόμενο. Στεναχωρεθήκαμε και λίγο για τους άδικους ψόγους του, σε βάρος της προσφοράς των αείμνηστων Τριανταφυλλίδη και Ψυχάρη. (Θυμηθήκαμε τη σεβάσμια μορφή του Ευγένιου Βούλγαρη που στα γεράματα απαρνήθηκε τα κηρύγματα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού.) Επιπλέον ο ακαδημαϊκός διατρανώνει την πεποίθησή του ότι στις αιτίες της σημερινής γλωσσικής κακοδαιμονίας, εξάρχουσα θέση κατέχει η εγκατάλειψη της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών. Κι όταν η μια πλευρά ταμπουρώνεται για τα καλά, τι άλλο απομένει στην άλλη να κάμει; 10.

Δεν ανήκουν όμως όλοι οι ελληνόφωνοι επιστήμονες στο περιχαρακωμένο νεο-

καθαρευουσιάνικο συγκρότημα που σώνει και καλά εμφανίζει ως πανάκεια την άγονη κατά τη γνώμη μας, συστηματική αρχαιομάθεια για την αντιμετώπιση του πλασματικού φαινομένου της πολυθρύλητης νεοελληνικής λεξιπενίας. Το ΄χει κι αυτό υπόψη του ο κ. Χριστίδης. Οι Ε. Κριαράς, Δ. Τομπαϊδης, Δ. Λυπουρλής και άλλοι επώνυμοι (χωρίς να λογαριάσουμε και τους αφανείς) έχουν καταδείξει με εργασίες τους πόσο φαιδροί είναι οι ισχυρισμοί του νεοκαθαρευουσιανισμού. Αλλά και η απλή σχολική πρακτική αποδεικνύει ότι κανένας σημερινός μαθητής δεν "βελτίωσε" τα ελληνικά του επειδή τάχα έμαθε δυο αράδες αρχαία. Κι όσοι διδάσκουμε ελληνικά, έχουμε διαπιστώσει, ιδίοις όμμασι, πως μόνο οι μαθητές με καλές βάσεις στα Νέα Ελληνικά έχουν και άριστες επιδόσεις στα Αρχαία κι ότι για να χειρίζεται κάποιος με δεξιοτεχνία την καθομιλουμένη δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει τους αρχικούς χρόνους του «ειμί». Και στο χορό των γλωσσομαχούντων, συμφωνεί και ο κ. Χριστίδης, εκτός των επιστημονικών, αναπόφευκτα, εμφιλοχωρούν και άλλα πολλαπλά και ποικίλα κριτήρια. Κριτήρια

ιδεολογικοπολιτικά,

κομματικά,

αισθητικά,

εντελώς

προσωπικά

(συμπάθειες,

αντιπάθειες, εχθρότητες, εξυπηρετήσεις, αντιζηλίες κοκ. ), συντεχνιακά κ.ά. Άποψή μας είναι ότι κάθε επιστήμονας υποχρεούται να μην κλείνει τα μάτια του μπροστά στην πραγματικότητα όταν εκείνη δεν «συμφωνεί» με τις πεποιθήσεις και με τα στερεότυπα που κουβαλάει μέσα του. Και να μην αναφωνεί το πασίγνωστο: αφού η πραγματικότητα είναι αλλιώτικη απ΄ ό,τι την φαντάζομαι, τόσο το χειρότερο γι΄ αυτήν, αλλά διαρκώς να απορεί και να αμφιβάλει.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

220 11.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Ο ρηξικέλευθος καθηγητής επιμένει πως η «ελληνική ΑΛΛΑΞΕ ΔΡΑΣΤΙΚΑ μέσα στο

χρόνο».» Η ελληνική γλώσσα ΔΕΝ ΑΛΛΑΞΕ δραστικά μέσα στο χρόνο, αποφαίνεται η διεθνής κι ελληνική βιβλιογραφία, την οποία πέρασε στο ντούκου ο καθηγητής, που βάλθηκε να κάψει τα ξερά (δηλ. τους νεοκαθαρευουσιάνους) και πήρε αμπάριζα και τα χλωρά. Τουλάχιστον αυτήν την αίσθηση αποπνέουν σε μας τα κείμενά του. [Μεταγενέστερη παραπομπή: Αργότερα, ο Χριστίδης θα προσεγγίσει το φαινόμενο της «συνέχειας της Ελληνικής» με περισσότερη σαφήνεια: δες την παράγραφο 11 στη σελίδα 228 ]

Μολαταύτα σέβομαι τις αντιρρήσεις του γιατί, αν μη τι άλλο, ιδιαίτερα στις μέρες μας ο αρθρωμένος ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ προϋποθέτει εκτός από γνωσιοθεωρητική συγκρότηση και κότσια, και είναι τουλάχιστον ανώφελο να ξορκίζεται με ιερεμιάδες νεοκαθαρευουσιάνικης εμπνεύσεως. Εξάλλου, το τεράστιο υλικό της ελληνικής γλωσσικής παραγωγής είναι πάντα πρόθυμο για περαιτέρω επεξεργασία. Και στην περίπτωσή μας, μοιάζει με τις διατάξεις του συντάγματος που ενώ θεωρητικά μιλάνε με σαφήνεια, εντούτοις ανά πάσα ώρα και στιγμή επιδέχονται περισσότερες από μια ερμηνείες, υπό τον όρο να μην είναι αυθαίρετες. Εξακολουθούμε λοιπόν να αναμένουμε, από την κριτική σκέψη του νεωτεριστή καθηγητή, ένα έργο στο οποίο ο αμφιβητησιακός του Λόγος (υποθέσεις και συλλογισμοί) θα εδράζεται σε πλούσιο αποδεικτικό υλικό κι όχι σε απλές παρατηρήσεις. [ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗ ΠΡΟΣΘΗΚΗ: Τελικώς ο κ. Χριστίδης θα επανέλθει εφτά χρόνια αργότερα με ένα εντυπωσιακό βιβλίο. Λεπτομέρειες παρακάτω στη ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ]

12. Τέλος προτείνουμε, στον καλόγνωμο αναγνώστη, ενδεικτικά τις παρακάτω μελέτες, τις οποίες εξάλλου μπορεί να προμηθευτεί από κεντρικά βιβλιοπωλεία :



Ανδριώτης. Ν., ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1992.



Λυπουρλής. Δ., ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α΄, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1990



Λυπουρλής. Δ., ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Β΄, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1994.



Βrowning. R., Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑ, (μετάφραση), Παπαδήμας, Αθήνα, 1991.



Mackridge. P., Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ, (μετάφραση), Πατάκης, Αθήνα, 1990. keimena@cytanet.com.cy

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ : Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύτηκε το 1995, γι΄ αυτό και από την ενδεικτική, βιβλιογραφική πρόταση απουσιάζουν δύο, μεταγενέστερα, έξοχα βιβλία. Το πρώτο είναι η ογκώδης Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2001. Πρόκειται για συλλογικό έργο που επιμελήθηκε ο γλωσσολόγος Α.-Φ. Χριστίδης ο οποίος έφυγε προ ολίγων ετών, εντελώς ξαφνικά στα 58 του, την ώρα που το έργο του τον καθιέρωσε ως κοφυφαίο γλωσσολόγο. [Δες το επόμενο κείμενο.] Το δεύτερο είναι η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας από τις απαρχές ώς τις μέρες μας, του υπέργηρου και διαγεύστατου ισπανού Φρανσίσκο Αντράντος, που δημοσιεύτηκε στη Μαδρίτη το 1999 και κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα Ελληνικά το 2003 από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΔΗΜΑ. [Λεπτομέρειες στις σελίδες 209]

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

221

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-4.δ Στη μνήμη του γλωσσολόγου Α. – Φ. Χριστίδη  Έσβησε ξαφνικά ο καθηγητής

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 28/12/2004

Ο «αρχιτέκτονας» και εμπνευστής ενός κορυφαίου εκδοτικού γεγονότος, της «Ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας -Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα» (2001), ο καθηγητής Γλωσσολογίας Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης εξέπνευσε αιφνιδίως την Κυριακή. Ηταν 58 ετών. Η κηδεία του έγινε χθες στον Αγιο Γεώργιο Πανοράματος. Ο Χριστίδης, πνεύμα ανοιχτό και διά βίου παθιασμένος ερευνητής που ό,τι πρέσβευε το υπερασπιζόταν με πάθος, υπήρξε καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πρωτεργάτης στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και διευθυντής στο Τμήμα Γλωσσολογίας καθώς και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Είχε δημοσιεύσει πλήθος κειμένων και βιβλίων για τη θεωρία της Γλώσσας, μελέτες πάνω σε ποικίλα προβλήματα περιγραφής της νέας ελληνικής και της ιστορίας της ελληνικής. Από τα έργα του ξεχωρίζει, μεταξύ άλλων, το «Γλώσσα -Πολιτική -Πολιτισμός και όψεις της Γλώσσας». Στα πιο ειδικά του ερευνητικά ενδιαφέροντα ήταν η μελέτη της Γραμμικής Β, των διαλέκτων, η γλώσσα της μαγείας, η ιστορική σημασιολογία και σύνταξη. «Νομίζω ήρθε η εποχή να μπορούμε να βλέπουμε πλέον τα γλωσσικά φαινόμενα, και ειδικότερα αυτά που αφορούνε τη γλώσσα μας, με όρους πραγματικούς και όχι όρους φαντασιακούς», διαπίστωνε με έμφαση στη συνέντευξή του στην «Ε» ο Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης, δίνοντας το επιστημονικό-ιδεολογικό του στίγμα. Στην ίδια συνέντευξη στηλίτευε «όλα τα αρχαιόπληκτα συμπλέγματα που βαρύνουν τη νεοελληνική κοινωνία σε σχέση με την ελληνική γλώσσα», τα οποία αποδομούσε στα έργα και τα δημοσιεύματά του με επιστημονικούς όρους και εξορθολογιστικά επιχειρήματα. «Για τη σημερινή νεοελληνική πραγματικότητα, όπως συνθλίβεται (και όχι μόνο αυτή) ανάμεσα στη Σκύλλα ενός ρηχού, αγοραίου κοσμοπολιτισμού και στη Χάρυβδη ενός εθνικιστικού, διχαστικού απομονωτισμού», σημείωνε στις σελίδες του συλλογικού magnus οpus «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας», «σημασία έχει να ενισχυθούν οι φωνές -στο χώρο της ελληνικής γλώσσας και της μελέτης της- που αρνούνται να παραδοθούν στα δύο αυτά "τέρατα" που αντλούν από το ίδιο απόθεμα βίας, είτε θυσιάζοντας το ειδικό -την ιδιαιτερότητα- σε μια κίβδηλη μορφή γενικού ή ομοιογένειας είτε θυσιάζοντας το γενικό σε μια εξίσου κίβδηλη μορφή ιδιαιτερότητας». ***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

222

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

 H Γλωσσολογία έχασε τον Tάσο Xριστίδη

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 28/12/2004

«H επιστημονική του επάρκεια και εγκυρότητα βάδιζε παράλληλα με το εξαιρετικό και σπάνιο ήθος του». Aυτή τη φράση ψέλλιζαν χθες το πρωί οι συνάδελφοι του γλωσσολόγου A. Φ. Xριστίδη, προσπαθώντας να συνειδητοποιήσουν το απροσδόκητο: ο Tάσος Xριστίδης πέθανε ξαφνικά, την Kυριακή το βράδυ, από ανακοπή καρδιάς, και κηδεύτηκε χθες το απόγευμα στη Θεσσαλονίκη. Hταν μόνο 58 ετών. O πρύτανης του AΠΘ Γιάννης Aντωνόπουλος, ο πρόεδρος του KEΓ Δημήτρης Φατούρος, ο κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Γ. Γούναρης, ο πρόεδρος του Tμήματος Φιλολογίας Bασ. Kατσαρός και ο καθηγητής Δ.

Mαρωνίτης τον αποχαιρέτισαν με συντριβή. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1946, σπούδασε Iστορία - Aρχαιολογία στο AΠΘ και κλασικές γλώσσες στο Kέμπριτζ, όπου συνέχισε τις μεταπτυχιακές του σπουδές. Hταν καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του AΠΘ, μέλος του Δ.Σ. του Kέντρου Eλληνικής Γλώσσας και διευθυντής του Tμ. Γλωσσολογίας του KEΓ και μέλος του Δ.Σ. του Iδρύματος Mανόλη Tριανταφυλλίδη. Στα ειδικότερα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονταν η μελέτη της γραμμικής B, των διαλέκτων, η γλώσσα της μαγείας (ειδικότερα η δημοσίευση των χρηστηρίων ελασμάτων του μαντείου της Δωδώνης), η ιστορική σημασιολογία και σύνταξη, και επίσης αρχαιολογικές - φιλολογικές, καθώς και επιγραφικές - γλωσσολογικές μελέτες.

Bιβλία του κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Πόλις» (Γλώσσα, πολιτική, πολιτισμός), από το KEΓ (Γλώσσα, Γλώσσες στην Eυρώπη) και από τις εκδόσεις «Nήσος» (Oψεις της γλώσσας), και συμμετείχε σε αρκετά συλλογικά βιβλία με σημαντικότερο την «Iστορία της ελληνικής γλώσσας», «Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα», «Oι κλασικές γλώσσες. H διαχείριση ενός πολιτισμικού κεφαλαίου».

Mετείχε ενεργά σε επιστημονικά συνέδρια, ήταν πάντα μαχητικά παρών σε οποιοδήποτε θέμα ανακινούνταν με θέμα τη γλώσσα, την ιστορία της, τον πολιτισμό. «O λόγος για τη γλώσσα είναι λόγος για την κοινωνία» δίδασκε πάντα ο Xριστίδης και η βαθιά και κυρίως ρητά πολιτική αυτή στάση του συνοψίζεται με καίριο τρόπο σε μία εισήγησή του -που έμελλε να είναι η τελευταία- στις αρχές Δεκεμβρίου στη Σχολή Mωραΐτη. Tο τεύχος του περιοδικού «O Πολίτης» που κυκλοφορεί δημοσιεύει το πλήρες κείμενο αυτής της ομιλίας, που μοιάζει με συνόψιση των θέσεών του για τη γλώσσα



Για τον άνθρωπο και επιστήμονα Τάσο Χριστίδη

του Μανώλη Πιμπλή

«Όρθωσε ανάστημα στους μύθους της γλώσσας» Μεγάλη απώλεια για την επιστήμη της γλωσσολογίας, αλλά και γενικότερα για τα ελληνικά γράμματα

αποτελεί ο αιφνίδιος θάνατος του καθηγητή του Αριστοτελείου Τάσου Χριστίδη, αργά το βράδυ της Κυριακής. Ο A.-Φ. Χριστίδης (όπως συνήθιζε να υπογράφει) υπέστη καρδιακό επεισόδιο την παραμονή των Χριστουγέννων και εισήχθη σε ιδιωτική κλινική της Θεσσαλονίκης όπου και έκανε επείγουσα επέμβαση. Νέο όμως επεισόδιο το βράδυ της δεύτερης ημέρας των Χριστουγέννων απέβη μοιραίο. Ο 58χρονος γλωσσολόγος αφήνει πίσω του σπουδαίο έργο. Κορυφαία στιγμή θα πρέπει να θεωρηθεί η έκδοση του συλλογικού έργου «Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα» του οποίου υπήρξε επιστημονικός υπεύθυνος και εμπνευστής. Το έργο εκδόθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (του οποίου ο αποθανών υπήρξε διευθυντής, στο Τμήμα Γλωσσολογίας)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

303

3-9.2 Πλούσιες και φτωχές γλώσσες

Mαρία Kακριδή

Υπάρχουν γλώσσες ανώτερες και γλώσσες κατώτερες; Είναι η Ελληνική γλώσσα περιούσια;

Aξιολογούνται

άραγε οι γλώσσες; Yπάρχουν δηλαδή γλώσσες επαρκείς και ανεπαρκείς, πολιτισμένες και πρωτόγονες,

γλώσσες

πλούσιες

και

φτωχές,

ανώτερες

και

κατώτερες

-που

θα

αντιστοιχούσαν κατά συνέπεια σε ανώτερες και κατώτερες φυλές; Yπάρχουν ασφαλή επιστημονικά κριτήρια για τέτοιου είδους κατατάξεις; Για τους Έλληνες ομιλητές φαίνεται ότι τα ερωτήματα αυτά είναι λυμένα, και μάλιστα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την ελληνική γλώσσα. Θεωρούμε τη γλώσσα μας από τις πλουσιότερες του κόσμου και, μολονότι η διάκριση αυτή αφορά την αρχαία ελληνική, αγκαλιάζει οπωσδήποτε και τη νέα, τουλάχιστον όποτε υπάρξει αμφισβήτηση του κύρους της από τους ξένους. Για τη γλωσσολογία όλες οι γλώσσες είναι καταστατικά ισότιμες

H γλωσσολογία, ωστόσο, έχει

διαφορετική γνώμη ως προς το γενικότερο ζήτημα της αξιολογικής κατάταξης των γλωσσών. Κάθε γλώσσα, ως σύστημα επικοινωνίας των χρηστών της, θεωρείται απολύτως αυτάρκης για την κοινωνία που τη μιλά. Όσα στοιχεία (ήχους, λέξεις, δομές) χρειάζονται π.χ. οι αυτόχθονες της Αυστραλίας που μιλούν την άγνωστη σ' εμάς γλώσσα Ίλγκαρ για να εκφράσουν τις έννοιες που τους ενδιαφέρουν και τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών, τόσα και έχουν επιλέξει για τη γλώσσα τους. Tο ίδιο και οι Άγγλοι, οι Κινέζοι, οι Έλληνες κ.ο.κ. Δεδομένου λοιπόν ότι κάθε γλώσσα καλύπτει επαρκώς τις ανάγκες της κοινότητας που τη χρησιμοποιεί, όλες οι γλώσσες θεωρούνται καταστατικά ισότιμες. H γλωσσολογία δεν δέχεται ότι υπάρχουν φυσικές γλώσσες "ανεπαρκείς", "πρωτόγονες" ή "κατώτερες", και τέτοιου είδους χαρακτηρισμούς τους ανάγει σε εξωγλωσσικούς ιδεολογικούς μύθους. H επάρκεια κάθε γλώσσας ως προς τις ανάγκες της κοινωνίας που τη χρησιμοποιεί, όποια και αν είναι η εξέλιξη που θα ακολουθήσει στην ιστορική της πορεία, αναπτυξιακή ή συρρικνωτική, βασίζεται σε μια πολύ βαθύτερη διάσταση, η οποία έχει σχέση με την ίδια τη φύση των γλωσσών. Καθεμία από τις γλώσσες που ξέρουμε και έχουμε μελετήσει, όσο "απολίτιστη" και αν μας φαίνεται η κοινωνία που τη μιλά, έχει αποδειχθεί ότι ως κώδικας επικοινωνίας είναι το ίδιο πολύπλοκος και το ίδιο εξελιγμένος με τον κώδικα κάθε μεγάλης δυτικής ή άλλης χώρας που έχουμε συνήθως ως πρότυπο. Κάθε δήθεν πρωτόγονη γλώσσα είναι το ίδιο γλώσσα με τις γλώσσες-πρότυπα

Κάθε δήθεν "πρωτόγονη"

γλώσσα που μας είναι γνωστή παρουσιάζει, χωρίς εξαίρεση, όλες τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τις γλώσσες από τα πολύ ατελέστερα συστήματα επικοινωνίας των ζώων ή τους τεχνητούς κώδικες (π.χ. των σημάτων της τροχαίας κ.ά.). Tα σημαντικότερα από αυτά είναι: πρώτον, ότι κάθε ανθρώπινη γλώσσα βασίζεται στον συνδυασμό μονάδων χωρίς νόημα (των ήχων), έτσι ώστε να δημιουργούνται μονάδες με νόημα (οι λέξεις) και να εκφράζεται με απόλυτη οικονομία ολόκληρη η ανθρώπινη εμπειρία.

Kαι δεύτερον, ότι κάθε γλώσσα οργανώνεται περαιτέρω θέτοντας κανόνες και νόμους στο φωνολογικό της σύστημα, τον σχηματισμό των λέξεών της, τη σύνταξή της. Kαι κάθε δήθεν "πρωτόγονη" γλώσσα έχει τέτοιους κανόνες, το ίδιο αυστηρούς με τις λεγόμενες "πολιτισμένες" γλώσσες. Aν κανείς τούς παραβεί, δεν θα μπορέσει να συνεννοηθεί με αυτούς που τη μιλούν, με τον ίδιο τρόπο που, αν παραβεί κανείς τους κανόνες της γαλλικής, δεν θα μπορέσει να συνεννοηθεί σωστά με τους γαλλόφωνους. Άρα είναι το ίδιο γλώσσα με τις γλώσσες-πρότυπα που ξέρουμε και εκτιμούμε, όχι λιγότερο.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

304

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Μονάχα λεξιλογικές διαφορές υπάρχουν και αυτές ξεγελούν την κρίση μας

Πράγματι, οι γλώσσες

παρουσιάζουν διαφορές ως προς το λεξιλόγιό τους, ανάλογα με τους τομείς του φυσικού περιβάλλοντος που έχουν σημασία για την κοινωνία τους ή με τις δραστηριότητες που έχουν αναπτύξει. Π.χ. λέγεται ότι οι Eσκιμώοι έχουν πλουσιότατο λεξιλόγιο για την ποιότητα και τις μορφές του χιονιού, ενώ οι Άραβες για τις καμήλες και την έρημο, αλλά και τα μαθηματικά. Oι Iταλοί ανέπτυξαν ορολογία για τη μουσική αλλά και για τα διάφορα είδη ζυμαρικών. Oι Γάλλοι για τη μόδα, την κουζίνα και τη διπλωματία. Στους αρχαίους Έλληνες οφείλουμε πολλούς όρους της φιλοσοφίας, στους Ρωμαίους το νομικό λεξιλόγιο κ.ο.κ. Μία γλώσσα θα μπορούσε να εκφράζει τον οποιοδήποτε πολιτισμό

Oι τομείς τους οποίους έχει αναπτύξει

μια κοινωνία και συνεπώς το λεξιλόγιο της γλώσσας που τους εκφράζει αντικατοπτρίζουν στα μάτια μας τον πολιτισμό της. Ωστόσο, η ίδια γλώσσα σε άλλες περιστάσεις θα μπορούσε να εκφράσει οποιονδήποτε άλλον πολιτισμό. Θα προσάρμοζε κατάλληλα τα συγκεκριμένα στοιχεία της και κυρίως το λεξιλόγιό της (δηλαδή το γλωσσικό επίπεδο με τη μεγαλύτερη ρευστότητα), αλλά δεν θα χρειαζόταν να μεταβάλει καμία από τις συστατικές κατηγορίες ή τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν από κοινού όλες τις ανθρώπινες γλώσσες που ξέρουμε. Aν π.χ. μια κοινότητα του Αμαζονίου αποφάσιζε ότι της είναι χρήσιμο να αναπτύξει τη νομική επιστήμη, θα χρειαζόταν να προσαρμόσει το λεξιλόγιό της στις νέες απαιτήσεις, το αντίστοιχο όμως θα συνέβαινε αν ελληνόφωνες κοινότητες πήγαιναν να ζήσουν στη ζούγκλα του Αμαζονίου. Οποιαδήποτε γλώσσα θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τις εκφραστικές ανάγκες μιας κοινωνίας

Οποιαδήποτε

γλώσσα χρειαστεί να εξυπηρετήσει τις εκφραστικές ανάγκες μιας κοινωνίας που αναπτύσσεται και σε άλλους τομείς έχει τη δυνατότητα εγγενώς, από τη φύση της, ως επικοινωνιακό σύστημα, να το κάνει. Θα δημιουργήσει καινούριες λέξεις ή καινούριες σημασίες, χρησιμοποιώντας πάντα βέβαια, το φωνολογικό, μορφολογικό και συντακτικό της σύστημα και τους κανόνες που τα διέπουν. Είναι λάθος να πιστεύεται ότι οι διαφορές των γλωσσών στους συγκεκριμένους τομείς που τις συγκροτούν σημαίνουν και διαφορές στη δυνατότητα ή την ικανότητα να εκφράζουν τα οποιαδήποτε νοήματα και τις σχέσεις μεταξύ τους. Όπως δεν υπάρχουν ανώτερες φυλές έτσι δεν υπάρχουν και ανώτερες γλώσσες

Δεδομένου λοιπόν ότι

όλες οι γλώσσες του κόσμου, χωρίς εξαίρεση, εμφανίζουν τις ίδιες κατηγορίες στοιχείων και ιδιοτήτων και λειτουργούν με τις ίδιες διαδικασίες, η όποια έλλειψη ισορροπίας τις διακρίνει στο μυαλό των ανθρώπων μπορεί να εξηγηθεί μόνο σε σχέση με το κύρος του πολιτισμού που εκφράζει η καθεμία. Oι πολιτισμοί όμως είναι και αυτοί αποτέλεσμα ιστορικών και κοινωνικοοικονομικών συγκυριών και δεν μπορούν να αξιολογούνται έξω από την κοινωνία και τις συνθήκες που τους γέννησαν. Και οπωσδήποτε δεν νοείται να αξιολογούνται ως δημιούργημα "ανώτερων" φυλών. Όπως δεν υπάρχουν "ανώτερες" φυλές αλλά μόνο φυλές διαφορετικές μεταξύ τους, έτσι δεν υπάρχουν και "ανώτερες" γλώσσες ως έκφραση "ανώτερων" πολιτισμών. Υπάρχουν μόνο γλώσσες που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τα επιμέρους στοιχεία τους, όχι όμως ως προς τα γενικά χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που συνιστούν το φαινόμενο γλώσσα. Aν οι γλώσσες ενσωματώνουν την ιστορία και τον πολιτισμό της κοινότητας που τις χρησιμοποιεί, το κάνουν όλες με τα ίδια γλωσσικά μέσα. Οποιαδήποτε άλλη ερμηνεία ή αξιολογική ιεράρχηση βασίζεται σε εξωγλωσσικές συμβολικές επενδύσεις που ανάγονται εντέλει στο χώρο του ρατσισμού, των αντιεπιστημονικών και αυθαίρετων διακρίσεων δηλαδή, αναπαράγοντας τις μεθόδους του και στο πεδίο της γλώσσας. Aπό αυτήν την άποψη είναι -και εδώ- επικίνδυνες. Δέκα μύθοι για τη γλώσσα. Πρόσωπα 21ος αιώνας. Τα Νέα 16 Σεπτεμβρίου 2000,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

305

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-9.3 Γλωσσικές μυθολογίες: η περίπτωση της ελληνικής Α.-Φ. Χριστίδης 1. Η περίοδος κατά την οποία καθιερώνεται η δημοτική και πολιτικοποιείται η νεολαία

H περίοδος που μας

ενδιαφέρει μπορεί να διαιρεθεί σε δύο φάσεις. H πρώτη ορίζεται από την πτώση της δικτατορίας και φτάνει μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του '80 ή και λίγο μετά. Tα γεγονότα που σημαδεύουν την πρώτη περίοδο και που αντανακλώνται στις συζητήσεις για τη γλώσσα είναι, καταρχάς, η καθιέρωση το 1976 της δημοτικής ως επίσημης μορφής γλώσσας. H απόφαση αυτή σημαίνει ότι το "γλωσσικό ζήτημα" έχει πάψει πια να είναι ένα από τα στρατηγικά μέτωπα μέσα στα οποία διαδραματίζονται οι ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Aκολουθεί η ολοκλήρωση της ένταξης της Eλλάδας στην Eυρωπαϊκή Kοινότητα και η άνοδος του ΠAΣOK στην εξουσία. H περίοδος αυτή -τουλάχιστον μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '80- χαρακτηρίζεται, επιπλέον, από μια έντονη πολιτικοποίηση της νεολαίας, που εκφράζεται κυρίως στο φοιτητικό χώρο. [1] 2. Τα γεγονότα αυτά προκαλούν τις αντιδράσεις των συντηρητικών κύκλων και του Μπαμπινιώτη

Όλα αυτά τα

συμβάντα, από μόνα τους αλλά και σε συνεργασία, ενεργοποιούν -τόσο σε κύκλους στενά συνδεδεμένους με το παλαιότερο γλωσσικό καθεστώς και εγνωσμένα συντηρητικών προτιμήσεων, αλλά και ευρύτερα- μια σειρά από αντιδράσεις, που θα μορφοποιηθούν, γύρω στα 1982, με τη διακήρυξη του Eλληνικού Γλωσσικού Oμίλου αλλά και με πολλά δημοσιεύματα του καθηγητή Γ.Δ. Mπαμπινιώτη.

2.1 Κατά τον Μπαμπινιώτη «η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει» - μια θέση αντιεπιστημονική, ένας μύθος

O μύθος

που κατασκευάζεται συνοψίζεται στη διατύπωση "η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει" (EΓO 1984, 11). Oι γλώσσες κινδυνεύουν όταν χάνουν τους ομιλητές τους ή όταν υποσκελίζονται σε κάποιες χρήσεις τους από κάποια άλλη ισχυρότερη -για εξωγλωσσικούς, ιστορικούς λόγουςγλώσσα.[2] Eπομένως, στη διατύπωση "η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει" εκφράζεται ένας γλωσσικός μύθος και μάλιστα με την ένθερμη υποστήριξη γλωσσολόγων. Eδώ ακριβώς βλέπει κανείς καθαρά αυτό που επισήμανα λίγο πιο πάνω ως χαρακτηριστικό της περιόδου που εξετάζουμε: τη, χωρίς αναστολές, υποχώρηση ή παλινδρόμηση κάποιων γλωσσολόγων στην περιοχή της προ-επιστημονικής μυθολογίας.

2.2

Η λογική του μύθου: «λεξιπενία» γιατί τάχα τα παιδιά δεν μαθαίνουν αρχαία

Αλλά ποιο είναι το

βαθύτερο περιεχόμενο -και η βαθύτερη λογική- του μύθου που καταγράφεται σ' αυτή την κινδυνολογική διατύπωση; Αυτό αποκαλύπτεται από τα στοιχεία που προσκομίζονται ως τεκμήρια της επερχόμενης καταστροφής: "λεξιπενία", γιατί οι νεότεροι χρήστες αγνοούν λέξεις της λόγιας παράδοσης· "αλλοίωση" της φυσιογνωμίας της ελληνικής από την "αθρόα, άκριτη και αδικαιολόγητη εισβολή ξένων λέξεων που ρυπαίνουν τη γλώσσα μας" (EΓO 1984, 13)· γλωσσικά λάθη που απειλούν την ακεραιότητα της γλώσσας· [3] "κομματικοποίηση της γλώσσας -αναγωγή της σε κριτήριο κομματικής πειθαρχίας και ιδεολογικής ορθοδοξίας" (Mπαμπινιώτης 1984, 167). Όλες αυτές οι επισημάνσεις απλά αποκαλύπτουν τα ιδεολογικά ερείσματα του

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

306

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

κινδυνολογικού μύθου και δεν αποτελούν με κανέναν τρόπο τεκμήρια επερχόμενης γλωσσικής καταστροφής. H καθιέρωση της δημοτικής και -αργότερα- η απόφαση να διδάσκονται τα αρχαία από μετάφραση στο γυμνάσιο, αλλά και κάποιες άλλες παρεμβάσεις στη διδασκαλία των ανθρωπιστικών μαθημάτων, θίγουν ένα ισχυρό ιδεολογικό οικοδόμημα που αντιδρά υποστηρίζοντας ότι κινδυνεύει ένα "κτήμα ες αεί", η ελληνική γλώσσα.

2.3 Οι… εχθροί: «λεξιπενία», «ρύπανση» και «κομματικοποίηση» της γλώσσας

"Αποκοπή από τις ρίζες".

Αυτή είναι η φορτισμένη διατύπωση που επιλέγεται για να ονομάσει την απειλή. Kαι η "αποκοπή" αυτή παράγει ανεπαρκείς χρήστες. Tο επιχείρημα είναι απολύτως άκυρο, στον βαθμό που είναι γνωστό ότι για τη γνώση μιας μητρικής γλώσσας δεν προϋποτίθεται -όσον αφορά τον χρήστη- η γνώση της ιστορίας της.[4] H στοιχειώδης αυτή γλωσσολογική γνώση εξοβελίζεται γιατί δεν υπηρετεί τον μύθο που προωθείται. Tο ζήτημα του δανεισμού -που συνδυάζεται με τους αρχόμενους φόβους ή φοβίες γλωσσικών, και άλλων, "αλλοιώσεων" που δημιουργεί η ευρωπαϊκή προοπτική[5] μετατρέπεται σε ζήτημα "ρύπανσης" (Mπαμπινιώτης 1994, 19, 174, 195, 236) και εξοβελίζεται η στοιχειώδης γλωσσολογική γνώση ότι όλες οι γλώσσες διαμορφώθηκαν και διαμορφώνονται -σε όλα τα επίπεδά τους- από τη συνάντησή τους, ισότιμη ή ανισότιμη με άλλες γλώσσες. Tα γλωσσικά λάθη στη χρήση λόγιων τύπων, είτε στον έντυπο λόγο είτε στα ηλεκτρονικά μαζικά μέσα ενημέρωσης, χρεώνονται και αυτά στην αποκοπή από τις ρίζες και προσάγονται ως τεκμήρια καταστροφής. Kαι εδώ εξοβελίζεται η γνώση ότι τα λάθη κινητοποιούνται από γλωσσικούς μηχανισμούς -δεν είναι ποτέ τυχαία- και επομένως μια γλώσσα δεν μπορεί να κινδυνεύει από την ίδια της τη φύση. H "κομματικοποίηση της γλώσσας", ως επιχείρημα γλωσσικής καταστροφής, απλά προδίδει την αντίθεση με κάποια περιεχόμενα (και εδώ η έντονη πολιτικοποίηση της νεολαίας στην περίοδο που συζητάμε ήταν ένα από τα κυριότερα εναύσματα). H γλώσσα είναι πάντα και παντού ένα σύνολο χρήσεων που, μεταξύ άλλων, ορίζουν ομάδες. Tο επιχείρημα της "κομματικοποίησης" δεν αφορά τη γλώσσα ως σύνολο, αλλά κάποια χρήση της στο πλαίσιο κάποιας ή κάποιων ομάδων και τις αντιθέσεις που διαχωρίζουν -επί της ουσίας- την ομάδα ή τις ομάδες αυτές από άλλη ή άλλες ανταγωνιστικές ομάδες. Αναβίωση

εννοιών

της…

προϊστορίας

της

γλωσσολογικής

επιστήμης

Επαπειλούμενη, λοιπόν,

"καταστροφή της γλώσσας", "φθορά", "ευτελισμός", "αλλοίωση", "ακρωτηριασμός" (βλ. λ.χ.

Mπαμπινιώτης 1994, λστ΄). Mια σειρά από έννοιες ή, καλύτερα, μεταφορές που ανήκουν στην προϊστορία της γλωσσολογικής επιστήμης αναβιώνουν -και μάλιστα με τις ευλογίες γλωσσολόγων- για να προστατεύσουν την ελληνική γλώσσα από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Oι εσωτερικοί εχθροί, είτε ως πολιτικοί σχηματισμοί είτε ως κοινωνικές ομάδες αμφισβήτησης, απειλούν, μεταξύ άλλων, μια αντίληψη περί παιδείας που βάσισε, τα τελευταία εξήντα χρόνια, τον "φρονηματιστικό" της ρόλο -την καταστολή δηλαδή της κριτικής στάσης- σε μια τυπολατρική και, βεβαίως, λογοκριμένη σχέση με την ελληνική αρχαιότητα και τη γλωσσική έκφρασή της. Oι εξωτερικοί εχθροί -η "εισβολή" δανείων κυρίως από την αγγλικήείναι αυτοί που "ρυπαίνουν", "αφελληνίζουν", μολύνουν την "καθαρότητα" της ελληνικής. Συμπέρασμα: οι καταστροφολογικοί αυτοί μύθοι δεν έχουν σχέση με την επιστήμη αλλά με άλλα φαινόμενα

Θα

επανέλθω στο ζήτημα αυτό, για την ώρα όμως, αυτό που θα πρέπει να τονιστεί -ή, μάλλον, να ξανατονιστεί- είναι ότι το νόημα του καταστροφολογικού αυτού μύθου δεν αποκαλύπτεται από το εμφανές του περιεχόμενο (αυτό ισχύει γενικά για τους μύθους) αλλά από το αφανές.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

307

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

Kαι το αφανές περιεχόμενό του δεν αφορά τη γλώσσα, παρά ευρύτερες πολιτικο-ιδεολογικές ή, και απώτερα, ψυχολογικές επενδύσεις, που απειλούνται από τις συγκυρίες της περιόδου που εξετάζουμε.

1

Στις αρχές αυτής της περιόδου νομιμοποιείται και το K.K.E.

Οι σημερινοί Bούλγαροι μιλούν μια σλαβική γλώσσα, αλλά η αρχική τους γλώσσα δεν ήταν σλαβική -κάτω από την επιρροή του σλαβικού περιβάλλοντος αφομοιώθηκαν γλωσσικά. Oι αποικιοκρατικές δυνάμεις ακολούθησαν μια συνειδητή πολιτική υποβάθμισης των τοπικών γλωσσών, αναδεικνύοντας τις δικές τους γλώσσες σε γλώσσες της διοίκησης αλλά και της εκπαίδευσης. Aυτό το έζησε και η Kύπρος, μόνο που εδώ λόγω της εσωτερικής αντίστασης το φαινόμενο αυτό δεν πήρε τις διαστάσεις που παρατηρεί κανείς λ.χ. στην Aφρική […]. H τύχη της ελληνικής γλώσσας στη διασπορά είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα. Eκεί η ελληνική γλώσσα όντως κινδυνεύει γιατί χάνει τους ομιλητές της.

2

3

"Kακοποίηση" της γλώσσας, βλ. Mπαμπινιώτης 1994, 166· EΓO 1984, 7.

Για τον Mπαμπινιώτη (1994, 10) "λεξιπενία" είναι "η φτώχεια στη χρήση και την κατανόηση ενός ευρύτερου λεξιλογίου". Ως "ευρύτερο" λεξιλόγιο θεωρείται, κατά κύριο λόγο, η αρχαία και η αρχαιότροπη γλώσσα (καθαρεύουσα).

Tο γεγονός ότι η αρχαία γλώσσα δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να θεωρηθεί ως "ευρύτερο λεξιλόγιο" των ομιλητών της νέας ελληνικής δεν αναστέλλει τη διατύπωση αυτής της άποψης. H ελληνική γλώσσα, υποστηρίζεται, είναι "ενιαία". Θα συζητήσουμε αυτό τον μύθο λίγο παρακάτω. H ουσία του (μυθικού) επιχειρήματος της "λεξιπενίας" είναι εξωγλωσσική: η υποχώρηση της καθαρεύουσας απειλεί ένα ολόκληρο συντηρητικό ιδεολογικό οικοδόμημα. H "λεξιπενία" είναι ένα από τα όπλα με τα οποία το οικοδόμημα αυτό αμύνεται ή και αντεπιτίθεται.

4

"Tο ζήτημα που τίθεται στην πράξη είναι σε ποιο βαθμό μπορεί να αλλοιωθεί η γλωσσική μας ταυτότητα από την επαφή της ελληνικής με τις ισχυρές (σε έκταση χρήσεως και κοινωνικοπολιτικό γόητρο) γλώσσες της Kοινότητας"· Mπαμπινιώτης 1994, 13).

5

Στο Γλώσσα, πολιτική, πολιτισμός. Aθήνα: Πόλις, σελ. 80-83, ©Α.-Φ. Χριστίδης & Πόλις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. HOBSBAWM, Ε. 1994. Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα. Μτφρ. Χ. Νάντρις. Αθήνα: Καραδαμίτσα.

2. RICKEN, U. 1994. Linguistics, Anthropology and Philosophy in the French Enlightment. Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge.

3. ΣΚΟΠΕΤΕΑ, E. 1988. Το "Πρότυπο"Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα. Αθήνα: Πολύτυπο.

4. ΧΑΡΗΣ, Γ., επιμ. 2000. Δέκα μύθοι για τη γλώσσα. Tα Νέα, Πρόσωπα 21ος αιώνας. 16 Σεπτεμβρίου.

5. XΡΙΣΤΙΔΗΣ, A.-Φ. 1999. Γλώσσα, πολιτική, πολιτισμός. Aθήνα: Πόλις.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

308

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

3-9.4 Η ελληνική γλώσσα στην Κύπρο – Κοινωνιογλωσσική περιγραφή της κυπριακής κοινότητας Μαριλένα Καρυολαίμου

Κοινωνιογλωσσική περιγραφή της κυπριακής κοινότητας Οι δύο επίσημες γλώσσες της Κυπριακής Δημοκρατίας

Η θέση της ελληνικής στην Κύπρο δεν μπορεί

να οριστεί με ακρίβεια, αν δεν οριστούν ταυτόχρονα οι γλωσσικές ποικιλίες με τις οποίες συμβιώνει ή βρίσκεται σε αντιπαράθεση. Θα πρέπει, λοιπόν, να αναφέρουμε καταρχάς ότι η ελληνική μαζί με την τουρκική αναγνωρίζονται από το Σύνταγμα του 1960 ως επίσημες γλώσσες της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η τουρκική εξακολουθεί να εμφανίζεται σε ορισμένα επίσημα έγγραφα και εμβλήματα της κρατικής οντότητας (διαβατήρια, γραμματόσημα, χαρτονομίσματα), δεν χρησιμοποιείται όμως για σκοπούς επικοινωνίας παρά μόνο στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο και από τους Τουρκοκύπριους που επέλεξαν να παραμείνουν στην ελεύθερη Κύπρο. Οι Κύπριοι φυσικοί ομιλητές, η κυπριακή διάλεκτος και οι επιδράσεις που έχει υποστεί

Οι Κύπριοι είναι

φυσικοί ομιλητές μιας ελληνικής διαλεκτικής ποικιλίας, που χρησιμοποιείται κυρίως στον προφορικό λόγο και σε είδη γραπτού λόγου που κινούνται εκτός ή στο περιθώριο των γλωσσικών συμβάσεων -ποιητικός ή ελάσσων λογοτεχνικός λόγος, π.χ. εγχώρια θεατρική παραγωγή. Η κυπριακή διάλεκτος έχει υποστεί ποικίλες επιδράσεις από διάφορες γλώσσες όπως οι νεολατινικές -ενετική, μεσαιωνική γαλλική, καταλανική- αλλά και από την αραβική, την τουρκική και πιο πρόσφατα την αγγλική, γλώσσες με τις οποίες βρέθηκε σε επαφή στη διάρκεια της ιστορίας της. Παράλληλα με την κυπριακή και όταν οι περιστάσεις το απαιτούν (τυπικότητα της επικοινωνίας, παρουσία Ελλαδιτών), οι κύπριοι ομιλητές κάνουν χρήση μιας επαρχιακής ποικιλίας νεοελληνικής που παρουσιάζει αρκετές ιδιοτυπίες σε σχέση με το ελλαδικό πρότυπο, επειδή επηρεάζεται από τη διάλεκτο σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα, το φωνητικό, το σημασιολογικό, το λεξιλογικό και το μορφολογικό. Η επίδραση της αγγλικής γλώσσας στην κυπριακή κοινωνία

Η αγγλική γλώσσα χρησιμοποιούνταν μέχρι

πρόσφατα στη νομοθεσία και εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στην ιδιωτική τριτοβάθμια και εν μέρει δημόσια εκπαίδευση (Intercollege, Cyprus College, Ξενοδοχειακή Σχολή, Ανώτερο Τεχνολογικό Ινστιτούτο κ.ά.). Συχνά παρεισφρέει στον διαλεκτικό λόγο με τη μορφή δάνειων λέξεων ή εναλλαγής κώδικα. Η παρουσία της σε συγκεκριμένους τομείς επικοινωνίας διαμορφώνει ένα ιδιάζον γλωσσικό πλαίσιο, αφού η χρήση της δεν αποτελεί πλέον μόνο ατομική επιλογή· κατοχυρώνεται κοινωνικά. Ο τριτογενής χαρακτήρας της κυπριακής οικονομίας ευνοεί, άλλωστε, την εξάπλωση της αγγλικής, πολύτιμου εργαλείου για τους τομείς του τουρισμού και των οικονομικών υπηρεσιών (Καρυολαίμου 2001, υπό έκδοση). Οι γνώμες διίστανται για τη χρήση της αγγλικής, αν και η ελληνική έχει κατοχυρωθεί πλέον νομοθετικά

Οι γνώμες

διίστανται όσον αφορά τη χρήση της αγγλικής. Πολλοί ομιλητές εκφράζουν την άποψη ότι αποτελεί ένδειξη της γλωσσικής πενίας και του αστικού νεοπλουτισμού που χαρακτηρίζει τις

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

309

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

νεότερες γενιές και ιδιαίτερα ορισμένες κατηγορίες ομιλητών (επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης,

ελεύθερους

επαγγελματίες

κλπ.).

Άλλοι

θεωρούν,

αντίθετα,

ότι

η

χρησιμοποίηση της αγγλικής δημιουργεί νέες εκφραστικές δυνατότητες. Το κλίμα γλωσσικής ανασφάλειας που δημιουργεί σε ορισμένους κύκλους η παρουσία της αγγλικής οδήγησε, από τα μέσα της δεκαετίας του '80, σε συγκροτημένες προσπάθειες για νομοθετική κατοχύρωση της ελληνικής γλώσσας. Οι νόμοι που ψηφίστηκαν καλύπτουν κυρίως τομείς που σχετίζονται με την άσκηση της εξουσίας και τις δημοκρατικές διαδικασίες: η αγγλική έπαψε διά νόμου να χρησιμοποιείται στα δικαστήρια το 1989· από τον ίδιο χρόνο η διδασκαλία της ελληνικής στις ξενόγλωσσες σχολές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι υποχρεωτική· η μετάφραση της κυπριακής νομοθεσίας από τα αγγλικά στα ελληνικά ολοκληρώθηκε το 1996· η χρήση της ελληνικής στις εκδόσεις και τα δημοσιεύματα δημόσιων υπηρεσιών, σε αντικατάσταση της αγγλικής ή παράλληλα με αυτήν, ανάγεται στην ίδια περίπου εποχή (Καρυολαίμου 2001, υπό έκδοση).

Νεοελληνική κοινή και κυπριακή διάλεκτος Αν και η κυπριακή διάλεκτος ομοιογενοποιείται, ωστόσο, διαφοροποιείται από την κοινή νεοελληνική

Οι

δημογραφικές και κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που συντελέστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Κύπρο (η μετακίνηση 200.000 προσφύγων από τον βορρά στον νότο, η μετεξέλιξη της κλειστής αγροτικής κοινωνίας σε κοινωνία τριτογενούς τύπου, η αστυφιλία, η επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης με τις κανονιστικές πιέσεις που ασκούνται από τη νεοελληνική κοινή μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος), συνέτειναν στην εγκατάλειψη των αγροτικών ποικιλιών της κυπριακής, με αποτέλεσμα οι γλωσσικές χρήσεις των κυπρίων ομιλητών να παρουσιάζουν μεγαλύτερη ομοιογένεια από ό,τι παλαιότερα. Παρά ταύτα, η κυπριακή, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί κυρίως στα αστικά κέντρα, εξακολουθεί να διαχωρίζεται και από τη νεοελληνική κοινή και από την επαρχιακή ποικιλία νεοελληνικής, και να αποτελεί το κατεξοχήν μέσο έκφρασης των Κυπρίων, ακόμη και έξω από την οικογένεια και το στενό φιλικό περιβάλλον. Ένας από τους λόγους που συνέβαλαν στη διατήρηση της κυπριακής είναι, αδιαμφισβήτητα, το γεγονός ότι υποστηρίζεται από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο αποδέχεται -και σε ορισμένες περιπτώσεις επιβάλλει- την κυπριακή ως τον ενδεδειγμένο κώδικα επικοινωνίας. Εξάλλου, η γεωγραφική απόσταση και η πολιτική ανεξαρτησία σε σχέση με το εθνικό κέντρο ενδυναμώνουν την αίσθηση αυτοτέλειας της διαλεκτικής ποικιλίας απέναντι στη νεοελληνική κοινή. Ανάμεικτα τα συναισθήματα των Κυπρίων απέναντι στη διάλεκτο και την κοινή νεοελληνική

Όπως συμβαίνει

σε πολλές διαλεκτικές κοινότητες, τα συναισθήματα των κυπρίων ομιλητών τόσο απέναντι στην κοινή όσο και απέναντι στη διάλεκτο είναι ανάμεικτα. Αφενός, θεωρούν τη νεοελληνική κοινή "ανώτερη", "ωραιότερη", "ορθότερη", "καλύτερη" από την κυπριακή (Sciriha 1996), και τείνουν να προσαρμόζουν τον τρόπο ομιλίας τους, με λιγότερη ή περισσότερη επιτυχία κάθε φορά (Καρυολαίμου 1992), όταν βρίσκονται με ομιλητές από την Ελλάδα ή όταν η επισημότητα της περίστασης το απαιτεί. Αφετέρου, δεν επικροτούν, και συχνά αξιολογούν αρνητικά, την άκριτη μίμηση του ελλαδικού τρόπου ομιλίας (καλαμαρίστικα). Η ταλάντευση Χριστίδης, Α.-Φ. 1999, Μαλικούτη-Drachman, Α. 1996 αυτή δεν οδηγεί σε ανοικτή αντιπαράθεση παρά μόνο όταν θίγεται η τοπική ταυτότητα των κυπρίων ομιλητών· βλ. την πρόσφατη διαφωνία σχετικά με το αν θα πρέπει να διατηρηθούν οι παραδοσιακοί τρόποι

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

310

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

γραφής των κυπριακών τοπωνυμίων ή να τυποποιηθούν σύμφωνα με τους κανόνες της κοινής νεοελληνικής (Karyolemou 1999α).

Εκπαίδευση και γλώσσα Η ελληνική είναι γλώσσα διδασκαλίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης

Η ελληνική είναι η γλώσσα

διδασκαλίας στη δημόσια πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στο Πανεπιστήμιο Κύπρου γλώσσες διδασκαλίας είναι η ελληνική και η τουρκική, de facto όμως χρησιμοποιείται η ελληνική. Εξαίρεση αποτελούν το Τμήμα Τουρκικών Σπουδών, όπου μέρος της διδασκαλίας γίνεται στα τουρκικά, και το Τμήμα Ξένων Γλωσσών και Φιλολογιών, όπου η διδασκαλία γίνεται στα αγγλικά και τα γαλλικά. Υπάρχει επίσης δυνατότητα χρησιμοποίησης ξένων γλωσσών στα μεταπτυχιακά προγράμματα που προσφέρονται στα διάφορα τμήματα. Τα εκπαιδευτικά συστήματα Κύπρου και Ελλάδας παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες

Αν εξαιρέσουμε κατά

καιρούς αποκλίσεις που συναρτώνται με πολιτικές τοποθετήσεις, τα εκπαιδευτικά συστήματα της Ελλάδας και της Κύπρου παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες (Persianis & Polyviou 1992). Πολλά από τα σχολικά βιβλία που χρησιμοποιούνται στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Κύπρο προσφέρονται από το Υπουργείο Παιδείας της Ελλάδας -αυτό συνεπάγεται ότι τα περιεχόμενα διδασκαλίας είναι τα ίδια-, ενώ οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που κατά καιρούς προάγονται στην Ελλάδα υιοθετούνται και στην Κύπρο· βλ. την πρόσφατη μεταρρύθμιση σε σχέση με το ενιαίο λύκειο. Εύκολα η κυπριακή εκπαίδευση πέρασε από την καθαρεύουσα στη δημοτική

Το εκπαιδευτικό σύστημα της

Κύπρου ακολουθεί τα αχνάρια του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος και σε θέματα που άπτονται της γλώσσας, είτε ως μέσου είτε ως αντικειμένου διδασκαλίας. Η διαμάχη ανάμεσα σε δημοτική και καθαρεύουσα δεν φαίνεται να απασχόλησε την κυπριακή κοινωνία όσο έντονα απασχόλησε την ελληνική. Ωστόσο, όσο η καθαρεύουσα ήταν γλώσσα της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, ήταν, τουλάχιστον επισήμως, και γλώσσα διδασκαλίας στην Κύπρο. Συνακόλουθα, όταν η δημοτική ορίστηκε γλώσσα της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, άρχισε να χρησιμοποιείται και να διδάσκεται και στα σχολεία στην Κύπρο. Εξάλλου, ακολουθώντας το παράδειγμα του Υπουργείου Παιδείας της Ελλάδας, το Υπουργείο Παιδείας της Κύπρου κατάργησε και στη συνέχεια επανεισήγαγε τη διδασκαλία της αρχαίας γραμματείας στον γυμνασιακό κύκλο σπουδών. Κάποια σχολικά εγχειρίδια γράφονται στην Κύπρο, η διάλεκτος όμως δεν διδάσκεται

Στον τομέα της

διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας ως μητρικής, τα βιβλία που χρησιμοποιούνται είναι κοινά για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση από τις αρχές της δεκαετίας του '80, χρησιμοποιούνται βιβλία που εκδίδονται από το Υπουργείο Παιδείας της Κύπρου σε συνεργασία με την Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων. Η παραγωγή εγχώριων γλωσσικών εγχειριδίων εντάσσεται στην ευρύτερη προσπάθεια να ληφθούν υπόψη οι ιδιαιτερότητες της διαλεκτικής κοινωνίας εν γένει. Αυτή η άποψη εκφράστηκε και υποστηρίχθηκε, με ιδιαίτερα έντονο τρόπο, κατά τη μετά το 1974 περίοδο, από κύκλους της αριστεράς και οδήγησε και σε άλλες αλλαγές, π.χ. την ενσωμάτωση της διδασκαλίας της Ιστορίας της Κύπρου στον λυκειακό κύκλο. Τα γλωσσικά αυτά εγχειρίδια υιοθετούν σε μεγάλο βαθμό τις αρχές της κειμενοεπικοινωνιακής προσέγγισης προσπαθώντας να προσεγγίσουν τα διάφορα είδη γραπτού και προφορικού λόγου μέσα από κείμενα των οποίων τα πολιτισμικά

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

311

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

περιεχόμενα είναι οικεία στους μαθητές, γιατί συνδέονται άμεσα με τις προσωπικές τους εμπειρίες στην κυπριακή κοινωνία (Χαραλαμπόπουλος 1990). Στη διδασκαλία, όμως, των γλωσσικών περιεχομένων αυτών καθαυτών, οι ιδιαιτερότητες των διαλεκτόφωνων μαθητών δεν φαίνεται να έχουν ληφθεί υπόψη εξίσου. Αν και οι μαθητές διδάσκονται στη νεοελληνική, ωστόσο η παρουσία της κυπριακής διαγράφεται έντονη

Η

νεοελληνική κοινή είναι η γλώσσα την οποία το σχολείο εντέλλεται να διδάξει στους νεαρούς μαθητές. Η χρήση της κυπριακής αποθαρρύνεται και στιγματίζεται. Στην πραγματικότητα, όμως, η παρουσία της κυπριακής διαγράφεται έντονη, όχι μόνο επειδή πρόκειται για τη φυσική ποικιλία που οι μαθητές φέρνουν μαζί τους στο σχολείο και την οποία συνεχίζουν να χρησιμοποιούν καθ' όλη τη διάρκεια της σχολικής τους ζωής, αλλά και επειδή οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί είναι διαλεκτόφωνοι, άρα παρεμβάλλουν, πολλές φορές ασύνειδα, διαλεκτικά στοιχεία κατά τη διαδικασία μάθησης, ανατροφοδοτώντας έτσι και ενισχύοντας τις διαλεκτικές πρακτικές των μαθητών τους. Η χρήση της διαλέκτου δυσχεραίνει την κατάκτηση της νεοελληνικής;

Το ερώτημα αν η χρήση της

διαλέκτου δυσχεραίνει την κατάκτηση της κοινής νεοελληνικής ή τη γνωσιακή διαδικασία εν γένει, δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς, όχι μόνο για τον ελληνόφωνο χώρο αλλά και ευρύτερα. Σε έρευνα που έγινε από τον Μπασλή το 1986 σε σχέση με ομάδα κυπρίων μαθητών που φοιτούσαν σε αθηναϊκό σχολείο επισημαίνεται ότι η χρήση της διαλέκτου φαίνεται να δυσχεραίνει τη γενική επίδοσή τους στα διάφορα γνωστικά αντικείμενα. Παράλληλα, σε έρευνες που έχουν γίνει στον τομέα της διδασκαλίας της ελληνικής ως ξένης γλώσσας στην Κύπρο (Παύλου & Χριστοδούλου 1996· Παύλου & Χριστοδούλου 1997), οι εκπαιδευτικοί εκτιμούν ότι η επαφή των ξένων σπουδαστών με την κυπριακή, επιβραδύνει την εκμάθηση της κοινής νεοελληνικής, χωρίς, παρά ταύτα, να παρεμποδίζει την επίτευξη του τελικού στόχου. Οι διαλεκτόφωνοι μαθητές δυσκολεύονται στην κατάκτηση της προφορικής νεοελληνικής

Αδιαμφισβήτητα,

χαρακτηριστικά του διαλεκτικού λόγου κάνουν συχνά την εμφάνισή τους στον γραπτό λόγο των μαθητών (χρήση διπλών συμφώνων, υπέρμετρη χρήση του τελικού -ν, αποκλειστική χρήση του αορίστου έναντι του παρακειμένου και του υπερσυντελίκου, διαλεκτικοί ρηματικοί τύποι κλπ.). Το φαινόμενο της μεταφοράς προφορικών στοιχείων, όμως, δεν συνδέεται αποκλειστικά με τις γλωσσικές πρακτικές των διαλεκτόφωνων μαθητών. Είναι αποδεδειγμένο ότι όλοι οι μαθητές μεταφέρουν συστηματικά στοιχεία προφορικότητας στον γραπτό λόγο (Ιορδανίδου, Αρχάκης & Άκουρος 1999). Από την άλλη, αρκετές δυσκολίες εμπερικλείει και η διδασκαλία του προφορικού λόγου. Οι επικοινωνιακές συνήθειες των διαλεκτόφωνων μαθητών ενδεχομένως να επιβραδύνουν την κατάκτηση των δεξιοτήτων στον προφορικό λόγο, επειδή το σχολικό αίτημα για χρησιμοποίηση της κοινής νεοελληνικής συγκρούεται με την κοινή πρακτική που κατακυρώνει την προφορική επικοινωνία στην κυπριακή διάλεκτο.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

312

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

3-9.5α Κοινή νέα ελληνική & κυπριακή διάλεκτος - Τι ελληνικά μιλάνε στην Κύπρο; Σπύρος Α. Μοσχονάς Οι περισσότεροι γλωσσολόγοι περιγράφουν τη σχέση της κοινής με τη διάλεκτο ως "γλωσσική διμορφία"· θεωρούν δηλαδή ότι την κοινή γλώσσα και τη διάλεκτο τις συνδέει και τις χωρίζει ό,τι περίπου συνέδεε και χώριζε την καθαρεύουσα από τη δημοτική. Με αυτή τη σημαντική μετατόπιση: "δημοτική" στην Κύπρο είναι η διάλεκτος· και "καθαρεύουσα" η δημοτική. Ας δούμε λίγο πιο προσεκτικά αυτή την ιδιόρρυθμη γλωσσική κοινότητα, στην οποία η δημοτική ορίζεται ως ένα άλλο είδος καθαρεύουσας. Επίσημες γλώσσες της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι η ελληνική και η τουρκική. Η τουρκική όμως χρησιμοποιείται πια μόνο στην κατεχόμενη Κύπρο. Ως ελληνική αναγνωρίζεται η πρότυπη, τυποποιημένη μορφή της νεοελληνικής γλώσσας, η «κοινή νεοελληνική» ή δημοτική. Στο λεξιλόγιο και τη γραμματική πολλές και σημαντικές είναι οι διαφορές της διαλέκτου από την κοινή γλώσσα. Ας σταθούμε εδώ σε μια εξωτερική διαφορά, παραγνωρισμένη αλλά προφανή: η κοινή είναι γλώσσα τυποποιημένη, η διάλεκτος όχι. Για τη διάλεκτο, εννοείται, δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά, πρακτικές γραμματικές, εγχειρίδια εκμάθησης και οδηγοί «σωστής χρήσης», (του τύπου «Πώς να γράφετε σωστά κυπριακά»). Δεν υπάρχουν καν ευρύτερα αποδεκτές ορθογραφικές συμβάσεις (πρόβλημα που αντιμετωπίζει και η έκδοση κειμένων της κυπριακής γραμματείας). Η μόνη θεσμική ορθογραφική ρύθμιση της διαλέκτου επιχειρήθηκε πριν από λίγα χρόνια από τη «Μόνιμη Επιτροπή Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονομάτων» του κυπριακού Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. Η επιτροπή αυτή θέλησε να «εξομαλύνει» τους τύπους της λαϊκής παράδοσης προς την κατεύθυνση υποτιθέμενων τύπων της κοινής· έτσι, τα τοπωνύμια «Αγλαντζιά», «Λατσιά» και «Βυζατσά» έγιναν αντιστοίχως «Αγλαγγιά», «Λακκιά» και «Βυζακιά» (ή ΒΥΖΑΚΙΑ στην κεφαλαιογράμματη γραφή των πινακίδων). Οι ρυθμίσεις αυτές θεωρήθηκε ότι προσβάλλουν την πολιτισμική ταυτότητα των Κυπρίων, συνάντησαν έντονες αντιδράσεις και σταδιακά εγκαταλείφθηκαν ή ατόνησαν.

Η έλλειψη τυποποίησης βέβαια δεν εγγυάται τη «φυσικότητα» της διαλέκτου. Η διάλεκτος είναι «φυσική» γιατί μαθαίνεται με «φυσικό» τρόπο. Η κυπριακή μαθαίνεται και δεν διδάσκεται· μαθαίνεται δηλαδή με τον ανεπίγνωστο τρόπο της μητρικής γλώσσας. Αντίθετα, η κοινή νέα ελληνική διδάσκεται και μαθαίνεται, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Η κοινή γλώσσα στην Κύπρο είναι λοιπόν μια γλώσσα «πρόσθετη» και επιβεβλημένη, αφού η εκμάθησή της αρχίζει μετά την κατάκτηση της διαλέκτου, γίνεται με τεχνητό τρόπο, με βιβλία και δασκάλους, σταδιακά, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου. Κοινή γλώσσα και διάλεκτος χρησιμοποιούνται στην Κύπρο στο πλαίσιο ενός ευρύτατα διαδεδομένου γλωσσικού καταμερισμού· χρησιμοποιούνται σε διαφορετικές περιστάσεις και επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες. Αυτή η λειτουργική κατανομή μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με την κοινωνική θέση και τις ιδεολογικές πεποιθήσεις των ομιλητών. Ορισμένες σταθερές όμως είναι αναγνωρίσιμες. Η διάλεκτος θα χρησιμοποιηθεί περισσότερο στα είδη του γραπτού λόγου, όπου βαραίνει η προφορική παράδοση: στην ποίηση και στο θέατρο (ιδιαίτερα δημοφιλές είναι το «κυπριώτικο σκετς»). Θα παρεισφρήσει σε πεζογραφήματα με κυπριακή θεματογραφία και ηθογραφία. Αλλά δεν θα χρησιμοποιηθεί για τη συγγραφή ενός δοκιμίου. Τα διοικητικά και νομικά έγγραφα είναι τα περισσότερα στην κοινή -λιγοστά στην αγγλική. Στην κοινή εκδίδεται ο ημερήσιος και περιοδικός Τύπος, με ελάχιστες και προβλεπόμενες εξαιρέσεις (λ.χ. τις σατιρικές στήλες). Η κοινή λοιπόν κυριαρχεί στα περισσότερα πεδία του γραπτού λόγου, ακόμα και σε προφορικά εκφερόμενο γραπτό ή γραφογενή λόγο (λ.χ στα δελτία ειδήσεων, σε μαθήματα, διαλέξεις, κηρύγματα, πολιτικές ομιλίες κ.λπ.). Στον προφορικό λόγο, αντίθετα, κυριαρχεί η κυπριακή, ιδιαίτερα σε περιστάσεις συνομιλίας μεταξύ οικείων, για καθημερινά,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

313

διαπροσωπικά, ιδιωτικά, ανεπίσημα ζητήματα ή συνδιαλλαγές (λ.χ. στα ψώνια). Δεν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθημερινές περιστάσεις επικοινωνίας, μπορεί όμως να υπαγορεύεται από την παρουσία «ελλαδιτών», την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους. Η λειτουργική διαφοροποίηση μεταξύ κοινής και διαλέκτου γίνεται συχνά αντιληπτή με όρους αντιθετικούς. Διαφορετική, κατ' αρχάς, είναι η αίσθηση του κύρους που περιβάλλει τις δύο γλωσσικές ποικιλίες. Η κοινή έχει το κύρος της τυποποιημένης γλώσσας («τα ωραία/σωστά ελληνικά»), ενδέχεται όμως να δίνει την αίσθηση γλώσσας «τεχνητής», «κυριακάτικης», κατάλληλης μόνο για «επίσημες» περιστάσεις. Ο Κύπριος που χρησιμοποιεί αδιάκριτα την κοινή γλώσσα λέγεται ότι «ελληνικουρίζει» ή «καλαμαρίζει». Από την άλλη, η διάλεκτος αντιμετωπίζεται με το γνωστό σύμπλεγμα αρνητικών και θετικών αξιολογήσεων: είναι «γλώσσα των αγράμματων» -«χωριάτικα»-, «κατώτερη», «ατελής», «χωρίς γραμματική», αλλά και γλώσσα «οικεία», «απροσποίητη», «φυσική». Αυτές οι λανθάνουσες αξιολογήσεις αποκτούν ιδιαίτερη ένταση όταν εκφράζονται με όρους ιδεολογικούς. Ας σημειωθεί ότι ο κυπριακός Τύπος ασχολείται συχνά, και μάλιστα με τρόπο έντονα πολεμικό, με το τοπικό «γλωσσικό ζήτημα», τη σχέση δηλαδή κοινής-διαλέκτου. Η κυπριακή κοινότητα έχει συνείδηση της διαφοράς ανάμεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες και κάποτε αντιλαμβάνεται τη διαφορά αυτή ως ρήξη. Δεξιοί και αριστεροί, ενωτικοί και ανεξαρτησιακοί, απορριπτικοί και ενδοτικοί, εθνικιστές και νεοκύπριοι, άλλοτε φανερά και άλλοτε συγκαλυμμένα, θέτουν υπό την ιδεολογική τους προστασία είτε την κοινή γλώσσα είτε τη διάλεκτο και μας καλούν να διαλέξουμε μία από τις δύο. Ιδού λοιπόν μία γλωσσική κοινότητα όπου η «κοινή νέα ελληνική» ή δημοτική γλώσσα αποδεικνύεται ένα είδος καθαρεύουσας, αφού δεν είναι η «φυσική» γλώσσα αυτών που τη μιλούν, γίνεται αντιληπτή ως «τεχνητή» και εξεζητημένη, χρησιμοποιείται κυρίως στο γραπτό λόγο, σε επίσημες περιστάσεις, αλλά όχι στην καθημερινή επικοινωνία, και τέλος, κρίνεται με ιδεολογικούς όρους, τους όρους ενός γλωσσικού ζητήματος. Ο Σπ. Μοσχονάς είναι γλωσσολόγος, λέκτορας στο Τμήμα ΕΜΜΕ του Παν. Αθηνών. (ε φ η μ ε ρ ί δ α " Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή " )

3-9.5β Οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα της νέας ελληνικής - H κυπριακή Διάλεκτος Βίλλυ Τσάκωνα 1. Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής της διαλέκτου Κυπριακή ονομάζεται η διάλεκτος της ελληνικής που ομιλείται στην Κύπρο με αρκετές παραλλαγές από τους ελληνοκυπρίους, καθώς και από [ελάχιστους πια] τουρκοκυπρίους κατοίκους. Η κυπριακή εντάσσεται στα νοτιοανατολικά ιδιώματα της νεοελληνικής μαζί με αυτά των Δωδεκανήσων, της Χίου και ορισμένων νησιών των Κυκλάδων. Για την κυπριακή διάλεκτο γραπτές μαρτυρίες έχουμε ήδη από τον 14ο αιώνα, καθώς σε αυτή είναι γραμμένες οι Ασσίζες (που αποτελούν μετάφραση γαλλικού νομικού κειμένου και χρονολογούνται τον 14ο αι.), οι χρονογραφίες του Λεόντιου Μαχαιρά (15ος αι.) και του Γεωργίου Βουστρωνίου (16ος αι.), καθώς και μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων σε ένα χειρόγραφο του 16ου αι. που σήμερα βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Φαίνεται μάλιστα ότι, ήδη από την πρώτη της εμφάνιση στον γραπτό λόγο, κάνουν την εμφάνισή τους τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της (Browning 1991, 165 Κοντοσόπουλος 2000, 20).(…)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

314

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Η διαφοροποίηση στον λόγο των κατοίκων της Κύπρου φαίνεται να έχει τις ρίζες της αρκετούς αιώνες πριν. Ο Browning (1991, 171) αναφέρει ότι ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας Μωαβιά καταλαμβάνει το νησί στα 647. Μετά από μια περίοδο αραβικής κατοχής, υπογράφεται μια συνθήκη μεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του Χαλιφάτου, σύμφωνα με την οποία η Κύπρος περιέρχεται στην κοινή επικυριαρχία και των δύο κρατών, τα οποία και διαμοιράζονται τον κοινό φόρο. Η συγκυριαρχία αυτή διαρκεί μέχρι το 965, οπότε η Κύπρος ενσωματώνεται πλήρως στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Σε αυτούς τους αιώνες σχετικής απομόνωσης του νησιού (δηλαδή από τα μέσα του 7ου μέχρι τα μέσα του 10ου) ενδεχομένως να ξεκινά η γλωσσική διαφοροποίηση των Κυπρίων, σε σχέση πάντα με τους ομιλητές της ελληνικής που κατοικούσαν σε πιο κεντρικές περιοχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

2. Γλωσσική περιγραφή της διαλέκτου Γενικά, η κυπριακή διάλεκτος εμφανίζει αρκετές τοπικές παραλλαγές (βλ. τους χάρτες στον Newton 1972 και στην Terkourafi 2004). Ορισμένα, ωστόσο, από τα κύρια γνωρίσματά της είναι τα εξής: α. Φωνητική-φωνολογία  Η κυπριακή διαθέτει νότιο φωνηεντισμό, δεν παρατηρείται δηλαδή κώφωση των άτονων φωνηέντων.  Διατηρείται το τελικό [n] και επεκτείνεται σε λέξεις όπου δεν δικαιολογείται ιστορικά: βουνόν [vunόn], γεμάτον [jemáton], πρόγραμμαν [prόγramman].  Διατηρείται η προφορά των διπλών συμφώνων της αρχαίας ελληνικής, ενώ η προφορά αυτή ενίοτε επεκτείνεται και σε μονά σύμφωνα, με αποτέλεσμα δηλαδή την ανάπτυξη νέων διπλών συμφώνων: πρόγραμμαν [prόγρamman], πολύν [pοllín].  Τα διπλά κ, π, τ, προφέρονται σαν απλά, αλλά με δασύ πνεύμα: κόκκαλον [kόkhalon], ποτέ [potthé].  Παρουσία παχιών συριστικών (ουράνωση των υπερωικών): το /k/ προφέρεται ως [t∫] και το /x/ ως [∫] μπροστά από πρόσθια φωνήεντα: εκείνος [(e)t∫ínos], κερί [t∫erí], και [t∫e], [∫érin] χέριν  Παρατηρείται σίγηση του ενδοφωνηεντικού /γ/: [éfia] (ΚΝΕ έφυγα), [epía] (ΚΝΕ πήγα).  Τα αρνητικά μόρια δεν και μην προφέρονται [en] και [men] αντίστοιχα. β. Μορφολογία  Tο άρθρο στην αιτιατική πληθυντικού του θηλυκού είναι τες (ΚΝΕ τις).  Απαντούν οι ρηματικές καταλήξεις -ουσιν και -ασιν, π.χ. υπάρχουσιν, επεράσασιν, αντί των καταλήξεων ουν και -αν της κοινής νεοελληνικής (υπάρχουν, πέρασαν).  Απαντούν οι τύποι έναι και ένι αντί για είναι.  Είναι συχνή η κατάληξη των ρημάτων -ισκω, π.χ. φανίσκω (υφαίνω), μιαλινίσκω (μεγαλώνω).  Ο μέλλοντας σχηματίζεται με το μόριο έννα, π.χ. έννα πάω (θα πάω). γ. Σύνταξη  Ο εγκλιτικός τύπος της αντωνυμίας τίθεται μετά (και όχι πριν) το ρήμα, π.χ. λαλεί του (του λέει), γράφει το (το γράφει).  Το άρθρο τα εμφανίζει αναφορική χρήση (τα = αυτά που). δ. Λεξιλόγιο  Στην κυπριακή απαντούν πλήθος δανείων λέξεων από την ιταλική, την τουρκική, τη (μεσαιωνική) γαλλική, τη (σύγχρονη) αγγλική, καθώς και λέξεις αρχαίας προέλευσης. Ανήκει δε -κατά τον Κοντοσόπουλο (2000, 22)- στον χώρο του είντα (= τι), το οποίο προφέρεται [índa]. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κυπριακή διάλεκτος την οποία μιλούν οι κύπριοι του Λονδίνου, η οποία έχει ενσωματώσει δάνεια που δεν απαντούν στη γλώσσα των κατοίκων του νησιού (Zarpetea 1996).

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

315

3. Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση Η κοινωνιογλωσσική κατάσταση στην Κύπρο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι, πέρα από την κυπριακή διάλεκτο, στο νησί μιλιούνται επίσης η αγγλική και μια μορφή της νεοελληνικής κοινής (για τη σχέση μεταξύ αγγλικής και ελληνικών ποικιλιών, βλ. McEntee 2001). O Μοσχονάς (1996) υποστηρίζει ότι υπάρχει γλωσσική διμορφία (diglossia) μεταξύ της νεοελληνικής κοινής και της κυπριακής διαλέκτου: η πρώτη είναι η επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης, διαφέρει από τη διάλεκτο, επιδρά σε αυτή και επεκτείνεται σε ολοένα και περισσότερα πεδία χρήσης σε σχέση με τη δεύτερη, η οποία είναι προφορική ποικιλία, μαθαίνεται ως φυσική γλώσσα, έχει ενσωματώσει στοιχεία της πρώτης και έχει δημιουργήσει στα αστικά κυρίως κέντρα (Λευκωσία, Λάρνακα, Λεμεσός) μια «κυπριακή κοινή», η οποία διαφοροποιείται από τα επιμέρους τοπικά ιδιώματα. Η ιδιαίτερη αυτή κοινωνιογλωσσική κατάσταση συνδέεται άμεσα με τη στάση των ίδιων των Κυπρίων απέναντι στη γλώσσα και την εθνική τους ταυτότητα: από τη μια πλευρά ορίζουν την εθνική τους ταυτότητα ως ελληνική, από την άλλη όμως υπογραμμίζουν τον (πολιτικά και πολιτιστικά) ιδιαίτερο και ανεξάρτητο κυπριακό χαρακτήρα. Επιπλέον, η χρήση της νεοελληνικής κοινής απομακρύνει μεν από την κυπριακή ταυτότητα, σχετίζεται όμως στη συνείδησή τους με το επίσημο ύφος και την ευγένεια, ενώ η κυπριακή διάλεκτος συνδέεται με την κυπριακή ταυτότητα, την οικειότητα, αλλά και με κοινωνικά χαρακτηριστικά όπως η μόρφωση και η κοινωνική προέλευση. Οι αντίρροπες αυτές και αντιφατικές τάσεις οδήγησαν στην επιλογή και από τις δύο ποικιλίες στοιχείων που δεν είναι έντονα χαρακτηρισμένα και, κατ' επέκταση, στη διαμόρφωση μιας «αστικής κυπριακής» (βλ. σχετικά Καρυολαίμου 1992 Καρυολαίμου 2000 Καρυολαίμου 2002 Sivas 2004α Sivas 2004β). Τελικά, φαίνεται ότι οι διάφορες ποικιλίες που χρησιμοποιούνται στην Κύπρο σχηματίζουν ένα συνεχές, στον έναν πόλο του οποίου τοποθετείται η νεοελληνική κοινή (όπως μιλιέται στην Κύπρο, ενσωματώνοντας δηλαδή πολλά τοπικά στοιχεία) και στον άλλον οι καθαρά τοπικές ποικιλίες, ενώ μεταξύ των δύο τοποθετείται η αστική κυπριακή, η οποία αποκλίνει από τη νεοελληνική κοινή και ταυτόχρονα διατηρεί μόνο τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της κυπριακής διαλέκτου. Βιβλιογραφία: 1. BROWNING, R. 1991. Η μεσαιωνική και νέα ελληνική γλώσσα. 2η έκδ. συμπληρωμένη με την προσθήκη δύο άρθρων του συγγραφέα. Μτφρ. Μ. Ν. Κονομή. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.

2. ΚΑΡΥΟΛΑΙΜΟΥ, Μ. 1992. Statut de fait et statut subjectif: Quelques remarques à propos de la communauté sociolinguistique chypriote. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (18-20 Απριλίου 1991), 255-269. Θεσσαλονίκη.

3. ―――. 2000. Κυπριακή πραγματικότητα και κοινωνιογλωσσική περιγραφή. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 20ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 23-25 Απριλίου 1999, 203-214. Θεσσαλονίκη.

4. ―――. 2002. Γλωσσική τυποποίηση και ταυτότητα: Τα γεωγραφικά ονόματα της Κύπρου. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 22ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (27-29 Απριλίου 2001), 300-310. Θεσσαλονίκη.

5. ΚΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. 2000. Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής. 3 η έκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.

6. McENTEE, L. 2001. Language use and attitudes towards the Greek-Cypriot dialect, Standard Modern Greek, and English in the Greek-Cypriot community of Nicosia, Cyprus. Στο Ελληνική Γλωσσολογία '99. Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (Λευκωσία, 17-19 Σεπτεμβρίου 1999), 408-415. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

7. ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Σ. 1996. Η γλωσσική διμορφία στην Κύπρο. Στο «Ισχυρές» - «ασθενείς» Γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού (Πρακτικά Ημερίδας, 25 Απριλίου 1996), 121-128. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ.

8. NEWTON, B. 1972. Cypriot Greek. Its Phonology and Inflections. The Hague: Mouton.

9. SIVAS, E. 2004α: Κοινωνιογλωσσική περιγραφή της αστικής κοινότητας της Κύπρου. Συνεπαγωγική ιεράρχηση των στοιχείων. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 24ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 9-11 Μαΐου 2003, 634-644. Θεσσαλονίκη.

10. SIVAS, E. 2004β. Γλωσσικές ιδεολογίες και κοινωνιογλωσσική κατάσταση στη σημερινή κοινότητα της Κύπρου. Στο ηλεκτρονικό βιβλίο του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003. Ρέθυμνο: Εργαστήριο Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης (http://www.philology.uoc.gr/conferences/6thICGL/). ου 11. TERKOURAFI, M. 2004. The Cypriot Koiné: A recent development? Στο ηλεκτρονικό βιβλίο του 6 Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003. Ρέθυμνο: Εργαστήριο Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης (http://www.philology.uoc.gr/conferences/).

12. ZARPETEA, P. 1996. Code-switching and lexical borrowing (loanwords) in the speech of three generations of Greek Cypriots in London (Harringey). Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 16 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (4-6 Μαΐου 1995), 576-587. Θεσσαλονίκη.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

316

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

3-10.1 Γιατί κινδυνεύει η γλώσσα μας και πώς μπορούν να βοηθήσουν τα ΜΜΕ; Πανελλήνιες – 2004 - ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ Β΄ ΚΥΚΛΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ TΕΧΝΙΚΩΝ EΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ EΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟ Γιώργος Μπαμπινιώτης - Η Ελληνική Γλώσσα, Παρελθόν-Παρόν-Μέλλον Το θέμα που τίθεται, μετά από το γενικότερο καθορισμό της έννοιας της φυσιογνωμίας της γλώσσας, είναι ειδικότερα αν η φυσιογνωμία της ελληνικής γλώσσας, που ενδιαφέρει εδώ, μπορεί να διατηρηθεί αλώβητη και μετά την ένταξή μας στην ΕΟΚ. Πόσο αποφασιστική για τη μορφή της ελληνικής γλώσσας, κι ίσως και για την ίδια την ύπαρξή της, μπορεί να αποβεί η στενή επαφή της με τις άλλες γλώσσες της Κοινότητας, γλώσσες αντικειμενικά ισχυρότερες, με την έννοια ότι μιλιούνται από περισσότερους ανθρώπους, κι ότι μερικές από αυτές (όπως η αγγλική, η γαλλική ή η γερμανική) έχουν καθιερωθεί ευρύτερα ως "δεύτερες" γλώσσες, ως γλώσσες συνεννόησης στις εμπορικές, κοινωνικοπολιτικές, πολιτιστικές και άλλες μορφές επικοινωνίας; Μ' άλλα λόγια, κινδυνεύει από τη συνθλιπτική επίδραση των γλωσσών αυτών η γλωσσική μας φυσιογνωμία; Νομίζω ότι αποτελεί απλή καθημερινή διαπίστωση του καθενός μας πως πράγματι υφίσταται άμεσος κίνδυνος. Είναι αυτονόητο δηλαδή πως, όταν μεγαλώσουν οι ανάγκες κι οι ευκαιρίες επικοινωνίας, θ' αυξηθούν ακόμη περισσότερο και οι πιθανότητες για μιαν αλλοίωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της γλώσσας μας. Όταν, δε, λέω αλλοίωση, εννοώ την αλόγιστη, άκριτη, αβασάνιστη κι αθρόα εισροή λέξεων και τύπων μέσα στη γλώσσα μας, που συσσωρευόμενοι συνιστούν ό,τι έχω αλλού αποκαλέσει ρ ύ π α ν σ η της γλώσσας μας. Ας συλλογιστούμε πως, χωρίς να υπάρχει ακόμη τόσο έντονη, στενή επαφή και υποχρέωση παράλληλης γνώσεως και χρήσεως των ξένων γλωσσών, η ελληνική κατακλύζεται ήδη από τη σωρεία των μπίζνεσμαν και μπάρμαν και σπόρτσμαν και κάμεραμαν και μπούμαν κ.τ.ό., που δημιουργούν συχνά την εντύπωση ανάμικτης γλώσσας. Ας θυμηθούμε ακόμη τον καταιγισμό που υφίσταται ήδη πάλι η γλώσσα μας, στο χώρο των ονομασιών, από ξενικές γλωσσικές μιμήσεις του τύπου πλυντηρέξ, αφρολέξ κ.τ.ό., που με φρίκη φέρνει στο νου μας την τραγική προφητεία του Σεφέρη πως, αν συνεχιστεί η κακοποίηση της γλώσσας μας, θα φτάσουμε μια μέρα να λεγόμαστε ... Ελληνέξ. Κι όλα αυτά, επαναλαμβάνω, σε μια περίοδο που η επίδραση των ξένων γλωσσών είναι σχετικά, από πλευράς χρήσεως, περιορισμένη. Το αμέσως επόμενο ερώτημα που ανακύπτει αυτομάτως είναι, φυσικά, αν υπάρχει τρόπος άμυνας έναντι αυτής της απαράδεκτης κι επικίνδυνης καταστάσεως κι αν μπορεί κανείς να είναι αισιόδοξος για το μέλλον της γλώσσας μας. Η δική μου απάντηση είναι πως υπάρχουν ακόμη τρόποι και μηχανισμοί άμυνας που θα επιτρέψουν να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τη "νόσο", περιορίζοντας τουλάχιστον τις δυσμενείς της συνέπειες. Όπως επανειλημμένως, γραπτά και προφορικά, έχω προτείνει (μάλιστα προ ετών αναγγέλθηκε κάποια σχετική πρωτοβουλία του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών, χωρίς

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

317

όμως να δοθεί συνέχεια), θα πρέπει το ταχύτερο να συσταθεί ένα συμβουλευτικό σώμα, από ακαδημαϊκούς, πανεπιστημιακούς καθηγητές κι άλλους ειδικούς επιστήμονες με βαθιά γνώση κι ευαισθησία για τη γλώσσα, που θα έχει ως έργο της να προτείνει λέξεις και επιστημονικούς όρους πλασμένους μέσα από την ελληνική γλώσσα ή προσαρμοσμένους στους κανόνες λειτουργίας της, έτσι ώστε να βοηθούνται πρακτικά κι αποτελεσματικά αυτοί που τώρα αναγκάζονται να χρησιμοποιούν ξένες λέξεις και όρους, ελλείψει αντιστοίχων ελληνικών -που δεν μπορούν, φυσικά, να πλάσουν οι ίδιοι. Μέριμνα της Πολιτείας πρέπει να είναι, ενσυνεχεία, να γενικεύσει τη χρήση αυτών των λέξεων-όρων, με την καθιέρωσή τους στη Διοίκηση, την Εκπαίδευση, στα κρατικά μέσα ενημέρωσης κτλ. Ένα δεύτερο μέτρο που είναι ανάγκη αλλά και μακροπρόθεσμος τρόπος προφύλαξης από ξενικές γλωσσικές επιδράσεις είναι, βεβαίως, η καλύτερη -βαθύτερη και συστηματικότερηδιδασκαλία της γλώσσας μας στο σχολείο. Αν διδαχθούμε σωστά και γνωρίσουμε σε βάθος τη νεοελληνική μας γλώσσα, η οποία έχει κληρονομήσει όλα τα προτερήματα της μακραίωνης παράδοσης και καλλιέργειας (μεγάλη ευχέρεια στην παραγωγή και στη σύνθεση, πλούσιο λεξιλόγιο με παραγωγικότατες ρίζες και, συγχρόνως, δυνατότητες θαυμαστής ακριβολογίας και δηλώσεως λεπτών σημασιολογικών αποχρώσεων), δεν θα έχουμε καμιά δυσκολία να εκφράσουμε οποιαδήποτε έννοια. Τέλος, απ' όλα τα μέλη της Κοινότητας πρέπει να γίνει σεβαστή η αρχή, δημοκρατικό μαζί και επιστημονικό αξίωμα, πως δεν υπάρχουν πρώτες και δεύτερες σε αξία γλώσσες, καλύτερες και χειρότερες, πλούσιες και φτωχές. Κάθε γλώσσα, παρά την τυπολογική της διαφορά από τις άλλες, μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες επικοινωνίας των φορέων της με πληρότητα, σαφήνεια και αυτάρκεια. Ο μύθος της υπεροχής ορισμένων γλωσσών βαδίζει στα ίδια ύποπτα και επικίνδυνα αχνάρια της υπεροχής ορισμένων λαών ... Η σύγχρονη γλωσσολογία έχει από καιρό διαλύσει τις ηθελημένες ή αθέλητες αυτές πλάνες. Η επάρκεια κάθε ανθρώπινης φυσικής γλώσσας είναι δεδομένη. Ως προς την Κοινότητα, οι πολίτες των κρατών-μελών που θα ζήσουν σ' αυτήν είναι σωστό να επιδιώξουν -και να διευκολυνθούν- να μάθουν μία ή περισσότερες από τις γλώσσες της. Μαθαίνοντας νέες γλώσσες μπαίνουμε σε νέους κόσμους, γνωρίζουμε καλύτερα τους ανθρώπους, συνδεόμαστε βαθύτερα κι ειλικρινέστερα με τους φορείς των γλωσσών- με τα μέλη της Κοινότητας. Η αρχή που δεχτήκαμε πιο πάνω καθορίζει και τη θέση μας στο ζήτημα της ύπαρξης ενιαίας γλώσσας της Κοινότητας. Ενιαία γλώσσα ούτε είναι δυνατό να υπάρξει (κι αν καθιερωνόταν τέτοια γλώσσα θα διαφοροποιείτο, με το χρόνο, σε κάθε χώρα), αλλά ούτε και πρέπει να υπάρξει. Ο σεβασμός της προσωπικότητας κ ά θ ε μέλους της Κοινότητας επιβάλλει και σεβασμό της γλώσσας του. Κάθε σκέψη για καθιέρωση της ελληνικής ως ενιαίας γλώσσας της Κοινότητας, όσο ελκυστική κι αν είναι για μερικούς από μας, είναι εκ των πραγμάτων ανέφικτη. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης ας παρηγορηθούν με τη σκέψη πως η διεθνής επιστημονική ορολογία είναι, για πολλές επιστήμες, κατά τα 2/3 ελληνική ή ελληνογενής. Αλλά και στο λοιπό λεξιλόγιο των γλωσσών της Κοινότητας η παρουσία της ελληνικής είναι έντονη και βαθιά ριζωμένη στην καθημερινή επικοινωνία των ανθρώπων, είτε μιλούν για democracy είτε για architecture, για egoism ή για photograph, για politics ή, ακόμη, και για paradox και mystery. ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Β΄ ΚΥΚΛΟΥ σ.σ. 162-164

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

318

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ (2004) ΕΝΟΤΗΤΑ Α΄ 1. Για καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις να γράψετε στο τετράδιό σας το αντίστοιχο γράμμα της πρότασης και δίπλα την ένδειξη Σωστό ή Λάθος, σύμφωνα με το νόημα του κειμένου. α. Μετά την ένταξή μας στην ΕΟΚ κινδυνεύει η γλωσσική μας φυσιογνωμία. β. Δεν υπάρχει αθρόα εισροή ξένων λέξεων και τύπων στην γλώσσα μας. γ. Η σύσταση συμβουλευτικού οργάνου από την πολιτεία θεωρείται προϋπόθεση για την αντιμετώπιση της «νόσου». δ. Ο ρόλος του σχολείου δεν είναι σημαντικός κατά το συγγραφέα για την προφύλαξη της γλώσσας μας από τις ξενικές επιδράσεις. ε. Δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ενιαία γλώσσα για όλα τα κράτη μέλη της Κοινότητας. Μονάδες 10 2. «Ενιαία γλώσσα ούτε είναι δυνατό να υπάρξει (και αν καθιερωνόταν τέτοια γλώσσα θα διαφοροποιείτο, με το χρόνο, σε κάθε χώρα), αλλά ούτε και πρέπει να υπάρξει». Να σχολιάσετε τη θέση του συγγραφέα σε μία παράγραφο. Μονάδες 10 ΕΝΟΤΗΤΑ Β΄ 1. Να δώσετε ένα πλαγιότιτλο για καθεμιά από τις δύο παρακάτω παραγράφους. «Τέλος ...της Κοινότητας» «Η αρχή ...mystery» Μονάδες 10 2. α. Να δώσετε ένα αντώνυμο (αντίθετο) για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: δυσμενής, ευχέρεια, υπεροχή, ανέφικτος, άκριτη. Μονάδες 5 β. Να δώσετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: μέριμνα, νόσος αλώβητος, αθρόα, σαφήνεια. Μονάδες 5 ΕΝΟΤΗΤΑ Γ΄ 1. Να αποδώστε την περίληψη του παραπάνω κειμένου χωρίς δικά σας σχόλια σε 100 περίπου λέξεις. Μονάδες 20 2. Ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης τονίζει ότι, ο σεβασμός της προσωπικότητας κάθε μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επιβάλλει και σεβασμό της γλώσσας του. - Ποιοι είναι οι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την προστασία της ελληνικής γλώσσας από τα φαινόμενα που την απειλούν. - Ποιοι οι τρόποι με τους οποίους τα μέσα μαζικής επικοινωνίας οφείλουν να δείχνουν σεβασμό απέναντι στη γλώσσα μας. Να διατυπώσετε τις απόψεις σας για τα παραπάνω με τη μορφή άρθρου σε 450-500 λέξεις για να δημοσιευτεί σε εφημερίδα της περιοχής σας Μονάδες 40

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

319

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

3-10.2 Οφέλη σε όλους τους τομείς από την εκμάθηση ξένων γλωσσών Πανελλήνιες- ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ Β΄ ΚΥΚΛΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ TΕΧΝΙΚΩΝ EΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ EΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ – 15/06/2006 Το κείμενο είναι το ίδιο με αυτό της άσκησης 3-17: [Γιώργος Μπαμπινιώτης - Η Ελληνική Γλώσσα, Παρελθόν-Παρόν-Μέλλον] ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ (2006) ΕΝΟΤΗΤΑ Α΄ 1. Τι προτείνει ο συγγραφέας για την αντιμετώπιση του κινδύνου αλλοίωσης της ελληνικής γλώσσας; Μονάδες 10 2. Γιατί ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι "δεν υπάρχουν πρώτες και δεύτερες σε αξία γλώσσες, καλύτερες και χειρότερες, πλούσιες και φτωχές"; Μονάδες 10 ΕΝΟΤΗΤΑ Β΄ 1. Ποια μέθοδο συλλογισμού χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να τεκμηριώσει τις απόψεις του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Μονάδες 10 2. α. Να δώσετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: υφίσταται, προφητεία, αναγκάζονται, μακραίωνης, ευχέρεια. Μονάδες 5 β. Να γράψετε μια δική σας πρόταση με καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις (σε οποιοδήποτε γραμματικό τύπο): άμεσος, πιθανότητες, συνιστούν, προφύλαξης, αυτάρκεια. Μονάδες 5 ΕΝΟΤΗΤΑ Γ΄ 1. Να αποδώσετε την περίληψη του κειμένου, χωρίς δικά σας σχόλια, σε 100 λέξεις. Μονάδες 20 2. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι: "Μαθαίνοντας νέες γλώσσες μπαίνουμε σε νέους κόσμους, γνωρίζουμε καλύτερα τους ανθρώπους, συνδεόμαστε βαθύτερα κι ειλικρινέστερα με τους φορείς των γλωσσών". Έχοντας υπόψη τη συγκεκριμένη θέση, να συντάξετε ένα άρθρο για το περιοδικό του σχολείου σας, με θέμα τα οφέλη που προκύπτουν στον κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό τομέα από την εκμάθηση ξένων γλωσσών σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο (450-500 λέξεις). Μονάδες 40

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

320

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

 Ελληνική Γραφή Η πρώτη γραφή που αποδεδειγμένα χρησιμοποιήθηκε για τη γραφή της ελληνικής γλώσσας είναι η Γραμμική Β περίπου τον 15ο αιώνα π.Χ. Το ελληνικό αλφάβητο άρχισε να χρησιμοποιείται από τον 9ο αιώνα π.Χ.. Το 403 π.Χ. εισήχθηκε στην Αθήνα το λεγόμενο Ευκλείδειο αλφάβητο. Αφαιρέθηκαν τα γράμματα Ϝ, Ϟ και Ϡ και υιοθετήθηκαν τα γράμματα Η και Ω. Σε όλη την αρχαιότητα το αλφάβητο περιελάμβανε μόνο τις μορφές των γραμμάτων που σήμερα τις λέμε κεφαλαία. Είναι η λεγόμενη μεγαλογράμματη γραφή. Από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, η επιθυμία των γραφέων να γράφουν πιο γρήγορα, καθώς επίσης και η ανάγκη να χωρούν περισσότερες πληροφορίες στα, μικρά σε μέγεθος αλλά και ακριβά, φύλλα παπύρου ή περγαμηνής, οδήγησαν σιγά σιγά στη διαμόρφωση των μορφών των γραμμάτων που σήμερα λέγονται πεζά. Αυτή είναι η μικρογράμματη γραφή. Αυτή η διαδικασία μεταβολής της μορφής των κεφαλαίων γραμμάτων είχε συμπληρωθεί μέχρι τον 9ο αιώνα.

 Ελληνική Κυπριακή διάλεκτος Η Κυπριακή διάλεκτος (Κυπριακή Ελληνική ή Κυπριακά) είναι η διάλεκτος της Ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιείται από περίπου επτακόσιες πενήντα χιλιάδες Έλληνες στην Κύπρο και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της Κύπρου της διασποράς, κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία, την Αυστραλία και την Ελλάδα. Σχεδόν ποτέ δεν χρησιμοποιείται ως επίσημος γραπτός λόγος, αλλά είναι η κοινή ομιλουμένη των περισσοτέρων Ελληνοκυπρίων. Είναι επίσης η πρώτη γλώσσα πιο ηλικιωμένων Τουρκοκυπρίων από χωριά όπως η Λουρουτζίνα και από την περιοχή της Τυλληρίας. Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι Τουρκοκύπριοι μιλούν τα Ελληνικά με Κυπριακή Διάλεκτο ως δεύτερη γλώσσα. Συνήθως, σε επίσημο περιβάλλον θεωρείται πιο αποδεκτή η χρήση της Κοινής Νέας Ελληνικής (όπως στα σχολεία, στο κοινοβούλιο, στα μέσα ενημέρωσης και στην παρουσία μη Κυπρίων ομιλητών της Ελληνικής). Από γλωσσολογικής πλευράς υπάρχει διμορφία ανάμεσα στην Κοινή Νέα Ελληνική και την Κυπριακή διάλεκτο. Στη νεότερη εποχή σημαντικοί ποιητές όπως ο Βασίλης Μιχαηλίδης (1849-1917) και ο Δημήτρης Λιπέρτης (1866-1937) και ακόμα νεότεροι όπως ο Παύλος Λιασίδης (1901-1985) κάνουν χρήση της διαλέκτου σε γραπτή μορφή. Πολλοί άλλοι λογοτέχνες, συνήθως ποιητές αλλά και πεζογράφοι, χρησιμοποιούν ακόμα την Κυπριακή διάλεκτο. Υπάρχει επίσης πληθώρα κυπριακών τραγουδιών (παραδοσιακά, δημοτικά και σύγχρονα), αλλά και σκετς, θεατρικά και τηλεοπτικές σειρές που χρησιμοποιούν τη διάλεκτο. Διαλεκτολογική ένταξη και έρευνα Η Κυπριακή διάλεκτος αποτελεί στη σύγχρονη εποχή τη μοναδική πραγματικά ζωντανή ελληνική διάλεκτο, η οποία είναι μητροδίδακτη και παραγωγική στο νησί τής Κύπρου. Ανήκει στον γεωγραφικό και διαλεκτικό χώρο τής αρχαίας Αρκαδοκυπριακής και, μολονότι δεν προέρχεται άμεσα από αυτήν, είναι δυνατόν ακόμη και σήμερα να εντοπίσει κανείς κατάλοιπά της στο λεξιλόγιο των ομιλητών.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

321

3. Γλώσσα - Λόγος και Διάλογος

Κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής Κοινής και των πρώιμων μεσαιωνικών χρόνων, θεωρείται ότι η Κυπριακή διάλεκτος αποτέλεσε μέρος μιας ζώνης ανατολικών διαλέκτων (με δωρικές επιρροές), στις οποίες ανήκαν τα ιδιώματα των Δωδεκανήσων και της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, η κοινή αυτή πορεία διακόπηκε το 1191 από τους σταυροφόρους, όταν η Κύπρος τέθηκε υπό τη γαλλική δυναστεία των Λουζινιανών και, ως εκ τούτου, μεταβλήθηκε σε φραγκικό κρατίδιο. Φαίνεται ότι μέσα στους τρεις επόμενους αιώνες η διάλεκτος απέκτησε τα περισσότερα από τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά της, όπως επιμαρτυρείται από τα πρώτα διαθέσιμα κείμενα, που είναι οι νομικού περιεχομένου Ασσίζες (14ος αι.) και το Χρονικόν τού Λεοντίου Μαχαιρά (15ος αι.). Η μακρά παρουσία των Φράγκων ερμηνεύει την είσοδο αρκετών λέξεων από την παλαιά Γαλλική, οι οποίες απουσιάζουν από άλλες διαλέκτους τής Ελληνικής. Επιπλέον, η απομόνωση της διαλέκτου επί τόσους αιώνες εξηγεί γιατί ακόμη και σήμερα αποτελεί αξιόπιστο μάρτυρα της μεσαιωνικής γραμματικής τής ελληνικής γλώσσας. Άλλοι σημαντικοί σταθμοί στην ιστορία τής διαλέκτου, οι οποίοι άφησαν αξιοσημείωτα ίχνη στη σύγχρονη μορφή της, υπήρξαν η Ενετοκρατία (από το 1489) και κατόπιν η Τουρκοκρατία (από το 1571). Τέλος, η ισχυρή πολιτιστική επιρροή τής αγγλικής γλώσσας είναι εμφανής (από το 1878) και συνεχής στην Κυπριακή διάλεκτο. Από διαλεκτολογικής πλευράς η Κυπριακή συγκαταλέγεται στα νότια ιδιώματα της ελληνικής γλώσσας, καθώς διατηρεί αμετάβλητα τα φωνήεντα των ατόνων συλλαβών (εν αντιθέσει προς τα βόρεια ιδιώματα, όπου παρατηρούμε εκτεταμένες στενώσεις και κωφώσεις). Ακόμη ανήκει στη λεγόμενη νησιωτική ζώνη τού ίντα, επειδή χρησιμοποιεί την αντωνυμία ίντα (< τι ’ναι τα) αντί της αντωνυμίας τι στην εισαγωγή ερωτηματικών προτάσεων. Στην ίδια διαλεκτική ζώνη ανήκουν επίσης η Κρητική διάλεκτος, καθώς και τα ιδιώματα των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου.

 Αρκαδοκυπριακή διάλεκτος Η Αρκαδοκυπριακή διάλεκτος, αποκαλούμενη και νότια Αχαϊκή, είναι μία από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής, η οποία ομιλούνταν στην κεντρική Πελοπόννησο και στην Κύπρο. Οι ομοιότητές της με τη Μυκηναϊκή ελληνική, όπως την ξέρουμε από τις πινακίδες της Γραμμικής Β, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι είναι απόγονός της. Η πρώιμη

μορφή της, η

Πρωτοαρκαδοκυπριακή, ήταν μάλλον η γλώσσα που ομιλούνταν από τους Αχαιούς στην Πελοπόννησο πριν την έλευση των Δωριέων, γι' αυτό και η Αρκαδοκυπριακή ονομάζεται και νότια Αχαϊκή. Η Πρωτοαρκαδοκυπριακή τοποθετείται περί το 1200 π.Χ. (υποθετικά) και εικάζεται ότι ήταν μια μορφή της μυκηναϊκής. Η εκδοχή αυτή στηρίζεται στην (καθ' όλα ρεαλιστική) υπόθεση, ότι η γλώσσα της Γραμμικής Β ήταν μια "τεχνητή" ή επίσημη γλώσσα των ανακτόρων, η οποία διέφερε από τη γλώσσα που μιλούσε ο λαός στις διάφορες περιοχές, όπου έχουν βρεθεί πινακίδες με Γραμμική Β. Οι ομοιότητες Κυπριακής και Αρκαδικής διαλέκτου (ισόγλωσσα) μαρτυρούν ότι οι Αχαιοί είχαν αποικήσει και την Κύπρο. Στοιχεία για την αποίκηση αυτήν μας δίνει και ο Παυσανίας (Ἑλλάδος περιήγησις VIII 2), ο οποίος αναφέρει ότι μετά την καταστροφή της Τροίας οι Αρκάδες έπλευσαν στην Κύπρο και ίδρυσαν την Πάφο. Ἀγαπήνωρ δὲ ὁ Ἀγκαίου τοῦ Λυκούργου μετὰ Ἔχεμον βασιλεύσας ἐς Τροίαν ἡγήσατο Ἀρκάσιν. Ἰλίου δὲ ἁλούσης ὁ τοῖς Ἕλλησι κατὰ τὸν πλοῦν τὸν οἴκαδε ἐπιγενόμενος χειμὼν Ἀγαπήνορα καὶ τὸ Ἀρκάδων ναυτικὸν κατήνεγκεν ἐς Κύπρον, καὶ Πάφου τε Ἀγαπήνωρ ἐγένετο οἰκιστὴς καὶ τῆς Ἀφροδίτης κατεσκευάσατο ἐν Παλαιπάφῳ τὸ ἱερόν·

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

322

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Η αποίκηση πρέπει να συνέβη πριν το 1100 π.Χ. Με την έλευση των Δωριέων στην Πελοπόννησο ένα τμήμα του πληθυσμού μετοίκησε στην Κύπρο και οι υπόλοιποι κατέφυγαν στα βουνά της Αρκαδίας. Στη συνέχεια λόγω της κατάρρευσης του Μυκηναϊκού κόσμου επικοινωνία δεν υπήρχε και η Κυπριακή διαφοροποιήθηκε από την Αρκαδική. Η Κυπριακή γραφόταν ως και τον 3ο αι. π.Χ. με το Κυπριακό συλλαβάριο, μια συλλαβική γραφή όμοια με τη Γραμμική Β. Οι δύο διάλεκτοι, που συγκροτούν την Αρκαδοκυπριακή (ή νότια Αχαϊκή) μάς είναι γνωστές μόνο από επιγραφές.

 Ποίημα του Δημήτρη Λιπέρτη (1866-1937) Καρτερούμεν μέραν νύχταν Καρτερούμεν μέραν νύχταν, να φυήσει ένας αέρας σ' τούντον τόπον πόν' καμένος τζι εν θωρεί ποττέ δροσιάν, για να φέξει καρτερούμεν το φως τζείνης της μέρας, πον' να φέρει στον καθέναν τζαι δροσιάν τζαι ποσπασιάν. Την Μανούλλαν μας για πάντα μιτσιοί μιάλοι καρτερούμεν για να μας σφιχταγγαλιάσει τζαι να νεκραναστηθούμεν. Η ζωή μας εν για τζείνην τζαι ζωή μας τζείνη ένι τζαι πως τρώμεν δίχα τζείνης τζι είμαστιν βασταεροί εν γιατί με τ' όνομάν της είμαστιν ποσκολισμένοι πον' το βκάλλουν που τον νουν μας μήτε χρόνια με τζαιροί ξυπνητοί τζαι τζοιμισμένοι εν για τζείνην η καρτκιά μας που διπλοφακκά για να ρτει τζαι να μείνει δα κοντά μας. Τα λαμπρά μας ούλλον τζι άφτουν τζι οι καμοί μας εν σιούσιν, εν' συμπούρκισμαν φουρτούνας των τζυμάτων του γιαλού ετσ' οι λας εν' που παθθαίνουν όντας ξένοι τζυβερνούνσιν έχουν μέσα τους φουρτούναν τζι αν τους έχουν προς καλού τζι όσον τούτοι τζι αν καρδκιούνται που την Μάναν χωρισένοι η αγάπη τους περίτου γίνεται δρακοντεμένη. Πκοιος αντίκοψεν ποττέ του, τον αέρα για το τζύμμαν τζι έκαμεν το για να αλλάξει φυσικόν τζαι να σταθεί; Ομπροστά στον Πλάστην ούλλοι εν είμαστιν παρά φτύμμαν, εν' αβόλετον ο νόμος ο δικός Του να χαθεί τζαι για τούτον μιτσιοί μιάλοι για την Μάναν λαχταρούσιν εν' η γέννα, εν' το γάλαν, εν' τα χνώτα που τραβούσιν. Είντα γάλαν ήταν τότες τζείντο γάλαν που βυζάσαν ας αμπλέψουν να το δούσιν, είμαστιν ούλλοι εμείς. Αν περνούσιν μαύρα χρόνια σγοιαν τζαι τζείνα που περάσαν 'Πο μας ένας έντζε βκαίνει που την στράταν της τιμής Μητ' επλάστρηκεν ποττέ του, τζι αν πλαστεί τζι ανοίξει στόμαν νεκρόν εν να τον ξεράσει τζαι του τάφου του το χώμαν.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

323

4.α Το σχολικό χειρόγραφο ανέκαθεν το μισούσα – ΑΦΗΓΗΜΑ «Η χρήση των υπολογιστών έχει ρίξει στο περιθώριο την επαφή μας με το μολύβι και το χαρτί. Η αλληλογραφία έδωσε τη θέση της στα e-mails, τα ερωτικά ραβασάκια στα SΜS. Τα ημερολόγια μετατράπηκαν σε blogs και ελάχιστες είναι πλέον οι μαθήτριες που διατηρούν λεύκωμα. Τα μολύβια και τα στιλό έχουν αντικατασταθεί από τα πλήκτρα του υπολογιστή και του κινητού τηλεφώνου, ενώ αντί για την καλλιγραφία, οι μαθητές στα σχολεία εκπαιδεύονται στο τυφλό σύστημα. Έρχεται λοιπόν το τέλος του χειρογράφου;» ΤΑ ΝΕΑ – 31/07/2009

Το σχολικό χειρόγραφο ανέκαθεν το μισούσα. Θυμάμαι τη δασκάλα που χτυπούσε τον αριστερόχειρα αδελφό μου και μας έβριζε στην καλλιγραφία: «Αυτό το δέλτα είναι απαίσιο!», «Ντροπή σου που δεν μπορείς να φτιάξεις ένα άλφα της προκοπής!». Γι΄ αυτό, αργότερα, την καλλιγραφία και την ορθογραφία τις αποκαλούσαμε… νατσι-γραφίες. Η «αισθητική» του γραπτού, όλα τα χρόνια που ήμουνα στο σχολείο, ήταν συχνά το πρόσχημα για να υποτιμούνται τα αδύναμα παιδιά και να υφίστανται ρατσιστικές διακρίσεις του αισχίστου είδους. Ήταν το άρμα της εξουσίας του κάθε αυθαίρετου και σαδιστή «καλού δασκάλου» ο οποίος χρησιμοποιώντας για μαστίγιο την «ορθογραφία» και τη «γραμματική», προκαλούσε στα περισσότερα παιδιά πνευματική ασφυξία και συμπλέγματα κατωτερότητας. Οι νοσταλγοί τού χειρογράφου θρηνούν την τέχνη τους και καλά κάνουν. Θα πρέπει όμως, την ίδια στιγμή, να θυμούνται ότι πίσω από κάθε ανήλικο ένδοξο ορθογραφημένο καλλιγράφο και μανδαρίνο της παλαιάς εποχής, συνωστίζονται εκατοντάδες θύματα της τότε προκρούστειας σχολικής αισθητικής. Σήμερα η «γραφιστική» καλλιγραφία ασκείται από τους ταλαντούχους μαθητές, (ευτυχώς) ερήμην των δασκάλων τους. Την συναντάς παντού τεχνουργημένη μερακλίδικα εντός κι εκτός των ανιαρών βιβλίων τους, αλλά και πάνω στους τοίχους της γειτονιάς και του σχολείου τους. Συχνά τα ίδια παιδιά, αποστρέφονται τη δυναστεία του σχολικού χειρογράφου και σου δίνουν τις εργασίες τους σε λόγο ψηφιακό, απεγκλωβισμένο από τη μέγγενη της ορθογραφίας και της γραμματικής. Και, πιστέψτε με, δεν υπάρχει τίποτε πιο συναρπαστικό από το να διαβάζεις ένα απροσποίητο ψηφιακό εφηβικό κείμενο που σου προσφέρει την αξία του (δηλαδή τη δική του αλήθεια) χωρίς φρου φρου κι αρώματα. Με εκτίμηση, Κ.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

324

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

4.β Το αγόρι που γνώρισα και δεν πρόλαβα να αγαπήσω ΔΙΗΓΗΜΑ Πέμπτη, 31 Αυγούστου 2006 Πότε ξύριζε το κεφάλι του γουλί, πότε ερχότανε με κοντομάνικο μέσα στο καταχείμωνο και πότε έβριζε τα άλλα παιδιά και τους καθηγητές. Ήταν ο φόβος και ο τρόμος μικρών και μεγάλων – ακόμα και οι φτωχές οι καθαρίστριες τον έτρεμαν! Δακτυλοδεικτούμενος, βίαιος και συχνά αυτοκαταστροφικός. (Μερικές φορές έβλεπες στα μπράτσα και στους καρπούς του τεράστιες γρατσουνιές σε σχήμα χι. Μια φορά και στο κεφάλι του είχε χαράξει αυτό το χι με ένα κουζινομάχαιρο…). Γενικώς όσοι τον ξέρανε και τον βλέπανε από μακριά, έλεγαν: «Νά τος, αυτός είναι», και παραμερίζανε… Όλ’ αυτά ήταν πρωτόγνωρα για τα υπόλοιπα παιδιά ενός κυπριακού Λυκείου με πλήθος από συνεσταλμένα αγόρια και κορίτσια. Απορούσαμε κιόλας πώς τον ανεχόντουσαν οι καθηγητές και κυρίως οι καθηγήτριες, τις οποίες μονίμως «πουτάνες» τις ανέβαζε, «πουτάνες» τις κατέβαζε! Εκείνο, δε, που κυριολεκτικά με σοκάριζε, ήταν οι «χριστοπαναγίες» του. Τέτοιες βρισιές ήταν πρωτάκουστες για όλους μας! Εμείς στην Κύπρο δε βρίζουμε τα Θεία. Ο Φι, όμως –ένα ξανθό, πανέμορφο, πανύψηλο και γυμνασμένο αντράκι–, όλα τα έσφαζε και όλα τα μαχαίρωνε. Νομίζαμε ότι απολάμβανε αυτή τη σκανδαλώδη ασυλία λόγω του ότι ο πατέρας του ήταν αποσπασμένος, υψηλόβαθμος στρατιωτικός από την Αθήνα. (Στην πραγματικότητα, ο λόγος ήτανε άλλος.) Να μη σας τα πολυλογώ, κανείς δεν τολμούσε να μιλήσει στον Φι. Αρρώστησε μια μέρα η φιλόλογός μας και ήρθε μία αντικαταστάτρια που δεν ήξερε τίποτε για τον Φι και τον αντιμετώπισε εντελώς απροκατάληπτα, με σεβασμό και τακτ. Αυτό ήταν, τον κέρδισε! Μοίρασε εργασίες σε όλα τα παιδιά ανά δύο, κι εμένα μού έπεσε το ποίημα «Θερμοπύλες» του Καβάφη κι έπρεπε να το… μοιραστώ με τον Φι. Ήρθε στο σπίτι μου, βοήθησε και η μανούλα και βγήκε καλή δουλειά. Από τότε ο Φι είχε έναν άνθρωπο να μιλάει στο σχολείο κι ένα φιλαράκι που το επισκεπτόταν συχνά στο σπίτι του: εμένα.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

325

Με τους άλλους τα ίδια (εξαιρουμένης της αναπληρώτριας, την οποία σεβότανε γιατί είχε βρει τα κουμπιά του). Μαζί μου όμως ήταν άλλος άνθρωπος. Στη μανούλα, δε, όταν μας επισκεπτότανε, ήταν κύριος: τι τρόποι, τι ευγένεια, τι καλοσύνη! Ώρες-ώρες αναρωτιόμουνα πώς είναι δυνατόν ένα παιδί να έχει τόσο διαφορετικές και αντιφατικές συμπεριφορές! Ο διχασμός του συχνά μού προκαλούσε τρόμο, κάποτε όμως, δε σας κρύβω, με γοήτευε! Προς την άνοιξη, μου εκμυστηρεύτηκε πως το περασμένο καλοκαίρι πνίγηκε η αδελφή του (η Χι) και τα είχε με τον εαυτό του που δεν κατάφερε να τη σώσει… Ένιωθε ένοχος… Τα κλάματά του έμοιαζαν με κραυγές άγριου ζώου… Τρόμαξε κι η μανούλα μου… Από τότε μαλάκωσε προς τους άλλους η συμπεριφορά του. Άρχισε μάλιστα να διαβάζει (ήταν διάνοια, τα έπιανε με την πρώτη) και κατάφερε να κερδίσει μια υποτροφία για την Αμερική (στα μαθηματικά). Τελειώσαμε κι έπρεπε να φύγουν οικογενειακώς για την Αθήνα. Τους συνοδέψαμε μέχρι το αεροδρόμιο της Λάρνακας, τους αποχαιρετίσαμε έναν-έναν. Φιληθήκαμε με τους γονείς του, κι όταν ήρθε η ώρα να φιληθούμε οι δυο μας, δεν ξέρω τι μ’ έπιασε κι ένιωσα πως δε θα τον ξαναδώ ποτέ πια, κι εκεί που τον φίλησα απαλά στο μάγουλο, δάκρυσα κρυφά… Ήταν το αγόρι που γνώρισα και που θα ήθελα ν’ αγαπήσω, μα δεν το ’φερε η ζωή. Η ζωή είχε επιλέξει για μένα ένα άλλο σενάριο, που ακόμα και σήμερα κάποτε δυσκολεύομαι να παρακολουθήσω.

Με αγάπη, Α.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

326

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

4.Α-1 Τα οφέλη της παιδείας για το άτομο & την κοινωνία Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός – Πρώτη γραφή: 2005 Επισήμανση: Στο 3ο τόμο υπάρχει το κείμενο ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ που μοιάζει πολύ με το παρακάτω κείμενο.

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΥ ΛΟΓΟΥ – ΕΚΘΕΣΗ (ΑΡΘΡΟ) ΘΕΜΑ: Η μόρφωση (γνώση, παιδεία, καλλιέργεια, αγωγή, μάθηση) και τα οφέλη της για το άτομο και την κοινωνία. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τι είναι παιδεία και ποια τα οφέλη της;

Η παιδεία ήταν, είναι και θα είναι ο αναγκαίος όρος για την

ευδοκίμηση (πρόοδο) όχι μόνο των ατόμων αλλά και των κοινωνιών. Ασφαλώς, μιλώντας 1

για παιδεία αναφερόμαστε στην ικανότητα τού ανθρώπου να κρίνει και να στοχάζεται. Αυτή (η παιδεία) μάς καθιστά ικανούς 1) να ξεχωρίζουμε τον ατομικισμό από την κοινωνική αλληλεγγύη, 2) συμβάλλει στην επαγγελματική και κοινωνική καταξίωση των ατόμων και στην προκοπή των κοινωνιών, 3) συνιστά αποτελεσματικό αντίδοτο στην αυθαιρεσία των μέσων ενημέρωσης και τέλος 4) εγγυάται την απαλλαγή μας από κάθε είδος φανατισμού και 5) ρατσισμού, 6) την εμπέδωση του διαπολιτισμικού διαλόγου και 7) την προστασία του περιβάλλοντος. Εν κατακλείδι (τελικά) αυτού τού είδους η παιδεία ταυτίζεται με την ευγένεια ψυχής, τη γνώση, την παραγωγική σκέψη, την πνευματική και ψυχική ελευθερία. ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ 1. Η μόρφωση καταστέλλει τον εγωισμό και προάγει την αλληλεγγύη

Η παιδεία καταπολεμά τον εγωισμό

των ατόμων και προάγει τη συλλογική αρετή τής αλληλεγγύης. Ο μορφωμένος άνθρωπος γνωρίζει καλά ότι ο εγωκεντρισμός είναι συνταγή ψυχικής αυτοκτονίας, διότι αποκλείει το άτομο από τα άλλα μέλη είτε της οικογένειάς του είτε του επαγγελματικού του περιβάλλοντος είτε τής τοπικής του κοινότητας, με αποτέλεσμα ή να περιθωριοποιείται ή και να βιώνει το μαράζι της μοναξιάς. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τις ευάγωγες κοινωνίες, δηλαδή για εκείνες που έχουν ανεπτυγμένο πνευματικό πολιτισμό: δεν επικροτούν (δεν αποδέχονται) τον άκρατο (ακραίο)

ατομικισμό

εγκληματικότητας.

ο Οι

οποίος,

ως

γνωστόν

καλλιεργημένοι

λαοί

είναι

πηγή

οικοδομούν

κοινωνικής κοινωνίες

δυστυχίας

και

δικαιοσύνης,

αλληλοβοήθειας, αλληλοσεβασμού και προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων (υγεία,

Ευδοκίμηση (η) [ <αρχ. ευδοκίμησις < ευδοκιμώ], (Κ ευδοκίμησις, -εως) προκοπή, επιτυχία., [αρχ. ευδόκιμος < ευ + δόκιμος-ος, -ον.], νεοελ. Ευδόκιμος, -η, -ο., αυτός που ευδοκιμεί ή ευδοκίμησε, ο επιτυχημένος: ευδόκιμη υπηρεσία – θητεία 1

ευδοκιμώ: 1.για φυτό που έχει, που βρίσκει τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να φυτρώσει και να αναπτυχθεί· (πρβ. φύομαι): Φυτό που ευδοκιμεί μόνο σε θερμά κλίματα. || (ειρωνικά): Στη χώρα μας δεν ευδοκιμεί η ευθιξία. 2. (λόγια) ασχολούμαι επιτυχώς με κτ., πετυχαίνω σε αυτό. [αρχ. εὐδοκιμῶ= έχω καλή φήμη, είμαι δημοφιλής

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

327

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

παιδεία, πρόνοια). Είναι, με άλλα λόγια, κοινωνίες ανθρωπιστικές δίχως έντονες κοινωνικές ανισότητες.

2. Η παιδεία εξασφαλίζει ατομική και συλλογική προκοπή

Είναι αυτονόητο πως ένα σύγχρονο

εκπαιδευτικό σύστημα συντελεί στην επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων αλλά και στην οικονομική ανάπτυξη των κοινωνιών. Δε χωράει καμία αμφιβολία ότι στις υψηλές βαθμίδες τής πυραμίδας τής κοινωνικής ιεραρχίας2 βρίσκονται άτομα όπως γιατροί, νομικοί, εκπαιδευτικοί,

μηχανικοί

κ.ά.

που

κατάφεραν

να

διακριθούν

στην

ειδικότητα

τού

λειτουργήματός τους. Γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε, αγωνίζονται τόσοι και τόσοι μαθητές και φοιτητές στα θρανία προκειμένου να αποκτήσουν ένα πτυχίο το οποίο θα λειτουργήσει ως εφαλτήριο3 για να διαπρέψουν και να καταξιωθούν στην κοινωνία. Παρόμοια σχέση υπάρχει ανάμεσα στα εκπαιδευτικά συστήματα των κοινωνιών και στην οικονομική τους ανάπτυξη. Για παράδειγμα, οι χώρες της βορειοδυτικής Ευρώπης, οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Αυστραλία και η Ιαπωνία διαθέτουν αξιοζήλευτη θέση στην υφήλιο, διότι μπόρεσαν να αναπτυχθούν οικονομικά και να διακριθούν στην υψηλή τεχνολογία και τη βαριά βιομηχανία έχοντας ως έρεισμα σχολεία και πανεπιστήμια, που λειτουργούν ορθολογικά και διαθέτουν καταρτισμένο εκπαιδευτικό προσωπικό και άφθονους πόρους για υλικοτεχνική υποδομή και έρευνα.

3. Η καλλιέργεια είναι αντίδοτο στην αυθαιρεσία των ΜΜΕ

Επίσης, η μόρφωση είναι αποτελεσματικό

αντίδοτο στην αυθαιρεσία των μέσων ενημέρωσης. Ο υποψιασμένος τηλεθεατής ή αναγνώστης ή χρήστης τού Διαδικτύου, κοντολογίς ο καλλιεργημένος δέκτης των ΜΜΕ, σπάνια ξεγελιέται, διότι έχει τη δυνατότητα να «φιλτράρει» (να διυλίζει, να κρίνει) όσα βλέπει, ακούει, διαβάζει και παρακολουθεί. Συνεπώς δεν είναι καθόλου εύκολο να υποκύψει στις σειρήνες τής διαφήμισης (στα διαφημιστικά τεχνάσματα) και να μεταμορφωθεί σε τυφλό καταναλωτή. Επιπρόσθετα, δεν πέφτει θύμα τής παραπληροφόρησης, αφού μπορεί να ξεχωρίσει τις γνήσιες ανάγκες από τις πλαστές, την είδηση από το σχόλιο και το αληθοφανές γεγονός από το πραγματικό. Το ίδιο ευεργετείται και μια εκλεπτυσμένη κοινωνία με υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Εδώ, η κοινή γνώμη δεν υποτάσσεται στα κελεύσματα της επιδημίας του καταναλωτισμού (δεν πέφτει θύμα της καταναλωτικής υστερίας), καθώς δεν είναι τόσο αφελής ώστε να παρασυρθεί από ύποπτα κέντρα ενημέρωσης που προωθούν τον καταναλωτικό κομφορμισμό (άκριτη συμμόρφωση) ή προπαγανδίζουν υπέρ των ισχυρών κάθε είδους (πολιτών, συμφερόντων και κρατών). Αντίθετα, [η εκλεπτυσμένη κοινή γνώμη] είναι σε θέση

«πυραμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας»: στην κοινωνία κάποιοι κοινωνικοί ρόλοι, κοινωνικές θέσεις και επαγγέλματα θεωρούνται πολύ σημαντικοί (γι΄ αυτό έχουν και μεγάλη ζήτηση) και ανταμείβονται ανάλογα. Αντιστοίχως έχουμε και την πυραμίδα των εισοδημάτων: αυτοί που έχουν πολλά είναι λίγοι και εκείνοι που έχουν λίγα είναι πολλοί. Με αυτήν την έννοια, εάν ταξινομήσουμε τα άτομα μιας κοινωνίας με κριτήριο την οικονομική κατάσταση και την επαγγελματική θέση και θελήσουμε να παραστήσουμε αυτήν την ταξινόμηση-ιεράρχηση γεωμετρικά, θα έχουμε μια πυραμίδα. Αυτή είναι η πυραμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας.

2

εφαλτήριο [<αρχ. 'εφάλλομαι]., (μτφ.) γεγονός, ενέργεια ή και πρόσωπο που χρησιμοποιεί κάποιος ως βάση ή στήριγμα για την επίτευξη σκοπού., (κυριολεκτικά σημαίνει κάτι πάνω στο οποίο στηριζόμαστε για να κάνουμε ένα άλμα.

3

εφαλτήριο (το) : 1. Στη γυμναστική χρησιμοποιείται μία ξύλινη κατασκευή, της οποίας το οριζόντιο τμήμα έχει συνήθως το σχήμα του σώματος αλόγου, που στηρίζεται σε τέσσερα πόδια και που χρησιμοποιείται ως εμπόδιο για να πηδούν οι αθλητές ή ως υποστήριγμα για ορισμένες ασκήσεις. 2. Μεταφορικά σημαίνει θέση ή κατάσταση την οποία χρησιμοποιεί κάποιος ως σημείο εκκίνησης για την επαγγελματική ή για την κοινωνική του άνοδο. [λόγ. < αρχ. ρ. ἐφάλ(λομαι) πηδάω επάνω -εφαλτήριον]

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

328

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

να ελέγξει τη μοίρα της και να αντισταθεί στη βαρβαρότητα και την ηθική παρακμή, απαιτώντας από τα μέσα ενημέρωσης και τους λειτουργούς των, υπεύθυνη και ποιοτική δουλειά με σεβασμό στον άνθρωπο και τα δικαιώματά του.

4.

Η μάθηση αντιστρατεύεται τον πολιτικό φανατισμό

Η παιδεία, επιπλέον, αντιστρατεύεται τον

πολιτικό φανατισμό. Ο λαός με τη φράση «άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο» θέλει να επισημάνει τις οδυνηρές επιπτώσεις και παρενέργειες της αμορφωσιάς στον άνθρωπο. Ειδικότερα, ο αμόρφωτος πολίτης είναι σχεδόν πάντα φανατισμένος και όταν εκφέρει τις απόψεις του είναι για να τις επιβάλλει στους άλλους είτε με τη λεκτική είτε με τη φυσική βία. Δεν συνδιαλέγεται με αλλόδοξους, αλλά τους μισεί (είναι μισαλλόδοξος). Το ίδιο συμβαίνει και σε κάθε κοινωνία αμόρφωτη. Εκεί οι πολιτικές δυνάμεις αρνούνται τον πολιτισμένο και παραγωγικό διάλογο, οπότε είναι επιρρεπείς στις συγκρούσεις και τους εμφυλίους. Μήπως αυτά δεν συνέβησαν στην Ελλάδα του εθνικού διχασμού (1915-1917) και του εμφυλίου (19461949) και προ δεκαετίας στη Γιουγκοσλαβία; 5. Η σωστή αγωγή αντιμάχεται το ρατσισμό και την ξενοφοβία

Εννοείται ότι η μόρφωση φωτίζει τις

ανθρώπινες ψυχές και τις απολυμαίνει από τα μικρόβια του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Αντίθετα, η αμορφωσιά ευθύνεται για τις ρατσιστικές πεποιθήσεις των ατόμων, δηλαδή, για την απάνθρωπη θεωρία, σύμφωνα με την οποία υπάρχουν άνθρωποι ανώτεροι και κατώτεροι! Τέτοιες απόψεις είναι συλλήβδην εσφαλμένες. Είναι, επί παραδείγματι, εντελώς παράλογο ένας αμερικάνος ή ένας ευρωπαίος να θεωρεί τους Άραβες και τους Ιρακινούς υποδεέστερους (ως ανθρώπους), τη στιγμή που το λίκνο (η απαρχή) του πολιτισμού βρίσκεται στην Μεσοποταμία. Το ίδιο εγκληματικές και ρατσιστικές απόψεις βρίσκουμε και σε κοινωνίες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Αυτές αποδίδουν την οικονομική τους μειονεξία (δυσπραγία, καχεξία, πενία, φτώχεια) σε άλλους λαούς (π.χ. Εβραίους, Τσιγγάνους, Αλβανούς, μαύρους και αλλοεθνείς εν γένει) τους οποίους θεωρούν παρακατιανούς (κατώτερους), «παιδιά ενός κατώτερου Θεού», άρα ανάξιους σεβασμού. Τέτοια κοινωνία ήταν η ναζιστική Γερμανία, που κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945) κατακρεούργησε (δολοφόνησε) βάσει σχεδίου εκείνους που θεωρούσε «κατώτερους», δηλαδή τους αντιφρονούντες (ιδεολογικούς αντιπάλους), τους Εβραίους, τους Τσιγγάνους και τους ομοφυλόφιλους.

6. Η αληθινή αγωγή προάγει τον διαπολιτισμικό διάλογο και την ειρήνη στον κόσμο

Κάθε σύγχρονο και

δημοκρατικό, εκπαιδευτικό σύστημα προάγει, με ειλικρίνεια και αποφασιστικότητα, τον διαπολιτισμικό διάλογο (μέσω της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης). Αποσκοπεί στην αναγνώριση της διαφορετικότητας των αλλοδαπών, αλλοεθνών και αλλοθρήσκων, δηλαδή, στην εμπέδωση του πολιτισμικού πλουραλισμού. Παρέχει σε όλους, ανεξαιρέτως τους μαθητές το δικαίωμα να αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητά τους, να γνωρίζουν τον εαυτό τους και τις ρίζες τους, να προσδιορίζουν και να επιλέγουν την ταυτότητά τους μέσα στα πλαίσια των δημοκρατικών κανόνων. Υπογραμμίζει τη σημαντική προσφορά όλων των διαφορετικών λαών, όχι μόνο στην οικονομία μιας χώρας, αλλά και στον εμπλουτισμό, στην ανανέωση, του πολιτισμού, των γνώσεων, των παραδόσεων και του δυναμισμού της χώρας υποδοχής. Καθιστά σαφές ότι οι μετανάστες ή πρόσφυγες δεν είναι προσωρινοί επισκέπτες στη χώρα υποδοχής, αλλά μόνιμοι κάτοικοι και εντέλει ισότιμοι πολίτες αυτής της χώρας. Τέλος, επιδιώκει το άνοιγμα του σχολείου στον κοινωνικό περίγυρο, βοηθώντας έτσι τους νέους να ενσωματώνονται στην κοινωνία και την κοινωνία να αποδέχεται την όποια διαφορετικότητα.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

329

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

Ως εκ τούτου, το Διαπολιτισμικό Σχολείο χαράσσει μία αισιόδοξη πορεία για το μέλλον της ειρηνικής συνύπαρξης ομάδων και λαών, καθώς συμβάλλει, αποφασιστικά, στη βαθύτερη κατανόηση των κοινών στόχων και ονείρων που έχουν όλοι οι άνθρωποι αυτού του πλανήτη, για δημιουργία, πολιτισμό και αλληλογνωριμία.

7. H Περιβαλλοντική Αγωγή ως προϋπόθεση για την προστασία του περιβάλλοντος

Το περιβάλλον έχει

αναδειχθεί σε μείζον θέμα προβληματισμού τις τελευταίες δεκαετίες. Επόμενο ήταν να κληθεί και εδώ η παιδεία, μέσω της Περιβαλλοντικής Αγωγής, να διαδραματίσει το διαφωτιστικό της ρόλο. Η τελευταία αποσκοπεί στη σωτηρία του πλανήτη μας. Διδάσκει ότι για να αποδώσει η περιβαλλοντική συνείδηση, δεν πρέπει να περιορίζεται μόνον στον καλλωπισμό του σχολικού χώρου, ή της γειτονιάς, ή του αστικού περιβάλλοντος. Ούτε να εξαντλείται σε μία εργαστηριακή παρακολούθηση, αποκομμένη από την πραγματικότητα. Αντίθετα, επιβάλλεται να οδηγεί μικρούς και μεγάλους σε δράση, μέσα στις πραγματικές συνθήκες που αναπτύσσονται σε κάθε κοινωνία, με οργανωμένες επισκέψεις και ειδικά προγράμματα, ακόμη και με ενεργή συμμετοχή σε δενδροφυτεύσεις και στην προστασία απειλούμενων ζώων. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση συνδέεται με τη διεπιστημονική μελέτη των περιβαλλοντικών ζητημάτων και απαιτεί η εφαρμογή της να γίνεται εμπράκτως υπέρ της φύσης. Προβλέπει την εκπόνηση μαθητικών εργασιών, τη διοργάνωση συνεδρίων και τη συμμετοχή σε δημόσιες συζητήσεις και πρωτοβουλίες των πολιτών, με την αρωγή των πάσης φύσεως ραδιοφωνικών, τηλεοπτικών και διαδικτυακών παραγωγών. Ανακεφαλαίωση-συμπέρασμα

Καταλήγουμε, λοιπόν, πως «η παιδεία είναι για το πνεύμα ό,τι είναι

τα μάτια για το σώμα, δηλαδή φως». Μας ευφραίνει σαν ευτυχούμε και μας παρηγορεί όταν δυστυχούμε, ίσως επειδή, όπως επεσήμανε ο Πυθαγόρας, «διπλά ορώσιν οι μαθόντες γράμματα» . ***

4.Α-1α Πιο συνοπτικά το κείμενο: 4.Α-1 Τα οφέλη της παιδείας για το άτομο & την κοινωνία Κωνσταντίνος Καλλίμαχος., συγγραφέας-εκπαιδευτικός – Πρώτη γραφή: 2006 Τι είναι παιδεία και ποια τα οφέλη της;

Η παιδεία ήταν, είναι και θα είναι ο αναγκαίος όρος για την

πρόοδο των ατόμων και των κοινωνιών. Ασφαλώς, μιλώντας για παιδεία αναφερόμαστε στην ικανότητα του ανθρώπου να κρίνει και να στοχάζεται. Αυτή, δηλαδή η καλλιέργεια, 1)

μας απαλλάσσει από τον ατομικισμό, 2) συμβάλλει στην καταξίωση των ατόμων και

κοινωνιών, 3) μας προστατεύει από τις αυθαιρεσίες (παρατυπίες) των μέσων ενημέρωσης 4)

μας καθιστά ανεκτικούς, 5) αντιρατσιστές, 6) ανθρωπιστές κοσμοπολίτες και 7) άτομα με

οικολογικές ευαισθησίες. Αναμφίβολα, αυτού του είδους η παιδεία ταυτίζεται με την ευγένεια ψυχής, τη γνώση, την παραγωγική σκέψη, την πνευματική και ψυχική ελευθερία.

1. Η μόρφωση καταστέλλει τον εγωισμό και προάγει την αλληλεγγύη

Η παιδεία καταπολεμά τον εγωισμό

των ατόμων και προάγει τη συλλογική αρετή της αλληλεγγύης. Ο μορφωμένος άνθρωπος,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

330

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

γνωρίζει καλά ότι ο εγωκεντρισμός είναι συνταγή ψυχικής αυτοκτονίας, διότι αποκλείει το άτομο από τα άλλα μέλη είτε της οικογένειάς του είτε του επαγγελματικού του περιβάλλοντος είτε της τοπικής του κοινότητας, με αποτέλεσμα ή να περιθωριοποιείται ή και να βιώνει το μαράζι της μοναξιάς. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τις καλλιεργημένες κοινωνίες. Εδώ οι λαοί οικοδομούν κοινωνίες δικαιοσύνης, αλληλοβοήθειας, αλληλοσεβασμού και προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων (υγεία, παιδεία, πρόνοια). Είναι, με άλλα λόγια, κοινωνίες ανθρωπιστικές δίχως έντονες κοινωνικές ανισότητες. Είναι αυτονόητο πως ένα σύγχρονο

2. Η παιδεία εξασφαλίζει ατομική και συλλογική προκοπή

εκπαιδευτικό σύστημα συντελεί στην επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων αλλά και στην οικονομική ανάπτυξη των κοινωνιών. Δε χωράει καμία αμφιβολία ότι στις υψηλές βαθμίδες της πυραμίδας της κοινωνικής ιεραρχίας βρίσκονται άτομα όπως γιατροί, νομικοί, εκπαιδευτικοί,

μηχανικοί

κ.ά.

που

κατάφεραν

να

διακριθούν

στην

ειδικότητα

του

λειτουργήματός τους. Παρόμοια σχέση υπάρχει ανάμεσα στα εκπαιδευτικά συστήματα των αναπτυγμένων κοινωνιών και στην οικονομική τους ανάπτυξη. Αυτές διαθέτουν αξιοζήλευτη θέση στην υφήλιο, διότι μπόρεσαν να αναπτυχθούν οικονομικά και να διακριθούν στην υψηλή τεχνολογία και τη βαριά βιομηχανία έχοντας ως έρεισμα σχολεία και πανεπιστήμια, που λειτουργούν ορθολογικά και διαθέτουν καταρτισμένο εκπαιδευτικό προσωπικό και άφθονους πόρους για υλικοτεχνική υποδομή και έρευνα.

3. Η καλλιέργεια είναι αντίδοτο στην αυθαιρεσία των ΜΜΕ

Η μόρφωση είναι αποτελεσματικό αντίδοτο

στην αυθαιρεσία των μέσων ενημέρωσης. Ο καλλιεργημένος δέκτης των ΜΜΕ, σπάνια ξεγελιέται, διότι έχει τη δυνατότητα να «φιλτράρει» (να διυλίζει, να κρίνει) όσα βλέπει, ακούει, διαβάζει και παρακολουθεί. Συνεπώς δεν είναι καθόλου εύκολο να υποκύψει στα διαφημιστικά τεχνάσματα και να μεταμορφωθεί σε τυφλό καταναλωτή. Επιπρόσθετα, δεν πέφτει θύμα της παραπληροφόρησης, αφού μπορεί να ξεχωρίσει τις γνήσιες ανάγκες από τις πλαστές, την είδηση από το σχόλιο και το αληθοφανές γεγονός από το πραγματικό. Το ίδιο ευεργετείται και μια εκλεπτυσμένη κοινωνία με υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Εδώ, η κοινή γνώμη δεν πέφτει θύμα της καταναλωτικής υστερίας, καθώς δεν είναι τόσο αφελής ώστε να παρασυρθεί είτε από την καταναλωτική μανία είτε από την παραπληροφόρηση. Απεναντίας, αντιστέκεται στη βαρβαρότητα και την ηθική παρακμή, απαιτώντας από τα μέσα ενημέρωσης και τους λειτουργούς των, υπεύθυνη και ποιοτική δουλειά με σεβασμό στον άνθρωπο και τα δικαιώματά του.

4.

Η μάθηση αντιστρατεύεται τον πολιτικό φανατισμό

Η παιδεία, επιπλέον, αντιστρατεύεται τον

πολιτικό φανατισμό. Ο λαός με τη φράση «άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο» θέλει να επισημάνει τις οδυνηρές επιπτώσεις και παρενέργειες της αμορφωσιάς στον άνθρωπο. Ειδικότερα, ο αμόρφωτος πολίτης είναι σχεδόν πάντα φανατισμένος και όταν εκφέρει τις απόψεις του είναι για να τις επιβάλλει στους άλλους είτε με τη λεκτική είτε με τη φυσική βία. Δεν συνδιαλέγεται με αλλόδοξους, αλλά τους μισεί (είναι μισαλλόδοξος). Το ίδιο συμβαίνει και σε κάθε κοινωνία αμόρφωτη. Εκεί οι πολιτικές δυνάμεις αρνούνται τον πολιτισμένο και παραγωγικό διάλογο, οπότε είναι επιρρεπείς στις συγκρούσεις και στους εμφυλίους. Μήπως αυτά δεν συνέβησαν στην Ελλάδα του εθνικού διχασμού (1915-1917) και του εμφυλίου (19461949) και προ δεκαετίας στη Γιουγκοσλαβία;

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

331

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

5. Η σωστή αγωγή αντιμάχεται τον ρατσισμό και την ξενοφοβία

Εννοείται ότι η μόρφωση φωτίζει τις

ανθρώπινες ψυχές και τις απολυμαίνει από τα μικρόβια του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Αντίθετα, η αμορφωσιά ευθύνεται για τις ρατσιστικές πεποιθήσεις των ατόμων, δηλαδή, για την απάνθρωπη θεωρία, σύμφωνα με την οποία υπάρχουν άνθρωποι ανώτεροι και κατώτεροι! Τέτοιες απόψεις είναι εξ ολοκλήρου εσφαλμένες. Το ίδιο εγκληματικές και ρατσιστικές απόψεις βρίσκουμε και σε κοινωνίες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Αυτές αποδίδουν την οικονομική τους μειονεξία (δυσπραγία, καχεξία, πενία, φτώχεια) σε άλλους λαούς (π.χ. Εβραίους, Τσιγγάνους, Αλβανούς, μαύρους κοκ) τους οποίους θεωρούν κατώτερους και ανάξιους σεβασμού. Τέτοια κοινωνία ήταν η ναζιστική Γερμανία, που κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945) δολοφόνησε βάσει σχεδίου εκείνους που θεωρούσε «παρακατιανούς», δηλαδή, τους αντιφρονούντες (ιδεολογικούς αντιπάλους), τους Εβραίους, τους Τσιγγάνους και τους ομοφυλόφιλους.

6. Η αληθινή αγωγή προάγει τον διαπολιτισμικό διάλογο και την ειρήνη στον κόσμο

Κάθε σύγχρονο και

δημοκρατικό, εκπαιδευτικό σύστημα προάγει, με ειλικρίνεια τον διαπολιτισμικό διάλογο, μέσω της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Αποσκοπεί στην αναγνώριση της διαφορετικότητας των αλλοδαπών, αλλοεθνών και αλλοθρήσκων, δηλαδή στην εξάπλωση του πολιτισμικού πλουραλισμού. Παρέχει σε όλους, ανεξαιρέτως τους μαθητές το δικαίωμα να αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητά τους, να γνωρίζουν τον εαυτό τους και τις ρίζες όπως, να προσδιορίζουν και να επιλέγουν την ταυτότητά τους μέσα στα πλαίσια των δημοκρατικών κανόνων.

Ως εκ

τούτου, το Διαπολιτισμικό Σχολείο χαράσσει μία αισιόδοξη πορεία για το μέλλον της ειρηνικής συνύπαρξης ομάδων και λαών, καθώς συμβάλλει, αποφασιστικά, στη βαθύτερη κατανόηση των κοινών στόχων και ονείρων που έχουν όλοι οι άνθρωποι αυτού του πλανήτη, για δημιουργία, πολιτισμό και αλληλογνωριμία.

7. H Περιβαλλοντική Αγωγή ως προϋπόθεση για την προστασία του περιβάλλοντος

Τέλος, η Περιβαλλοντική

Αγωγή (σχολική και μη), μπορεί να διαδραματίσει σοβαρό ρόλο στην σωτηρία του πλανήτη μας. Διδάσκει ότι για να αποδώσει η περιβαλλοντική συνείδηση, δεν πρέπει να περιορίζεται μόνον στον καλλωπισμό του σχολικού χώρου, της γειτονιάς, της πόλης ή της χώρας μόνον. Ούτε

να

εξαντλείται

σε

μία

εργαστηριακή

παρακολούθηση,

αποκομμένη

από

την

πραγματικότητα. Αντίθετα, επιβάλλεται να οδηγεί μικρούς και μεγάλους σε δράση, μέσα στις πραγματικές συνθήκες που αναπτύσσονται σε κάθε κοινωνία, με οργανωμένες επισκέψεις και ειδικά προγράμματα, ακόμη και με ενεργή συμμετοχή σε δενδροφυτεύσεις και στην προστασία απειλούμενων ζώων. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση προβλέπει την εκπόνηση μαθητικών εργασιών, την διοργάνωση συνεδρίων και τη συμμετοχή σε δημόσιες συζητήσεις και πρωτοβουλίες των πολιτών, με την αρωγή των πάσης φύσεως ραδιοφωνικών, τηλεοπτικών και διαδικτυακών παραγωγών. Ανακεφαλαίωση-συμπέρασμα

Καταλήγουμε, λοιπόν, πως «η παιδεία είναι για το πνεύμα ό,τι είναι

τα μάτια για το σώμα, δηλαδή φως». Μας ευφραίνει σαν ευτυχούμε και μας παρηγορεί όταν δυστυχούμε, ίσως επειδή, όπως επεσήμανε ο Πυθαγόρας, «διπλά ορώσιν οι μαθόντες γράμματα».

***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

332

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

4.Α-2 Παιδεία: ορισμός, ετυμολογία, προϋπόθεση Βικιπαίδεια – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος (2009) Ορισμός

Με τον όρο παιδεία εννοούμε την απασχόληση με το παιδί και κυρίως την

παιδαγωγική ενέργεια την οποία καταβάλλει η οικογένεια και η πολιτεία για την ανατροφή, την εκπαίδευση και τη μόρφωση του παιδιού. Στη φράση εγκύκλια παιδεία η λέξη παιδεία χρησιμοποιείται με την εξής σημασία: «Ο κύκλος των γνώσεων και των δεξιοτήτων, που πρέπει να δίνονται και να καλλιεργούνται με τη διδασκαλία και συνεπώς να αποτελούν το αντικείμενο της παιδείας». Η λέξη «παιδεία» είναι παράγωγο του αρχαίου

Ετυμολογία της λέξης «παιδεία» και συνώνυμα

ρήματος «παιδεύω» που σημαίνει διδάσκω, εκπαιδεύω. Συνώνυμα: η λέξη παιδεία αναφέρεται στη νοητική και ψυχική καλλιέργεια τού παιδιού, η οποία επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της εκπαίδευσης (στις διάφορες βαθμίδες της). Η λέξη κουλτούρα ενσωματώνει τη δήλωση τόσο της πνευματικής καλλιέργειας όσο και του πνευματικού πολιτισμού (σε αντιδιαστολή με τον τεχνικό / υλικό). Εκτός από την παροχή γνώσεων η εκπαίδευση αποσκοπεί επίσης στη μόρφωση του ανθρώπου καθώς και στη διάπλασή του, δηλ. στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς και στην ανάπτυξη του ήθους του. Οι έννοιες αυτές αποδίδονται και με τον όρο αγωγή. Προϋπόθεση απόκτησης ουσιαστικής παιδείας και ευεργετήματα

Ουσιαστική παιδεία δεν μπορούμε να

αποκτήσουμε, αν δεν τη θεμελιώσουμε στη δική μας, την πραγματική ζωή του νέου ελληνισμού και το εκφραστικό του όργανο, τη γλώσσα του ελληνικού λαού και τη ζωντανή παράδοσή του. Το άτομο την αποκτά ως μαθητής, κυρίως κατά τη διάρκεια της φοίτησής του στο σχολείο (νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο, λύκειο) και ως ενήλικας σε νυχτερινά σχολεία, σε διάφορα Σεμινάρια Εγκυκλοπαιδικής Μόρφωσης και Επιμόρφωσης κλπ. Αντιλαμβανόμαστε ότι από την παιδεία εξαρτάται η ατομική ευτυχία και η κοινωνική ευημερία του ανθρώπου. Οι έννοιες: αγωγή, εκπαίδευση, διδασκαλία

Η αγωγή, η εκπαίδευση, η διδασκαλία είναι ειδικές και

συστηματικές διαδικασίες επηρεασμού και μορφοποίησης. Πιο συγκεκριμένα η αγωγή είναι μια διαδικασία προσανατολισμού, που κατευθύνει τους ανθρώπους στο να συγκροτήσουν και να αξιολογήσουν της εμπειρίες τους με ένα γενικά καθορισμένο τρόπο. Η εκπαίδευση οδηγεί τους ανθρώπους στην απόκτηση γνώσεων, αξιών, δεξιοτήτων, προδιαθέσεων κ.τλ. Τέλος, η διδασκαλία είναι μια διαδικασία μετάδοσης, δημιουργίας συνθηκών για την απόκτηση από τους ανθρώπους συγκεκριμένων γνώσεων, για την εσωτερίκευση συγκεκριμένων αξιών, την ανάπτυξη

συγκεκριμένων

δεξιοτήτων,

τον

εθισμό

σε

συγκεκριμένους

τρόπους

δράσης/αντίδρασης κτλ. Με δυο λόγια: 1) Διδασκαλία = μέσο για την επίτευξη της εκπαίδευσης, 2) Εκπαίδευση = μέσο για την επίτευξη της αγωγής και 3) Αγωγή = μέσο για την επίτευξη της παιδείας Βικιπαίδεια – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος (2009)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

333

4.Α-3 Εκπαίδευση: ορισμοί, ιστορική αναδρομή & σκοποί Βικιπαίδεια – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος (2009)

1. Ορισμός και ορισμοί της έννοιας εκπαίδευση Η εκπαίδευση με την ευρεία έννοια περιλαμβάνει τις δραστηριότητες που έχουν σκοπό την επίδραση με συγκεκριμένο τρόπο στη σκέψη, στο χαρακτήρα και στη σωματική αγωγή του ατόμου. Από τεχνικής πλευράς, με τη διαδικασία της εκπαίδευσης αποκτώνται συγκεκριμένες γνώσεις, δεξιότητες, ικανότητες και αξίες. Η εκπαίδευση γίνεται με βάση συγκεκριμένες μεθόδους (θεωρητική διδασκαλία, επίδειξη, ανάθεση εργασιών, πρακτική εξάσκηση, κτλ), σε ένα ειδικά σχεδιασμένο πρόγραμμα και είναι οριοθετημένη χρονικά. Η λέξη προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα εκπαιδεύω που σημαίνει ανατρέφω από παιδική ηλικία, μορφώνω, διαπαιδαγωγώ. Οι θεσμοθετημένες βαθμίδες εκπαίδευσης είναι: 1) Πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Νηπιαγωγείο και Δημοτικό) 2) Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Γυμνάσιο και Λύκειο) και 3) Τριτοβάθμια (Ανώτερη και Ανώτατη) εκπαίδευση. Η τελευταία διακρίνεται περαιτέρω σε τρεις κύκλους (Διακήρυξη Μπολώνια): α) πτυχιακός κύκλος σπουδών (bachelor), β) master και γ) Διδακτορικό (phd) Κάποιοι άλλοι γνωστοί ορισμοί για την εκπαίδευση: 

Σύμφωνα με τον Ντυρκέμ, η εκπαίδευση ορίζεται ως η δράση που κατευθύνεται από τις γενιές στις ενηλίκων της γενιές εκείνες που δεν είναι ακόμα αρκετά ώριμες για την κοινωνική ζωή.



Σύμφωνα με τον Ζαν Πιαζέ, «Η εκπαίδευση συνίσταται στη διαμόρφωση δημιουργών, ακόμη κι αν δεν υπάρξουν πολλοί (…). Χρειάζεται η διαμόρφωση εφευρετών, ανακαινιστών, όχι κομφορμιστών».



Στο βιβλίο του Τσαούση «Λεξικό της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης» συναντάμε τον παρακάτω ορισμό: «Εκπαίδευση είναι μορφή εξειδικευμένης κοινωνικοποίησης που ασκείται κατά κανόνα από φορείς που βρίσκονται έξω από την οικογένεια και έχει ως περιεχόμενό της την μετάδοση γνώσεων, δεξιοτήτων και μορφών ενέργειας ή συμπεριφοράς (εντός ειδικών ιδρυμάτων).



Η εκπαίδευση, με τη στενή της σημασία (αυτή χρησιμοποιείται σήμερα στην επιστήμη της παιδαγωγικής) σημαίνει τη συστηματική και την οργανωμένη διαδικασία της αγωγής και της μάθησης, που αφενός προγραμματίζεται από την πολιτεία ή από οποιονδήποτε άλλο φορέα, δημόσιο ή ιδιωτικό (Π. Ξωχέλλης,1986,1997), και αφετέρου υλοποιείται από τους φορείς της. Επειδή όμως η εκπαίδευση είναι ένα δημόσιο αγαθό, γι’ αυτό την εποπτεία και την ευθύνη για την υλοποίησή της την έχει, και οφείλει να την έχει, εξ ολοκλήρου η Πολιτεία.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

334

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2. Ιστορική αναδρομή Ο όρος εκπαίδευση πρωτοεμφανίστηκε το 12ο αιώνα, γύρω στο 1200 μ.Χ., στη Β. Ιταλία, Αγγλία, Ισπανία, Γερμανία, Τσεχία. Αργότερα, για την αναβάθμιση του εργατικού δυναμικού, θα εξαπλωθεί προκειμένου να στηρίξει τη βιομηχανική επανάσταση το 18ο αιώνα στην Αγγλία. Η παροχή δωρεάν στοιχειώδους εκπαίδευσης γινόταν από φιλανθρωπικές και θρησκευτικές οργανώσεις, των οποίων ο στόχος ήταν πρωταρχικά ηθικός και των οποίων η αντίληψη για το βαθμό μόρφωσης που ήταν αναγκαίος για τον σκοπό αυτόν, ήταν πολύ περιορισμένος. Σύμφωνα με τον Durkheim οι εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί είναι πάντα αποτέλεσμα και ένδειξη των κοινωνικών μετασχηματισμών και βάσει αυτών πρέπει να ερμηνεύονται. Με άλλα λόγια, η εκπαίδευση αλλάζει καθώς αλλάζει η κοινωνία. Διαφοροποιήσεις στη σημασία του όρου εμφανίστηκαν στην εποχή της Αναγέννησης και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όπου η μελέτη της κλασσικής γραμματείας αντικατέστησε την αυστηρή εκπαίδευση στη λογική η οποία κατείχε κεντρική θέση στο σχολαστικισμό του Μεσαίωνα. Τώρα πια δινόταν έμφαση στην ελκυστικότητα της παρουσίασης, την κομψότητα της μορφής και το εκλεπτυσμένο και επεξεργασμένο ύφος και όχι στην ανάπτυξη της δύναμης της λογικής. Δεν είναι δυνατόν να μη σημειώσει κανείς και δύο πολύ βασικούς σταθμούς στην ιστορία της εκπαίδευσης. 

Ο α’ που χρονολογείται στις αρχές του 20ού αιώνα και χαρακτηρίζει τη μετάβαση από το λεγόμενο «παλαιό» στο «νέο» σχολείο (σχολείο εργασίας) επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην εσωτερική μορφή και λειτουργία της εκπαίδευσης, δηλαδή στο περιεχόμενο και τη μεθόδευση της διδασκαλίας καθώς και στη σχέση εκπαιδευτικού και μαθητή.



Ο β’ σταθμός καλύπτει την περίοδο μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου μεταδίδεται το εκάστοτε ισχύον σύστημα γνώσεων και αξιών σε κάθε κοινωνική ομάδα, ασκείται κοινωνικός έλεγχος, ενώ το παιδαγωγικό έργο γίνεται πλέον επάγγελμα και διαμορφώνεται ένα πλέγμα προσδοκιών και νορμών για το φορέα του επαγγελματικού ρόλου.

3. Οι σκοποί της εκπαίδευσης Οι σκοποί της εκπαίδευσης διαφέρουν από χώρα σε χώρα και από εποχή σε εποχή. Η σύγχρονη εκπαίδευση δεν έχει ξεκαθαρισμένους σκοπούς λόγω της γρήγορης ανάπτυξης, παρόλα αυτά γίνονται γενικώς αποδεκτοί οι παρακάτω σκοποί: 1. Ο σχηματισμός του χαρακτήρα, που θα βοηθήσει τους νέους στις σχέσεις τους με τους συνανθρώπους τους.

2. Η ανάπτυξη της ευφυΐας.

3. Η μετάδοση και ίσως η βελτίωση της εθνικής κουλτούρας.

4. Ο εφοδιασμός των νέων με γνώσεις και δεξιότητες ανάλογα με τις ικανότητές τους, ώστε να κερδίσουν τα απαραίτητα για τη ζωή και να συμβάλλουν στην περαιτέρω ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

335

5. Η προσπάθεια να γίνουν οι νέοι ικανοί να προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Επιπλέον, ο D.J. O’Connor λέει ότι οι σκοποί της εκπαίδευσης πρέπει να είναι: 1. Να εφοδιάσει τους ανθρώπους με τις βασικές δεξιότητες (π.χ. ανάγνωση, γραφή, αριθμητική) που τους χρειάζονται α) για να πάρουν τη θέση της στην κοινωνία και β) να αναζητήσουν περισσότερη γνώση.

2. Να τους εφοδιάζει με επαγγελματική κατάρτιση που θα τους βοηθήσει να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα της ζωής.

3. Να τους ξυπνήσει το ενδιαφέρον και την αγάπη για γνώσεις.

4. Να τους κάνει να αποκτήσουν κριτική σκέψη.

5. Να τους φέρει σε επαφή με την κουλτούρα και τα επιτεύγματα του ανθρώπου και να τους εξασκήσει, ώστε να τα εκτιμούν.

6. Η ηθική εξύψωση του ατόμου, η ανάπτυξη ηθικής συνείδησης και ήθους. Οι σκοποί αυτοί δείχνουν ότι η εκπαίδευση είναι μια διαδικασία ουδέτερη και αυτόνομη, η οποία δεν έχει καμία σχέση με το δογματισμό και τους αυταρχικούς τρόπους διδασκαλίας και που αποβλέπει στην ανάπτυξη των αναλυτικών και συνθετικών ικανοτήτων του ατόμου. Αλλά είναι αδύνατο να επιτευχθεί αυτό, όταν η εκπαίδευση είναι ξεκομμένη από τον κοινωνικό της περίγυρο. Το άτομο είναι ανάγκη να θεωρήσει τον εαυτό του σαν αναπόσπαστο μέλος της κοινωνίας και σε αυτά τα πλαίσια να μορφωθεί, επειδή οι συνθήκες για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας μπορούν να δημιουργηθούν μόνο μέσα σε μια κοινωνία χωρίς ανταγωνισμούς και κοινωνικές διακρίσεις. Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε ότι η παιδεία και η εκπαίδευση δεν είναι ταυτόσημοι όροι. Η εκπαίδευση είναι θεσμός της πολιτείας με συγκεκριμένους στόχους και περιεχόμενο και έχει καθορισμένη χρονική διάρκεια. Αντίθετα η παιδεία δεν περιορίζεται σε κάποια συγκεκριμένη ηλικία. Επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου, αφού ποτέ δε σταματά να δέχεται επιδράσεις, ερεθίσματα από το περιβάλλον στο οποίο ζει. Η έννοια «παιδεία» είναι πλατύτερη από την έννοια «εκπαίδευση». Βικιπαίδεια – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος (2009)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

336

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

4.Α-4 Παιδεία και εκπαίδευση: ομοιότητες και διαφορές Δ. Μαρωνίτης., Μάρτιος του 2009 – Επιμέλεια/διασκευή: Κ. Καλλίμαχος Α1. Οι όροι παιδεία και εκπαίδευση δεν ταυτίζονται

Παιδεία και εκπαίδευση, δύο όροι που συχνά

πυκνά εναλλάσσονται, σάμπως να πρόκειται για συνώνυμα, με ταυτόσημο νόημα και στόχο· θεωρητικό και πρακτικό. (…) Α2. Η λέξη Παιδεία στην ελληνική αρχαιότητα γενικώς και η μετάφρασή της στους Ρωμαίους

Ως ρίζα και

κορμός ενός πολύκλαδου δέντρου, η λέξη Παιδεία (δυσμετάφραστη ή και αμετάφραστη στις ξένες γλώσσες)

εμφανίζει εξελισσόμενο, σημασιολογικό και λειτουργικό εύρος και βάθος. Οι αρχές της

ανιχνεύονται στον Αισχύλο και στον Σοφοκλή, δηλώνοντας κατ΄ αρχήν την τροφή και την ανατροφή ενός παιδιού, αλλά και την καλλιέργεια ενός δέντρου. Στον Πλάτωνα η λέξη σαφώς πλέον αναβαθμίζεται και αναδεικνύεται σε μέτρο γνώσης και αρετής, καλύπτοντας τελικώς τόσο την πλατωνική οντολογία όσο και την πλατωνική επιστήμη. Η ίδια λέξη θεωρείται στην ελληνική αρχαιότητα ενίοτε συνώνυμη της νεαρής ηλικίας, ενώ σκοπίμως συνάπτεται κάποτε τόσο με την παιδία όσο και με την παιδιά · σημαίνοντας την παιδαριώδη φλυαρία και ανοησία αφενός, το παίγνιο (ως διασκέδαση ή ως φιλόσοφη μέθοδο) αφετέρου. Στους Ρωμαίους η ελληνική παιδεία μεταφράστηκε όψιμα ως humanitas, και με το ιδεολογικό αυτό φορτίο υποστήριξε και υποστηρίζει εφεξής τις λεγόμενες ανθρωπιστικές σπουδές· άλλως πώς (κατά τη γνώμη μου κακώς): πειθαρχίες. Α3. Η έννοια εκπαίδευσις σημαίνει διδάσκω

Πλησιέστερη ετυμολογικά και λειτουργικά προς τη

ριζική παιδεία αναγνωρίζεται η μεταγενέστερη εμπρόθετη εκπαίδευσις, παράγωγη του ρήματος εκπαιδεύω, το οποίο, όσο βλέπω στα λεξικά, εμφανίζεται πρώτη φορά στον πλατωνικό Κρίτωνα, με τη σημασία του διδάσκω κάποιον κάτι ή εντυπώνω σε κάποιον κάτι με τη διδασκαλία αυτού του είδους η εκπαίδευση αφορά ενίοτε και την προσαρμοστική άσκηση ενός ζώου. Α4. Στο δεύτερο μέρος του κειμένου θα γίνει σύγκριση των δύο ομογενών όρων

Παραμένοντας στο κρίσιμο

αυτό ζεύγος ( Παιδεία-Εκπαίδευση ) που συνιστά την κοινόχρηστη ως σήμερα ορολογία της σχολικής θεωρίας και πράξης, θα επιχειρήσω, στο Β. μέρος του κειμένου, όσο γίνεται συντομότερη, σύγκριση των δύο ομογενών όρων, προκειμένου να φανούν κάποιες τυπικές συγκαλύψεις και επικαλύψεις, οι οποίες ευνοούν και συντηρούν ουσιαστικές παρεξηγήσεις. Α5. Πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση – Τριτοβάθμια (ανώτατη) παιδεία

Θυμίζω πρώτα τα γνωστά

και αυτονόητα: η λέξη εκπαίδευση έχει χρόνια τώρα εγκατασταθεί στη σχολική πρακτική, με ή χωρίς επιθετικό προσδιορισμό, για να δηλώσει κυρίως τις δύο πρώτες βαθμίδες της. Στις μέρες

μας

επικράτησαν

οι

όροι

πρωτοβάθμια

και

δευτεροβάθμια

εκπαίδευση,

σε

αντικατάσταση της στοιχειώδους και μέσης, που συνολικά ορίζονται ως Γενική Εκπαίδευση. Σε αντιδιαστολή προφανώς ο όρος παιδεία επιφυλάσσεται τιμητικά για την πανεπιστημιακού τύπου ανώτατη (πρόσφατα και ανώτερη) βαθμίδα. Παρά ταύτα η συντομογραφία ΑΕΙ αναλύεται στον επίτιτλο Ανώτατα (και Ανώτερα) Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, οπότε η παιδεία φαίνεται να συμπάσχει, ονομαστικά τουλάχιστον, με την εκπαίδευση, διατηρώντας ωστόσο την ανωτερότητά της.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

337

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

Α6.

Η λέξη παιδεία σημαίνει και πολιτισμός που αντιστοιχεί στην cultura

Εξάλλου η παιδεία, εκτός τώρα

σχολικών ιδρυμάτων, έχει διευρυνθεί και ως περιεκτικός όρος του πολιτισμού, στα κεφάλαια προπάντων των γραμμάτων και των τεχνών. Από την άποψη αυτή η μετάφραση της ελληνικής λέξης παιδεία στη λατινική λέξη cultura έχει το προσόν ότι μας θυμίζει τη ριζική σημασία της ως καλλιέργειας, σε μεταφορικό τώρα επίπεδο.

B1. Ας δούμε τώρα τα κοινά και τα διαφορετικά σημεία των όρων παιδεία και εκπαίδευση

Λέγαμε, λοιπόν, ότι

οι όροι παιδεία και εκπαίδευση δεν είναι ούτε ετυμολογικά και σημασιολογικά συνώνυμοι ούτε λειτουργικά ισοδύναμοι. Πράγμα που σημαίνει ότι η ευκαιριακή (μπορεί και σκόπιμη) εναλλαγή τους στη θεωρία και στην πράξη δημιουργεί σύγχυση εις βάρος και των δύο συντελεστών της κρίσιμης αυτής συζυγίας. Ζητούμενο επομένως παραμένει ο νηφαλιότερος έλεγχος, προκειμένου να διαφανούν τόσο τα κοινά όσο και τα διαφορετικά τους σημεία, που επιτρέπουν συγχρόνως τη σύγκριση και τη διάκρισή τους.

B2. Κοινός παρονομαστής είναι η διαβαθμισμένη γνώση ως μάθηση

Που πάει να πει ότι: παιδεία και

εκπαίδευση βρίσκονται εξ ορισμού σε συμμαχική και συνάμα σε αντίπαλη σχέση. Κοινός τους παρονομαστής παραμένει η διαβαθμισμένη γνώση ως μάθηση, ασκημένη κυρίως εντός θεσμοθετημένων θυλάκων της πολιτείας, χωρίς να αποκλείεται και η ιδιωτική τους κηδεμονία, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις παίρνει τη μορφή ταξικής και οικονομικής υπεροχής.

B3. Έχουν όμως διαφορές: προφανείς και λανθάνουσες, θεμιτές και αθέμιτες

Από εκεί και πέρα αρχίζουν

προφανείς και λανθάνουσες διαφορές, οι οποίες, ανάλογα με τον χώρο και τον χρόνο, αυξομειώνονται, χωρίς όμως να καταργούνται. Οι διαφορές αυτές μοιράζονται σε θεμιτές και αθέμιτες. Β3. Θεωρητικά, έχουν διαφορετικό χαρακτήρα λόγω αποκλίνοντος προσανατολισμού

Οι θεμιτές προκύπτουν

από τη διαφορετική τους φύση και τον αποκλίνοντα προορισμό τους. Δηλαδή: 

Η παιδεία είναι περισσότερο μέθοδος· η εκπαίδευση κυρίως πράξη.



Η παιδεία είναι (πρέπει να είναι, για να μη παραβαίνει τον εαυτό της) λειτουργία λίγο πολύ ελεύθερη, κάποτε και ελευθέρια- επιλογή που αναγνωρίζεται στις προδρομικές κυρίως εφαρμογές των γραμμάτων και των τεχνών. Αντίθετα η εκπαίδευση ελέγχεται εκ προθέσεως εντεταλμένη.



Η παιδεία είναι (οφείλει να είναι) προαιρετική· η εκπαίδευση θεωρείται, και σωστά, υποχρεωτική.



Γενικότερα: Η παιδεία είναι σύστημα ανοιχτό, που αντιστέκεται (οφείλει να αντιστέκεται) στον άμεσο έλεγχο της πολιτείας αλλά και των ιδιωτικών φορέων, τουλάχιστον σε θέματα αρχής. Η εκπαίδευση προγραμματίζεται και περιορίζεται, κάποτε σε εκβιαστικό βαθμό, από τις μεταβαλλόμενες συχνά προθέσεις και ορέξεις της κυβερνητικής εξουσίας και του αρμόδιου υπουργείου, το οποίο επιμένει να ονομάζεται στη χώρα μας «Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων».



Τέλος, η παιδεία υπόσχεται έρευνα και παραγωγή νέας γνώσης, που συμπληρώνει, διορθώνει ή και ακυρώνει την προηγούμενη. Η εκπαίδευση αντίθετα εκπροσωπεί και μεταδίδει την κεκτημένη γνώση, δυσφορώντας συνήθως με τις πειραματικές μετατροπές και ανατροπές.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

338

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Β4. Στην πράξη γίνονται επιμειξίες: μεταφορά των ελαττωμάτων της εκπαίδευσης στην ανώτατη παιδεία

Αυτά

στη θεωρία, γιατί στην πράξη γίνονται πολλές και αυθαίρετες επιμειξίες (μιλώ περισσότερο για τα καθ΄ ημάς, αλλά όχι μόνον) με μεταφορά αμαρτωλών προτύπων της εκπαίδευσης στον χώρο της ανώτατης (και ανώτερης πρόσφατα) παιδείας, αλλά και αντιστρόφως· χωρίς μάλιστα να προκαλούνται οι αναμενόμενες αντιδράσεις της πανεπιστημιακής ή εκπαιδευτικής κοινότητας, αντιστοίχως. Β4.α Παράδειγμα: ο δικτατορικός θεσμός του αποκλειστικού διδακτικού συγγράμματος στην Τριτοβάθμια

Πρόχειρο

και επιδημικό παράδειγμα ο δικτατορικής έμπνευσης και επιβολής θεσμός του ενός και αποκλειστικού διδακτικού συγγράμματος (του διδάσκοντος κατά κανόνα) στα πανεπιστήμια, που ισχύει εδώ και σαράντα χρόνια-μόλις πρόσφατα έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση, με τους φοιτητές πάντως να δυσφορούν για την προτεινόμενη αλλαγή και τους περισσότερους καθηγητές σιωπηρώς να επιφυλάσσονται. Ομότροπος θεσμός ισχύει βέβαια και στον χώρο της Γενικής Εκπαίδευσης, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας-εκεί μάλιστα θεωρείται αυτονόητος και κρίνεται αμετάβλητος. Β5. Εκπαίδευση και Παιδεία οφείλουν να συνεργάζονται στο νευραλγικό ζήτημα των σχολικών εγχειριδίων

Συμπέρασμα:

αντί να δημιουργούνται δίαυλοι γόνιμης και ωφέλιμης επικοινωνίας μεταξύ πανεπιστημιακής παιδείας και μέσης εκπαίδευσης, οι δύο περιοχές, φανερά ή κρυφά, ανταλλάσσουν μάλλον τις ανυποχώρητες αμαρτίες τους. Το ζητούμενο δεν είναι σίγουρα η άλωση του εκπαιδευτικού χώρου από την ακαδημαϊκή «αυθεντία», προτού μάλιστα η πανεπιστημιακή κοινότητα θεραπεύσει τις δικές της, εγγενείς και επίκτητες, αδυναμίες. Η οποιαδήποτε συνεργασία προϋποθέτει την αρχή της διαλογικής αμοιβαιότητας, και θα πρέπει να εντοπίζεται καταρχήν σε νευραλγικά σημεία της παιδευτικής και εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ένα από αυτά (μπορεί και το σημαντικότερο) είναι ο τύπος των σχολικών εγχειριδίων, τα οποία στον τόπο μας εξαρτώνται απολύτως από τα εντεταλμένα αναλυτικά προγράμματα, ευνοώντας τη γνωστή, διδακτική και εξεταστική, μηχανή της αποστήθισης και της αντιγραφής.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

339

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

4.Α-5

Ανθρωπιστική παιδεία & εξειδικευμένη εκπαίδευση: διαφορές ( δες και σελ. 482 )

Δείγμα εξεταστικού δοκιμίου Νέων Ελληνικών (Παγκυπρίων Εξετάσεων) 2005-2006

Περίληψη (Κ. Καλλίμαχος)

Ιάσων Ευαγγέλου, Η Παιδεία φραγμός στην επιθετικότητα (Διασκευή), «Προεκτάσεις στην εκπαίδευση», τεύχος 14, 1993.

Ο βασικότερος αντίπαλος της επιθετικότητας είναι η παιδεία. Η σωστή παιδεία που θα αποβλέπει όχι μόνο στην προσφορά γνώσεων, αλλά και στην ιεράρχηση των αξιών, ώστε οι ηθικές αξίες να ξαναπάρουν την πρώτη θέση. Τα ανταγωνιστικά και εχθρικά αισθήματα να δώσουν τη θέση τους σε αισθήματα συμπάθειας και αγάπης, που είναι βασικά αντικίνητρα προς τη βία και το έγκλημα. Η παιδεία από μόνη της μπορεί να πετύχει την πνευματική ωρίμαση και ολοκλήρωση του «χρηστού πολίτη». Να προσφέρει μια σωστή πολιτιστική καλλιέργεια κι όχι μια υποκουλτούρα. Να δείξει με επιχειρήματα ότι η κυρίαρχη ιδεολογία της κοινωνίας που κλιμακώνει τις αξίες, δεν πρέπει να τοποθετεί πάνω απ’ τον άνθρωπο κανένα αντικείμενο, οσοδήποτε αστραφτερό κι αν φαίνεται. Ακόμα, μπορεί να στρέψει την ορμή του προς δημιουργικούς στόχους. Και τέλος, μπορεί να εξασφαλίσει τη

Η σωστή παιδεία είναι αντίδοτο στην επιθετικότητα επειδή κυρίως προσφέρει αξίες, ηθική και πολιτική ωρίμανση, καλλιέργεια και ανθρωπιστικά οράματα, στηρίζοντας έτσι και αποτρέποντας τους νέους από τη βία.

συναισθηματική σταθερότητα και ασφάλεια στη νεολαία, δημιουργώντας θετικό αυτοσυναίσθημα και θετική δραστηριότητα. Άρα, η παιδεία μπορεί να δείξει το δρόμο για την «εξιδανίκευση» του ενστίκτου της επιθετικότητας. Το εννοιολογικό περιεχόμενο της λέξης «παιδεία» είναι πλουσιότατο και πολυσύνθετο. Σημαίνει πολλά και στοχεύει σε περισσότερα. Μια απλή απόκτηση γνώσεων, μια πολυμάθεια στείρα, δεν είναι βέβαια παιδεία. Αλλά και μια εκπαίδευση σε κάποιον ειδικό τομέα για επαγγελματικούς σκοπούς, δεν είναι επίσης παιδεία. Το Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών της UNESCO αναφέρει ότι «Παιδεία είναι η πνευματική και ηθική αγωγή των νέων, η διάπλαση της διάνοιας και του χαρακτήρα με την παροχή συστηματικής μόρφωσης στα Σχολεία». Αν θέλαμε λοιπόν να διασαφηνίσουμε τον όρο «παιδεία» θα έπρεπε να επικαλεσθούμε τη βοήθεια πολλών λέξεων, όπως: μόρφωση, καλλιέργεια (και συγκεκριμένα πνευματική καλλιέργεια, γνωστική – ηθική – αισθητική), ανατροφή, τριβή στα γράμματα και τις τέχνες, αγωγή απ’ τον παιδαγωγό αλλά και αυτοαγωγή (αυτομάθεια), κατάρτιση και προαγωγή πνευματική, σφυρηλάτηση του χαρακτήρα, εξημέρωση των ηθών και αναχαίτιση των ενστίκτων, εμπιστοσύνη στις ανθρωπιστικές αξίες και ιδιαίτερα στα ιδανικά της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της φιλαλληλίας. Θα καταλήγαμε έτσι, να ταυτίσουμε την έννοια της παιδείας με τις έννοιες του πολιτισμού και της ευγένειας, της ανθρωπιάς και της αξιοπρέπειας, της ελευθερίας και της θυσίας. Ο άνθρωπος που έχει παιδεία ωριμάζει για τη ζωή, διαμορφώνει σωστή κοινωνική συνείδηση και συμβάλλει στην ανύψωση της ζωής.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

Ούτε η πολυμάθεια είναι παιδεία, ούτε η εξειδίκευση. Παιδεία είναι η καλλιέργεια της σκέψης και του ήθους των νέων μέσω του Σχολείου. Εν τέλει παιδεία είναι η πνευματική, ηθική και αισθητική εκλέπτυνση, μέσω του παιδαγωγού και αλλά της ατομικής προσπάθειας, με στόχο τη διαμόρφωση συγκροτημένης προσωπικότητας, αφοσιωμένης στα ιδεώδη του ανθρωπισμού

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

340

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Κατά συνέπεια, λέγοντας παιδεία δεν εννοούμε αποκλειστικά την εκπαίδευση (που είναι μέρος της). Οι γνώσεις δεν κάνουν απαραίτητα τον άνθρωπο καλό, γιατί δεν αποσκοπούν στη διάπλαση του ήθους και την καλλιέργεια ολόκληρου του ψυχισμού. Η επιστημονική και τεχνική εμπειρία που καλλιεργεί με στόχο την επαγγελματική αποκατάσταση, δεν αποτελούν «μόρφωση» της ψυχής και διάπλαση» ηθικού χαρακτήρα με βαθύτερους φιλοσοφικούς προβληματισμούς και σωστή κοινωνική συνείδηση. Γι’ αυτό και υπάρχει ριζική διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο του «Είναι» με τις υπαρξιακές ανησυχίες που αναζητεί την πλατύτερη «παιδεία» και στον άνθρωπο του «Έχειν» με τους χρησιμοθηρικούς στόχους, που τους εξυπηρετεί η ειδικευμένη «εκπαίδευση». Υπάρχει λοιπόν διαφορά ανάμεσα στην εκπαίδευση και στην παιδεία, γιατί η εκπαίδευση αποτελεί μόνο έναν παράγοντα της παιδείας και δεν ταυτίζεται με την καθολικότητα της παιδείας και την ανθρωπιστική της αποστολή. Η εξειδικευμένη εκπαίδευση στη σύγχρονη τεχνοκρατούμενη κοινωνία, οδήγησε σ’ ένα – στείρο πνευματικά – καταναλωτικό ευδαιμονισμό, που δεν έχει καμιά σχέση με τον ανθρωπιστικό εκείνο πολιτισμό που θέλει να οικοδομήσει η αληθινή παιδεία. «Δεν υποτιμώ τους ειδικευμένους – θα μας πει ο Κ. Τσάτσος – σ’ αυτούς χρωστούν οι θετικές επιστήμες την προαγωγή τους. Απλώς επισημαίνω ότι δεν είναι πνευματικοί άνθρωποι». Απ’ όλα αυτά, γίνεται φανερό πως ο «υλικός» πολιτισμός ολοκληρώνεται με τον «πνευματικό» πολιτισμό και ποτέ από

Η εκπαίδευση είναι μέρος της παιδείας. Στοχεύει περισσότερο στην επαγγελματική αποκατάσταση, στον άνθρωπο του «έχειν», στον υλικό πολιτισμό και υπηρετείται από τους εξειδικευμένους επιστήμονες, ενώ η παιδεία ταυτίζεται με την ευρύτερη καλλιέργεια, την κοινωνική συνείδηση, τον άνθρωπο του «είναι», την αληθινή παιδεία, τους πνευματικούς ανθρώπους και τον ηθικό πολιτισμό.

μόνος του δεν είναι αυτάρκης. Διασκευασμένο απόσπασμα του Ιάσωνα Ευαγγέλου – Περίληψη: Κ. Καλλίμαχου (2005)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ & ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

491

4.H Η Δομική και λογική ανάλυση του άρθρου: Το πανεπιστήμιο ως εστία παιδείας Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 4/5/03

ΤΡΟΠΟΙ & ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ Επιμέλεια-επεξεργασία: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

- ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ: Εδώ ο συγγραφέας ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ για να αποδείξει τη θέση ότι «το πανεπιστήμιο είναι εστία παιδείας».

- Χρησιμοποιεί ως ΜΕΣΟΝ ΠΕΙΘΟΥΣ ένα ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ. Η ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ του ΠΟΡΕΙΑ είναι ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ: Ξεκινάει από τη γενική διαπίστωση «τα πάντα είναι θέμα παιδείας» και καταλήγει στο ειδικό συμπέρασμα «το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι εστία παιδείας».

- ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ: Εδώ ο συγγραφέας ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ για να μας αποδείξει τη θέση ότι «ο πανεπιστημιακός κάθε βαθμίδας είναι εξ ορισμού πανεπιστημιακός δάσκαλος».

- Χρησιμοποιεί ως ΜΕΣΟΝ ΠΕΙΘΟΥΣ ένα ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ που το καταστρώνει ΕΠΑΓΩΓΙΚΑ: Από τις ειδικές προκείμενες α, β και γ [δηλ. από τις ειδικές διαπιστώσεις α) «μπαίνει σε αίθουσα», β) «να μεταδίδουν γνώσεις» και γ) «η διδασκαλία στο επίκεντρο»] προκύπτει το γενικό, άρα επαγωγικό, συμπέρασμα «ο πανεπιστημιακός είναι εξ ορισμού δάσκαλος». Τέλος, κλείνει την παράγραφο με ένα επίσης ΓΕΝΙΚΟ, επαγωγικό ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ «η τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι η πιο απαιτητική» το οποίο προκύπτει από τις ειδικές λειτουργίες του πανεπιστημίου: προκείμενες Α και Β.

1. Γιατί πρέπει το πανεπ/μιο να είναι εστία παιδείας; Λέμε συχνά, και δεν είναι σχήμα λόγου, ότι «τα πάντα είναι θέμα παιδείας». Γιατί ό,τι κι αν εξετάσεις, και το πιο (φαινομενικά) απομακρυσμένο θέμα, τελικά –άμεσα ή έμμεσα– ανάγεται σε ζήτημα παιδείας, με την πιο ευρεία της έννοια. Αν όμως αυτό ισχύει, άλλο τόσο ισχύει ότι η συστηματικά και ουσιαστικά οργανωμένη παιδεία, άμεσα ή έμμεσα πάλι, ξεκινά από τον χώρο του πανεπιστημίου. Γι' αυτό και το πανεπιστήμιο πρέπει πρώτα και πάνω απ' όλα να είναι εστία παιδείας, εστία που να εκπέμπει μηνύματα παιδείας, να πείθει, να κινητοποιεί, να διδάσκει, να δείχνει τον δρόμο, να προβληματίζει και, προπάντων, να εμπνέει διδάσκοντες και διδασκομένους, πολίτες και πολιτεία.

1.1 Ο πανεπιστημιακός είναι εξ ορισμού δάσκαλος Ο πανεπιστημιακός κάθε βαθμίδας είναι εξ ορισμού πανεπιστημιακός δάσκαλος, αφού κύρια αποστολή του είναι να διδάξει την επιστήμη του στους φοιτητές. Δεν νοείται πανεπιστημιακός που δεν α) μπαίνει σε αίθουσα, εργαστήριο ή κλινική για να διδάξει. Κι είναι αυτό προνόμιο των επιστημόνων τού πανεπιστημίου β) να μεταδίδουν την επιστημονική γνώση σε νέους ανθρώπους, από τους οποίους αρύονται με τη σειρά τους –γιατί η πανεπιστημιακή διδασκαλία είναι κατ' εξοχήν διεπιδραστική σχέση– ευκαιρίες αναστοχασμού και επανεκτίμησης καθώς και ιδέες για περαιτέρω έρευνα. γ) Η διδασκαλία βρίσκεται στο επίκεντρο τής λειτουργίας και τού σκοπού τού πανεπιστημίου, απευθυνόμενη δε σε νέους με ώριμη πια σκέψη και με την προπαιδεία της βασικής εκπαίδευσης αποτελεί πράγματι ό,τι έχει αποκληθεί «ανώτατη παιδεία». Είναι η τρίτη βαθμίδα παιδείας, η τριτοβάθμια εκπαίδευση, η πιο απαιτητική, Α αφού εισάγει τον νέο στην εξειδικευμένη γνώση, στην κατάκτηση ενός συγκεκριμένου χώρου γνώσεων, σε κλάδο επιστήμης. Και Β είναι επίσης ο χώρος στον οποίο μορφώνονται και διαμορφώνονται οι δάσκαλοι όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΔΟΜΗ και ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ: ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ: Η παράγραφος αναπτύσσεται με ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ. Ο συγγραφέας απαντά στο ερώτημα «γιατί το πανεπιστήμιο πρέπει πρώτα απ΄ όλα να είναι εστία παιδείας».

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ: ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ: «Είναι η τρίτη βαθμίδα παιδείας, η τριτοβάθμια εκπαίδευση, η πιο απαιτητική (...) των βαθμίδων της εκπαίδευσης.»

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ: Η παράγραφος, πρώτα, αναπτύσσεται με ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ και ΕΙΔΙΚΕΣ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ: α), β) & γ) Κατόπιν συνεχίζει με αιτιολόγηση: «είναι η Τρίτη βαθμίδα παιδείας η πιο απαιτητική επειδή Α και Β .

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

492 - Κι εδώ ο συγγραφέας ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ επίσης ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ για να προσδιορίσει το ρόλο του πανεπιστημιακού.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

1.2 Διττός ο ρόλος του πανεπιστημιακού

Μιλούμε για

ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ

απαιτητική μορφή παιδείας, γιατί ο ρόλος

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

τού πανεπιστημιακού είναι διττός: Α α) η

- Χρησιμοποιεί ως ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ τόσο ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ, Α και Β , όσο και ένα ΤΕΚΜΗΡΙΟ.

διδασκαλία που ξεκινάει και στηρίζεται ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Η παστην έρευνα και β) η έρευνα που εμπνέεται ράγραφος αναπτύσσεται

Στο Α επιχείρημα η ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ είναι ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ: [ Έρευνα + Διδασκαλία=άρα, διττός ρόλος του παν/μίου ]

ανατροφοδότηση

Στο Β επιχείρημα η ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ είναι ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ: Η έρευνα προάγει το παν/μιο + Το ελληνικό παν/μιο χωρίς χρηματοδοτούμενη έρευνα., Άρα, το ελληνικό παν/μιο πάσχει. Το ΤΕΚΜΗΡΙΟ, που υπογραμμίζει την αναγκαιότητα της έρευνας στο παν/μιο, είναι η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο Ελληνικό (με ελλιπή έρευνα) και στα ξένα καταξιωμένα παν/μια με χρηματοδοτούμενη έρευνα.

και

ενισχύεται

από

τη

και

η

με ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ

[ ο ρόλος

Η τού πανεπιστημιακού είναι αμοιβαιότητα διττός: α) η διδασκαλία που

διδασκαλία.

ξεκινάει και στηρίζεται στην

διδασκαλίας και έρευνας είναι το έρευνα και β) η έρευνα που χαρακτηριστικό τής ανώτατης παιδείας. Β εμπνέεται και ενισχύεται από Γι' αυτό και η βασική κυρίως έρευνα δεν τη διδασκαλία..»],

με ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ [ «Γι΄ αυτό

αποτελεί «πολυτέλεια» για το πανεπιστήμιο και η βασική ... αποτελεί για αλλά τρόπο υπάρξεως. Όπως και η το πανεπιστήμιο τρόπο ύπαρξης»],

εφαρμοσμένη έρευνα που ανοίγει νέους με ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ [«Γι΄ αυτό δρόμους με κοινωνικές προεκτάσεις. Γι' και κύρια αδυναμία του

αυτό και κύρια αδυναμία του ελληνικού ελληνικού πανεπιστημίου ...

παραμένει το χαμηλό ύψος τη

πανεπιστημίου –και σημείο διαφοράς από χρηματοδότησης τής έρευτα καταξιωμένα ξένα, αμερικανικά κυρίως, νας»], και με ΑΝΤΙΘΕΣΗ/ΣΥ-

ΓΚΡΙΣΗ [«Αδυναμία του ελλη-

πανεπιστήμια– παραμένει το χαμηλό ύψος νικού παν/μίου και σημείο χρηματοδότησης τής έρευνας, μολονότι διαφοράς από τα ξένα...»] υπάρχει ουσιώδης διαφορά σε σχέση με το παρελθόν.

- Ο συγγραφέας ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ χρησιμοποιώντας ως ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ 1. τεκμήρια και 2. ένα επιχείρημα για να αποδείξει τη θέση Α (ότι «ο χώρος του πανεπιστημίου προάγει τη συστηματοποιημένη γνώση»). Κατά συνέπειαν αποδεικνύεται και η θέση Δ (ότι έτσι ωφελείται γενικότερα «η ζωή μιας χώρας»). Είτε έτσι είτε αλλιώς καταλήγουμε σε ένα ΓΕΝΙΚΟ, άρα επαγωγικό συμπέρασμα για την προσφορά του παν/μίου στην κοινωνία Δ . Η συλλογιστική πορεία της παραγράφου είναι ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ με ειδικές προκείμενες τις Β , Β.1, και Γ που εκβάλλουν πρώτα στη γενική διαπίστωση Α και όλες μαζί μετά στη γενικότερη διαπίστωση Δ : από τις επιμέρους διαπιστώσεις (ωφέλειες και πλεονεκτήματα της πανεπιστημιακής γνώσης) φτάνουμε στο επαγωγικό,

δηλ. γενικό συμπέρασμα ότι το πανεπιστήμιο ευεργετεί μια χώρα.

1.3 Οφέλη από τη διάχυση της πανεπιστημιακής γνώσης

Ζώντας

στον αιώνα της κοινωνίας τής πληροφορίας, Α ο χώρος όπου κατ' εξοχήν παράγεται, εμπεδώνεται και διαχέεται η πληροφορία υπό μορφήν συστηματοποιημένης γνώσης είναι το πανεπιστήμιο. Από αυτό Β κυρίως εκπηγάζει ο πλούτος και η καλλιέργεια των

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: Η Α ΑΝΑΠΤΥΓΜΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ παράγεται = Β εμπεδώνεται =Β.1 διαχέεται = Γ

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ: η περίοδος

Δ

ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ

γνώσεων για να περάσουν στην περαιτέρω Τα οφέλη από τη διάχυση της προώθηση και αξιοποίησή τους. Β.1 Ιατρική, θετικές

επιστήμες,

στικές

και

τεχνολογία,

κοινωνικές

ανθρωπι-

επιστήμες

κ.λπ.

παράγουν και εκπέμπουν γνώσεις μέσα από τους πανεπιστημιακούς χώρους. Γ

Στους

ίδιους χώρους ανδρώνονται τα στελέχη που

πανεπιστημιακής γνώσης

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Η παράγραφος αναπτύσσεται με ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ και ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΑΙΤΙΕΣ οι περ. Β , Β.1 και Γ

κινούν τη δημόσια διοίκηση, τον πολιτικό ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ: η περίοδος Δ χώρο, τον επιχειρησιακό κ.ά. Δ

Έτσι το

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: η περ. Β.1.

πανεπιστήμιο γίνεται καθοριστικός χώρος, σημείο αναφοράς * για τη ζωή μιας χώρας.

*

Σημείωση του Κ.Κ. Η φράση «σημείο αναφοράς» κυριολεκτικά σημαίνει ένα σημείο στην επιφάνεια της γης με γνωστές συντεταγμένες και υψόμετρο, που χρησιμοποιείται ως σημείο ελέγχου τοπογραφικών κτλ. εργασιών. Μεταφορικά, η φράση δηλώνει (κατά τον Μπαμπινιώτη) οτιδήποτε θεωρείται δεδομένο και κριτήριο για τον καθορισμό ομοειδών προς αυτό στοιχείων. Κατά το Λεξικό του ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ σημαίνει, επίσης, και την καθοριστική επιρροή, τον ηθικό προσανατολισμό πχ: Σημείο αναφοράς στη ζωή του ήταν η μητέρα του. ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

4. Εκπαίδευση - Παιδεία - Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση

493

2.1 Πανεπιστήμιο: συνύπαρξη επιστήμης και ηθικής Έχει επισημανθεί ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: η από τα αρχαία χρόνια ότι Α η επιστήμη δεν μπορεί να περίοδος Γ . χωριστεί από την αρετή γιατί τότε καταντά να είναι «πανουργία». Η επιστήμη δηλ. δεν υφίσταται έξω από ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ τη σφαίρα των ηθικών αρχών και αξιών. Η επιστήμη - Χρησιμοποιεί ως ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ ένα ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ, όσο συνυπάρχει και καθοδηγείται απ' αυτές, γιατί και τρία ΤΕΚΜΗΡΙΑ (1., 2., 3.). διαφορετικά Β ζούμε τις εκτροπές των πορισμάτων ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤ. ΠΑΡ/ΦΟΥ: Στο επιχείρημα η ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙ1. η ατομική - με αιτιολόγηση: Α) ΚΗ ΠΟΡΕΙΑ είναι ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ: της που φθάνουν σε εφαρμογές όπως Α Επιστήμη χωρίς αρετή ίσον βόμβα, 2. τα πυρηνικά όπλα ή 3. η γενικότερη και Β), πανουργία καταστροφή τού περιβάλλοντος. Γ Γι' αυτό και η. - με παραδείγματα: Β Η επιστήμη προάγεται στο καλλιέργεια και μετάδοση τής επιστήμης στο 1., 2. και 3. πανεπιστήμιο Γ Άρα, η πανεπιστημιακή πανεπιστήμιο δεν πρέπει να χωρίζεται από την - και με γνώση πρέπει να συνδέεται με αποτέλεσμα: Α . παράλληλη αναφορά στις ηθικές αρχές που διέπουν την αρετή την επιστημονική γνώση και τις εφαρμογές της.

- Εδώ ο συγγραφέας ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ πρώτα την ΑΥΘΕΝΤΙΑ και στη συνέχεια ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ για να αποδείξει τη θέση ότι «η καλλιέργεια και μετάδοση της (…) γνώση και τις εφαρμογές της».

- ΕΠΙΚΛΗΣΗ στη λογική - Μέσα πειθούς: επιχείρημα και τεκμήρια Το επιχείρημα καταστρώνεται επαγωγικά επειδή από τις ειδικές προκείμενες Α και Β προκύπτει το γενικό, επαγωγικό συμπέρασμα «το πανεπιστήμιο ως χώρος παιδείας είναι και μαζί και χώρος του πνεύματος.» Τα τεκμήρια βρίσκονται στις αναφορές Α.1 και Α.2

Ο συγγραφέας, επικαλούμενος τη Λογική, χρησιμοποιεί (ως μέσον πειθούς) ένα επιχείρημα που το καταστρώνει επαγωγικά για να καταλήξει στο γενικό συμπέρασμα ότι «Παιδεία, πνεύμα και επιστήμη είναι οι καθοριστικές έννοιες που συνιστούν, στη βαθύτερη και καίρια ουσία του, ό,τι ονομάζουμε Πανεπιστήμιο και Ανώτατη Εκπαίδευση» ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ: η Α & η Β.

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ευρύτερα ότι το πανεπιστήμιο ως χώρος παιδείας είναι μαζί και χώρος τού πνεύματος. Α. Γιατί μιλώντας για αρχές και αξίες μπαίνεις στο σύστημα αρχών και αξιών που συνιστά ό,τι καλούμε πολιτισμό. Α.1) Αρχές και αξίες όπως η δημοκρατία, η δικαιοσύνη, η αξιοκρατία, η ελευθερία, η ισότητα, η ηθική, η αξιοπρέπεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα, ο σεβασμός στους νόμους, τα δικαιώματα τού πολίτη κ.λπ. διδάσκονται και θεμελιώνονται στην πανεπιστημιακή διδασκαλία. Αλλά και Α.2) οι τέχνες και τα γράμματα, το ευρύτερο φάσμα τού πνευματικού πολιτισμού, τής καλλιέργειας τού πνεύματος (culture) περνάει και διαχέεται μέσα από το πανεπιστήμιο. Β. Γιατί πώς μπορείς αλλιώς να καλλιεργήσεις την προσωπικότητα τού φοιτητή, πώς μπορείς να τον κάνεις να νιώσει την ευθύνη τού επιστήμονα, αν παράλληλα με την επιστημονική γνώση δεν καλλιεργήσεις την ψυχή και το πνεύμα, τις κοινωνικές, τις ηθικές και τις αισθητικές ακόμη ευαισθησίες τού αυριανού επιστήμονα και δυνάμει ταγού τής αυριανής κοινωνίας; 2.2 Το Πανεπιστήμιο είναι και χώρος του πνεύματος

Α. Πανεπιστήμιο που δεν ακτινοβολεί και πολιτισμό μαζί με την επιστήμη κινδυνεύει να μετατραπεί σε στυγνό τεχνοκρατικό ίδρυμα παραγωγής ξηρών γνώσεων. Β. Η καθολικότητα και το συνεχές της γνώσης, (η universitas και το continuum), στην υπηρεσία τού ανθρώπου είναι η επίγνωση που διακρίνει τον αληθινό επιστήμονα και το πραγματικό πανεπιστήμιο που τον διαμορφώνει. Γ) Παιδεία, πνεύμα και επιστήμη είναι οι καθοριστικές έννοιες που συνιστούν, στη βαθύτερη και καίρια ουσία του, ό,τι ονομάζουμε Πανεπιστήμιο και Ανώτατη Εκπαίδευση.

3. ΕΠΙΛΟΓΟΣ: [ 3=1.1+1.2+1.3+2.1+2.2 ]

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: «Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ευρύτερα ότι το πανεπιστήμιο ως χώρος παιδείας είναι μαζί και χώρος τού πνεύματος.»

ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ: δες το κουτάκι στην αρχή της παραγράφου ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤ. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ: με αιτιολόγηση: περίοδοι Α) & Β), με παραδείγματα: περίοδοι Α.1) & Α.2) και αποτελέσματα: η θεματική περίοδος

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: δες την περίοδο Γ)

ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΑΠΤ. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ: με αιτιολόγηση.

Εδώ έχουμε τον EΠΙΛΟΓΟ του ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ανακεφαλαίωση, επιβεβαίωση και εμπλουτισμό της αρχικής θέσης.

Η συλλογιστική πορεία ολόκληρου του κειμένου είναι επαγωγική: από τα επιμέρους καταλήγει σ΄ ένα γενικό συμπέρασμα.

Ολόκληρο το κείμενο, ανεπεξέργαστο όμως, θα το βρείτε στις σελ. 393-394 ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

494

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

5-1.

495

Ένα αφήγημα για την κατανάλωση Όαση στην ερημία... Μεγαλώσαμε στη στέρηση. Την ένιωθα παντού γύρω μου. Μόλις που τα βγάζαμε πέρα. Γιατί δεν έφτανε που είχαμε χάσει τα πάντα και ξεκινήσαμε, στον προσφυγικό καταυλισμό, τη ζωή από το μηδέν, έπρεπε η μανούλα τα πληρώνει και τα χρέη που είχαμε κάνει για το σπίτι, το οποίο όμως τώρα δεν είχαμε... Οι έξυπνοι και οι κομματάρχες δεν πλήρωναν μία, κι έτσι όταν, πολύ αργότερα, χαρίστηκαν τα προ του ΄74 δάνεια, εμείς ήμασταν από τους ελάχιστους που τα είχαμε ξοφλήσει! «Αξίζει η τιμιότητα κόρη μου, αξίζει, ακόμα κι όταν χάνεις», μονολογούσε η μανούλα. (Να το πίστευε άραγε;) Εμείς, λοιπόν, επί σειρά ετών τη βγάζαμε με τα άκρως απαραίτητα. Και αυτά πολλές φορές μάς έλειπαν. Πού λεφτά για παιγνίδια και κούκλες! Μια μέρα όμως η μανούλα, με πήρε αποφασιστικά από το χέρι και πήγαμε στα μαγαζιά. Έμεινα άφωνη! «Κάπως έτσι θα είναι ο παράδεισος» σκέφτηκα, αγκαλιάζοντας με τα μάτια μου όλα εκείνα τα αμέτρητα παιγνίδια, τούς χαμογελαστούς ανθρώπους και τα τρισευτυχισμένα παιδάκια που πηγαινοερχόντουσαν. «Διάλεξε κόρη μου και πάρε αυτό που σου αρέσει!», πρόσταξε τρυφερά η μανούλα. Την καρδιά μου την είχε κλέψει μια μεγάλη, αγγελικά πανέμορφη ξανθιά κούκλα, αλλά δεν είχα το κουράγιο να τη ζητήσω. «Εθ θελω τίποτε μαμμα» της είπα. «Άλλη φορά». Εκείνη όμως κατάλαβε... Είναι μια Μπάρμπι που την έχω ακόμη πάνω στο γραφείο και με κοιτάζει με ξεθωριασμένα μάτια και ταλαίπωρα ρούχα. Αν όμως την προσέξεις καλά, νιώθεις ακόμα και σήμερα να ζωντανεύει πίσω από τα μαλλιά της όλο εκείνο το ευτυχισμένο και βουερό ανθρωπομελίσσι που το έχω φυλαγμένο στο μυαλό, σαν όαση στην ερημία τών παιδικών μου χρόνων.

Με αγάπη, Α.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

496

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

5- 2. Καταναλωτισμός: επιπτώσεις & τρόποι αντιμετώπισης Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός Έκθεση που δημοσιεύτηκε στις 5/2/2004 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΥ ΛΟΓΟΥ– ΕΚΘΕΣΗ [Κείμενο 500 λέξεων – Μονάδες 40] θέμα Παγκυπρίων Εισαγωγικών εξετάσεων του 2005:

«Από τη στιγμή όμως, που χωρίς να το καταλαβαίνουμε υποδουλωνόμαστε στ’ αντικείμενα κι υπάρχουμε γι’ αυτά, η ζωή μας φτωχαίνει, δεν πλουτίζει.» Σε συνέδριο του Οργανισμού Νεολαίας Κύπρου με θέμα «Καταναλωτισμός και Ποιότητα Ζωής» καλείσαι, ως εκπρόσωπος του Κεντρικού Μαθητικού Συμβουλίου, να παρουσιάσεις σε ομιλία σου τις αρνητικές συνέπειες που επιφέρει στην κυπριακή κοινωνία «η υποδούλωση στ’ αντικείμενα» και να εισηγηθείς τρόπους αντίστασης σ’ αυτήν. ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ: 

Στο πιο πάνω θέμα εκλήθησαν να τοποθετηθούν οι υποψήφιοι κατά τις Εισαγωγικές Εξετάσεις τού 2005. Γι΄ αυτό έκρινα σκόπιμο, μετά τη δική μου ανάλυση, να επισυνάψω α) τόσο τις σχετικές οδηγίες ΓΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ (δες σελ. 499) όσο και β) το ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ (δες σελ. 500) που δόθηκαν από το Υπουργείο Παιδείας στους διορθωτές.



Το παρακάτω κείμενο που πραγματεύεται τον καταναλωτισμό, από τη Β.1 παράγραφο μέχρι τέλους, βασίζεται εξ ολοκλήρου στο αποδεικτικό υλικό τού άρθρου που εξετάζει το φαινόμενο της ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ (σελ. 528). Αξίζει να τα διαβάσετε αντιστικτικά (παράλληλα).



Πώς φτιάχνουμε έναν Πρόλογο;

Αν παραβάλουμε προσεκτικά τα δεδομένα και τα

ζητούμενα του ΘΕΜΑΤΟΣ με τις δυο παραγράφους του ΠΡΟΛΟΓΟΥ (που βρίσκονται στην άλλη σελίδα - πάνω, δεξιά) θα παρατηρήσουμε ότι το ΘΕΜΑ αποτελεί (όπως λέμε στα Μαθηματικά) το πεδίο ορισμού ενώ ο πρόλογος το πεδίο τιμών. Με άλλα λόγια, η μελέτη των δεδομένων και των ζητουμένων του θέματος είναι άκρως απαραίτητη για την σύνταξη του σωστού προλόγου από τον οποίο άλλωστε εξαρτάται και η ανάπτυξη του κυρίου μέρους της έκθεσης, αφού ως γνωστόν η καλή μέρα από το πρωί φαίνεται. Τέλος, αξίζει να προσέξετε ιδιαίτερα τους τρόπους πειθούς που λανθάνουν στον ΠΡΟΛΟΓΟ και αποβλέπουν στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον τού αναγνώστη με την επίκληση στο συναίσθημα, στο ήθος του πομπού, στο ήθος του δέκτη και στη λογική.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

497

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

Ας έλθουμε τώρα στην ανάλυση του θέματος: «Από τη στιγμή όμως, που χωρίς να το καταλαβαίνουμε υποδουλωνόμαστε στ’ αντικείμενα κι υπάρχουμε γι’ αυτά, η ζωή μας φτωχαίνει, δεν πλουτίζει.» Σε συνέδριο του Οργανισμού Νεολαίας Κύπρου με θέμα «Καταναλωτισμός και Ποιότητα Ζωής» καλείσαι, ως εκπρόσωπος του Κεντρικού Μαθητικού Συμβουλίου, να παρουσιάσεις σε ομιλία σου τις αρνητικές συνέπειες που επιφέρει στην κυπριακή κοινωνία «η υποδούλωση στ’ αντικείμενα» και να εισηγηθείς τρόπους αντίστασης σ’ αυτήν.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αγαπητοί σύνεδροι, Μόλις πληροφορήθηκα ότι πρόκειται να εκπροσωπήσω το Κεντρικό Μαθητικό Συμβούλιο εδώ σήμερα, ένιωσα μια χαρά ανείπωτη. Τώρα όμως που βρίσκομαι μπροστά σε ένα τόσο εκλεκτό και ευγενικό ακροατήριο, δεν σας κρύβω ότι αισθάνομαι τρομερή ανασφάλεια και ευθύνη: θα μπορέσω άραγε να φανώ αντάξιος της τιμής που μου επιφύλαξαν οι συμμαθητές μου; Θα καταφέρω να σας μιλήσω πειστικά για τις καταστροφικές επιπτώσεις τής υποδούλωσής μας στα υλικά αγαθά και να εισηγηθώ ιδέες για τον απεγκλωβισμό μας από αυτά; Γιατί, αγαπητοί σύνεδροι, κατά την ταπεινή μου γνώμη ο μανιώδης καταναλωτισμός υπονομεύει την ποιότητα ζωής αφού από τη μια μας υπόσχεται τον υλικό παράδεισο και από την άλλη ζητάει ως αντάλλαγμα –ως άλλος Μεφιστοφελής, δηλ. διάβολος– την ψυχή μας.

1ο μέρος κυρίου θέματος: ΓΕΝΙΚΩΣ ΠΕΡΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ Α. Γενικά περί καταναλωτισμού: ιστορική αναδρομή, διαστάσεις και αίτια του φαινομένου

Πάντως, αγαπητοί

σύνεδροι, το φαινόμενο της υπερπαραγωγής αγαθών, όταν πρωτοεμφανίστηκε –πριν δυο αιώνες περίπου, με το ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης– υποσχόταν την απαλλαγή της ανθρωπότητας από την πείνα και τη δυστυχία. Σήμερα, όμως, αν και η αναπτυγμένη ανθρωπότητα απέκτησε πληθώρα υλικών αγαθών, εντούτοις μετέτρεψε την κατανάλωση σε έμμονη ιδέα, πάθος και αυτοσκοπό. Υπεύθυνοι, σε μεγάλο βαθμό, για τη διαστροφή αυτή είναι η διαφήμιση, ο μιμητισμός, η μόδα και η κυρίαρχη αντίληψη σύμφωνα με την οποία το «έχειν» αποτελεί προϋπόθεση για κοινωνική καταξίωση. Γιατί όμως ο καταναλωτισμός συνιστά πληγή για την κοινωνία μας; [Περισσότερα για τις αιτίες, δες σελ. 501-503, 508-509, 512-515,]

2Ο μέρος κυρίου θέματος: ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Β.1 Επιπτώσεις καταν/μου στο άτομο: ακρισία, απερισκεψία, απάθεια, αλλοτρίωση

Πρώτα-πρώτα επειδή

αιχμαλωτίζει εύκολα τη σκέψη τών ανθρώπων –και κυρίως των παιδιών. Την εγκλωβίζει στα δεσμά σωρείας πλασματικώνπλαστή=ψεύτικη=επουσιώδης=ψευδεπίγραφη αναγκών. Υποβάλλει στο κόσμο την ανάγκη να αντικαταστήσει αντικείμενα που ακόμα τού είναι χρήσιμα. Τον αναγκάζει να ψάχνει για ρούχα «μοδάτα», παπούτσια «κομψότερα», αυτοκίνητα «επιβλητικότερα», έπιπλα «επώνυμα» κοκ. Χιλιάδες συμπολίτες μας, αντί να ενδιαφερθούν για το πώς «θα σταθούν δίπλα στα παιδιά τους» ή πώς θα προστατεύσουν το περιβάλλον ή πώς θα συνδράμουν με τη συμμετοχή τους τον κοινό αγώνα κατά τής κατοχής, εργάζονται νυχθημερόν σε βάρος του

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

498

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ελεύθέρου χρόνου τους και στον ελάχιστο που τους απομένει ξεφυλλίζουν διαφημιστικά έντυπα «προσφορών». Κατ΄ αυτόν τον τρόπο εθίζονται στην απάθεια (παθητική σκέψη). Υποτάσσονται οικειοθελώς στην επιδημία τής αλλοτρίωσης. Συνεπώς παραγκωνίζουν τις αληθινές αξίες της ζωής (ανθρωπιά, οικογένεια, αγάπη, εμπιστοσύνη, επικοινωνία και γνήσια ευζωία), οι οποίες δίνουν νόημα στην ύπαρξή μας, υπέρ τού μάταιου καταναλωτικού οίστρου (μανίας). Β.2 Κοινωνικές επιπτώσεις κατ/μού: σπατάλη, κοινωνικός ρατσισμός και εγκληματικότητα

Η διαδεδομένη

καταναλωτική κουλτούρα παρακινεί, επίσης, άτομα μεσαίων ή και χαμηλών εισοδημάτων, χάριν της επιδειξιμανίας, να ξοδέψουν το υστέρημά τους σε ανοησίες, όπως π.χ. πανάκριβα ρολόγια και κοσμήματα! Το δόλιο σλόγκαν των πωλητών είναι: «Κάνε στον εαυτό σου ένα δώρο ακριβό. Το αξίζει!». Αξίζει όμως η στέρηση, ο κόπος και το άγχος για ένα λαμπερό σκουπίδι; Από την άλλη, όποιος δεν καταναλώνει, αλίμονό του: αφού δεν συμμετέχει στο πάνδημο καταναλωτικό «όνειρο», δεν είναι «δικός μας», οπότε τον απομονώνουμε προκαλώντας του ψυχολογικά προβλήματα και συμπλέγματα κατωτερότητας (κοινωνικός ρατσισμός). Υπάρχουν όμως κι εκείνοι που μαγεύονται τόσο πολύ από τις φανταχτερές καταναλωτικές «χάντρες», ώστε για να τις αποκτήσουν δεν διστάζουν να εγκληματήσουν. Β.3 Ο καταναλωτισμός ρυπαίνει γενικώς

Τέλος, ο καταναλωτισμός είναι πηγή πολλαπλής ρύπανσης:

περιβαλλοντικής, αισθητικής και πνευματικής. Είναι, πρώτα-πρώτα, ηθικός αυτουργός στην καταστροφή τού περιβάλλοντος, από τη στιγμή που συντείνει στη ζήτηση ορισμένων αγαθών για την παραγωγή των οποίων θυσιάζονται δυσεύρετες πρώτες ύλες και φυσικοί πόροι (π.χ. ο Ακάμας για ξενοδοχεία). Οι γιγαντοαφίσες που τον υπηρετούν, με τη σειρά τους, πληγώνουν το φυσικό τοπίο και αλλοιώνουν την αισθητική του νησιού μας. Έπειτα, ο κύριος σύμμαχός του καταναλωτισμού, η διαφήμιση, συχνά υποτιμά τη νοημοσύνη μας: επιδεικνύει ένα προϊόν, προκαλεί τεχνηέντως κτητικά συναισθήματα και τελειώνει με τη επίκληση στη λογική, ώστε να καλλιεργηθεί

η ψευδαίσθηση της ενσυνείδητης επιλογής. Προσβάλλει όμως και την

αξιοπρέπειά μας. Τη γυναίκα, επί παραδείγματι, την αντιμετωπίζει ως πραμάτεια και (κατά τρόπο εξευτελιστικό) την «πουλάει με το κομμάτι» στα άπληστα μάτια των υπνωτισμένων τηλεκαταναλωτών. [Περισσότερα για τις Επιπτώσεις, δες σελ. 510-511, 515-516, 517-519]

3ο μέρος κυρίου θέματος: ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ Γ.1 Ανθρωπιστική παιδεία, πνευματικοί άνθρωποι και σχολείο ενάντια στον καταν/μό

Είναι ολοφάνερο ότι

δεν πρέπει να αφήσουμε ανεξέλεγκτες τις παρενέργειες τού καταναλωτισμού. Πρέπει να αντισταθούμε με όπλο την ανθρωπιστική παιδεία. Αυτή καθιστά το άτομο ικανό να ξεχωρίζει την πληροφόρηση από την παραπληροφόρηση, το ουσιώδες από το επουσιώδες, τη χρήση από την κατάχρηση και το βλαβερό από το ωφέλιμο. Οι θεράποντές της (οι φορείς της), δηλ. οι πνευματικοί άνθρωποι, έχουν χρέος να αφυπνίζουν την κοινωνία από τον καταναλωτικό λήθαργο, ενώ το σχολείο υποχρεωτικά θα πρέπει να εντάξει στα αναλυτικά προγράμματα την «αγωγή του κριτικού και εκλεκτικού καταναλωτή». Γ.2 Κριτική σκέψη, οργανώσεις καταναλωτών και οικογένεια εναντίον του καταν/μού

Με τη βοήθειά της οι

κριτικά σκεπτόμενοι πολίτες, και ειδικότερα οι οικογενειάρχες, μπορούν να ιεραρχούν τις ανάγκες τους, να τιθασεύουν τις επιθυμίες τους και να παραδειγματίζουν τη νεολαία που έχει ανάγκη από υγιή πρότυπα. Δεν πέφτουν εύκολα θύματα της «έξυπνης» διαφήμισης που σκοπό έχει να παγιδεύσει το υποσυνείδητό μας με επουσιώδεις ανάγκες για να ενδώσουμε σε

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

499

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

αλλοπρόσαλλες και

αχρείαστες αγορές. Μπορούν, μάλιστα, (οι σκεπτόμενοι πολίτες) να

υποστηρίξουν και τις οργανωμένες πρωτοβουλίες καταναλωτών, οι οποίες εξειδικεύονται στο να προστατεύουν (νομικά, οικονομικά, οργανωτικά και ηθικά) τον πολίτη-καταναλωτή από την αυθαιρεσία των βιομηχανιών, των εμπόρων και των ποικιλώνυμων διαφημιστών. Γ.3

Χρέος της πολιτείας η προστασία των καταναλωτών

Πάντως και η πολιτεία έχει καθήκον να

προστατεύσει το καταναλωτικό κοινό. Πρέπει να θεσπίσει εκείνους τους νόμους που θα προστατεύουν τούς καταναλωτές από τις ύπουλες διαφημίσεις, άλλοτε ελέγχοντας την αξιοπιστία των τελευταίων και άλλοτε απαγορεύοντας την προβολή διαφημίσεων π.χ. στις παιδικές ζώνες τηλεοπτικών προγραμμάτων. Μόνο με έλεγχο από την κοινωνία (πολίτες) και από την πολιτεία (αρμόδιοι λειτουργοί) ο καταναλωτισμός θα μπορέσει να επιτελέσει τη λειτουργία του, που δεν είναι άλλη από την κάλυψη των βασικών αναγκών τού πολίτη κι όχι η εκμετάλλευση και εξαπάτηση τού αγοραστή. [Περισσότερα για τους Τρόπους Αντιμετώπισης, δες σελ. 511, 520-521, 526-527]

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ανακεφαλαίωση – Συμπέρασμα

Εν κατακλείδι, εκλεκτοί σύνεδροι, ο καταναλωτισμός, 1. ενώ

επιδρά θετικά στην οικονομική δραστηριότητα, την απασχόληση και την ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου τής κοινωνίας μας, από την άλλη, 2. χειραγωγεί τούς πολίτες, 3. τους αλλοτριώνει από τις ηθικές, κοινωνικές και εθνικές αξίες και 4. τους ωθεί στην απερίσκεπτη οικονομική (υπερ-δανεισμός) και κοινωνική (επιδειξιμανία, ρύπανση, και εγκληματικότητα) συμπεριφορά. Εκτός 5. εάν οι πολίτες διαθέτουν κριτική σκέψη, 6. που εξασφαλίζεται με την ανθρωπιστική παιδεία και 7. προστατευθούν από εξειδικευμένες υπηρεσίες τής πολιτείας. Τότε είναι βέβαιο ότι η κατανάλωση, από αυτοσκοπός που είναι σήμερα, θα μετατραπεί σε μέσον και θα μπορέσουμε επιτέλους να καταναλώνουμε δίχως να καταναλωνόμαστε. Σας ευχαριστώ θερμά για την προσοχή, την υπομονή και την επιείκειά σας. keimena@cytanet.com.cy

ΠΡΟΣΟΧΗ: Παρακάτω υπάρχουν και άλλα κείμενα με το ίδιο θέμα, που θίγουν και τα αίτια του καταναλωτισμού. ΟΔΗΓΙΕΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Κύπρου ΓΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ 1.

Κατά

την

αξιολόγηση του Περιεχομένου γίνονται δεκτές οποιεσδήποτε απόψεις,

δεδομένου ότι είναι αρκούντως αιτιολογημένες και σωστά διατυπωμένες.

2.

Κατά την αξιολόγηση της Δομής δίνονται δύο μονάδες για τη σωστή προσφώνηση και

επιφώνηση.

3.

Κατά την αξιολόγηση της Έκφρασης υπολογίζονται δύο μονάδες για το ύφος (ανάλογο

του ζητούμενου επικοινωνιακού πλαισίου και της επικοινωνιακής περίστασης) 4.

Η απαιτούμενη έκταση είναι 450-500 λέξεις. Μόνο σοβαρή απόκλιση λαμβάνεται

αρνητικά υπόψη. Τονίζεται ότι δεν επιτρέπεται να αναφέρετε το όνομά σας ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που μπορεί να αποκαλύψει άμεσα ή έμμεσα την ταυτότητά σας.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

500

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Καταναλωτισμός – ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Κύπρου - Προσφώνηση (...)

Πρόλογος: Επιγραμματική παρουσίαση του θέματος (πρόκληση ενδιαφέροντος), Ορισμός των εννοιών (ποιότητα ζωής, καταναλωτισμός)

Κύριο θέμα 1. Σύντομη αναφορά σε:  Ιστορική αναδρομή του θέματος (Βιομηχανική επανάσταση – Υπερπαραγωγή αγαθών – Πλεόνασμα αγαθών)

επανάσταση

–

Τεχνολογική

 Διαστάσεις του προβλήματος : Πλεόνασμα αγαθών – τεχνητή διόγκωση των αναγκών από τα Μ.Μ.Ε. – Υποκατάσταση των πνευματικών αγαθών με υλικά – Πάθος του σύγχρονου ανθρώπου για απόκτηση αγαθών  Αίτια του καταναλωτισμού (Τεχνικός πολιτισμός – Υπερπαραγωγή – Ανάγκη για κατανάλωση των αγαθών υπερπαραγωγής – Διαφήμιση – Μόδα – Καταναλωτικά πρότυπα – Μιμητισμός – Άδεια ζωή από αξίες ή ιδανικά – Καταναλωτική παθογένεια – Αντίληψη ότι η συσσώρευση αγαθών συνεπάγεται κοινωνική καταξίωση) 2.

Αρνητικές Συνέπειες 

Ψυχική υποδούλωση – άγχος



Μείωση του ελεύθερου χρόνου που υπαγορεύεται από την εξαντλητική εργασία



Κλονισμός ψυχικής και σωματικής υγείας



Αντικοινωνικότητα



Αθέμιτος ανταγωνισμός, διαφθορά, ανηθικότητα, ιδιοτέλεια



Ανταγωνιστικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις



Απληστία, επιδειξιμανία, ατομοκεντρισμός



Αναγωγή του ευδαιμονισμού σε ύψιστη προτεραιότητα με προκλητική αδιαφορία για το εθνικό πρόβλημα



Αδιαφορία για πνευματικά αγαθά και πνευματική καλλιέργεια



Επιλογή επαγγέλματος με γνώμονα μόνο τις οικονομικές απολαβές

3. Τρόποι αντίστασης 

Αγωγή και παιδεία: συνειδητοποίηση των πνευματικών αναγκών του ανθρώπου (αγωγή στο σπίτι, σχολείο, καλλιέργεια ενδιαφερόντων)



Αυτογνωσία, να γνωρίζει τις ανάγκες αλλά και τις δυνατότητές του



Κριτική στάση



Δραστηριοποίηση φορέων κοινωνικοποίησης



Προβολή υγιών προτύπων



Ποιοτικός και ποσοτικός έλεγχος των διαφημίσεων

Επίλογος: Κρίση / συμπέρασμα / ανακεφαλαίωση - Επιφώνηση (...)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

501

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

5-3. Κριτική στον αλλοπρόσαλλο «καταναλωτισμό» των Παγκυπρίων του 2003 – Το θέμα ήταν εκτός… θέματος Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, συγγραφέας-εκπαιδευτικός Άρθρο, Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ – 5/7/03 Εισαγωγή: Τι έλεγε το θέμα της έκθεσης των Παγκυπρίων του 2003

Στις Ενιαίες Παγκύπριες εξετάσεις του

2003 οι υποψήφιοι εκλήθησαν να προσεγγίσουν ένα αμφιλεγόμενο θέμα που αφορούσε στον καταναλωτισμό. Έλεγε: «Η τάση για καταναλωτισμό οδήγησε στην υπέρμετρη προσφορά αγαθών, με αποτέλεσμα η αγοραστική δύναμη των εργαζομένων να μειώνεται συνεχώς». Μια [Α] αιτία [η τάση για καταναλωτισμό] προκαλεί ένα αποτέλεσμα [την υπέρμετρη προσφορά αγαθών] το οποίο εν συνεχεία παράγει ένα επιπλέον [Β] αιτιατό [τη μείωση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομένων]. Α. Το 1ο σκέλος τού θέματος: ο καταναλωτισμός προκαλεί υπέρμετρη προσφορά αγαθών

Επιχειρώντας να

αξιολογήσουμε το ποιόν τής εν λόγω συνάρτησης θα σταθούμε αρχικά στο πρώτο σκέλος που πρεσβεύει ότι «η τάση για καταναλωτισμό προκαλεί υπέρμετρη προσφορά αγαθών». Α.1 Από το θέμα απουσιάζει η σχέση αλληλεπίδρασης καταναλωτισμού και πληθώρας αγαθών

Διαισθάνομαι

πως εκείνος που συνέταξε αυτήν τη θέση, παρέλειψε, μάλλον εσκεμμένα, τη διεπιδραστική σχέση (σχέση αλληλεπίδρασης) που υπάρχει ανάμεσα στον γενικευμένο και υστερικό καταναλωτισμό αφενός και στην πληθώρα των διαφημιζομένων προϊόντων αφετέρου. Είναι πασίγνωστο, άλλωστε, πως η ροπή του εθισμένου στην κατανάλωση αγοραστικού κοινού ενθαρρύνει με το παραπάνω τις βιομηχανίες στο να παράγουν νέες σειρές βελτιωμένων π.χ. πλυντηρίων, ψυγείων, αυτοκινήτων και τόσων άλλων προϊόντων που με τη σειρά τους ερεθίζουν ακόμη πιο πολύ τη μαζική μας αποκτησιομανία. Α.2

Πρόκειται για φαύλο κύκλο που παγιδεύει παραγωγούς, διαφημιστές και καταναλωτές

Πρόκειται για

φαύλο κύκλο στον οποίο είναι παγιδευμένοι όλοι οι παίκτες: τόσο οι βιομήχανοι με τους τεχνοκράχτες τους που μοιράζουν την τράπουλα, όσο κι εμείς, οι ζαλισμένοι καταναλωτές, που παραδέρνουμε κρατώντας τα σημαδεμένα χαρτιά μιας καλοστημένης παρτίδας η οποία τεχνηέντως αφαιμάσσει το βαλάντιό μας προς όφελος εκείνων που το λιγουρεύονται. Οι μεν, διαγκωνίζονται για μια θέση στην καρδιά του αγοραστή μέσα στις όντως αντίξοες συνθήκες της ανελέητης ανταγωνιστικής οικονομίας. Οι δε, συμπεριφερόμεθα ως ενεργούμενα ακολουθώντας πιστά και αυτάρεσκα τις οδηγίες των υποβολέων ή και εκμαυλιστών του γούστου και του ναρκισσισμού μας (μόδα, ταυτότητα, θεαθήναι). Α.3 Ιδιαίτερα τα Χριστούγεννα η διαφήμιση εκτροχιάζεται και εκτροχιάζει τα νοικοκυριά

Ο Γιώργος Ρωμαίος,

αφορμώμενος από το καταναλωτικό όργιο που διενεργείται με φόντο τα δύσμοιρα Χριστούγεννα, εξηγούσε στις αρχές του τρέχοντος έτους, σε άρθρο του που τιτλοφορούνταν «Φαύλος Κύκλος ...», ότι η σαγήνη της διαφήμισης καταδυναστεύει τους πάντες. Πράγματι, εν ονόματι τάχα των ρυθμών και εθών της σύγχρονης ζωής, εισάγει στην καθημερινότητά μας, πάντοτε με τη διαδικασία του κατ΄ επείγοντος, νεότευκτες, ψευδεπίγραφες ανάγκες (π.χ.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

502

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ακαριαία οπτικοακουστική επικοινωνία δίχως σύνορα) για να τις «καλύψει» εν συνεχεία με το αζημίωτο (π.χ. δορυφορικό κινητό με οθόνη). Από την άλλη, δίχως τον καταναλωτισμό η οικονομία θα μαραζώσει και ο κόσμος θα φτωχύνει

Από την άλλη,

σκέφτεται ο Γ. Ρ., αν κοπάσει η επιδημία του καταναλωτισμού, αλίμονο στις βιομηχανίες, τις βιοτεχνίες και τα καταστήματα. Θα ρημάξουν προκαλώντας αλυσιδωτές παρενέργειες: αχαλίνωτη ανεργία (με θύματα πάσης φύσεως «γιάπηδες» και μικροϋπαλλήλους), έντονες κοινωνικές ανισότητες αλλά και επικίνδυνες κοινωνικές συγκρούσεις. Εξ ου κι ένας ακόμα «φαύλος κύκλος» όπου, κατά τη γνώμη μου, οι έρμοι οικογενειακοί προϋπολογισμοί, όντας όμηροι των θεσφάτων της πεισιθάνατης καταναλωτικής φιλοσοφίας, λιπαίνουν μιαν, αμφιβόλου ήθους και ποιού, «αειφόρο» ανάπτυξη, με αντίτιμο κάποιες νέες θέσεις εργασίας και την επίπλαστη νηνεμία στις κοινωνικές σχέσεις. Α.4 Αληθεύει ότι μεταξύ καταναλωτισμού και προσφοράς αγαθών υπάρχει σχέση αλληλεπίδρασης

Εν πάση

περιπτώσει, η άποψη του θεματοθέτη πως «η τάση για καταναλωτισμό προκαλεί υπέρμετρη προσφορά αγαθών» δεν είναι ούτε παράλογη, ούτε έωλη (μετέωρη, αστήριχτη). Εμφανίζεται, βέβαια, μονόπλευρη, άρα εν μέρει πάσχουσα, αφού (όπως νωρίτερα επισημάνθηκε) ισχύει και το αντίστροφο: η υπέρμετρη ΠΡΟΣΦΟΡΑ αγαθών ΠΡΟΚΑΛΕΙ την τάση για καταναλωτισμό. Τούτο, εξάλλου, διδάσκει η γενεαλογία των σύγχρονων υπεραγορών: άρχισαν να φυτρώνουν σαν μανιτάρια, στις ΗΠΑ, λίγο μετά το πενήντα. Εκείνον τον καιρό, το εισόδημα του μέσου Αμερικανού (άρα και η αγοραστική του δύναμη) ήταν δυσθεώρητο, σε σχέση με αυτό του μέσου Ευρωπαίου. Τότε η Δυτική Ευρώπη έγλυφε ακόμη τις πληγές της κι έραινε τα αποκαΐδια της με τη θαυματουργό αμερικανική βοήθεια του Σχεδίου Μάρσαλ. Α.5 Άρα, το 1ο σκέλος τού θέματος ευσταθεί: ο καταναλωτισμός προκαλεί υπερ-προσφορά αγαθών

Σήμερα,

όμως, στις αναπτυγμένες χώρες, τα εισοδήματα και η αγοραστική δύναμη των περισσοτέρων πολιτών δεν απέχουν, πλέον, παρασάγγας από εκείνα του μέσου Αμερικανού. Γι΄ αυτό και οι απανταχού κοινωνοί της Αφθονίας βρίσκονται περικυκλωμένοι από πολυκαταστήματα πάσης φύσεως κι ολούθε δεσπόζει η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ (αυτό δηλαδή που ο Νίκος Μουζέλης ονομάζει «παγκόσμια καταναλωτική κουλτούρα»). Άρα, ο θεματοθέτης δικαίως εκκινεί με την απόφανση πως «η τάση για καταναλωτισμό προκαλεί υπέρμετρη προσφορά αγαθών». Ως εδώ ούτε γάτα ούτε ζημιά. Πάμε παρακάτω. Β. Πάμε στο 2ο σκέλος του θέματος: όποιος αγοράζει, χάνει την αγοραστική του δύναμη;

Προχωράμε στο

δεύτερο μέρος τής, μάλλον ασυνάρτητης, συνάρτησης. Σας το θυμίζω: «η αγοραστική δύναμη των εργαζομένων μειώνεται συνεχώς εξαιτίας της υπέρμετρης προσφοράς αγαθών που προκλήθηκε από την τάση για καταναλωτισμό». Οπότε αρχίζει και η σπαζοκεφαλιά. Τι θέλει να πει εδώ ο, κατά τα άλλα, δόκιμος όρος ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ; Οι κοινοί θνητοί γνωρίζουμε, ασφαλώς, ότι παραπέμπει στην ποσότητα αγαθών και υπηρεσιών που μπορεί να αγοράσει κάποιος με το εισόδημά του. Κι όλοι συμφωνούμε πως με τη φράση «η αγοραστική δύναμη των Αμερικανών είναι διπλάσια από αυτήν των Ισπανών» εννοούμε, πάνω-κάτω, ότι τα έσοδα και τα έξοδα τού μέσου Αμερικανού είναι δυο φορές περισσότερα από εκείνα τού μέσου Ισπανού. Β.1

Όχι. Δεν την χάνει. Απεναντίας, εφόσον καταναλώνει, αποδεικνύει ότι διαθέτει αγοραστική δύναμη

Το

θέμα, όμως, των Ενιαίων, παρακάμπτοντας αίφνης την κοινή λογική, διακηρύσσει ακριβώς τα αντίθετα. Υπαινίσσεται ότι εξαιτίας της τάσης λ.χ. των Κυπρίων για καταναλωτισμό, οι καταστηματάρχες τρίβουν τα χέρια τους κι επεκτείνουν τις μπίζνες τους, με αποτέλεσμα οι

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

503

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

κύπριοι εργαζόμενοι να αγοράζουν όλο και... λιγότερα αγαθά!!! Μα, πώς είναι δυνατόν να μειώνεται η αγοραστική δύναμη κάποιου που συνεχίζει να καταναλώνει (να αγοράζει) με το ίδιο ή και μεγαλύτερο πάθος; Γρίφος! Β.2

Ο θεματοθέτης μίλησε αυθαίρετα περί «αγοραστικής δύναμης» και δέχτηκε σφοδρή κριτική

Δρυός

πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται (=όλοι σπεύδουν να επωφεληθούν από την πτώση κάποιου ισχυρού) λέγανε οι παλαιότεροι. Αυτό συνέβη και στην περίπτωση του άτυχου θεματοθέτη. Κάμποσοι επαρκείς αναγνώστες, απλώς του έψαλαν τον εξάψαλμο. Επώνυμοι πανεπιστημιακοί τον πέρασαν, με το γάντι, γενεές δεκατέσσερις. Τα μέσα ενημέρωσης τον κάθισαν στο σκαμνί ζητώντας, εν χωρώ, την κεφαλήν του επί πίνακι. Δεν έλειψαν, φυσικά, και οι κακεντρεχείς που σάρκαζαν: ο θεματοθέτης αρύεται την έμπνευσή του από μιαν αυτοσχέδια κι ενδεχομένως εναλλακτική Πολιτική Οικονομία, αγνώστου προελεύσεως και οπωσδήποτε ιδιωτικής χρήσεως, που κακώς δεν έτυχε ίσαμε σήμερα να ιδεί το φως της δημοσιότητος!!! Β.3

Πού ακριβώς εντοπίζεται το σφάλμα του θεματοθέτη;

Αν, από την τελευταία τοποθέτηση,

αφαιρέσουμε το... δηλητήριο, νομίζω, έχουμε ένα πρώτο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση: ο θεματοθέτης αντιλαμβάνεται τη φράση «μειωμένη αγοραστική δύναμη» με έναν εντελώς δικό του τρόπο. Και για να πούμε του στραβού το δίκιο, δεν είναι ασύνηθες, ούτε και απαγορεύεται, να μεταχειριζόμαστε λέξεις και φράσεις όπως εμείς τις προσλαμβάνουμε κι όχι όπως επιτάσσει η γλωσσική μας παράδοση. Σε αυτήν την περίπτωση –αλλά κι όταν εισάγουμε νεολογισμούς– λέγει ο Σεφέρης, οφείλουμε να προειδοποιούμε, διαφορετικά είναι βέβαιο ότι θα μας παρεξηγήσουν. Αυτόν τον κανόνα φαίνεται πως παραβίασε ο θεματοθέτης. Εντελώς απροειδοποίητα, αναφέρθηκε σε κάτι που όλοι μας ξέραμε ότι ήταν «έτσι» ενώ εκείνος το εννοούσε «αλλιώς». Β.4

Ας δώσουμε

«Αγοραστική δύναμη και παράγοντες που την επηρεάζουν: περαιτέρω διευκρινίσεις

ορισμένες επιπλέον διευκρινίσεις προτού αποκρυπτογραφήσουμε τα άδηλα ρήματα του θεματοθέτη. Στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης, είναι βέβαιο πως, σε σχέση με παλαιότερα, η πλειονότητα των πολιτών διαθέτει αρκετά υψηλή ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ. Αναντίρρητα, η αγοραστική δύναμη έχει τις ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΕΙΣ της που εξαρτώνται από ποικίλους παράγοντες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι εάν τα ομολογουμένως υψηλά εισοδήματα του μέσου Κυπρίου παραμείνουν για φέτος σταθερά και αυξηθούν οι τιμές των αγαθών (πληθωρισμός) τότε η αγοραστική μας δύναμη, σε σχέση με πέρυσι, θα ΜΕΙΩΘΕΙ. Ενδέχεται όμως να συμβεί και το άλλο: να παραμείνουν σταθερά τα εισοδήματα (μισθοί και ημερομίσθια) και να πέσουν οι τιμές των αγαθών, οπότε η ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ των εργαζομένων θα ΑΥΞΗΘΕΙ. Σημειωτέον ότι η Αυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή πασχίζει, υποτίθεται, να μην αδειάζει το «καλάθι της νοικοκυράς», να διατηρεί δηλαδή σταθερή την αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών. Β.5

Αν και ειλικρινής η πρόθεση του θεματοθέτη, ωστόσο, αστόχησε στη διατύπωση

Ο θεματοθέτης

καταφέρθηκε εναντίον του καταναλωτικού μας ληθάργου που τόσα και τόσα νοικοκυριά έχει καταχρεώσει. Η καλοπροαίρετη απόπειρά του προσέβλεπε στο να μας αφυπνίσει. Ωστόσο, το έπραξε άκομψα και, δυστυχώς, σε βάρος της επιστήμης. Είναι προφανές ότι στη σκέψη του πρυτάνευε η διάκριση ανάμεσα στις πρωταρχικές/ουσιαστικές ανάγκες (διατροφή, ενδυμασία, στέγη, εκπαίδευση, υγεία κλπ) και στις δευτερεύουσες/καταναλωτικές ή πολυτελείας. Οι πρώτες είναι απαλλαγμένες από την υπερβολή και διέπονται από την αρχή του μέτρου (μέτρον άριστον) εφόσον υπάγονται σε μιαν ορθολογική ιεράρχηση που βασίζεται στη χρυσή

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

504

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

τομή εσόδων-αναγκών. Αποβλέπουν δε, στο να διευκολύνουν και να ομορφύνουν τη ζωή μας (ποιότητα ζωής). Αντίθετα, τα αγαθά πολυτελείας προσφέρουν εφήμερη ικανοποίηση στην εισοδηματο-βόρο Λερναία Ύδρα των τεχνητών αναγκών που εκπορεύονται από το απατηλό πνεύμα του καπιταλισμού (διαφήμιση). Β.6

Τι

ήθελε

να

πει

Βάσει των παραπάνω, ας προσπαθήσουμε να

ο θεματοθέτης;

αφουγκραστούμε, εντίμως, τις μύχιες σκέψεις του θεματοθέτη: Πρέπει να αποκτήσω ένα ρολόι χειρός. Αν όμως το ρολόι που αγόρασα μου κόστισε ένα μηνιάτικο και βάλε, τότε εκπίπτει στα καταναλωτικά αγαθά. Κι επειδή οι πιο πολλές οικογένειες δεν κατέχουν απεριόριστους πόρους, καλά θα κάνουν να ιεραρχούν τις ανάγκες τους, άρα και τα έξοδά τους και φυσικά να αποταμιεύουν συστηματικά. Αν κατασπαταλούν το χρήματά τους εδώ κι εκεί, σε κουτές αγορές, τότε πως θα μπορέσουν να χρηματοδοτήσουν αύριο τις σπουδές των παιδιών τους που ατύχησαν στις Εισαγωγικές; Πού θα βρουν συνάλλαγμα για να καλύψουν –χτύπα ξύλο– το τεράστιο κόστος μιας χειρουργικής επέμβασης σε λονδρέζικο νοσοκομείο; Αφήστε που στα επίχειρα της όποιας κακοδιαχείρισης συγκαταλέγονται τραυματικές

χρεοκοπίες,

εξευτελιστικοί

πλειστηριασμοί,

εξοντωτικές

φυλακίσεις

και

οικογενειακές τραγωδίες. Β.7 Άλλα έπρεπε να πει το θέμα για τον καταναλωτισμό και άλλα είπε

Εν κατακλείδι, το περιβόητο θέμα

της Έκθεσης, αντί να οικτίρει και να δαιμονοποιεί, αορίστως και εκ των ενόντων, τον καταναλωτισμό, όφειλε να λάβει υπόψη του την εισήγηση του Νίκου Δήμου: ο καταναλωτισμός ωφελεί εφόσον καταναλώνουμε χωρίς να καταναλωνόμαστε (διάκριση μέσου και σκοπού). Β.8 Πώς έπρεπε να διατυπωθεί το θέμα

Κλείνω με μια απόπειρα αποκατάστασης του θέματος: «Οι

πολίτες, ελλείψει μιας αποτελεσματικής Καταναλωτικής Αγωγής, αδυνατούν να αντισταθούν στις σειρήνες της διαφήμισης. Έτσι, συχνά καταξοδεύονται άνευ λόγου και αιτίας. Οι άσκοπες δαπάνες τους αποβαίνουν σε βάρος του οράματος για ποιότητα ζωής (υγεία – παιδεία – ψυχαγωγία) και όχι μόνον.» Για τις ανάγκες μιας επιστολής που πρόκειται να στείλετε στον Υπουργό Εμπορίου Βιομηχανίας και Τουρισμού (ή και στον Υπουργό Παιδείας) να σχολιάσετε την παραπάνω θέση. Εν συνεχεία να προτείνετε μέτρα και μεθόδους που μπορούν να συμβάλουν προς την κατεύθυνση μιας συστηματικής και αποδοτικής Αγωγής του Καταναλωτή. keimena@cytanet.com.cy

Οι καταναλωτές μπορεί να μετανιώσουν Stephen King., THE INDEPENDENT – ΤΑ ΝΕΑ, 27-08- 2003

Όσο καλά και να είναι τα πρόσφατα οικονομικά στοιχεία που δείχνουν αύξηση στην κατανάλωση, δεν μπορεί παρά να υπάρχει προβληματισμός, διότι σε μεγάλο μέρος της οφείλεται στον δανεισμό. Μπορεί να χαιρόμαστε όλοι για την αύξηση στις πωλήσεις λιανικής, αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος θα πληρώσει τελικά για όλα αυτά που αγορά ζουμε. Οι καταναλωτές μπορεί τελικά να μετανιώσουν για τις αγορές που πραγματοποιούν δανειζόμενοι χρήματα, γιατί στο τέλος αυτοί οι ίδιοι θα κληθούν να καταβάλουν μεγαλύτερη προσπάθεια για να αποπληρώσουν τα συνεχώς αυξανόμενα χρέη τους.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

565

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 5-9.α & 5-9.β Στο προηγούμενο κείμενο [Μια οικονομία γεμάτη μυστικά] που μόλις είδαμε, ο Γ. Κουμάντος (Γ. Κ.) αποκαλύπτει την αχίλλειο πτέρνα της φιλελεύθερης οικονομικής θεωρίας: παραγνωρίζει τον παράγοντα χρόνο. Ο Γ. Κ. εξηγεί γιατί η φιλελεύθερη οικονομία και η αγορά αδυνατούν να υπηρετήσουν το άτομο, την κοινωνία και το περιβάλλον. Τέλος, προτείνει, ως λύση, τη ρυθμιστική παρέμβαση του κρατικού μηχανισμού. Από την άλλη μεριά, στο επόμενο κείμενο [Η προοπτική της ελευθερίας] ο Δ. Δημητράκος επιχειρεί –σε θεωρητικό επίπεδο– να αντικρούσει τα επιχειρήματα των «ζηλωτών του κρατισμού» και αντιπάλων του οικονομικού φιλελευθερισμού, βασιζόμενος στις ιδέες του Robert Nozick.

5-9.β Η προοπτική της ελευθερίας 1. «Έφυγε» ο εξέχων πολιτικός φιλόσοφος Ρόμπερτ Νόζικ

Δ. Δημητράκος

Στις 23 Ιανουαρίου πέθανε ο Robert Nozick,

καθηγητής στο Χάρβαρντ και ο σημαντικότερος φιλοσοφικός εκπρόσωπος του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Το έργο του Νόζικ είναι θεματικά ευρύτατο καλύπτοντας ζητήματα φιλοσοφίας του νου, επιστημολογίας, λογικής και ηθικής. Η πολιτική φιλοσοφία όμως ήταν το κατ' εξοχήν πεδίο του και το έργο του Anarchy, State and Utopia (1974) τον επέβαλε ως πολιτικό φιλόσοφο.

2. Οι ιδέες του Νόζικ αποδυνάμωσαν τον κρατισμό

Μέσα σε αυτό το έργο του ο Νόζικ δείχνει πού

οδηγείται κανείς αναγκαία αν πάρει σοβαρά την ιδέα της ελευθερίας. Ακόμη και αν δεν υιοθετήσει κανείς τις θέσεις του Νόζικ, θα οδηγηθεί ασφαλώς σε ένα βασικό συμπέρασμα: τον *

αποκλεισμό ορισμένων θέσεων που χαρακτηρίζουν τον κρατισμό στις ημέρες μας. Αν το κύρος του τελευταίου [εννοεί του κρατισμού] έχει αποδυναμωθεί τα τελευταία χρόνια, τούτο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο έργο του φιλελεύθερου αυτού στοχαστή.

3. Είναι ασυμπαθής ο Φιλελευθερισμός επειδή η βασική του αρχή πού εμπνέει φόβο

Ο φιλελευθερισμός

όμως δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής. Αυτό αφορά ιδιαίτερα την Ελλάδα, όπου καλλιεργήθηκε ένα αρνητικό κλίμα εναντίον του «νεοφιλελευθερισμού» από τους ιδεολόγους του κολεκτιβισμού

**

στις διάφορες μορφές του. Η άγνοια αποτελεί ασφαλώς σοβαρή αιτία για

την επικράτηση αυτού του κλίματος. Η βαθύτερη αιτία γι' αυτό όμως οφείλεται στο *

κρατισμός [μτφρ. του γαλλ. étatisme < état (=κράτος)] (ο) ουσ. πολιτική θεωρία που πρεσβεύει την επέκταση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων του κράτους στην οικονομική και κοινωνική ζωή: η Ανατολική Ευρώπη κατέρρευσε... και εμείς μιλάμε ακόμα για δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και κρατισμό [ Κ. Κ.] * * κολεκτιβισμός, κολεχτιβισμός, διεθν. όρος collectivism < λατιν. collectivus] κ. κολεχτιβισμός (ο) ουσ. (κολλεκτιβισμός) οικονομικό σύστημα βασισμένο στις αρχές του σοσιαλισμού, σύμφωνα με το οποίο τα μέσα παραγωγής αποτελούν ιδιοκτησία του κοινωνικού συνόλου (του κράτους, αυτόνομων κοινοτήτων ή συνεταιριστικών οργανώσεων) [Κ. Κ.]

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

566

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

πραγματικό νόημα του φιλελευθερισμού και όχι σε άγνοια και προκατάληψη. Και το πραγματικό νόημα του φιλελευθερισμού συνδέεται με την αρχή του απαραβίαστου των ατομικών δικαιωμάτων, στα οποία περιλαμβάνεται η ελευθερία, η οποία ανάγεται ως κύρια κανονιστική αρχή που διέπει τα πολιτικά και κοινωνικά πράγματα. Η αρχή αυτή έχει ορισμένα συνακόλουθα, τα οποία δεν γίνονται εύκολα αποδεκτά και, όπως θα φανεί πιο κάτω, εμπνέουν φόβο.

4. Τα δικαιώματα εμπνέουν φόβο όταν κανείς τα δέχεται «αρνητικά»

Αυτό συμβαίνει από τη στιγμή που

δέχεται κανείς ότι τα δικαιώματα έχουν «αρνητικό» χαρακτήρα με την έννοια ότι η αναγνώρισή τους συνεπάγεται την άρνηση της δυνατότητας οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου (ή του κράτους) να τα παραβιάσει.

4.α «Αρνητική» ελευθερία: η ανυπαρξία εμποδίων στη δράση των ατόμων

Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την

ελευθερία, όπως έδειξε ο Isaiah Berlin ήδη από το 1958: είναι «αρνητική» με την έννοια ότι υφίσταται όταν δεν τίθενται εμπόδια στη δικαιωματική (νόμιμη) δράση του ατόμου, 4.β

«Θετική» ελευθερία: η δυνατότητα βουλητικής ενέργειας των ατόμων

σε αντίθεση με τη «θετική»

ελευθερία, που είναι η δυνατότητα βουλητικής ενέργειας του υποκειμένου. Οι ατέλειωτες μεταφυσικές συζητήσεις γύρω από αυτήν δεν έχουν πραγματική σχέση με την πολιτική θεωρία του φιλελευθερισμού.

5. Διαδράσεις μεταξύ ατόμων και μεταξύ ατόμων και κράτους

Αν λοιπόν λάβει κανείς σοβαρά υπόψη του

αυτή τη βασική προκείμενη της φιλελεύθερης ιδέας, τότε μόνο ελεύθερες, «οριζόντιες» διαδράσεις ανάμεσα σε δικαιωματούχα άτομα είναι θεμιτές. Μόνο περιορισμένες, «κάθετες», εξουσιαστικές διαδράσεις είναι ανεκτές ανάμεσα στο κράτος και στους πολίτες, εφόσον, όπως έδειξε ο Νόζικ μεταξύ άλλων, το κράτος είναι αναγκαίο ως νομιμοποιητικό πλαίσιο όλων των άλλων διαδράσεων σε μια κοινωνία. Και ο κύριος χώρος όπου πραγματοποιούνται οι ελεύθερες, «οριζόντιες» διαδράσεις είναι η αγορά. Εδώ όμως αρχίζουν τα προβλήματα.

6. Η αγορά ως πεδίο ελευθέρων διαδράσεων ενηλίκων ατόμων

Η αγορά είναι το κατ' εξοχήν δίκτυο

ελευθέρων διαδράσεων μεταξύ ατόμων που προβαίνουν σε «καπιταλιστικές πράξεις μεταξύ συναινούντων ενηλίκων», κατά τη γνωστή φράση του Νόζικ. Αυτό προκαλεί φόβο, ο οποίος από πολλές απόψεις είναι φυσιολογικός. Έχει να κάνει με την έλλειψη προστασίας που αισθάνεται το άτομο όταν η αγορά έρχεται να εκτοπίσει την παλιά και γνώριμη ιεραρχική τάξη πραγμάτων που του παρείχε προστασία και που αναβιώνεται με το σύγχρονο κοινωνικό κράτος. Και παρά το γεγονός ότι το σύγχρονο κράτος μπορεί κάλλιστα να προσφέρει ασφάλιση υπό συνθήκες ελευθερίας, μια αμυντική επιβιωτική τακτική ωθεί πολλούς στην υιοθέτηση του προστατευτισμού που πάει μακρύτερα από την κοινωνική ασφάλιση και αντιμετωπίζουν, επομένως, με καχυποψία και φόβο τη φιλελεύθερη ιδέα.

7. Η ελευθεροφοβία και αγοραφοβία ευνοούν τον κρατισμό

απειρία

προφανώς εννοεί πληθώρα

Η φιλελεύθερη ιδέα στηρίζεται στην

των δυνατοτήτων ελεύθερων διαδράσεων που υπάρχουν στο

αφηρημένο δίκτυο της αγοράς, χωρίς περιορισμούς εκ των άνω. Αυτό δεν δημιουργεί μόνο ελπίδες αλλά και φόβους. Από την εποχή του Διαφωτισμού η συντηρητική και ρομαντική μερίδα της ανθρωπότητας αντιδρά συναισθηματικά στην εξαφάνιση της θαλπωρής αλλά και της προστατευτικής αγκαλιάς που πρόσφερε η κλειστή κοινωνία στις παραδοσιακές της μορφές. Επιπλέον η αγοραφοβία που προκαλεί η ανάδυση μιας παγκόσμιας αγοράς

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

567

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

συνδέεται με την ελευθεροφοβία. Η αιτία γι' αυτό είναι ότι ο κόσμος δίκαια αναζητεί την ασφάλεια και πείθεται λανθασμένα ότι μόνο ένα σχήμα κρατικού προστατευτισμού μπορεί να του την παράσχει.

8. Δείκτες ελευθερίας και κοινωνική ευρωστία

Υπάρχει όμως και αντίρροπη τάση που δημιουργεί η

προοπτική της ελευθερίας και αυτή είναι η συσχέτισή της με την αυξανόμενη ευημερία στον κόσμο. Η ζωτικότητα και η ευρωστία μιας κοινωνίας συμβαδίζουν με διεθνώς μετρήσιμους δείκτες ελευθερίας, όπως δείχνουν τα πορίσματα της μη κυβερνητικής διεθνούς οργάνωσης Freedom House το 2001. Και αυτή η προοπτική θα είναι καθοριστική, παρά τις αντιδράσεις, τις επόμενες δεκαετίες, σε έναν κόσμο όπου το μέλλον είναι ανοιχτό, όπως ολοένα γίνονται οι κοινωνίες που τον συγκροτούν. Ο Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Παν/μιο Αθηνών. ΤΟ ΒΗΜΑ , 10-02-2002

Θέση του Κ. Καλλίμαχου Κατά τον Δ. Δημητράκο [για το ποιόν του ως επιστήμονα και την εκτίμηση που του έχω, δες το κείμενό του στον 3ο Τόμο, στην ενότητα ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ]. ο κρατικός προστατευτισμός, αν και υποσκάπτει την κοινωνική ευημερία, είναι ελκυστικός διότι προσφέρει ψυχολογικό καταφύγιο στους ανθρώπους οι οποίοι αντιμετωπίζουν με δέος τις ευθύνες της ελευθερίας. Με αυτήν την άποψη διαφωνεί ριζικά ο Δ. Τσάτσος –δες το επόμενο κείμενο: «Πρόνοια» και «κοινωνική φροντίδα»]. Με τη σειρά μου, επιτρέψτε μου να διατυπώσω ένα ερώτημα: πόσο «ελεύθεροι» είναι ο ηλικιωμένος με τη σύνταξη της πείνας, ο ανειδίκευτος εργάτης που μόλις επιβιώνει, ο μονίμως ανασφαλής και χαμηλόμισθος υπάλληλος γραφείου, –και ακόμη χειρότερα– η ανήλικη κι εγκαταλελειμμένη μητέρα, ο αλκοολικός άστεγος, ο περιθωριοποιημένος παραπληγικός και ο απελπισμένος ναρκομανής (όλοι αυτοί, επαναλαμβάνω, πόσο «ελεύθεροι» είναι) να ξεφύγουν από τη μιζέρια τους αβοήθητοι; Έχω την εντύπωση ότι Ο Γ. Κουμάντος –ο οποίος άλλωστε δεν είναι θιασώτης του κακώς εννοούμενου κρατισμού– θα χαρακτήριζε την άποψη του Δημητράκου, μάλλον κομψή και οπωσδήποτε αόριστη. Θα προσέθετε, μάλιστα, πως εάν τα ελαττώματα τής ανεξέλεγκτης αγοράς ήταν ψυχολογικής υφής, τότε δεν θα είχαμε παρά να τα αντιμετωπίσουμε μέσω μιας μαζικής... ψυχοθεραπείας. Κατά τη γνώμη μου, ασφαλώς και χρειάζεται η «ελεύθερη αγορά». Αν όμως είχα να διαλέξω ανάμεσα στην αδιαφάνεια της αρπακτικής αγοράς και στην αμβλύνοια ενός σατραπίσκου και κρατικοδίαιτου γραφειοκράτη υπαλληλίσκου, ασυζητητί θα επέλεγα τον τελευταίο, διότι πιστεύω ότι η κουταμάρα είναι λιγότερο επικίνδυνη από την ασύδοτη κεφαλαιοκρατία. Το ιδεώδες, βέβαια, θα ήταν ο συνδυασμός ελεύθερης οικονομίας και κοινωνικού κράτους, δηλαδή, καπιταλισμός (ευρωπαϊκού τύπου) με ανθρώπινο πρόσωπο. Κάτι τέτοιο φαίνεται πως έχει κατά νου ο Νίκος Μουζέλης – δες το επόμενο άρθρο.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

568

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

5-9.γ «Πρόνοια» και «κοινωνική φροντίδα»

Δ. Τσάτσος

Όψεις εκσυγχρονισμού του κοινωνικού κράτους

1.

Το «κοινωνικό κράτος» βρίσκεται μπροστά σε δύο κινδύνους. Ο ένας είναι ο

ιδεολογικός εμπαιγμός που υφίσταται από όσους το χρησιμοποιούν ως ψευδώνυμο και ετικέτα «σοσιαλιστικού» προσανατολισμού [εννοεί τον Βρετανό Εργατικό πρωθυπουργό Τόνι Μπλέρ που είναι υπέρμαχος του αρπακτικού θατσερικού καπιταλισμού].

Ο άλλος κίνδυνος είναι οι ανακατατάξεις στην

παγκόσμια οικονομία [δες στην σελ. 561 τις παρ. 3. και 4.1] που πλήττουν τις ήδη αποδυναμωμένες υλικές και θεσμικές βάσεις του κοινωνικού κράτους [δες στη σελ. 562 την παράγρ. 5.2].

2.

Παράλληλα, ο πολίτης, όσο πάει και περισσότερο, αμφισβητεί τις δυνατότητες των

συνταγματικά κατοχυρωμένων κοινωνικών δικαιωμάτων να λειτουργούν ως φραγμός σε μια διαδικασία αποδόμησης ή και σταδιακής ιδιωτικοποίησης του «κράτους πρόνοιας»[δες το κείμενο του Δημητράκου στη σελ. 567].

Όμως, είναι βέβαιο, πως στο μέτρο που η συνύπαρξη της

οικονομίας της αγοράς με την αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης αποτελεί τμήμα του ευρωπαϊκού νομικού και πολιτικού [και οικονομικού] πολιτισμού [δες στη σελ. 567 τις παρ. 5.3 και 5.4], ο ενδεχόμενος εκφυλισμός του κοινωνικού κράτους συνεπάγεται την αλλοίωση της ευρωπαϊκής πολιτισμικής φυσιογνωμίας, τελικά δε την αναξιοπιστία της αξιακής Ευρώπης.

3.

Γι' αυτό αποτελεί ευτύχημα, που τελικά - έστω και την τελευταία στιγμή - η

«Συνέλευση για το μέλλον της Ευρώπης» επικεντρώθηκε και στο θέμα του κοινωνικού κράτους με έκθεση που φέρει την υπογραφή του εκπροσώπου της ελληνικής κυβέρνησης. (…) ΤΑ ΝΕΑ , 13-02-2003

5-9.δ Το ευρωπαϊκό μοντέλο ανάπτυξης

Ν. Μουζέλης

Οι ιδιαιτερότητες του δυτικοευρωπαϊκού καπιταλισμού και οι πιθανότητες επιβίωσής του σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης.

1.1 Υπάρχει ευρωπαϊκό μοντέλο καπιταλιστικής ανάπτυξης;

Υπάρχει ένα ευρωπαϊκό μοντέλο

καπιταλιστικής ανάπτυξης που διαφέρει ποιοτικά από το αμερικανικό ή το ασιατικό; Η απάντηση που θα δοθεί εξαρτάται και από το επίπεδο αφαίρεσης στο οποίο αναλύεται το φαινόμενο και από το εάν βλέπει κανείς την καπιταλιστική ανάπτυξη από μια βραχυχρόνια ή μακροχρόνια προοπτική.

1.2 Εκ πρώτης όψεως, όχι

Σε ένα πολύ γενικό, αφηρημένο επίπεδο θα μπορούσε να ισχυριστεί

κανείς ότι δεν υπάρχουν πολλοί αλλά ένας καπιταλισμός, που βασίζεται στον ανταγωνισμό της αγοράς και στη μεγιστοποίηση του κέρδους. Επιπλέον, κατ' αυτή την άποψη, στις σημερινές συνθήκες ραγδαίας παγκοσμιοποίησης, οι όποιες μικρές διαφορές υπήρχαν στο παρελθόν μεταξύ επί μέρους καπιταλισμών τείνουν να εξαφανιστούν.

2. Από ιστορική σκοπιά, όμως, φαίνεται πως υπάρχουν διαφορετικές καπιταλιστικές τροχιές

Αν όμως

κοιτάξουμε την εξέλιξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής από μια μακροϊστορική και συγχρόνως λιγότερο αφηρημένη, πιο θεσμική σκοπιά, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

569

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ καπιταλιστικών τροχιών –διαφορές που οφείλονται σε παράγοντες όπως οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες διαφόρων περιοχών του πλανήτη, ο πρώιμος ή ύστερος χαρακτήρας της κυριαρχίας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε μια συγκεκριμένη εθνική οικονομία, οι σχέσεις κυριαρχίας μεταξύ πλουσίων και φτωχών καπιταλιστικών χωρών κ.ά. Αυτοί που ασπάζονται,

3. Γιατί σήμερα κυριαρχεί το αγγλοσαξονικό, νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης;

όπως και εγώ, την παραπάνω προοπτική συμφωνούν βεβαίως ότι στη σημερινή συγκυρία οι ιδιαιτερότητες των διαφόρων καπιταλισμών έχουν αμβλυνθεί· και αυτό λόγω του ότι τις δύο τελευταίες δεκαετίες το αγγλοσαξονικό μοντέλο έχει γίνει κυρίαρχο σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτή όμως η κυριαρχία δεν οφείλεται, όπως υποστηρίζουν διάφοροι νεοφιλελεύθεροι ή και παλαιομαρξιστές οικονομολόγοι, σε κάποια νομοτέλεια, σε κάποιους «σιδηρούς νόμους» του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Οφείλεται στην πολιτικοστρατιωτική ηγεμονία των ΗΠΑ, που ενεργά υποστηρίζουν έναν νεοφιλελεύθερο, μονεταριστικό, θατσερικό τρόπο ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας.

4.1 Γιατί πρέπει να αλλάξει το κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο καθεστώς της παγκόσμιας οικονομίας;

Το νεοφιλελεύ-

θερο καθεστώς ελέγχου δημιουργεί όχι μόνο τεράστιες ανισότητες μεταξύ και εντός των κρατών-εθνών, αλλά και πολύ σοβαρές δυσλειτουργίες στην αναπτυξιακή διαδικασία. Αυτές οι δυσλειτουργίες αντί να βοηθούν εμποδίζουν τη διευρυμένη και ομαλή (δηλαδή χωρίς κρίσεις) αναπαραγωγή του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος –αφού με διάφορους τρόπους αποκλείουν από τον χώρο της κατανάλωσης/ζήτησης την πλειονότητα του πληθυσμού της Γης. Αυτός ο κοινωνικά άδικος και οικονομικά παράλογος τρόπος ελέγχου της παγκόσμιας αγοράς, όπως και η αμερικανική ηγεμονία που τον στηρίζει, δεν έχει τίποτε το αιώνιο, το αμετάτρεπτο.

4.2 Πώς μπορεί να αλλάξει το (κυρίαρχο) αμερικάνικο μοντέλο καπιταλιστικής ανάπτυξης;

Μπορεί να αλλάξει

και από μέσα και από έξω. Στην πρώτη περίπτωση [από μέσα], η κυβέρνηση των ΗΠΑ, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τα προβλήματα μιας μελλοντικής, βαθιάς οικονομικής κρίσης, μπορεί να αναγκαστεί να αναβιώσει μια νεοκεϋνσιανή πολιτική –όπως έκανε ο Ρούζβελτ μετά την οικονομική κρίση του 1929. Στη δεύτερη περίπτωση [από έξω], το νεοφιλελεύθερο μοντέλο και το αμερικανικό imperium που το στηρίζει μπορούν να αμφισβητηθούν είτε από τον ανερχόμενο ασιατικό καπιταλισμό είτε από μια πολιτικά ενωμένη Ευρώπη. Είναι ακριβώς για τους

4.3 Γιατί πρέπει να μελετηθεί και να προστατευθεί το ευρωπαϊκό μοντέλο ανάπτυξης;

παραπάνω λόγους που οι ιδιαιτερότητες του ευρωπαϊκού μοντέλου πρέπει και να μελετηθούν σοβαρά και να προστατευθούν από τη νεοφιλελεύθερη λαίλαπα που τείνει να τις εξαφανίσει.

5.1

5. Ιδιαιτερότητες του ευρωπαϊκού μοντέλου καπιταλιστικής ανάπτυξης

Εδώ, το κράτος παρεμβαίνει υπέρ μιας πιο δίκαιης κατανομής του πλούτου

συγκεκριμένο

επίπεδο,

ποιες

είναι

αυτές

οι

ιδιαιτερότητες

Περνώντας σε ένα πιο του

δυτικοευρωπαϊκού

καπιταλισμού; Με βάση τον Σκανδιναβικό και τον λεγόμενο Καπιταλισμό του Ρήνου, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η κύρια διαφορά μεταξύ του αγγλοσαξονικού και του δυτικοευρωπαϊκού μοντέλου (από το οποίο εξαιρείται βεβαίως η σημερινή Μ. Βρετανία) έγκειται στο ότι στη δεύτερη περίπτωση γίνεται μια πιο συστηματική προσπάθεια από το κράτος ή/και το τραπεζικό σύστημα, όχι κατάργησης της λογικής της αγοράς, αλλά «διόρθωσης» των διαφόρων κοινωνικών και οικονομικών δυσλειτουργιών που συχνά οι αγορές δημιουργούν. Η διόρθωση σκοπεύει και σε μια πιο δίκαιη κατανομή του παραγόμενου πλούτου και στην πιο ορθολογική αξιοποίηση και ανάπτυξη υλικών και ανθρωπίνων πόρων. ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

570

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

5.2 Οι στόχοι του ευρωπαϊκού βιομηχανικού και χρηματιστηριακού κεφαλαίου

Έτσι, για παράδειγμα, το

δυτικοευρωπαϊκό μοντέλο –σε αντίθεση με το αγγλοσαξονικό– προσπαθεί να συντονίσει τις ενέργειες του βιομηχανικού και του χρηματιστηριακού κεφαλαίου με μακρόχρονο στόχο την επίτευξη ενός μοντέλου ανάπτυξης που θα βασίζεται 1) περισσότερο σε παραγωγικές επενδύσεις και λιγότερο σε χρηματιστηριακές «φούσκες», 2) περισσότερο στη συστηματική εκπαίδευση και αξιοποίηση όλου του υπάρχοντος εργατικού δυναμικού και λιγότερο στις μαζικές απολύσεις και στο λεγόμενο «downsizing» της επιχείρησης, 3) περισσότερο στη δημιουργία ανθρώπινων συνθηκών εργασίας που παράγουν κοινωνική συνοχή και λιγότερο στην επιχειρησιακή διακυβέρνηση μέσω του εκφοβισμού και της δημιουργίας διαρκούς ανασφάλειας.

5.3

Το ευρ/κό μοντ. καπιτ/κής ανάπτυξης δεν προωθεί το αρπακτικό κεφάλαιο

Με άλλα λόγια, το

δυτικοευρωπαϊκό μοντέλο προωθεί όχι το αρπακτικό και «καουμπόικο» αλλά το λεγόμενο «dedicated» –δηλαδή αφοσιωμένο στην επιχείρηση– υπεύθυνο κεφάλαιο. Έχει βασική στρατηγική όχι τη μεγιστοποίηση του κέρδους, αλλά την επιβίωση και οικονομική επιτυχία της επιχείρησης μακρόπνοα. Άρα είναι εναντίον των συνεχών «take-overs», της άρνησης των τραπεζών να στηρίξουν προβληματικές επιχειρήσεις που έχουν τη δυνατότητα εξυγίανσης, της βάρβαρης νοοτροπίας ότι οι επιχειρήσεις έχουν μοναδικό σκοπό την προώθηση των συμφερόντων των μετόχων και όχι αυτών των εργαζομένων μιας επιχείρησης κτλ.

5.4 Το ευρ. μοντ. καπ. ανάπτυξης είναι και κοινωνικά ηθικό και οικονομικά αποτελεσματικό

Η παραπάνω

στρατηγική νομιμοποιείται όχι μόνο με βάση την ηθική αλλά και την αποτελεσματικότητα. Βασίζεται στην ιδέα ότι τα βραχυχρόνια συμφέροντα των επί μέρους κεφαλαιούχων δεν συμπίπτουν πάντα με τις ανάγκες της σταθερής αναπαραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος. Όπως έχει διατυπωθεί από μια σχολή μη ορθόδοξων οικονομολόγων, τα συμφέροντα των επί μέρους κεφαλαίων δεν είναι τα ίδια με τα συμφέροντα του «γενικού κεφαλαίου». Άρα χρειάζεται κεντρικός έλεγχος/καθοδήγηση με σκοπό όχι την υπονόμευση του καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης, αλλά τη σταθερή και διευρυμένη αναπαραγωγή του (βλ. C. Hay, The Political Economy of New Labour, 1999, σελ. 181-211).

5.5 Το ευρ. μοντ. ανάπτυξης θα πεθάνει αν δεν αποχωρήσει το παγκόσμιο νεοφιλ/ρο καθεστώς Αν οι παραπάνω είναι οι κύριες ιδιαιτερότητες του δυτικοευρωπαϊκού μοντέλου (που άνθησε τη «χρυσή εποχή» της σοσιαλδημοκρατίας, δηλαδή το τρίτο τέταρτο του 20ού αιώνα), ποιες είναι οι πιθανότητες επιβίωσής του στο πλαίσιο της σημερινής νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης; Σ' αυτό το ερώτημα η απάντηση είναι προφανής. Οι πιθανότητες είναι μηδαμινές αν δεν αλλάξει το παγκόσμιο νεοφιλελεύθερο status quo. Όσο ο νεοφιλελεύθερος τρόπος ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας κυριαρχεί, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες και οικονομίες στην προσπάθειά τους να γίνουν «ανταγωνιστικές» δεν έχουν άλλη διέξοδο από το να μειώσουν σταδιακά τις κοινωνικές δαπάνες και να απεμπολήσουν τις κοινωνικές κατακτήσεις της πρώιμης μεταπολεμικής περιόδου. Είναι αναγκασμένες να περάσουν από την «Κεϋνσιανή Συναίνεση» στο καθεστώς της λεγομένης «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» - μιας συναίνεσης που δίνει έμφαση στη μείωση της φορολογίας, στη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, στην αποδυνάμωση των συνδικάτων και στη μακροοικονομική αυστηρότητα.

Μόνο αν η ΕΕ κατορθώσει να ξεπεράσει τον πολικό κατακερματισμό της και την παθητική μοιρολατρική στάση των ηγεσιών της στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση - μόνο τότε θα μπορέσει να διασώσει το ευρωπαϊκό μοντέλο ανάπτυξης, που όχι μόνο είναι πιο δίκαιο αλλά και μακροχρόνια πιο αποτελεσματικό.

5.2

Εκτός εάν η ΕΕ ωριμάσει πολιτικά και αναλάβει τις ευθύνες της

Ο Νίκος Μουζέλης είναι καθηγητής στη London School of Economics.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-12-2002 , Κωδικός άρθρου: B13751H111

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

571

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

5-10.α Οικονομία και κοινωνία της ποσότητας ή της ποιότητας; Του SERGE LATOUCHE * 1. Μήπως η τάση για συνεχή οικονομική ανάπτυξη αποτελεί παγίδα;

LE-MONDE - 22/02/2004

Μήπως η οικονομική μεγέθυνση, η

οποία αποτελεί σύνθημα των κυβερνήσεων -τόσο των δεξιών όσο και των αριστερών- αλλά και δεδηλωμένο στόχο των περισσότερων κινημάτων της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης, αποτελεί παγίδα; Δεδομένου ότι στηρίζεται στη συσσώρευση του πλούτου, καταστρέφει τη φύση και δημιουργεί κοινωνικές ανισότητες. Είτε πρόκειται για «βιώσιμη» είτε για «αειφόρο» οικονομική μεγέθυνση, εξακολουθεί να καταστρέφει την ευημερία. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, θα πρέπει να στρέψουμε τις προσπάθειές μας προς την κατεύθυνση της ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας: προς μια κοινωνία που θα στηρίζεται περισσότερο στην ποιότητα και λιγότερο στην ποσότητα, περισσότερο στη συνεργασία και λιγότερο στον ανταγωνισμό, η οποία θα επιδιώκει να απαλλάξει την ανθρωπότητα από τον οικονομισμό και θα έχει ως κυριότερο στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη. «Γιατί θα μπορούσε να αντλήσει κανείς απόλυτα θετική ικανοποίηση από το να τρώει υγιεινά τρόφιμα, να υφίσταται λιγότερο θόρυβο, να ζει μέσα σε ένα ισορροπημένο περιβάλλον, να μην υφίσταται πια τους καταναγκασμούς του κυκλοφοριακού...»: Ζακ Ελούλ (1) 2. Ο Φαμπρίς Νικολινό αμφισβήτησε το δόγμα τής συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης

Ο Φαμπρίς Νικολινό,

οικολόγος αρθρογράφος τόλμησε να προχωρήσει πέρα από ένα είδος ενιαίας σκέψης, την οποία συμμερίζεται σχεδόν όλος ο γαλλικός πολιτικός κόσμος, και η οποία διακηρύσσει ότι η ευτυχία μας πρέπει υποχρεωτικά να συνίσταται στην ολοένα μεγαλύτερη οικονομική μεγέθυνση, στην ολοένα μεγαλύτερη παραγωγικότητα, στην ολοένα μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη και -συνεπώς- στην ολοένα μεγαλύτερη κατανάλωση (4)».

2.1 Την αμφισβήτησε γιατί βλέπει τις καταστροφές που προκάλεσε το δόγμα της διαρκούς ανάπτυξης

Έπειτα

από μερικές δεκαετίες ξέφρενης σπατάλης, φαίνεται ότι έχουμε μπει πλέον στο μάτι του κυκλώνα, τόσο μεταφορικά όσο και κυριολεκτικά... Οι κλιματικές διαταραχές συνοδεύονται από πολέμους για το πετρέλαιο, τους οποίους θα ακολουθήσουν στο μέλλον πόλεμοι για το νερό (5), αλλά, πιθανότατα, και πανδημίες και εξαφάνιση σημαντικών ζωικών και φυτικών ειδών, η οποία θα οφείλεται σε βιογενετικές καταστροφές που είναι προβλέψιμες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η κοινωνία της οικονομικής μεγέθυνσης δεν είναι ούτε βιώσιμη ούτε και επιθυμητή. Είναι λοιπόν αναγκαίο να περάσουμε στην κοινωνία της ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας και να καταβληθεί κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η κοινωνία να είναι γαλήνια και φιλική προς τους ανθρώπους που θα ζουν σ' αυτήν.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

572

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

3. Δεν έχει μέλλον η κοινωνία της μεγέθυνσης, γιατί η οικονομία της σκοτώνει το περιβάλλον

Η κοινωνία της

μεγέθυνσης μπορεί να οριστεί ως η κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η οικονομία της οικονομικής μεγέθυνσης. Αυτή η κοινωνία έχει την τάση να αφεθεί να απορροφηθεί πλήρως από την οικονομία της μεγέθυνσης. Έτσι, η μεγέθυνση για τη μεγέθυνση μετατρέπεται στον κύριο -αν όχι στον μοναδικό- στόχο της ζωής. Μια κοινωνία αυτού του είδους δεν είναι βιώσιμη στο μέλλον, δεδομένου ότι προσκρούει στους περιορισμούς της βιόσφαιρας. Εάν υιοθετήσουμε ως δείκτη των επιβαρύνσεων που προκαλεί ο τρόπος ζωής μας στο περιβάλλον την «αποτύπωση» της εδαφικής έκτασης που απαιτείται για τη διαιώνιση αυτού του τρόπου ζωής, καταλήγουμε σε αποτελέσματα απαράδεκτα από τη σκοπιά της ισότητας στην απολαβή των φυσικών πόρων αλλά και μη βιώσιμα στο μέλλον, δεδομένου ότι υπερβαίνουν τη δυνατότητα αναπλήρωσης και αναγέννησης της βιόσφαιρας. Ενας πολίτης των Ηνωμένων Πολιτειών «καταναλώνει» κατά μέσο όρο 96 στρέμματα βιόσφαιρας, ένας Καναδός 72, ενώ ο μέσος Ευρωπαίος 45. Ετσι, είμαστε πολύ μακριά, τόσο από την ισότητα σε πλανητικό επίπεδο όσο και από έναν τρόπο ζωής που να συμβαδίζει με τον αειφόρο πολιτισμό, ο οποίος θα απαιτούσε τον περιορισμό στα 14 στρέμματα, εάν υποθέσουμε ότι ο σημερινός πληθυσμός θα παρέμενε σταθερός (6).

4. Ούτε η οικοαποτελεσματικότητα, που συμφιλιώνει μεγέθυνση με περιβάλλον, έχει μέλλον

Για να

συμφιλιωθούν αυτές οι δύο αντιφατικές προσταγές, η οικονομική μεγέθυνση και ο σεβασμός του

περιβάλλοντος,

οι

ειδικοί

πιστεύουν

ότι

βρήκαν

το

μαγικό

φίλτρο

της

«οικοαποτελεσματικότητας», της έννοιας-κλειδιού και, ουσιαστικά, της μοναδικής σοβαρής βάσης της «βιώσιμης ανάπτυξης». Πρόκειται για τη σταδιακή μείωση των συνεπειών στο περιβάλλον και της έντασης της κατανάλωσης φυσικών πόρων, έτσι ώστε να επιτευχθεί ένα επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης το οποίο να είναι συμβατό με την αναγνωρισμένη «φέρουσα ικανότητα» του πλανήτη (7).

4.1 Το «φαινόμενο της αναπήδησης»

Βέβαια, είναι αναμφισβήτητο ότι έχει αυξηθεί η οικολογική

αποτελεσματικότητα της οικονομίας σε σημαντικό βαθμό, ωστόσο, ταυτόχρονα, η διαιώνιση της ξέφρενης οικονομικής μεγέθυνσης επιφέρει την υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε παγκόσμιο επίπεδο. Η μείωση των ρύπων που επιτυγχάνεται ανά μονάδα προϊόντος εξουδετερώνεται συστηματικά από την αύξηση των παραγόμενων μονάδων που διατίθενται στο εμπόριο (αυτό το φαινόμενο ονομάστηκε «φαινόμενο της αναπήδησης»).

5. Θα ζήσουμε καλύτερα, αν ζήσουμε διαφορετικά, δηλ. δίχως την οικονομία της μεγέθυνσης

Βέβαια, η «νέα

οικονομία» είναι σχετικά άυλη ή, τουλάχιστον, λιγότερο υλική. Ωστόσο, σε πολύ μεγάλο βαθμό, αντί να υποκαταστήσει την παλαιά οικονομία, αποτελεί απλά συμπλήρωμά της. Τελικά, όλοι οι δείκτες μάς αποδεικνύουν ότι η κατανάλωση φυσικών πόρων συνεχίζει να αυξάνεται (8). Τέλος, για να υιοθετήσει κανείς αυτή την άποψη, θα πρέπει να συμμερίζεται την ακλόνητη πίστη των ορθόδοξων οικονομολόγων, οι οποίοι πιστεύουν ότι η επιστήμη του μέλλοντος θα λύσει όλα τα προβλήματα και ότι είναι δυνατή η απεριόριστη υποκατάσταση της φύσης από τεχνικά επιτεύγματα που θα επινοήσει ο άνθρωπος.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

573

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

Σύμφωνα με τον Ιβάν Ιλιτς, η προγραμματισμένη εξαφάνιση της κοινωνίας της οικονομικής μεγέθυνσης δεν είναι απαραίτητα μια κακή είδηση. «Η καλή είδηση είναι ότι δεν πρόκειται για την εγκατάλειψη ενός καλού σε γενικές γραμμές τρόπου ζωής λόγω των παρενεργειών του. Δεν πρόκειται για το δίλημμα εάν θα πρέπει να στερηθούμε έναν νοστιμότατο μεζέ λόγω των κινδύνων που κρύβει η κατανάλωσή του. Οχι, αυτό το φαγητό είναι αφ' εαυτού κακό και θα ήμασταν πολύ πιο ευτυχείς εάν το καταργούσαμε από το διαιτολόγιό μας. Πρέπει να ζήσουμε διαφορετικά για να ζήσουμε καλύτερα (9)».

6. Η κοινωνία της οικονομικής μεγέθυνσης δίνει πολλά, αλλά με κόστος τραγικό

Η κοινωνία της οικονομικής

μεγέθυνσης δεν είναι επιθυμητή για τρεις τουλάχιστον λόγους: επιφέρει την α) αύξηση των ανισοτήτων και των αδικιών και β) προκαλεί μια ευημερία που είναι σε μεγάλο βαθμό απατηλή. Ακόμα γ) και για τους ίδιους τους «κατέχοντες», δημιουργεί μια κοινωνία που δεν τους είναι φιλική, μια «αντικοινωνία» που είναι άρρωστη από τον ίδιο της τον πλούτο. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου την οποία πιστεύουν ότι απολαμβάνουν οι πολίτες του Βορρά είναι σε μεγάλο βαθμό πλασματική. Βέβαια, έχουν τη δυνατότητα να ξοδέψουν περισσότερα χρήματα για να αποκτήσουν εμπορευματοποιημένα αγαθά και υπηρεσίες, αλλά ξεχνούν να συνυπολογίσουν την αύξηση των διάφορων μορφών κόστους που αυτό συνεπάγεται.

6.1

Αυτό το κόστος είναι τεράστιο γιατί έχει να κάνει με την αιμορραγία του περιβάλλοντος

Υπάρχουν

περιπτώσεις όπου δεν μπορούμε να μετρήσουμε αυτό το κόστος, όπως στην περίπτωση της υποβάθμισης της ποιότητας ζωής την οποία υφιστάμεθα εξαιτίας του σύγχρονου μοντέλου διαβίωσης.

Υπάρχουν

όμως

και

οι

περιπτώσεις

των

«αντισταθμιστικών»

και

των

επανορθωτικών δαπανών που καθίστανται αναγκαίες από τον σύγχρονο τρόπο ζωής (φάρμακα, αυξημένες μεταφορές, διασκέδαση και δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου) και την άνοδο της τιμής αγαθών που έχουν γίνει σπάνια (εμφιαλωμένο πόσιμο νερό, ενέργεια, χώροι πρασίνου...). Ο Χέρμαν Ντάλι έχει δημιουργήσει ένα σύνθετο δείκτη, τον Αυθεντικό Δείκτη Προόδου (ΙΡΑ: Genuine Progress Indicator), ο οποίος διορθώνει το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, αφαιρώντας το κόστος που συνεπάγεται η ρύπανση και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Εφάρμοσε δε αυτόν τον δείκτη στην οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών από τη δεκατία του 1970: ενώ το ΑΕΠ της χώρας ακολουθεί ανοδικούς ρυθμούς (10), ο ΑΔΠ βρίσκεται σε στασιμότητα ή είναι αρνητικός.

6.2

Η ευημερία που ζούμε είναι πλαστή γιατί μας σπρώχνει στον γκρεμό

(…) κάτω από αυτές τις

συνθήκες, η οικονομική μεγέθυνση είναι ένας μύθος, ακόμα και στη σφαίρα της φαντασίας της οικονομίας της ευημερίας και της καταναλωτικής κοινωνίας! Γιατί, αυτό που αυξάνεται από τη μια πλευρά, μειώνεται έντονα από την άλλη πλευρά. Δυστυχώς, όλα αυτά δεν είναι αρκετά για να μας οδηγήσουν στο να εγκαταλείψουμε τη βολίδα, η οποία, στην ξέφρενη κούρσα της, μας οδηγεί κατευθείαν στον γκρεμό, και να ακολουθήσουμε την αντίθετη κατεύθυνση.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

574

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

7. Επιβάλλεται να μειωθεί η οικονομική δραστηριότητα, να προχωρήσουμε καταναλώνοντας λιγότερα

Ας το

πάρουμε απόφαση. Η ελάττωση της οικονομικής δραστηριότητας είναι μια αναγκαιότητα. Δεν πρόκειται για ιδανικό, ούτε και αποτελεί τον μοναδικό στόχο της «κοινωνίας που θα διαδεχτεί την ανάπτυξη» και του άλλου κόσμου που είναι εφικτός. Ωστόσο, ας κάνουμε την ανάγκη φιλοτιμία και ας προσπαθήσουμε να συλλάβουμε, για τις κοινωνίες του Βορρά, την ελάττωση της οικονομικής δραστηριότητας ως έναν στόχο από τον οποίο μπορούμε να αποκομίσουμε και ορισμένα πλεονεκτήματα (11). Ο κυριότερος στόχος του συνθήματος της ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας είναι η εγκατάλειψη του παράλογου στόχου της οικονομικής μεγέθυνσης για τη μεγέθυνση. Ειδικότερα, η ελάττωση δεν είναι η αρνητική μεγέθυνση (καθώς αυτή η έννοια είναι παράλογη και οξύμωρη και στην κυριολεξία σημαίνει: «προχωρώ οπισθοχωρώντας»). Η δυσκολία που συναντάμε στη μετάφραση του γαλλικού όρου «decroissance» (ελάττωση) στα αγγλικά αποκαλύπτει το μέγεθος της κυριαρχίας του οικονομισμού στη σκέψη των ανθρώπων.

7.1 Περιορισμός αντιοικολογικών δραστηριοτήτων και δεν ικανοποιούν τις βασικές μας ανάγκες

Κατ' αρχάς,

μια πολιτική ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας θα μπορούσε να συνίσταται στον περιορισμό, αν όχι στην κατάργηση, των ενεργειών που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον χωρίς να προσφέρουν κάποια ικανοποίηση αναγκών. Για παράδειγμα, στην επανεξέταση του τεράστιου όγκου μετακινήσεων ανθρώπων και εμπορευμάτων σε πλανητικό επίπεδο, οι οποίες έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον (φυσικά, αυτό θα συνεπάγεται και την αντιστροφή της κυρίαρχης τάσης για μεταφορά των παραγωγικών δραστηριοτήτων σε μακρινές χώρες με χαμηλό εργατικό κόστος και τον επαναπατρισμό τους στις χώρες όπου καταναλώνονται τα προϊόντα τους).

7.2

Περιορισμός του ορυμαγδού της διαφήμισης

Το ίδιο ισχύει και για τον ορυμαγδό της

διαφήμισης, ο οποίος πολύ συχνά έχει σοβαρές επιπτώσεις, όπως και για την ολοένα ταχύτερη απαξίωση των προϊόντων και την ανάπτυξη των συσκευών μιας χρήσης, που έχουν ως μοναδικό στόχο να κινείται η ανεξέλεγκτη γιγάντια μηχανή της οικονομίας με ολοένα πιο γρήγορους ρυθμούς. Όλα αυτά δημιουργούν σημαντικά περιθώρια ελάττωσης της κατανάλωσης αγαθών.

8. Η ελάττωση της οικον. δραστηριότητας δεν σημαίνει λιγότερη ευημερία

Από αυτή την άποψη, η

ελάττωση της οικονομικής δραστηριότητας δεν συνεπάγεται απαραίτητα την υποχώρηση της ευημερίας.

8.1 Κατά το Μαρξ η ευτυχία φαινόταν εφικτή στο εγγύς μέλλον

Το 1848, ο Κάρολος Μαρξ θεωρούσε ότι

είχε έρθει η στιγμή για την κοινωνική επανάσταση και ότι το σύστημα ήταν ώριμο για το πέρασμα στην κομμουνιστική οικονομία της αφθονίας. Η απίστευτη υπερπαραγωγή βαμβακερών υφασμάτων και άλλων βιομηχανικών αγαθών τού φαινόταν κάτι παραπάνω από αρκετή για να θρέψει, να στεγάσει και να ντύσει αξιοπρεπώς τον πληθυσμό (τουλάχιστον τον δυτικό), εάν καταργείτο το μονοπώλιο του κεφαλαίου. Κι όμως, ο υλικός «πλούτος» εκείνης της εποχής ήταν ασύγκριτα μικρότερος από αυτόν που υπάρχει σήμερα. Δεν υπήρχαν αυτοκίνητα, αεροπλάνα, πλαστικές ύλες, πλυντήρια, ψυγεία,

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

575

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

υπολογιστές, βιοτεχνολογία, αλλά ούτε και φυτοφάρμακα, χημικά λιπάσματα και πυρηνική ενέργεια! Παρά τις άνευ προηγουμένου ανατροπές που είχε επιφέρει εκείνη την εποχή η βιομηχανοποίηση, οι ανάγκες εξακολουθούσαν να είναι μικρές για τα σημερινά δεδομένα και η ικανοποίησή τους δυνατή. Η ευτυχία -τουλάχιστον στο βαθμό που εξαρτιόταν από υλικούς παράγοντες- φαινόταν εφικτή στο εγγύς μέλλον.

9. Η ευτυχία είναι εφικτή, αρκεί να απεγκλωβιστούμε από τον κυρίαρχο οικονομισμό της εποχής μας

Για να αντι-

ληφθούμε πώς θα μπορούσε να είναι μια γαλήνια κοινωνία της ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας, θα πρέπει κυριολεκτικά να εγκαταλείψουμε τη σφαίρα της οικονομίας και να αμφισβητήσουμε την κυριαρχία της στην υπόλοιπη ζωή μας, στη θεωρία, στην πράξη και κυρίως μέσα στο μυαλό μας. Γι' αυτό, θα

9.1 Για να γίνει αυτό, 1ον πρέπει να μειωθεί ο χρόνος εργασίας και να εξαλειφθεί η ανεργία

πρέπει να υλοποιηθεί κατ' αρχάς η εξής σημαντική προϋπόθεση: να πραγματοποιηθεί σημαντική μείωση του χρόνου εργασίας, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί μια ικανοποιητική θέση εργασίας για τον καθένα. Ηδη από το 1981, ο Ζακ Ελούλ, ένας από τους πρώτους διανοητές που προώθησαν την κοινωνία της ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας, όριζε ως στόχο το να μην υπερβαίνει η εργασία τις δύο ώρες ημερησίως (12).

9.2 Έξι στόχοι από τη ΧΑΡΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ για να πυροδοτηθεί η ενάρετη οικονομία

Μπορούμε να

αντλήσουμε έμπνευση από τη «Χάρτα για την κατανάλωση και τους τρόπους ζωής» που προτάθηκε το 1992 στο Φόρουμ των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων του Ρίο, κατά τη διάρκεια της διάσκεψης κορυφής για την ανάπτυξη και το περιβάλλον, και να συνθέσουμε όλα όσα προβλέπονται σ' αυτήν μέσα σε ένα πρόγραμμα που μπορεί να συνοψιστεί σε έξι λέξεις: 1) επαναξιολόγηση, 2) αναδιάρθρωση, 3) αναδιανομή, 4) περιορισμός, 5) επαναχρησιμοποίηση, 6) ανακύκλωση. Αυτοί οι έξι στόχοι που βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ τους, μπορούν να πυροδοτήσουν έναν «ενάρετο κύκλο» ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας, ο οποίος μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική αρμονία και στην αειφορία. Θα μπορούσαμε μάλιστα να διευρύνουμε αυτούς τους στόχους προσθέτοντας 1) την επανεκπαίδευση, 2) τον επανακαθορισμό των προτεραιοτήτων, 3) την αλλαγή χρήσης των παραγωγικών εγκαταστάσεων και, 4) φυσικά, την επιστροφή της παραγωγής κοντά στον χώρο της κατανάλωσής της, παρά το αυξημένο εργατικό κόστος. Ωστόσο, όλοι αυτοί οι στόχοι περιλαμβάνονται λίγο πολύ στους έξι πρώτους.

9.1 Οι αληθινές αξίες πρέπει να αντικαταστήσουν τις συστημικές παντοδύναμες αξίες του σήμερα

Έτσι, είναι

προφανές ποιες είναι οι αξίες που πρέπει να προβάλλουμε και οι οποίες πρέπει να υπερισχύσουν των αξιών που κυριαρχούν σήμερα. Πρέπει 1) ο αλτρουισμός να νικήσει τον εγωισμό, 2) η συνεργασία τον ξέφρενο ανταγωνισμό, 3) η ευχαρίστηση που προσφέρει ο ελεύθερος χρόνος να διαδεχτεί την εργασιομανία, 4) η σπουδαιότητα της κοινωνικής ζωής την αλόγιστη κατανάλωση, 5) η αγάπη για τα καλοδουλεμένα και τα όμορφα πράγματα την «παραγωγικίστικη» αποτελεσματικότητα, 6) η λογική τον ανορθολογισμό κ.λπ. Το πρόβλημα είναι ότι οι αξίες που επικρατούν σήμερα είναι συστημικές: δημιουργούνται και ενισχύονται από το σύστημα και -μέσα από μια αμφίδρομη σχέση- συμβάλλουν στην ενίσχυσή του.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

576

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

9.2 Χρειαζόμαστε όχι μόνο μια διαφορετική προσωπική ηθική, αλλά μια ριζική αμφισβήτηση του συστήματος

Βέβαια, η

επιλογή μιας διαφορετικής προσωπικής ηθικής, όπως η εκούσια απλότητα, μπορεί να οδηγήσει στην αναστροφή αυτής της τάσης και να υποσκάψει τις βάσεις στις οποίες στηρίζεται το φαντασιακό του συστήματος, ωστόσο, χωρίς μια ριζική αμφισβήτηση του συστήματος, υπάρχει ο κίνδυνος αυτή η αλλαγή να παραμείνει περιορισμένη.

9.3

Είναι δυνατή η μετάβαση σε ένα τέτοιο σύστημα, ή μιλάμε ουτοπικά;

Ωστόσο, θα μπορούσε να

ισχυριστεί κανείς ότι πρόκειται για ένα ουτοπικό και υπερβολικά μεγάλης εμβέλειας πρόγραμμα. Είναι άραγε δυνατή αυτή η μετάβαση χωρίς να προϋποθέτει μια βίαιη επανάσταση, ή, για την ακρίβεια, μπορεί να γίνει η επανάσταση στη νοοτροπία χωρίς ξέσπασμα κοινωνικής βίας; 9.4 Είναι δυνατή η μετάβαση, επειδή η μείωση των συνεπειών στο περιβάλλον δεν προϋποθέτει τη μείωση αξιών χρήσης

Η δραστική

μείωση των συνεπειών στο περιβάλλον -και, συνεπώς, της παραγωγής αξιών ανταλλαγής που ενσωματώνονται σε υλικά αντικείμενα- δεν προϋποθέτει απαραίτητα τη μείωση της παραγωγής αξιών χρήσης, μέσα από την παραγωγή άυλων προϊόντων. Αυτά -ή τουλάχιστον ένα μέρος τους- μπορούν να διατηρήσουν μια εμπορική αξία.

9.5 Ωστόσο η αγορά και το κέρδος δεν θα αποτελούν δείκτες του νέου φιλο-οικολογικού, οικονομικού συστήματος

Ωστόσο, αν και

είναι δυνατόν να επιβιώσουν η αγορά και το κέρδος ως δείκτες, δεν θα αποτελούν πλέον τα θεμέλια του συστήματος.

9.6 Μια μετάβαση όμως σε ένα τέτοιο οικονομικό σύστημα, θα εμποδιστεί από τους προνομιούχους

Μπορούμε

να σχεδιάσουμε μέτρα που θα εφαρμοστούν σταδιακά και θα αποτελέσουν τους ενδιάμεσους σταθμούς αυτής της μετάβασης, ωστόσο, είναι αδύνατον να προβλέψουμε εάν θα γίνουν αποδεκτά από τους «προνομιούχους» τους οποίους θα θίξουν ή από τα σημερινά θύματα του συστήματος, των οποίων το μυαλό αλλά και το σώμα έχει ναρκωθεί από το σύστημα.

9.10 Στο τέλος όμως θα πεισθούν και αυτοί, όταν αρχίσει να μας εκδικείται το κατεστραμμένο περιβάλλον

Ωστόσο, ο ανησυχητικός

καύσωνας του καλοκαιριού του 2003 στη Νοτιοδυτική Ευρώπη, ο οποίος προκάλεσε χιλιάδες θύματα, ήταν πολύ πιο πειστικός απ' όλα μας τα επιχειρήματα για την ανάγκη της αλλαγής πλεύσης προς την κοινωνία της ελάττωσης της οικονομικής δραστηριότητας. Έτσι, στο μέλλον, για να πραγματοποιήσουμε την αναγκαία απελευθέρωση του φαντασιακού της κοινωνίας από την έννοια της οικονομικής μεγέθυνσης που το έχει στοιχειώσει, μπορούμε σε μεγάλο βαθμό να βασιζόμαστε στον παιδαγωγικό χαρακτήρα των καταστροφών.

1) «Entretiens avec Jacques Ellul», Patrick Chastenet, «La Table ronde», Παρίσι, 1994. 2) «Le Monde», 16 Φεβρουαρίου 2002. 3) Fabrice Nicolino, «Retraite ou deroute...», «Politis», 8 Μαΐου 2003. Η κρίση πυροδοτήθηκε από μάλλον ατυχείς διατυπώσεις του Φαμπρίς Νικολινό, ο οποίος χαρακτήρισε το κοινωνικό κίνημα «φεστιβάλ συντεχνιακών τσιρίδων» και αναφερόταν «στον κύριο που θέλει να βγει στη σύνταξη μετά τα 50, γιατί, ναι, οδηγάει τρένα, σκληρή δουλειά σαν το ανθρακωρυχείο· οϊμέ, ξαναγυρίσαμε στην εποχή του Ζερμινάλ!». 4) «Politis», αρ. 755, 12 Ιουνίου 2003.

5) «Vandana Shiva», «La Guerre de l'eau», Parangon, Παρίσι, 2003.

6) Υπό την επιμέλεια του Gianfranco Bologna, «Italia capace di futuro», WWF-EMI, Μπολόνια 2001, σελ. 86-88. 7) «The Business Case for Sustainable Development», το οποίο δόθηκε στη δημοσιότητα κατά τη διάρκεια της διάσκεψης κορυφής του Γιοχάνεσμπουργκ (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2002).

8) Mauro Bonaiuti, «Nicholas Georgescu-Roegen. Bioeconomia.

Verso un' altra economia ecolοgicamente e socialmente sostenible», Bollati Boringhieri, Τορίνο και ιδιαίτερα σελίδες 38-40. 9) «Le Monde», 7 Δεκεμβρίου 2002.

10) C. Cobb, Τ. Halstead, J. Rowe, «The Genuine Progress Indicator: Summary of Data and Methodology, Redefining Progress», 1995. Επίσης, το έργο των ιδίων, «If the GDP is Up, Why is America Down...» «Atlantic Monthly», αρ. 276, Σαν Φρανσίσκο, Οκτώβριος 1995. 11) Οσον αφορά τις κοινωνίες του Νότου, αυτός ο στόχος δεν είναι πραγματικά στην ημερήσια διάταξη: παρά το γεγονός ότι διακατέχονται από την ιδεολογία της μεγέθυνσης, στην πλειονότητά τους δεν είναι στ' αλήθεια «κοινωνίες της μεγέθυνσης». 12) Βλέπε «Changer de revolution», στο οποίο παραπέμπει ο Jean-Luc Porquet, στο «Ellul, l'homme qui avait (presque) tout prevu», «Le Cherche-Midi», 2003, σελ. 212-213. Ο SERGE LATOUCHE είναι «Αντιρρησίας μεγέθυνσης», πρόεδρος της «Γραμμής του ορίζοντα», διακεκριμένος καθηγητής του πανεπιστημίου Paris-Sud. Συγγραφέας, μεταξύ άλλων, των «La Deraison de la raison economique», Albin Michel, Παρίσι, 2001, «Justice sans limites», Fayard, Παρίσι, 2003 και «La Pensee creative contre l'economie de l'absurde», Parangon, Παρίσι, 2003.

LE-MONDE - 22/02/2004

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

577

5. Καταναλωτισμός - Διαφήμιση - Ευτυχία

5-10.β Όλα όσα θέλετε να μάθετε για την πρόσφατη οικονομική κρίση Του ΓΡΗΓΟΡΗ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ | Κυριακή 1 Μαρτίου 2009

Πώς ξεκίνησε το κακό;

Το κακό ξεκίνησε από την απληστία των τραπεζών οι οποίες,

θέλοντας να βγάλουν περισσότερα κέρδη, υποεκτίμησαν τους κινδύνους που ανελάμβαναν επενδύοντας τα χρήματα των καταθετών. Τα κέρδη των τραπεζών προέρχονται από τα δάνεια που δίνουν και όχι από τις καταθέσεις, οι οποίες θεωρούνται «παθητικό». Και αυτό διότι από τα δάνεια εισπράττουν τόκους, δηλαδή έχουν κέρδος, ενώ στις καταθέσεις πληρώνουν τόκους, άρα τους δημιουργούν ζημιά. Προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους οι τράπεζες έδιναν όσο περισσότερα δάνεια μπορούσαν. Τι ήταν τα subprime;

Στις ΗΠΑ και στην Αγγλία οι τράπεζες δάνειζαν για την αγορά

σπιτιού ως και 120% της αξίας του. Στις ΗΠΑ τα δάνεια που δίνονταν σε ανθρώπους χωρίς περιουσία, χωρίς εισόδημα και τελικά χωρίς δυνατότητα αποπληρωμής αποκαλούνταν subprime και αυτά ήταν τα πρώτα που «έσκασαν», προκαλώντας ένα ντόμινο προβλημάτων στις τράπεζες. Δεν ήταν όμως μόνο τα στεγαστικά που είχαν πρόβλημα, αλλά ένα πλήθος δανείων και επενδύσεων σε σύνθετα τραπεζικά προϊόντα τα οποία έχασαν τελείως την αξία τους και κατέστρεψαν κυριολεκτικά τις μεγαλύτερες τράπεζες των ΗΠΑ και μερικές από τις μεγαλύτερες τράπεζες του κόσμου. Τα προϊόντα αυτά σήμερα τα ονομάζουμε «τοξικά», ενώ πριν από λίγους μήνες εθεωρούντο η επιτομή της τραπεζικής πρακτικής. Πώς δημιουργήθηκε το πρόβλημα στις τράπεζες;

Με τα στεγαστικά και τα τοξικά να

σκάνε το ένα μετά το άλλο, οι τράπεζες δεν είχαν ρευστότητα, οι υπόλοιπες τράπεζες- επειδή δεν ήξεραν ποιες έχουν πρόβλημα με τα τοξικά- έπαψαν να χρηματοδοτούν η μία την άλλη, τελικά όλες οι τράπεζες έκοψαν όλες τις χρηματοδοτήσεις, οι επιχειρήσεις δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν, σταμάτησαν να πληρώνουν, έκαναν απολύσεις, πολλές έκλεισαν και έτσι το ντόμινο της κρίσης σάρωσε και συνεχίζει να σαρώνει την οικονομία παγκοσμίως. Πώς γίνεται ένα πρόβλημα της αμερικανικής αγοράς ακινήτων να διαλύει τις οικονομίες της Ευρώπης και ολόκληρου του κόσμου;

Μία

από

τις

αιτίες

της

εξάπλωσης

του

προβλήματος σε ολόκληρο τον κόσμο είναι η παγκοσμιοποίηση. Το άνοιγμα των οικονομιών, η ελεύθερη μετακίνηση κεφαλαίων από ήπειρο σε ήπειρο και από χώρα σε χώρα, η ενοποίηση όλων των αγορών είναι η αιτία της «επιδημίας». Στα τοξικά τραπεζικά προϊόντα επενέδυαν όχι μόνο οι αμερικανικές τράπεζες αλλά τράπεζες από ολόκληρο τον κόσμο. Επενέδυαν επίσης ασφαλιστικές εταιρείες, ασφαλιστικά ταμεία, εταιρείες επενδύσεων, επενδυτικές τράπεζες και ιδιώτες. Ποιοι είναι εκτεθειμένοι στην κρίση;

Υπό μιαν έννοια όλοι μας είμαστε εκτεθειμένοι σε

αυτή την κρίση, ακόμη και αν έχουμε μιαν απλή κατάθεση. Και αυτό διότι οι τράπεζες δεν τοποθετούν τα χρήματα των καταθέσεών μας σε ένα θησαυροφυλάκιο, αλλά τα δανείζουν σε επιχειρήσεις και ιδιώτες, τα δανείζουν η μία στην άλλη ή τα επενδύουν σε κάθε είδους τραπεζικά και χρηματιστηριακά προϊόντα προκειμένου να πάρουν μεγάλες αποδόσεις.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

578

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Συνεπώς κάθε ένα ευρώ που έχουμε καταθέσει στις τράπεζες είναι δανεισμένο ή επενδεδυμένο κάπου. Γιατί οι μεγάλοι εγκέφαλοι της οικονομίας, οι τραπεζίτες, οι χρηματιστές, οι οικονομολόγοι δεν προέβλεψαν την κρίση;

Ο λόγος για τον οποίο κανένας δεν προέβλεψε την κρίση

ήταν ότι κανένας δεν είχε συμφέρον να την προβλέψει. Αντίθετα, όλοι είχαν λόγους να θεωρούν ότι όλα θα συνεχίσουν να πηγαίνουν καλά. Εξηγούμαι: Οι τράπεζες βγάζουν κέρδη όταν δίνουν δάνεια. Οσο περισσότερα δάνεια τόσο περισσότερα κέρδη. Οσο περισσότερα κέρδη τόσο μεγαλύτερες αμοιβές και μεγαλύτερα μπόνους για τα στελέχη. Εδώ κρύβεται το κλειδί για να αντιληφθούμε την κρίση. Ένας αμερικανός τραπεζίτης, για παράδειγμα, έδινε ένα δάνειο για σπίτι σε έναν Αμερικανό χωρίς αποταμίευση και χωρίς περιουσία. Υποθήκευε το σπίτι. Παρ΄ όλα αυτά γνώριζε ότι μάλλον δεν θα μπορέσει να εισπράξει το δάνειο αφού ο δανειολήπτης ήταν αφερέγγυος. Αφού ο αμερικανός τραπεζίτης ήξερε τον κίνδυνο γιατί δάνειζε;

Διότι

εκεί

έκανε

το

μεγάλο κόλπο που ονομάζεται «τιτλοποίηση» ή «securitization». Συγκέντρωνε δηλαδή όλα αυτά τα επικίνδυνα, τα κακά δάνεια και τα ονόμαζε «ασφαλές ομόλογο». Το ομόλογο αυτό το πούλαγε σε άλλες τράπεζες ή σε ασφαλιστικά ταμεία ή σε επενδυτές, οι οποίοι το αγόραζαν επειδή ήταν ασφαλές. Και ήταν ασφαλές διότι το εξέδιδε η τράπεζα. Ετσι η τράπεζα έπαιρνε από την αγορά τα χρήματα που είχε δανείσει στους κακοπληρωτές. Και εφόσον έπαιρνε χρήματα, τα δάνειζε ξανά σε άλλους κακοπληρωτές και έτσι είχε δανείσει τα διπλά λεφτά στους διπλάσιους κακοπληρωτές. Γιατί; Για να βγάλει περισσότερα κέρδη και να πάρουν τα στελέχη της μεγαλύτερα μπόνους. (Μιλάμε για μπόνους δισεκατομμυρίων δολαρίων στις ΗΠΑ, δισεκατομμυρίων ευρώ στην Ευρώπη και εκατομμυρίων ευρώ στην Ελλάδα.) Πώς δικαιολογούσαν αυτά τα κακά δάνεια οι τραπεζίτες;

Έλεγαν

ότι

η

αγορά

ακινήτων θα συνεχίσει να ανεβαίνει, συνεπώς τα δάνεια ήταν καλυμμένα από τις αξίες των ακινήτων. Οταν οι αξίες των ακινήτων άρχισαν να πέφτουν, άρχισαν να «σκάνε» και τα κακά δάνεια. Οταν έσκασαν τα δάνεια, έσκασαν και τα «ασφαλή ομόλογα», αυτά που σήμερα τα λέμε «τοξικά», και μόλυναν το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα και δυστυχώς όλους τους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας. Και γιατί δεν προέβλεψαν την κρίση οι κεντρικές τράπεζες, οι επιτροπές κεφαλαιαγορών και οι κυβερνήσεις, ώστε να προστατέψουν τις οικονομίες;

Οι

λόγοι

για

τους

οποίους

κανένας από τους θεσμικούς παράγοντες δεν είχε προβλέψει την κρίση είναι δύο: Πρώτον, διότι ο καθένας έβλεπε το δικό του κομματάκι από τη συνολική εικόνα της οικονομίας και κανένας δεν έβλεπε ολόκληρη την εικόνα. Βλέπανε δηλαδή όλοι από ένα δέντρο (την τοπική οικονομία) και κανένας δεν έβλεπε το δάσος (την παγκοσμιοποιημένη οικονομία). Δεύτερον, διότι κανένας δεν ήθελε να πιστέψει ότι έρχεται τέτοια κρίση. Ακόμη και οι κεντρικές τράπεζες ομολογούν σήμερα ότι ήξεραν πως υπάρχει «τρελός δανεισμός» αλλά θεωρούσαν ότι τα δάνεια και η άνοδος όλων των αξιών δικαιολογούνται από τον ρυθμό αύξησης των κερδών των τραπεζών και των επιχειρήσεων. Θεωρούσαν επίσης όλοι ότι οι δυναμικοί τραπεζίτες είναι κάποιο είδος «γκουρού» των αγορών και ότι ξέρουν πολύ καλά τι κάνουν. Αποδείχτηκε ότι το μόνο που ήξεραν να κάνουν καλά ήταν να βγάζουν μπόνους για τον εαυτό τους. Υπάρχει κάποιος που ωφελείται από αυτή την κρίση;

Δυστυχώς

από

την

κρίση

αυτή

ωφελήθηκαν μόνο αυτοί που την προκάλεσαν, δηλαδή τα μεγάλα στελέχη των επενδυτικών τραπεζών που εισέπραξαν κολοσσιαία μπόνους προκαλώντας τη φούσκα η οποία οδήγησε στην κρίση. Ωφελούνται επίσης αυτοί που έχουν τεράστιες αποταμιεύσεις σε μετρητά και οι οποίοι μπορούν να αγοράσουν τώρα φθηνότερα ακίνητα, επιχειρήσεις, μετοχές κτλ. Αυτοί ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΠΕΙΘΩ – σελ. 629

629

Β. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ – σελ. 640

A. ΠΕΙΘΩ: Τρόποι και Μέσα Πειθούς – ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ A1.

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ ΛΟΓΟΣ & ΠΕΙΘΩ ………………………………………..……

σελ. 631

Επιστολή – Υπόμνημα – Ομιλία – Άρθρο A2.

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ 2.1 Με επίκληση στη λογική (ή και) 2.2 με επίκληση στο συναίσθημα (ή και) 2.3 με επίκληση στην αυθεντία (ή και)

………………………………….................

2.4 με επίκληση στο ήθος του πομπού (ή και) ……………………………… σελ. 632 2.5 με επίκληση στο ήθος του δέκτη (ή και) 2.6 με επίθεση στο ήθος του δέκτη, όταν εκείνος είναι αναξιόπιστος A3.

ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ

(ή ποια μέσα πειθούς αντιστοιχούν σε κάθε τρόπο πειθούς )

3.1 Κατά την επίκληση στη λογική, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς: 

τεκμήρια (ή και)



επιχειρήματα

3.2 Κατά την επίκληση στο συναίσθημα, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς: 

Περιγραφές, αφηγήσεις – ζωντανές εικόνες (ή και)



λόγος συγκινησιακά φορτισμένος (ή και)



χρήση ευρύτερα, συγκινησιακού-μεταφορικού λόγου (ειρωνεία, σαρκασμός, χιούμορ κοκ) κοκ

3.3 Κατά την επίκληση στην αυθεντία, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς: Αποφθέγματα, Παροιμίες, Γνωμικά, Παραπομπές σε αξιόπιστες πηγές κ.ά.

Ρητά,

Διδάγματα,

3.4 Κατά την επίκληση στο ήθος του πομπού, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς το κατάλληλο ύφος που εμμέσως πλην σαφώς εγγυάται την αξιοπιστία του πομπού 3.5 Κατά την επίκληση στο ήθος του δέκτη, ο πομπός χρησιμοποιεί ως μέσα πειθούς το κατάλληλο ύφος, που φανερώνει ότι πράγματι τιμά και σέβεται ειλικρινά εκείνους που τον παρακολουθούν ………………………….... Α4. Τι επιδιώκει ο Πομπός με κάθε Τρόπο Πειθούς και τα αντίστοιχα Μέσα Πειθούς; ………………………………………………………………….

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

σελ. 633

630

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

A5. Ανάλυση των ΜΕΣΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ κατά την επίκληση στη λογική ………. σελ. 634 Α. Τι είναι τα Τεκμήρια (ορισμός και παραδείγματα) Β. Τι είναι τα Επιχειρήματα (ορισμός και παραδείγματα) A6.

Τι είναι ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ;

A6.1 Ποια τα συστατικά του συλλογισμού της λογικής; ……………………….............

Α7. Είδη συλλογισμών με κριτήριο την πορεία που ακολουθεί ο νους για να φτάσει στο συμπέρασμα. (Από πού προς τα πού; Από το γενικό προς το ειδικό ή το αντίθετο;) …………………………………………………………………. σελ. 635 Με βάση την «πορεία» που ακολουθεί ο νους για να φτάσει στο συμπέρασμα ένας συλλογισμός είναι παραγωγικός ή επαγωγικός ή αναλογικός Α7.1 ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ συλλογισμός Α7.2 ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ συλλογισμός Α7.3 ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ συλλογισμός Α8.

…………………………………………………………………..

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΝΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ ……………………………………………… σελ. 636

Α8.1 Πότε ένας συλλογισμός είναι και λέγεται ΟΡΘΟΣ; Α8.2 Πότε ένας συλλογισμός είναι έγκυρος ως προς τη μορφή; Α8.3 Πότε ένας συλλογισμός είναι αληθής ως προς το περιεχόμενο; ……… Α9. ΑΣΚΗΣΗ ……………………………………………………………………………………………… σελ. 637 Α10. Η διαφορά ανάμεσα στους ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ της λογικής και στα ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ των κειμένων ……………………………………… Α11. Πειθώ και επιστήμη: ΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑ-ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ

…… σελ. 638

***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΠΕΙΘΩ – σελ. 629

631

Β. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ – σελ. 640

A. ΠΕΙΘΩ: Τρόποι και Μέσα Πειθούς – ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Α1. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ ΛΟΓΟΣ & Πειθώ Κατά την επικοινωνία μας με τους άλλους, συνήθως, επιδιώκουμε να τους πείσουμε ότι έχουμε δίκιο. Αυτοί οι άλλοι μπορεί να είναι: 

οι συνομιλητές μας σε μια κουβέντα



ή ο αναγνώστης μιας επιστολής ή ενός υπομνήματός μας



ή το ακροατήριο που παρακολουθεί μια ομιλία μας



ή οι αναγνώστες ενός άρθρου μας που δημοσιεύτηκε σε μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό.

Συνεπώς, κατά την παραγωγή γραπτού επικοινωνιακού λόγου, ενδέχεται να μας ζητηθεί η σύνταξη μιας επιστολής ή ενός υπομνήματος ή μιας ομιλίας ή ενός άρθρου. Ενδέχεται, βέβαια, να μας ζητήσουν απλώς ένα αποδεικτικό κείμενοδοκίμιο το οποίο δεν έχει καμιά απολύτως διαφορά από την παραδοσιακή ΕΚΘΕΣΗ. Α2. ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ [με επίκληση στη λογική, το συναίσθημα, την αυθεντία, το ήθος του πομπού και το ήθος του δέκτη] Με ποιους τρόπους επιδιώκουμε (σύμφωνα τους άλλους κατά την επικοινωνία μας;

με τον Αριστοτέλη)

να πείσουμε

Τους συνομιλητές μας, τον αναγνώστη μιας επιστολής ή ενός υπομνήματός μας, το ακροατήριο που παρακολουθεί μια ομιλία μας, ή και τους αναγνώστες ενός άρθρου μας που δημοσιεύτηκε σε μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό, όλους αυτούς επιδιώκουμε να τους πείσουμε με τους εξής τρόπους (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) : 2.1 με την επίκληση στη λογική Παράδειγμα: Οι υποψήφιοι που μελετούν συστηματικά και μεθοδικά, είναι βέβαιο ότι θα επιτύχουν στις εξετάσεις. Άλλο παράδειγμα: Δες στις σελίδες 491-493 2.2 (ή και) με την επίκληση στο συναίσθημα Παράδειγμα: Παιδιά μου, αν θέλετε να χαρείτε στη ζωή, αν θέλετε να ευτυχήσετε, εάν δεν θέλετε να βασανίζεστε για να ταλαιπωρείτε αύριο την οικογένειά σας, τότε διαβάστε συστηματικά και μεθοδικά για να πετύχετε στις εξετάσεις, να πάρετε ένα αξιοπρεπές πτυχίο και να εξασφαλίσετε έτσι μια ζωή άνετη, χωρίς σκοτούρες, με χαρά και ευδαιμονία! Εμπρός λοιπόν! Αγωνιστείτε!!!

2.3 (ή και) με την επίκληση στην αυθεντία Παράδειγμα: Ο ακαμάτης δεν πρέπει να ανταμείβεται, έλεγε ο Απόστολος Παύλος. Αλλά και οι πρόγονοί μας διακήρυτταν πως τα αγαθά αποκτώνται με κόπους και ιδρώτα.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

632

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

2.4 (ή και) με την επίκληση στο ήθος του πομπού 2.5 (ή και) με την επίκληση στο ήθος του δέκτη Παραδείγματα: Νομίζω, όμως, ότι κακώς σας λέω κάθε λίγο και λιγάκι ότι πρέπει να μελετήσετε συστηματικά για να πετύχετε. Αυτό, οι περισσότεροι από εσάς, το γνωρίζετε καλύτερα από μένα [επίκληση στο ήθος του δέκτη]. Εγώ στην ηλικία σας, κάθε άλλο παρά τακτικός μαθητής ήμουνα. Με το χρόνο, ωστόσο, έμαθα να αγαπώ και να σέβομαι την εργατικότητα και τη συστηματική μελέτη [επίκληση στο ήθος τού πομπού]. Πρόκειται για αρετές που ορισμένοι από εσάς τις έχετε ήδη [επίκληση στο ήθος του δέκτη]. Γι΄ αυτό και σας χαίρομαι και σας ζηλεύω! Κι εύχομαι στ΄ αλήθεια αύριο η κόρη μου να σας μοιάσει! [επίκληση στο ήθος του δέκτη και στο συναίσθημα] 2.6

(ή και) με την επίθεση στο ήθος του δέκτη (όταν εκείνος είναι φαύλος) Παράδειγμα: Μα είσαι σοβαρός τώρα; Εσύ που μέχρι χτες χαιρόσουν να χτυπάς γάτες με το αυτοκίνητο στο δρόμο, έρχεσαι και αποκαλείς εμένα υποκριτή ζωόφιλο! Σα δε ντρέπεσαι λιγάκι, λέω εγώ!

Α3. ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ (ή ποια μέσα πειθούς αντιστοιχούν σε κάθε τρόπο πειθούς) 3.1 Κατά την επίκληση στη λογική, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς: α) τεκμήρια και β) επιχειρήματα 3.2 Κατά την επίκληση στο συναίσθημα, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς: περιγραφές ή και αφηγήσεις ή και λόγος συγκινησιακά φορτισμένος: χαρά, αισιοδοξία, ικανοποίηση, ενθουσιασμός, ή λύπη, απαισιοδοξία, δυσαρέσκεια ειρωνεία, σαρκασμός, χιούμορ, υπερβολή, μεταφορά, λογοπαίγνια κοκ.

3.3 Κατά την επίκληση στην αυθεντία, χρησιμοποιούνται ως μέσα πειθούς: αποφθέγματα, παροιμίες, γνωμικά, ρητά, διδάγματα και παραπομπές σε λόγια διανοουμένων ή και σε πληροφορίες που παρέχουν πάσης φύσεως πηγές αδιαμφισβήτητου κύρους όπως π.χ. προσωπικότητες, αρμόδιοι φορείς, επιστήμες, αξιόλογα περιοδικά ή εφημερίδες κοκ.

3.4 Κατά την επίκληση στο ήθος του πομπού, χρησιμοποιούνται (από τον πομπό) ως μέσα πειθούς το κατάλληλο ύφος, λέξεις, φράσεις και προτάσεις που εμμέσως, πλην σαφώς, δηλώνουν ότι ο πομπός είναι αξιόλογος, ενημερωμένος, αξιόπιστος και ενάρετος, οπότε αξίζει να τον πάρουμε στα σοβαρά.

3.5 Κατά την επίκληση στο ήθος του δέκτη, ο πομπός χρησιμοποιεί ως μέσα πειθούς το κατάλληλο ύφος, λέξεις, φράσεις και προτάσεις που φανερώνουν ότι πράγματι τιμά και σέβεται εκείνον ή εκείνους που παρακολουθούν τα λόγια του.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΠΕΙΘΩ – σελ. 629

633

Β. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ – σελ. 640

Α4. ΤΙ ΕΠΙΔΙΩΚΕΙ Ο πομπός ΜΕ ΚΑΘΕ ΤΡΟΠΟ ΠΕΙΘΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΑ ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ; Αυτή η σελίδα είναι απόσπασμα από το σχετικό φυλλάδιο των «ειδικών συμβούλων- φιλολόγων» του Υπ. Παιδείας

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ – ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ & ΕΠΙΔΩΞΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΜΠΟΥ

Με την επίκληση στη λογική επιχειρείται να προβληματιστεί, να πεισθεί λογικά ο δέκτης, ούτως ώστε να κινητοποιηθεί, να αναλάβει δράση, να αλλάξει τρόπο ζωής, να… (στόχος του συγγραφέα). Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση επιχειρημάτων ή/και τεκμηρίων. Με την επίκληση στο συναίσθημα επιχειρείται να ευαισθητοποιηθεί ο δέκτης για το σοβαρό πρόβλημα που θίγεται, να βιώσει συναισθήματα ενοχής, ντροπής, φόβου, δυσπιστίας, απογοήτευσης κτλ. ή χαράς, ικανοποίησης, θάρρους, εμπιστοσύνης, ενθουσιασμού κτλ., ούτως ώστε να ανησυχήσει, να προβληματιστεί, να κινητοποιηθεί, να … (στόχος του συγγραφέα). Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση συγκινησιακού μεταφορικού λόγου στην περιγραφή ή/και την αφήγηση. Μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί το ρητορικό ερώτημα, το οποίο κεντρίζει το συναισθηματικό κόσμο του δέκτη. Με την επίκληση στην αυθεντία επιχειρείται να τεκμηριωθεί η αξιοπιστία των απόψεων του συγγραφέα, να ενισχυθεί η επιχειρηματολογία του, να φωτιστεί ένα δυσερμήνευτο ζήτημα μέσα από τη σοφία μιας προσωπικότητας ή μιας καταξιωμένης κοινωνικής ομάδας (π.χ. επιστημονική αυθεντία) ή ακόμη και μέσα από τη λαϊκή σοφία. Με την επίκληση στο ήθος του πομπού επιχειρείται να κερδηθεί η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του πομπού, ώστε οι θέσεις/εισηγήσεις του να γίνουν αποδεκτές. Αυτό επιτυγχάνεται π.χ. με λανθάνοντα αξιολογικό χαρακτηρισμό, ώστε ο πομπός να ταυτιστεί με ένα θετικό πρότυπο συμπεριφοράς και να αποκτήσει κύρος. Με την επίκληση στο ήθος του δέκτη επιχειρείται να αισθανθεί ο δέκτης την ευθύνη απέναντι σε όσα του προβάλλονται και να αποδεχτεί τις απόψεις/εισηγήσεις του πομπού. Αυτό επιτυγχάνεται με άμεσο ή έμμεσο (λανθάνοντα) αξιολογικό χαρακτηρισμό, ο οποίος ανάγει το δέκτη σε ξεχωριστή προσωπικότητα, ηθικά και κοινωνικά αποδεκτή, ώστε να τον ταυτίσει με ένα θετικό πρότυπο συμπεριφοράς και να τον ωθήσει να προσπαθήσει να το αποδείξει με τη στάση του. (π.χ. Οι καλές μητέρες φροντίζουν τα παιδιά τους με γάλα Χ, Ο δημοκρατικός πολίτης θα συμφωνούσε μαζί μου ότι …). Με την επίθεση στο ήθος του αντιπάλου επιχειρείται να αντικρουστούν τα επιχειρήματα που (τυχόν) προβάλλονται, με την καταρράκωση του κύρους αυτού που τα αντιπροσωπεύει. [Σημείωση του συγγραφέα: Προσοχή, οι «επιδιώξεις» που αναφέρονται σε αυτήν τη σελίδα είναι περισσότερο ενδεικτικές, αφού στην πραγματικότητα οι προθέσεις του εκάστοτε πομπού προκύπτουν είτε έμμεσα είτε άμεσα από τη μελέτη των σκέψεών του.]

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

634

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Α5. Ανάλυση των ΜΕΣΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ κατά την επίκληση στη λογική Όπως ήδη σημειώσαμε, Μέσα Πειθούς Κατά Την Επίκληση Στη Λογική είναι Α) Τα ΤΕΚΜΗΡΙΑ και Β) τα ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ

Α. Τι είναι τα τεκμήρια; Είναι 1) στατιστικά στοιχεία, 2) εμπειρικές αλήθειες, 3) πορίσματα ερευνών, 4) αφηγήσεις, 5) παραδείγματα, 6) γεγονότα πάσης φύσεως, όπως ιστορικά και επιστημονικά, 7) αποδείξεις.

Β. Τι είναι τα επιχειρήματα; Είναι σειρά λογικών προτάσεων (συλλογισμοί, προτάσεις κρίσεως, ερωτηματικές προτάσεις ή ρητορικά -μη συναισθηματικά- ερωτήματα) που επιχειρούν (επιδιώκουν) να καταλήξουν σε ένα συμπέρασμα προκειμένου να αποδείξουν ότι μια θέση ευσταθεί. Παράδειγμα 1: Οι υποψήφιοι που μελετούν συστηματικά και μεθοδικά, είναι βέβαιο ότι θα επιτύχουν στις εξετάσεις. (Εδώ το συμπέρασμα εννοείται: «επιβάλλεται κι εσείς να μελετήσετε συστηματικά και μεθοδικά, εάν θέλετε να πετύχετε».) [Παραγωγικός συλλογισμός] Παράδειγμα 2: Κατά τη γνώμη μου το εκπαιδευτικό σύστημα δεν θέλει μεταρρυθμίσεις, αλλά γενικό ξήλωμα και χτίσιμο από την αρχή σε νέα θεμέλια και φιλοσοφία. [Πρόταση κρίσεως] Παράδειγμα 3: Μα είναι λογικό να λυθεί το Κυπριακό έτσι ώστε να ικανοποιεί όλα τα αιτήματα και της μιας και της άλλης πλευράς; [Ρητορικό ερώτημα] Τι είναι επιχείρημα – ΟΡΙΣΜΟΣ Ειδικότερα, σύμφωνα με τον ορισμό της ΛΟΓΙΚΗΣ, επιχείρημα είναι μια σειρά προτάσεων ή κρίσεων, με την εξής χαρακτηριστική δομή: μία η περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογικά τις προκείμενες.

Α6.

Τι είναι συλλογισμός; Συλλογισμός είναι η διαδικασία ή η μέθοδος με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα.

Α6.1 Ποια τα συστατικά του συλλογισμού; Κάθε συλλογισμός αποτελείται από τρεις προτάσεις: δυο προκείμενες κι ένα συμπέρασμα. ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΠΕΙΘΩ – σελ. 629

635

Β. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ – σελ. 640

Α7. Σε ποια είδη διακρίνονται οι συλλογισμοί με κριτήριο το είδος της πορείας που ακολουθεί ο νους για να φτάσει στο συμπέρασμα; (Σε Παραγωγικούς, Επαγωγικούς και Αναλογικούς) Ανάλογα με την πορεία που ακολουθεί ο νους για να φτάσει στο συμπέρασμα, ένα συλλογισμός μπορεί να είναι ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ, ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ ή ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ  Πότε ένας συλλογισμός είναι Παραγωγικός; Α7.1 Εάν στο συλλογισμό, ο νους κινείται από το γενικό και αφηρημένο και καταλήγει στο ειδικό, τότε ο συλλογισμός είναι ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ. Η μία προκείμενη είναι Γενική (ή Μείζων), η άλλη Ειδική και το συμπέρασμα είναι Ειδικό Παράδειγμα ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

1η προκείμενη: Οι συστηματικοί μαθητές προβιβάζονται εύκολα

Γενική προκείμενη

2η προκ:

Ο Νίκος είναι συστηματικός μαθητής

Ειδική προκείμενη

Συμπέρασμα:

Άρα, ο Νίκος περνάει τις τάξεις/προβιβάζεται εύκολα Ειδικό συμπέρασμα

 Πότε ένας συλλογισμός είναι Επαγωγικός; Α7.2 Εάν στο συλλογισμό, ο νους κινείται από ειδικές παρατηρήσεις προς ένα γενικό συμπέρασμα, τότε ο συλλογισμός είναι ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ. Και οι δύο προκείμενες είναι Ειδικές, ενώ το συμπέρασμα είναι πάντα Γενικό. Παράδειγμα ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

1η πρ.: Ο Ν. είναι συστηματικός μαθητής και προβιβάζεται εύκολα

Ειδική προκείμενη

2η πρ. Ο Θ. είναι συστηματικός μαθητής και προβιβάζεται εύκολα

Ειδική προκείμενη

Συμπέρασμα:

Άρα, οι συστηματικοί μαθητές προβιβάζονται εύκολα. Γενικό συμπέρασμα

 Πότε ένας συλλογισμός είναι Αναλογικός; Α7.3 Εάν στο συλλογισμό, ο νους κινείται από ειδικές παρατηρήσεις προς ένα ειδικό συμπέρασμα (από τα επιμέρους καταλήγουμε στα επιμέρους), τότε ο συλλογισμός είναι ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ. Εδώ, και οι προκείμενες και το συμπέρασμα είναι προτάσεις Ειδικές. Παράδειγμα ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

1η πρ. Ο Κ. είναι συστηματικός μαθητής προβιβάζεται εύκολα

Ειδική προκείμενη

2η πρ. Ο Θ. είναι συστηματικός μαθητής και προβιβάζεται εύκολα

Ειδική προκείμενη

Συμπέρασμα:

Άρα, και Ο Γ που είναι συστηματικός μαθητής, προβιβάζεται εύκολα.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

Ειδικό συμπέρασμα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

636 Α8.

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΝΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

Α8.1 Πότε ένας συλλογισμός είναι ΟΡΘΟΣ; Ένας συλλογισμός είναι ΟΡΘΟΣ εφόσον είναι: και έγκυρος ως προς τη μορφή και αληθής ως προς το περιεχόμενο. Α8.2 Πότε ένας συλλογισμός είναι ΕΓΚΥΡΟΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΟΡΦΗ; Ένας συλλογισμός είναι έγκυρος ως προς τη μορφή εφόσον ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ ΚΑΤΑ ΛΟΓΙΚΗΝ ΑΚΟΥΛΟΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1η προκείμενη: Οι γάτες (σύνολο) είναι θηλαστικά (έχουν μια ιδιότητα) 2η προκείμενη: Ο Κανελίνος είναι γάτα (είναι δηλαδή υποσύνολο του συνόλου) Συμπέρασμα: Άρα και ο Κανελίνος είναι θηλαστικό (Είναι υποσύνολο του συνόλου, άρα θα έχει και την ιδιότητα του συνόλου στο οποίο ανήκει.) Επειδή, λοιπόν, το συμπέρασμα προκύπτει κατά λογικήν ακολουθία από τις προκείμενες, γι΄ αυτό και ο παραπάνω συλλογισμός είναι έγκυρος ως προς τη μορφή. Α8.3

Πότε ένας συλλογισμός είναι ΑΛΗΘΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ; Ένας συλλογισμός είναι αληθής ως προς το περιεχόμενο εφόσον ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΣΥΜΦΩΝΟΥΝ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1η προκείμενη: Οι γάτες είναι θηλαστικά 2η προκείμενη: Ο Κανελίνος είναι γάτα

[ Ξέρουμε ότι θηλάζουν τα μικρά τους.] [ Ξέρουμε ότι ο Κανελίνος είναι ο γάτος του Κώστα. Τον βλέπουμε συχνά.]

Συμπέρασμα: Άρα και ο Κανελίνος είναι θηλαστικό. [Μόνο ένας ανισόρροπος θα υποστήριζε ότι ο Κανελίνος είναι... ψάρι!] Ο παραπάνω συλλογισμός είναι αληθής αφού και οι προκείμενές του και το συμπέρασμα, όπως είδαμε, συμφωνούν προς την πραγματικότητα. Άρα, ο παραπάνω συλλογισμός είναι και λέγεται ΟΡΘΟΣ αφού, όπως είδαμε, είναι ΚΑΙ έγκυρος ως προς τη μορφή, ΚΑΙ αληθής ως προς το περιεχόμενο. *** ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΠΕΙΘΩ – σελ. 629

637

Β. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ – σελ. 640

Α9. ΑΣΚΗΣΗ: Να εντοπίσετε το είδος στο οποίο ανήκει ο κάθε ένας από τους παρακάτω συλλογισμούς, βάσει της πορείας του νου προς το συμπέρασμα. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προκείμενες προτάσεις = προκείμενες κρίσεις = προκείμενες = οι προτάσεις πριν το συμπέρασμα

1η προκείμενη : Οι γάτες νιαουρίζουν

1.

[Το σύνολο ΣΙΓΜΑ έχει την ιδιότητα ΓΙΩΤΑ]

Αυτή η προκείμενη είναι μια ΓΕΝΙΚΗ διαπίστωση, είναι δηλαδή η ΜΕΙΖΩΝ προκείμενη, σε σχέση πάντα με την άλλη προκείμενη που είναι ειδική.

2η προκείμενη : Ο Καν είναι γάτα [Το ΥΨΙΛΟΝ είναι υποσύνολο του συνόλου Σίγμα ] Αυτή η προκείμενη (ως πρόταση) είναι μια ειδική διαπίστωση, δηλαδή μια ΕΙΔΙΚΗ ή ΕΛΑΣΣΩΝ προκείμενη, σε σχέση πάντα με την άλλη προκείμενη Συμπέρασμα : Άρα, ο Καν νιαουρίζει [Άρα, και το ΥΨΙΛΟΝ θα έχει την ιδιότητα ΓΙΩΤΑ] Αυτό το συμπέρασμα είναι μια πρόταση ειδική, είναι δηλ ένα ειδικό συμπέρασμα, σε σχέση πάντα με την πρώτη προκείμενη που είναι γενική. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ 2α.

1η προκείμενη: 2η προκείμενη: Συμπέρασμα:

Ο Ελύτης είναι ποιητής Ο Ελύτης είναι καλλιτέχνης Άρα, κάθε ποιητής είναι καλλιτέχνης

ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ

2β.   

Ο Ελύτης, που είναι ποιητής είναι καλλιτέχνης Ο Αναγνωστάκης, που είναι ποιητής, είναι επίσης καλλιτέχνης Άρα, κάθε ποιητής είναι και καλλιτέχνης

ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ

  

Ο Ελύτης είναι ποιητής Ο Ελύτης είναι επίσης καλλιτέχνης Άρα, και ο Σεφέρης, που είναι ποιητής, είναι και καλλιτέχνης

ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ

  

Ο Ελύτης, που είναι ποιητής, είναι καλλιτέχνης Ο Αναγνωστάκης, που είναι ποιητής, είναι επίσης καλλιτέχνης Άρα, και ο Σεφέρης, που είναι ποιητής, είναι και καλλιτέχνης

ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ

  

Τα βιβλία πάνω στο θρανίο είναι όλα δικά μου. Πάνω στο θρανίο είναι ένα λεξικό. Άρα, το λεξικό είναι δικό μου.

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ

3α.

3β

4

Α10. Γιατί δεν πρέπει να συγχέονται οι ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ με τα ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ; 1. Οι συλλογισμοί της λογικής και τα συλλογιστικά επιχειρήματα των κειμένων παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους, αλλά δεν πρέπει να συγχέονται.

2. Οι συλλογισμοί της λογικής έχουν μορφή καθαρά τυπική, στεγνή και σύντομη, περιέχουν μόνο προτάσεις – κρίσεις.

3. Τα επιχειρήματα σε ένα κείμενο έχουν ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολυποίκιλη. Αρκετές φορές, μάλιστα, είναι δύσκολο να εντοπιστούν με ακρίβεια οι προκείμενες που οδηγούν στο συμπέρασμα με τη μορφή τυπικού συλλογισμού.

4.

Εκείνο που πρέπει να εντοπίζεται είναι η συλλογιστική πορεία του συγγραφέα, για να ελέγχεται και η αποδεικτική πορεία των επιχειρημάτων του. [ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Δες το σχετικό παράδειγμα στη σελίδα 15 του σχολικού βιβλίου.]

***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

638

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Α11. Πειθώ και Επιστήμη: Δήλωση της Δια-Ακαδημαϊκής Επιτροπής ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η Ακαδημία Αθηνών και άλλες 67 Εθνικές Ακαδημίες Επιστημών συνυπέγραψαν δήλωση στις 21 Ιουνίου 2006, παροτρύνοντας γονείς και διδασκάλους να παρουσιάζουν στα παιδιά τα πραγματικά γεγονότα για την δημιουργία και την εξέλιξη της ζωής στη Γη.

Εξήντα οχτώ εθνικές Ακαδημίες υπέρ της διδασκαλίας της επιστήμης Τρίτη 11 Απριλίου 2006 Εμείς, οι υπογραφόμενες Ακαδημίες των Επιστημών, μαθαίνουμε ότι σε διάφορες περιοχές του κόσμου, στα μαθήματα θετικών επιστημών συγκεκριμένων δημοσίων εκπαιδευτικών συστημάτων, οι επιστημονικές αποδείξεις, τα δεδομένα και οι ελέγξιμες πειραματικώς θεωρίες, για την προέλευση και την Εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη, αποσιωπούνται, απορρίπτονται ή συγχέονται με μη επιστημονικά ελέγξιμες υποθέσεις. Κάνουμε έκκληση σε όσους επηρεάζουν την κοινή γνώμη, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς, να διδάσκονται όλα τα παιδιά τις μεθόδους και τις ανακαλύψεις των επιστημών και να ενθαρρύνονται στην κατανόηση της επιστήμης της φύσης. Η γνώση του φυσικού κόσμου στον οποίο ζουν παρέχει στην ανθρωπότητα τη δυνατότητα να ικανοποιεί τις ανάγκες της και να προστατεύει τον πλανήτη. Συμφωνούμε ότι τα ακόλουθα δεδομένα που στηρίζονται σε αποδείξεις για την προέλευση και την εξέλιξη, της Γης και της ζωής σε αυτόν τον πλανήτη αντιστοίχως, έχουν επιβεβαιωθεί από πολυάριθμες παρατηρήσεις και πειραματικά συμπεράσματα τα οποία έχουν προκύψει ανεξάρτητα, από μια πληθώρα διαφορετικών επιστημονικών κλάδων. Ακόμη και αν υπάρχουν πολλά ανοικτά ερωτήματα για τις ακριβείς λεπτομέρειες της εξελικτικής μεταβολής, οι επιστημονικές μαρτυρίες ποτέ δεν αμφισβήτησαν τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Σε ένα σύμπαν το οποίο εξελίχτηκε στη σημερινή μορφή του, για περίπου 11 με 15 δισεκατομμύρια χρόνια, η Γη μορφοποιήθηκε πριν από 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια.

2. Από τη μορφοποίησή της η Γη –η γεωλογία της και τα περιβάλλοντά της –μεταβλήθηκε κάτω από την επίδραση πολυάριθμων φυσικών και χημικών δυνάμεων και συνεχίζει να μεταβάλλεται ακόμη.

3. Η ζωή εμφανίστηκε στη Γη πριν από 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Αμέσως μετά, η εξέλιξη των φωτοσυνθετικών οργανισμών κατέστησε δυνατή, πριν 2 δισεκατομμύρια χρόνια τουλάχιστον, την αργή μετατροπή της ατμόσφαιρας, σε μια ατμόσφαιρα που περιείχε σημαντικές ποσότητες οξυγόνου. Η διαδικασία της φωτοσύνθεσης εκτός από την απελευθέρωση του οξυγόνου που αναπνέουμε, αποτελεί την ύστατη πηγή δεσμευμένης ενέργειας και τροφής, από τα οποία εξαρτάται η ζωή του ανθρώπου στον πλανήτη.

4. Η ζωή, αμέσως μετά την εμφάνισή της στον πλανήτη, έλαβε διάφορες μορφές που όλες εξελίσσονται με διαδικασίες που η παλαιοντολογία και οι σύγχρονες βιολογικές και βιοχημικές επιστήμες έχουν περιγράψει και επιβεβαιώσει ανεξάρτητα η μια από την άλλη, με ολοένα αυξανόμενη ακρίβεια. Η κοινότητα ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΠΕΙΘΩ – σελ. 629

Β. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ – σελ. 640

639

της δομής του γενετικού κώδικα σε όλους τους οργανισμούς που ζουν σήμερα, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, υποδηλώνει ξεκάθαρα την κοινή αρχέγονη προέλευσή τους. Επίσης, δηλώνουμε στην ακόλουθη διακήρυξη, αναφορικά με τη φύση της επιστήμης σε σχέση με τη διδασκαλία της εξέλιξης και ευρύτερα με τη διδασκαλία οποιουδήποτε πεδίου της επιστημονικής γνώσης, ότι: Η επιστημονική γνώση προέρχεται από μια μέθοδο έρευνας της φύσης του σύμπαντος που έχει αποδειχθεί επιτυχής και χαρακτηρίζεται από μεγάλη συνέπεια. Η επιστήμη εστιάζει (i) στην παρατήρηση του φυσικού κόσμου και (ii) στη διατύπωση ελέγξιμων και αναιρέσιμων υποθέσεων από τις οποίες προκύπτουν βαθύτερες ερμηνείες των παρατηρήσιμων φαινομένων. Όταν τα δεδομένα είναι ακαταμάχητα, διατυπώνονται επιστημονικές θεωρίες που τα ερμηνεύουν και τα εξηγούν, ενώ επίσης προβλέπουν τις πιθανές δομές και τις διαδικασίες φαινομένων που ακόμη δεν έχουν παρατηρηθεί. Η ανθρώπινη κατανόηση των εννοιών της αξίας και του σκοπού της ζωής είναι εκτός του πεδίου των επιστημών της φύσης και της ζωής. Ωστόσο ένας αριθμός από επιμέρους τομείς –επιστημονικός, κοινωνικός, φιλοσοφικός, θρησκευτικός, πολιτισμικός και πολιτικός – συνεισφέρουν σ’ αυτήν. Αυτά τα διαφορετικά πεδία οφείλουν το ένα στο άλλο αμοιβαίο σεβασμό, έχοντας το καθένα επίγνωση της περιοχής δράσης του και των περιορισμών του. Η επιστήμη αν και γνωρίζει τους τρέχοντες περιορισμούς της, είναι επιδεκτική τροποποιήσεων και υπόκειται σε διορθώσεις και επεκτάσεις, όταν εμφανίζονται νέα θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα. Υπογράφουν: 1. Albanian Academy of Sciences 2. National Academy of Exact, Physical and Natural Sciences, Argentina 3. Australian Academy of Science 4. Austrian Academy of Sciences 5. Bangladesh Academy of Sciences 6. The Royal Academies for Science and the Arts of Belgium 7. Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina 8. Brazilian Academy of Sciences 9. Bulgarian Academy of Sciences 10. RSC: The Academies of Arts, Humanities and Sciences of Canada 11. Academia Chilena de Ciencias 12. Chinese Academy of Sciences 13. Academia Sinica, China, Taiwan 14. Colombian Academy of Exact, Physical and Natural Sciences 15. Croatian Academy of Arts and Sciences 16. Cuban Academy of Sciences 17. Academy of Sciences of the Czech Republic 18. Royal Danish Academy of Sciences and Letters 19. Academy of Scientific Research and Technology, Egypt 20. Academie des Sciences, France 21. Union of German Academies of Sciences and Humanities 22. The Academy of Athens, Greece 23. Hungarian Academy of Sciences 24. Indian National Science Academy 25.

Indonesian Academy of Sciences 26. Academy of Sciences of the Islamic Republic of Iran 27. Royal Irish Academy 28. Israel Academy of Sciences and Humanities 29. Accademia Nazionale dei Lincei, Italy 30. Science Council of Japan 31. Kenya National Academy of Sciences 32. National Academy of Sciences of the Kyrgyz Republic 33. Latvian Academy of Sciences 34.

Lithuanian Academy of Sciences 35. FYROMacedonian Academy of Sciences and Arts 36. Academia Mexicana de Ciencias 37.

Mongolian Academy of Sciences 38. Academy of the Kingdom of Morocco 39. The Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences 40. Academy Council of the Royal Society of New Zealand 41. Nigerian Academy of Sciences 42. Pakistan Academy of Sciences 43. Palestine Academy for Science and Technology 44. Academia Nacional de Ciencias del Peru 45. National Academy of Science and Technology, The Philippines 46. Polish Academy of Sciences 47. Academie des Sciences et Techniques du Senegal 48. Serbian Academy of Sciences and Arts 49. Singapore National Academy of Sciences 50. Slovak Academy of Sciences 51. Slovenian Academy of Sciences and Arts 52. Academy of Science of South Africa 53. Royal Academy of Exact, Physical and Natural Sciences of Spain 54. National Academy of Sciences, Sri Lanka 55. Royal Swedish Academy of Sciences 56. Council of the Swiss Scientific Academies 57. Academy of Sciences, Republic of Tajikistan 58. The Caribbean Academy of Sciences 59. Turkish Academy of Sciences 60. The Uganda National Academy of Sciences 61. The Royal Society, UK 62. US National Academy of Sciences 63. Uzbekistan Academy of Sciences 64. Academia de Ciencias Fisicas, Matematicas y Naturales de Venezuela 65. Zimbabwe Academy of Sciences 66. African Academy of Sciences 67. The Academy of Sciences for the Developing World (TWAS) 68. The Executive Board of the International Council for Science (ICSU)

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

647

Αντί επιλόγου – Μαρία Νάνου., φιλόλογος/γλωσσολόγος

 Αντί επιλόγου

Μαρία Νάνου., φιλόλογος/γλωσσολόγος

27/6/2010

Το 2002 κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση του βιβλίου τού Κωνσταντίνου Καλλίμαχου

ΣΥΓΧΡΟΝΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ

και

εξαντλήθηκε μέσα σε ελάχιστες εβδομάδες (εκπλήσσοντας τον ίδιο, όπως μου εκμυστηρεύτηκε, όχι όμως κι εμάς ούτε και τον εκδότη του που ξέραμε ότι η κυπριακή κοινωνία διψούσε για ένα βιβλίο σαν τα «Σύγχρονα Κείμενα»). Το ίδιο συνέβη και με τις δυο χιλιάδες αντίτυπα της βελτιωμένης έκδοσης τού 2003. Όσο δε για τις εμπλουτισμένες εκδόσεις του 2004 και του 2005, ένα χρόνο μετά έφτασαν στο σημείο να γίνουν «συλλεκτικές», γιατί εν τω μεταξύ ο Κωνσταντίνος Καλλίμαχος (επειδή όπως έλεγε ετοίμαζε «κάτι καλύτερο») αρνήθηκε πεισματικά να επιτρέψει άλλες ανατυπώσεις των «κειμένων» του (όπως είναι γνωστά στην αγορά), παρά τη μεγάλη ζήτηση που είχαν και έχουν και παρά τις εύλογες παρακλήσεις (υποθέτω) του εκδότη και φίλου του, κυρίου Δημήτρη Μπαλαούρα. Βέβαια, εμείς που ζούμε τον Κωνσταντίνο Καλλίμαχο από κοντά, γνωρίζουμε ότι ειδικά τα τελευταία τέσσερα χρόνια, ακολούθησε ένα ρόδινο αλλά συνάμα και ακάνθινο δρόμο: από τη μια, βαδίζοντας στα μονοπάτια του στοχασμού, ευτύχησε να χαρεί την δωρεά της φιλίας και του πνεύματος του Νίκου Δήμου. Από την άλλη, η οικογένειά του συνάντησε την ατυχία ως συνώνυμο της βαριάς, βρεφικής επιληψίας που έπληξε την μοναχοκόρη του. (Τι αλλόκοτη που γίνεται κάποτε η ζωή! Έχει δίκιο ο Ηρόδοτος που λέει πως ο καρπός της ζωής είναι γλυκύτατος, μα βαθιά μέσα του κρύβει ένα πολύ πικρό κουκούτσι.) Εκεί, λοιπόν που θα περίμενε κανείς ο Κωνσταντίνος Καλλίμαχος να στερέψει ως διανοούμενος και να αποσυρθεί από τα συγγραφικά δρώμενα εξαιτίας της οδυνηρής οικογενειακής του περιπέτειας, ξαφνικά φτάνουν στα χέρια μας (τον ευχαριστώ για την τιμή) δύο βιβλία του: μία συγκλονιστική συλλογή διηγημάτων που

βασίζεται

στην

οικογενειακή

του

περιπέτεια

(δεν

θα

αποκαλύψω

περισσότερα) και ο πρώτος τόμος από το τρίτομο έργο του ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ. Τα λόγια περισσεύουν. Μάλιστα, από τη στιγμή, φίλοι αναγνώστες, που έχετε στα χέρια σας το βιβλίο, το περιεργαστήκατε και τώρα διαβάζετε τον επίλογο, τι μπορώ εγώ να σας πω περισσότερο; Ίσως, αν μου επιτρέπετε, θα εξομολογηθώ μία διαπίστωση που έκανα, καθώς είχα πολύ χρόνο στη διάθεσή μου και μελέτησα σε βάθος τον «Κριτικό και Δοκιμιακό Λόγο»: προς τιμήν του, ο Κωνσταντίνος Καλλίμαχος, προφανώς και χάρη στη μαθητεία του δίπλα στον καταξιωμένο φιλόσοφο και συγγραφέα Νίκο Δήμου, πέρασε οριστικά και αμετάκλητα στην όχθη των «σκεπτικών» στοχαστών οι οποίοι υπηρετούν ανιδιοτελώς τον φιλελεύθερο ανθρωπιστικό ορθολογισμό και

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

648

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

δεν ενδίδουν ούτε σε λαϊκισμούς ούτε στις πάσης φύσεως εθνικές, πολιτικές, ιδεολογικές και λοιπές μυθολογίες. Με άλλα λόγια, τα καινούρια του έργα έχουν πλέον σαφέστατη «στράτευση», «θέση» και θέαση, έχουν συγκεκριμένο «στόχο» και σημείο αναφοράς: υπερασπίζονται με «λογισμό και όνειρο» την υπέρτατη αξία «Άνθρωπος». Κατά

την

γνώμη

μου,

τα

ΣΥΓΧΡΟΝΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ (2002-2005) του Κωνσταντίνου Καλλίμαχου ήταν η αφετηρία μιας μεγάλης διανοητικής πορείας η οποία εν συνεχεία εξελίχθηκε σε έναν εξαιρετικά γόνιμο «διάλογο» στο χώρο της γνώσης και της σοφίας: στον πολυσέλιδο και ποιοτικό ΔΟΚΙΜΙΑΚΟ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ. Γι΄ αυτό και όλα όσα έλεγα, πριν εφτά χρόνια, για τα «Σύγχρονα Κείμενα», τώρα ισχύουν στο υπερπολλαπλάσιο για τον ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΙΑΚΟ ΛΟΓΟ. Με την ευκαιρία, επιτρέψτε μου, αγαπητοί αναγνώστες, να πω ότι νιώθω δικαιωμένη που διέγνωσα έγκαιρα τη ανθρωπογνωστική λειτουργία των εγχειριδίων του Κωνσταντίνου Καλλίμαχου. Διαβάστε την τότε βιβλιοκριτική μου που είχε δημοσιευθεί, στα τέλη του 2003, στην εφημερίδα Ο ΠΟΛΙΤΗΣ και μάλλον δεν θα διαφωνήσετε μαζί μου: Το

πρωτότυπο

και

εξόχως

λειτουργικό

βιβλίο-εγχειρίδιο

του

Κωνσταντίνου

Καλλίμαχου ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ έρχεται, κατά την γνώμη μου, να γεφυρώσει ένα τεράστιο «χάσμα» και να καλύψει μία ουσιαστική ανάγκη, όπως θα εξηγήσω παρακάτω. Ο μέσος, τακτικός αναγνώστης τού ημερησίου Τύπου δεν δυσκολεύεται καθόλου να παρακολουθήσει (να κατανοήσει) τα ρεπορτάζ ακόμα και τις αναλύσεις που επιχειρούν αρκετοί επαγγελματίες δημοσιογράφοι. Απεναντίας, όταν βρεθεί μπροστά σε ένα επιστημονικό άρθρο και κυρίως απέναντι σε ένα άρθρο φιλοσοφικό, πολιτικό ή κοινωνιολογικό, αισθάνεται απέραντη μοναξιά. Το πυκνό ύφος, που χρησιμοποιούν αρκετοί δάσκαλοι της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, συνιστά «παίδεμα» και εμπόδιο ανυπέρβλητο. Κι όμως, εξ όσων γνωρίζω, είναι χιλιάδες οι φιλότιμοι αναγνώστες που επιθυμούν να εμβαθύνουν σε ζητήματα που άπτονται των κοινωνικών επιστημών αλλά και σε εξειδικευμένα θέματα όπως φερ΄ ειπείν: Διπλωματία και Διεθνείς Σχέσεις., Οι νομικές, πολιτικές και ηθικές διαστάσεις της κλωνοποίησης., Γλωσσολογία και γλωσσική πολιτική., Τρομοκρατία και δημοκρατία κοκ. Εδώ, ακριβώς, εντοπίζεται η «ανάγκη» και το «χάσμα»: πρόκειται αφενός για την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στις δυνατότητες του μέσου, καλοπροαίρετου και φιλομαθούς αναγνώστη, και στις δυσκολίες της ακαδημαϊκής γραφής, αφετέρου. Ο Κωνσταντίνος Καλλίμαχος (Κ. Κ.) παρουσιάζει με έναν ιδιαίτερο και ελκυστικό τρόπο (τολμώ να πω, πρωτότυπο) όχι μόνο τα δικά του ζηλευτά κείμενα, αλλά και εξαιρετικά άρθρα και δοκίμια άλλων καταξιωμένων συγγραφέων οι οποίοι καλύπτουν ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ

649

Αντί επιλόγου – Μαρία Νάνου., φιλόλογος/γλωσσολόγος

ένα ευρύτατο φάσμα των Κοινωνικών Επιστημών και των Ανθρωπιστικών Σπουδών. Δεν μας παραθέτει κείμενα «στεγνά», «ξερά» και «σκυθρωπά», όπως γίνεται συνήθως σε ανάλογα εγχειρίδια ή και συλλογές άρθρων και δοκιμίων. Τα κείμενα τού Κ. Κ. είναι φιλικά, καθώς συνοδεύονται από τους μοχλούς εκείνους που αποκαλύπτουν τη δομή, τη σύσταση και τις τεχνικές του γραπτού λόγου, είναι, δηλαδή, επεξεργασμένα πολλαπλώς και ποικιλοτρόπως, ανάλογα με τη φύση των «δυσκολιών» που παρουσιάζει έκαστο. Αξίζει βέβαια να πούμε ότι το εν λόγω βιβλίο έγινε ανάρπαστο κυρίως από καθηγητές και μαθητές του Λυκείου και δη των υποψηφίων για την Ανώτατη Παιδεία. Χάρη στο βιβλίο του Κ. Κ., λύθηκαν τα χέρια των φιλολόγων αλλά και χιλιάδων μαθητών που συχνά έπαιρναν την εντολή να γράψουν ένα κείμενο για την τρομοκρατία ή για τα ανθρώπινα δικαιώματα και δεν ήξεραν που να αποταθούν. Τώρα όμως, διδάσκοντες και διδασκόμενοι, καθηγητές και μαθητές, αλλά και χιλιάδες άλλοι υποψήφιοι δεν αισθάνονται πλέον μόνοι. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε ανάρπαστη, ενώ, απ΄ ό,τι πληροφορούμαι, τα δυο χιλιάδες αντίτυπα της φετινής, αναθεωρημένης έκδοσης τείνουν να εξαντληθούν – κάτι που μάλλον συνιστά ρεκόρ για τα κυπριακά δεδομένα. Για μένα, αλλά και πάρα πολλούς συστηματικούς αναγνώστες, ο Κ. Κ. δεν είναι «χθεσινός» διανοούμενος, ούτε διάττων αστέρας. Δέκα χρόνια τώρα, παρακολουθώ τα δημοσιεύματά του και γενικότερα την εργογραφία του και είμαι σε θέση να ξέρω ότι το βιβλίο του αποτελεί απαύγασμα των εμπειριών και των γνώσεων που απεκόμισε κατά την τελευταία εικοσαετία από τη θητεία του στην Πολιτική Φιλοσοφία, τη Γλωσσολογία και τη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης ξένης γλώσσας. Την ίδια στιγμή, το βιβλίο του Κ. Κ., συνιστά και ένα ιδεώδες δώρο προς τους «βιαστικούς αναγνώστες» αφού, με τις στοχαστικές του παρεμβάσεις,

μας

ενθαρρύνει στο να μην ηττηθούμε από το γριφώδες, επιστημονικό ιδιόλεκτο ορισμένων ακατάληπτων διανοητών. Για όλους αυτούς τους λόγους συστήνω παντού και ολόψυχα το προσιτό εγχειρίδιο τού Κωνσταντίνου Καλλίμαχου. Μαρία Νάνου, φιλόλογος/γλωσσολόγος – Βιβλιοκριτική στην Εφημερίδα ΠΟΛΙΤΗΣ (2003)

***

ΔΟΚΙΜΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ – 1ος Τόμος

Επιμέλεια/συγγραφή: Κωνσταντίνος Καλλίμαχος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΓΑ