Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
СОНГУУЛЬД ИРГЭД НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦОХ ЗАРЧИМ, ТҮҮНИЙ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ
УДИРТГАЛ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: СОНГУУЛЬД ИРГЭД НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦОХ ЗАРЧИМ, ТҮҮНИЙ ОНОЛЫН ҮНДСЭН АСУУДАЛ 1.1.Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын онолын үндсэн асуудал 1.2. Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын Монгол Улс дахь түүхэн уламжлал ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: МОНГОЛ УЛС ДАХЬ СОНГУУЛЬД ИРГЭД НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦОХ ЗАРЧИМ, ТҮҮНИЙ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ 2.1. Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын талаарх Монгол Улс дахь өнөөгийн эрх зүйн зохицуулалт 2.2. Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын талаарх Монгол Улсын эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох асуудал ДҮГНЭЛТ НОМ ЗҮЙ ХАВСРАЛТ
1
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
УДИРТГАЛ ХЭСЭГ Монгол Улсын иргэний улс төрийн үндсэн эрх болох сонгох, сонгогдох эрх нь “Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэсэн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэх язгуур нөхцөл нь болдог. Монгол улсын иргэд сонгох, сонгогдох эрхээ эдэлснээр нийтийг засаглах хэрэгт шууд буюу сонгосон төлөөлөгчөөрөө дамжуулан гар бие оролцох бодит боломж бүрдэнэ. Харин эдгээр эрхийн хэрэгжилт нь сонгууль бүх нийтийн, чөлөөтэй, шударга, ардчилсан байдлаар явагдаж байгаа эсэхээс шууд хамаарна. Иргэдийн Үндсэн хуулиар олгогдсон энэхүү эрхээ хэрэгжүүлэх явцад сонгуулийн хууль тогтоомжийн боловсронгуй бус байдлаас шалтгаалан манай улсад сонгууль бүх нийтийн байх зарчим зарим тохиолдолд алдагдаж, сонгуульд оролцох иргэдийн оролцоо тогтмол багасаж ирсэн нь манай нийгэм дэх ардчилсан сонгуулийн үнэ цэнийг бууруулж байна. Иймээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн, Улсын Их Хурлын болон бүх шатны хурлын сонгуульд иргэд бүх нийтээрээ оролцох зарчмын хэрэгжилтийн төлөв байдлыг нарийвчлан судалж, сонгуулийн эрх зүйн болоод социаль орчинг цаашид боловсронгуй болгох шаардлага зүй ёсоор тулгарч байгаа юм. Судалгааны ажлын зорилго, зорилт: Монгол Улсын иргэд сонгуульд бүх нийтээр оролцох зарчмын хэрэгжилтийг судалсны үндсэн дээр, энэ талаарх эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгоход чиглэсэн өөрийн санаа бодлыг дэвшүүлэх нь энэхүү судалгааны ажлын зорилго оршино. Түүнчлэн Монгол Улсад тодорхой этгээдийн сонгох эрхэд хязгаарлалт тогтоодог байдал нь Олон Улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчимд нийцэж буй эсэх талаар судлан, өөрийн санал дүгнэлт боловсруулахаар зорилгоо тодорхойлсон. Сэдвийн зорилт: -
Сонгуулийн бүх нийтийн байх зарчмын талаарх онолын үзэл баримтлалыг нэгтгэн судлах замаар уг зарчмын мөн чанар, ач холбогдлыг тодруулах
-
Монгол Улсын түүхэнд үйлчилж байсан сонгуулийн хууль тогтоомжуудад иргэдийн сонгох эрхийг хэрхэн зохицуулж байсан талаарх түүхэн уламжлалыг харьцуулан судлах
2
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
-
Монгол Улсын Сонгуулийн хууль тогтоомжид бэхжигдсэн сонгуульд иргэд бүх нийтээр оролцох зарчмыг хангах талаарх өнөөгийн зохицуулалтад дүн шинжилгээ хийж, түүний хэрэгжилтийг хангахад
тулгамдаж буй
шийдвэрлэвэл зохих асуудлуудыг олж тогтоон, эрх зүйн зохицуулалтыг цаашид боловсронгуй болгох талаар санал дэвшүүлж, хэрэгжүүлэх арга механизмыг
нь
тодорхойлох
зэргээр
судалгааны
ажлын
зорилтоо
тодорхойлсон. Сэдвийн судлагдсан байдал: Сонгуулийн эрх зүйн зохицуулалтын талаар манай улсын эрдэмтэн судлаачид, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд зохих түвшинд судалсаар иржээ. Тухайлбал: 1978 онд И.Дашням, 1 2003 онд Ж.Бямбадорж 2 нар энэ чиглэлээр дэд эрдэмтэн, хууль зүйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан бол Хуульзүйн их, дээд сургуулиудад 2004 оноос эхлэн цөөнгүй магистрын судалгааны ажил хамгаалагдсан байна. 3 Мөн Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, Нийгмийн судалгааны хүрээлэн, 2008 онд байгуулагдсан “Шударга сонгуулийн төлөө иргэний нийгмийн хяналт” сүлжээ зэрэг төрийн болон төрийн бус байгууллагуудаас сонгуулийн эрх зүйн зохицуулалт, түүний хэрэгжилтийн талаар тодорхой чиглэлээр судалгаа, мониторингуудыг хийж гүйцэтгэсэн 4 байх боловч тэдгээр нь сонгуулийн бүх нийтийн байх зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалт, түүхэн уламжлал, сонгох эрхийн хязгаарлалтын талаарх асуудлыг нарийвчлан судлаж байгаагүй нь судалгааны явцад ажиглагдсан. Сэдвийн шинэлэг тал: Сонгуулийн эрх зүйн үндсэн зарчмын нэг болох “сонгуульд иргэд бүх нийтээр оролцох зарчим”-ын асуудлыг нарийвчлан судалж, түүний эрх зүйн 1
“Сонгуулийн системийн үүсэл хөгжлийн эрхийн асуудал” сэдвээр “Сонгуулийн системийг боловсронгуй болгох асуудал” сэдвээр 3 “Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тогтолцооны эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь” “Монгол Улсын Сонгуулийн тогтолцоо” зэрэг сэдвээр Г.Б.Батзориг, М.Л.Отгонбаяр, “Хууль зүйн шинжлэх ухааны ном зүй”, УБ, 2006 он. 4 -“Сонгох сонгогдох эрх” -“УИХ-ын сонгуулийн кампанит ажлын мониторинг” -“Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн санал тоолох үйл ажиллагааны ажиглалтын тайлан” 2
3
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
зохицуулалт,
хэрэгжүүлэх
арга
механизмыг
нь
боловсронгуй
болгох
тодорхойлох, улмаар сонгох эрхийн зарим хязгаарлалтыг онолын түвшинд
асуудлыг хөндөж,
асуудал дэвшүүлсэн нь урьд өмнө нарийвчлан судлагдаагүй цаашид гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай шинэлэг асуудал болно. Судалгааны арга: Энэхүү судалгааны ажлыг боловсруулахдаа хууль зүйн шинжлэх ухааны тусгай аргууд болон бусад шинжлэх ухаанд түгээмэл хэрэглэгддэг зарим аргуудыг судалгааны онцлогоос хамааран сонгож хэрэглэсэн болно. Үүнд: -
Харьцуулалт хийх
-
Нэгтгэн дүгнэх
-
Түүхчлэн судлах
-
Санал асуулга
-
Статистик судалгааны зэрэг аргууд болно.
Судалгааны ажлын онолын хэсэгт гадаад, дотоодын эрдэмтэн, судлаачдын бүтээл, тэдний үзэл баримтлалыг судлан, нэгтгэн дүгнэх аргыг түлхүү ашигласан бол Монгол Улс дахь Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын түүхэн хөгжлийг 1924, 1940, 1960, 1992 оны Үндсэн хууль, 1924 оноос хойш сонгуулийн эрх зүйн харилцааг зохицуулж ирсэн 2О гаруй хууль, дүрэм, заавар зэргийг түүхэн талаас нь харьцуулах, нэгтгэн дүгнэх аргаар судалсан. Мөн 1992 оны Үндсэн хуулиас хойш батлагдан гарсан Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль /1992, 2005 он/, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хууль \1993 он\, Аймаг, нийслэл, сум дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хууль /1996 он/, Орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай хууль /2007 он/, одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Монгол Улсын Их Хурлын, Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын, Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулиуд дахь сонгууль бүх нийтийн байх зарчмын зохицуулалт, түүнийг хэрэгжүүлэх арга механизмын давуу болон сул талыг харьцуулан судлах замаар цаашид боловсронгуй болгох санал дүгнэлтээ дэвшүүлсэн. Харин иргэд нийтээрээ сонгуульд оролцох зарчмын эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох хэсгийг бичиж боловсруулахдаа судалгааны ажлын явцад олж цуглуулсан баримт, мэдээ, мэдээлэлд түшиглэн түүнийгээ харьцуулан судлах, задлан
4
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх болон статистик судалгаа, санал асуулгын аргыг хэрэглэсэн болно. Судалгааны ажлын бүтэц: Энэхүү судалгааны ажил нь удиртгал, 2 бүлэг, 4 хэсэг, дүгнэлт санал ба ном зүй, хавсралтаас тус тус бүрдсэн. Хэвлэсэн 59 хуудас болно. Нэгдүгээр бүлэгт: Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын онолын үндсэн асуудал болон уг зарчмын Монгол Улс дахь түүхэн уламжлал Хоёрдугаар бүлэгт: Иргэд нийтээрээ сонгуульд оролцох зарчмын Монгол Улс дахь өнөөгийн эрх зүйн зохицуулалт түүнийг боловсронгуй болгох асуудлыг тус тус тусгасан болно. Дүгнэлт хэсэгт: Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох талаар хийсэн өөрийн судалгааг ерөнхийд нь дүгнэж, түүний үр дүнд дэвшүүлэн гаргаж ирсэн саналуудыг нэгтгэн дүгнэсэн. Номзүйн хэсэгт: Судалгааны ажлын онолын арга зүйн үндэс болсон өөрийн болон гадаадын зарим улс орны эрдэмтэн судлаачдын ном сурах бичиг, судалгаа, шинжилгээний өгүүлэл, нийтлэл, үндэсний хууль тогтоомжууд зэрэг мэдээллийн эх сурвалжийн жагсаалтыг хавсаргав. Хавсралт: Сонгуультай холбоотой тоо баримтууд болон тухайн судалгаанд ашигласан материалыг хавсаргав.
5
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: СОНГУУЛЬД ИРГЭД НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦОХ ЗАРЧИМ, ТҮҮНИЙ ОНОЛЫН ҮНДСЭН АСУУДАЛ -
АНУ-ын гурав дахь Ерөнхийлөгч Томас Жефферсоны хэлснээр “Төрийн гол зорилго нь нийт иргэдийн энх амгалан, сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангах явдал бөгөөд төрийн эрх ашиг нь хэн нэгэн удирдагчийн бус харин ард түмний эрх ашгаар тодорхойлогдох ёстой. Үнэндээ засаглалыг хэрэгжүүлэгч бол иргэдэд үйлчлэгч нэгэн хийгээд ард түмэн бол тэдний бүрэн эрх болоод засаглал болно. ” 5
-
АНУ-ын Вержинийн Хүний эрхийн Тунхаг бичгийн 2 дугаар зүйлд “Засгийн бүхий л эрх мэдэл ард түмнээс үүдэлтэй бөгөөд магистратууд нь ард түмнээс итгэмжлэгдсэн тэдэнд үйлчлэгч болно.” 6
-
ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд “Төрийн бүхий л эрх мэдэл ард түмнээс үүдэлтэй. Тэдгээр нь сонгох, санал өгөх болон хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүхийн байгууллагаар дамжуулан энэхүү эрхээ эдэлнэ.” 7
-
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлд “ОХУ-ын бүрэн эрхт байдал, засаглал нь олон үндэстэн бүхий ард түмнээс эхтэй. Ард түмэн нь өөрийн засаглалын эрхээ шууд, түүнчлэн төрийн болон орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагаар дамжуулан хэрэгжүүлнэ.” 8
-
Литви Улсын Үндсэн хуулийн 2 дугаар зүйлд “Литви Улсын төр нь ард түмнээс байгуулагдсан бөгөөд түүний бүрэн эрхт байдал нь ард түмнээс үүдэлтэй” 9
-
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” хэмээн заасан байна.
5
Thomas Jefferson: Declaration of Independence, 1776. ME 1:29, Papers 1:429 The Virginia Declaration of Right, June 12, 1776 7 Grundgesetz fuer die Bundesrepublik Deutschland, Ausfertigungsdatum: 23.05.1949 8 Конституция Российской Федерации, принята всенародным голосованием 12 декабря 1993 г. 9 The Constitution of the Republic Lithuania, 25 October, 1992. 6
6
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
Сонгуульд иргэд бүх нийтээр оролцох зарчим: /англи. Universal suffrage or general suffrage, герман. Allgemeines Wahlrecht/ Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.2 дахь хэсэгт “Сонгууль бүх нийтийн байх бөгөөд түүнд Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн бүр оролцох эрхтэй”, 6 дугаар зүйлийн 6.1 дэх хэсэгт “Сонгуульд сонгуулийн эрх бүхий иргэн үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс, нийгмийн гарал байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн
ажил,
албан
тушаал,
шашин
шүтлэг,
үзэл
бодол,
боловсролоор
ялгаварлагдахгүйгээр оролцох эрхтэй” хэмээн зааснаас үзэхэд тухайн улсын иргэншилд харьяалагдаж байгаа тодорхой насанд хүрсэн иргэн бүр нийгмийн ямар нэг шинжээс үл хамааран сонгуульд оролцох нь сонгуульд иргэд бүх нийтээр оролцох зарчмын агуулгыг тодорхойлно. Иргэд нийтээрээ сонгуульд оролцох зарчим нь өнөөгийн агуулгаар ойлгогдох хүртлээ олон саад бэрхшээл, эрхийн хязгаарлалтыг дамжин ирсэн байна. XX зууны эхэн үе хүртэл сонгууль ямагт цөөнхийн үйл хэрэг байсан. Гарал, угсаа, нийгмийн байдал, арьс өнгө, нас, хүйс, хөрөнгө чинээ, итгэл үнэмшил зэргээс хамааран хүн амын олонхи нь сонгуульд оролцох эрхгүй байв. Сонгуульд иргэд бүх нийтээр оролцох эрхийг ханган баталгаажуулж байгаа өнөөгийн өндөрлөгөөс харахад түүхнээ хэд хэдэн үндэслэлээр сонгуулийн эрхэнд хязгаарлалт тогтоож тэдгээр маргаан нь хүний эрхийн талдаа ашигтайгаар шийдвэрлэгдэж байжээ. Үүнд: - Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах үзлээр сонгуулийн эрхийг хязгаарлах – АНУ-ын Үндсэн хуульд 1869 онд оруулсан 15 дахь удаагийн нэмэлт өөрчлөлтөөр “АНУ-ын иргэний сонгуулийн эрх нь арьс, өнгө болон эд хөрөнгийн байдлаас хамааран хязгаарлагдах
ёсгүй”
хэмээн
зааснаар
хар
арьстнуудын
сонгуулийн
эрх
хуульчлагдсан түүхтэй. 10 - Хүйсээр ялгаварлан гадуурхах үзлээр сонгуулийн эрхийг хязгаарлах – XIX зууны сүүл үе хүртэл эдийн засаг, нийгэм улс төрийн харилцаанд эмэгтэйчүүдийн эрхийг 10
John E. Nowak, Ronald D. Rotunda, Constitutional law, fourth edition, West Publishing co., St. Paul, Minn., 1991, 816
7
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
хязгаарлах хандлага дэлхийн улс орнуудад түгээмэл байлаа. Харин АНУ-ын Дээд шүүхээс 1886 онд сонгуулийн эрх нь иргэний бусад эрхийг хамгаалагч улс төрийн суурь эрх мөн болохыг зарлан тунхагласан хэдий ч 1920 онд Үндсэн хуульд оруулсан 19 дэх удаагийн нэмэлт өөрчлөлтөөр эмэгтэйчүүдийн улс төрийн сонгуулийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх хүртэл эмэгтэйчүүдийн сонгох, сонгогдох эрх хязгаарлагдаж байсан. 11 - Сонгуулийн татвар (Poll tax) – АНУ-ын Үндсэн хуульд 1962 онд оруулсан 24 дэх удаагийн нэмэлтээр Ерөнхийлөгчийн болон Конгрессын сонгуульд татварын шалтгаанаар хязгаарлалт тогтоохыг хориглосон байна. 12 - Биеэрээ сонгуулийн санал өгөх байранд очиж чадахгүй шалтгаанаар сонгуулийн санал өгөх эрхийг хязгаарлах – Хөгжлийн бэрхшээлтэй болон бусад шалтгаанаар тухайлбал: урьдчилан саатуулагдсан, гадаад улсад болон өөр нутаг оронд амьдран суугаа иргэд сонгуульд оролцох эрхгүй байв. - Оршин суусан байх шалгуур – Энэхүү хязгаарлалтын нэгэн хэлбэр нь тухайн сонгуулийн нутаг дэвсгэрт тодорхой хугацаагаар оршин суусан байх шалгуур юм. Одоогоор
АНУ-ын
ихэнхи
муж
улсад
оршин
суусан
байх
шалгуурыг
баримталдаггүй хэдий ч Колорадо, Идахо, Иллинойс, Индиана, Мичиган, Миссиссипи, Невада, Нью-Иорк, Хойд Каролин зэрэг нийт 20 гаруй мужид сонгуульд санал өгөгч нь 10-30 хоногийн хугацаатай оршин суусан байх шалгуур үзүүлэлтийг өөрийн субъект улсын хуульд хуульчилсан байна. 13 - Хорих газар ял эдэлж байгаа үндэслэлээр сонгуулийн эрхийг хязгаарлах : Эртний Грекэд “Шившигт этгээд” (pronounced infamous) хэмээн зарлагдсан гэмт этгээдийн шүүхэд зарга мэдүүлэх, хуралдаанд санал өгөх, олон нийтийн өмнө үг хэлэх, хувийн эд хөрөнгийг хааны сан хөмрөгт хураан хуримтлуулах зэргээр эрхийг хязгаарладаг байсан нь хожим европын улс орнуудад зарчим болтлоо хөгжсөн байна. Зарчмын агуулгыг эрдэмтэд тайлбарлахдаа бодгаль биеийн хувьд амьд боловч эрх зүйн хувьд эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн харилцаанд үхсэн
11
Louis Fisher, American Constitutional law, McGraw-Hill publishing company, 1990, 1233 John E. Nowak, Ronald D. Rotunda, Constitutional law, fourth edition, West Publishing co., St. Paul, Minn., 1991, 821 13 Residency Requirement for Voting www.infoplease.com 12
8
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
этгээдтэй адил хэмээн үздэг тул хорих газар ял эдэлж байгаа иргэдийг сонгуульд оролцох эрхгүй хэмээн ихэнх улс оронд үзэж байна. Дээрх онолын судалгаанаас үзэхэд сонгуульд иргэд нийтээр оролцох зарчим нь сонгогчийн эрхийг хамгаалах үндсэн хэм хэмжээ бөгөөд өнөөгийн онол, үзэл баримтлалын түвшинд хүрэхдээ олон маргааныг бий болгож байсан цаашид ч маргааныг өдүүлэх онолын судлагдахуун болно.
9
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: МОНГОЛ УЛС ДАХЬ СОНГУУЛЬД ИРГЭД НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦОХ ЗАРЧИМ, ТҮҮНИЙ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ 1992-2012 он хүртэлх хугацаанд зохион байгуулагдаж явагдсан Монгол Улсын Их Хурлын сонгуульд сонгогчдын оролцоо ямар хувь хэмжээтэй байсныг хүснэгтээр харуулъя. 14 УИХ-ын сонгууль болсон он: Үзүүлэлт: Нийт хүн амын тоо Сонгуулийн насны иргэдийн тоо Үүнээс нэрсийн жагсаалтад бичигдсэн сонгогч Санал хураалтад оролцсон иргэдийн тоо, хувь Сонгуулийн насны иргэдийн оролцоо
1992
1996
2000
2004
2008
2012
2 154 646
2 231 363
2 382 525
2 407 568
2 683 500
2 817 177
1 202 704
1 218 549
1 364 862
1 472 372
1 651 819
1 903 158
1 085 129 80,2%
1 147 260 94,1%
1 247 033 92,6%
1 279 516 86,9%
1 542 917 93,4%
1 836 548
1 037 392 95,6%
1 057 182 92,7%
1 027 985 92,1%
1 051 812 85,1%
1 179 448 76,4%
1 235 760 67.29%
86,3 %
86,8%
75,3%
74,7%
71,4%
64.9%
Дээрхи тоо баримтаар 1992 онд сонгуулийн насны иргэд 1 202 704 байснаас нэрсийн жагсаалтад 1 085 129 сонгогч бичигдсэн ба үүнээс санал хураалтад 1 037 392 14 Б.Чимид. Сонгуульд суралцахуй. 46 дахь тал.
10
Б.Сийлээгмаа
Сонгууульд иргэд ни ийтээрээ ороллцох зарчим м, түүний эрхх зүйн зохицуулаалтыг боловссронгуй болггох нь
буюу 955.6 хувь нь оролцсон бол б 2012 он нд сонгуули ийн насны иргэд 1 9003 158 байсснаас нэрийн жагсаалтад ж 1 836 548 сонгогч с бичигдэж үүнэээс 1 235 760 буюу 67.229 хувь нь санал с хураалтаад оролцсон н байх юм. Л УЛСЫН ИХ Х ХУРЛЫН СОНГУУЛЬ Ь - СОНГОГЧ ЧДЫН ОРОЛ ЛЦОО МОНГОЛ 95.6
92.7
92.1 8 85.1 76.4 67.29
1992 2
1996
2 2000
2004
2008
2012
19992 оны УИХ Х-ын сонгууульд сонгогч чдын 95.6 % нь оролцож ж байсан болл 2012 оны УИХУ ын сонгуульд 67.29 % нь оролцож ж иргэдийн оролцоо о 28.31 хувиар бууурчээ. МОНГОЛ Л УЛСЫН ЕР РӨНХИЙЛӨ ӨГЧИЙН СО ОНГУУЛЬ - СОНГОГЧДЫ С ЫН ОРОЛЦО ОО 92 2.73 85.06
199 93
1997
83.8
2001
74.9 97
73.59
2005 5
2 2009
1993 онд зохион з б байгуулагда аж явагдсаан Монгол Улсын Ерөнхийлөг Е чийн сонгуульд ь сонгогчд дын 92.73 % нь оролц цож байсан бол 2009 оны о сонгууульд 73.59 % нь оролцсон ноор иргэди ийн оролцоо 19.14 хуввиар буурсаан байна. 11
Б.Сийлээгмаа
Сонгууульд иргэд ни ийтээрээ ороллцох зарчим м, түүний эрхх зүйн зохицуулаалтыг боловссронгуй болггох нь
И ИРГЭДИЙН ОРОЛЦООГ Г УЛСЫН ИХ ХУРАЛ Л, ОРОН НУТАГ, Н МО ОНГОЛ УЛ ЛСЫН ЕРӨНХИ ИЙЛӨГЧИЙН Н СОНГУУЛ ЛИАР ХАРЬЦ ЦУУЛАН ҮЗҮ ҮҮЛБЭЛ: 100 90 80 70 60 50
УИХ
40
Орон нуттаг
30
Ерөнхийл лөгч
20 10 0
М Манай улсы ын хувьд сонгуулийн с насны ний йт иргэдий йн тоо жиллээс жилд өсөн нэмэгдэж ж байгаа хэдий ч тэд дний сонгууульд оролцон саналаа өгөх хувь тогтмол буурч б ирсэн ньь сонгуулий йн эрх бүхий й иргэдийг нийтээр нь сонгуульд оролцуулах о х эрх зүйн орчин боловсроонгуй бус байгаатай б холбоотой гээсэн дүгнэллтэд хүргэж байна. У Их Хурлын Х сон нгуулийн туухай хуулий йн 22 дугааар зүйлийн 22.1 1. Монгол Улсын “ өөөрийн байн нга оршин суугаа с газрынхаа харььяа хэсэгт санал с дэх хэсээгт заасан “Сонгогч өгөх” туухай зохицуу улалт нь сонгуульд ороолцох иргэд дийн оролцооог буруулж ж байна. С Сэдвийн хү үрээнд 1600 хүний дунд явууулсан судаалгаагаар тус т судалгаанд г хамрагдаагсдын 5.6% % нь “өөрийн байнга оршин о суухх газраасаа өөр орон нутагт н ажилллаж, амьдарч байгаа” шаалтгаанаар сонгуульд с о оролцоогүй байв. М Мөн орон нутаг н дахьь Иргэний бүртгэлийн н байгуулллагаас 20122 оны УИХ Х-ын сонгуулььтай холбоггдуулан гарргасан “Сон нгуулийн наасны иргэди ийн хураанггуй тайлан””-гаас 12
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
харвал тухайн аймгийн сонгуулийн насны иргэдийн 8,56 хувь нь буюу 3351 сонгогч ямар нэгэн шалтгаанаар байнга оршин суух газраасаа өөр газар ажиллаж, амьдарч байгаа боловч сонгуулийн үед ердөө ганцхан иргэн албан ёсоор шилжилт хийлгэсэн болохыг дараахь хүснэгтээс харж болно. ДОРНОГОВЬ АЙМГИЙН СОНГУУЛИЙН НАСНЫ ИРГЭДИЙН ХУРААНГУЙ ТАЙЛАН 2012.04.26 Үндсэн хаяган дээрээ байгаа 35 458
Гадаадад сурч, ажиллаж , амьдарч байгаа 242
Хугацаат цэргийн албанд явсан
Өөр аймаг, хотод сурч байгаа
Түр эзгүй
Хорих ангид ял эдэлж байгаа
Шилжин явсан
Төвөөс жагсаалта ас ирсэн
143
2006
1202
65
1
38 853
Нэгж дээр жагсаал тад нэмэгдсэн 264
Нийт
39 117
Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 22 дугаар зүйлийн 22.2-т “сонгогчийн шилжилтийг санал авах өдрөөс 30 хоногийн өмнө зогсоох”-оор заасан бөгөөд үүнээс хойш санал авах өдөр хүртэлх хугацаанд сонгогч байнга оршин суух газраасаа өөр газар явах шаардлага гарвал тэрээр тухайн сонгуульд оролцох боломжгүй болж байгаа юм. Учир нь Сонгуулийн харилцааг зохицуулж байсан өмнөх хуулиар сонгогчийн шилжилт хөдөлгөөн зогссоноос хойш санал авах өдөр хүртэлх хугацаанд сонгогч оршин суугаа газраасаа өөр газар явах тохиолдолд урьдчилсан байдлаар санал өгөх боломжтой байсныг одоогийн хуулиар хассан тул тухайн зохицуулалтыг сонгуулийн хуульд дахин тусгах шаардлага байгаа юм. 2012 оны Улсын Их Хурлын сонгуулийн үеэр тойргийн 26, салбар 333, хэсгийн 1905, нийт 227О сонгуулийн хороодод 15549 иргэн ажилласан байх ба тэдгээр иргэд хэзээ, хаана, хэрхэн саналаа өгөх талаархи зохицуулалт сонгуулийн харилцааг зохицуулж буй хуулиудад байхгүй байна. Сонгуулийн тойргийн болон салбар, хэсгийн хороодод ажиллаж буй дээрхи иргэдээс гадна сонгуулийн санал авч тоолох зорилго бүхий хэсгийн хороо бүрт мэдээлэл технологийн даамал-1 /1905/, мөн 1000 сонгогч тутамд 1 улсын бүртгэлийн итгэмжлэгдсэн ажилтан /1836/, нийт 3741 иргэн ажиллажээ. Дээр дурьдсан тоо баримтаас үзвэл цагдаагийн байгууллагын албан хаагчдыг оролцуулахгүйгээр сонгуулийн хороодод нийт 19290 хүн ажилласан байх бөгөөд үүнийг сонгогчдын тоотой харьцуулахад 1.05 хувийг эзэлж байгаа нь бага тоо бишээ. 13
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
Иймд сонгуулийн тухай хуулийн явуулын хайрцгаар санал авах, эсхүл саналаа урьдчилан өгөх гэсэн хоёр арга замаар дээрх иргэдийн сонгуулийн эрхийг бодитой баталгаажуулах боломжтой. 2. Гадаад улсад байгаа сонгогч тодорхой шаардлагыг хангасан тохиолдолд зохицуулалт хэрэгжих боломжтой байна. Тухайлбал: Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.7-д зааснаар 1-рт: Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газар байрладаг гадаад улсад амьдардаг байх, 2-рт: иргэний шинэчилсэн бүртгэлд заавал хамрагдсан байх шаардлага тус тус тавигддаг. 2012 оны 05 дугаар сарын 26-ны байдлаар гадаадад амьдарч буй 130.000 гаруй иргэдийн дөнгөж 30 гаруй мянга нь иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсанаас 4000 гаруй нь Улсын Их Хурлын сонгуульд саналаа өгөхөөр хүсэлт ирүүлж үүнээс 2977 иргэн сонгуульд оролцон санал өгсөн нь гадаад улсад байгаа иргэдийн өчүүхэн хувийг байна 15 Мөн гадаад улсад байгаа иргэд зөвхөн нам, эвслийн төлөө санал өгөх эрхтэй байхаар хуульд тусгасан. Энэ нь Төрийн эрх барих дээд байгууллагын төлөөллийн 36.8 хувь буюу 76 суудлын 28-ын төлөө санал өгөх боломжтой болж байгаа юм. Түүнчлэн дээрхи иргэдийн саналыг авахдаа уламжлалт сонгуулийн аргыг хэрэглэхээр заасан. Гадаад улсад оршин суугаа иргэдээсээ санал авдаг улс дэлхийд 115 байдаг бөгөөд биеэр өгөх буюу дипломат албадын байранд, эсвэл тусгайлан бэлдсэн цэгт очиж саналаа өгөх, шуудангаар саналаа өгөх, итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр дамжуулан саналаа өгөх, электрон хэлбэрээр буюу интэрнетээр саналаа өгөх, факсаар саналаа өгөх гэсэн түгээмэл арга хэрэглэгдэж байгаагаас уламжлалт сонгуулийн арга нь хамгийн зардал өндөртэй, саналын нууцлалыг хангах чадварын хувьд найдваргүй, хамгийн гол нь гадаад улсад байрлах Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн эсхүл Консулын газар очих нь иргэдэд зардал ихтэй, чирэгдэлтэй аргад хамаардаг. Иймд гадаадад амьдран суугаа иргэдийн саналыг электрон хэлбэрээр, интернетээр авдаг аргыг судлан үзэж, өөрийн тогтолцоонд нэвтрүүлэх асуудлыг шийдвэрлэх шаардлага тулгарч байна. Интернетээр санал авах технологийг анх 2005 онд Эстони улс нэвтрүүлсэн бөгөөд I-voting технологийн тусламжтайгаар Эстони улс нь нийт 5 удаа сонгуулиа явуулсан. 15
УБЕГ-ын Орон нутаг дахь албанаас болон СЕХ-ны ажлын албанаас авсан мэдээ. 2012 он
14
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
3. Хорих газар ял эдэлж байгаа иргэдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарласныг хүчингүй болгох Сэдвийн хүрээнд гадаадын эрдэмтэн, судлаачдын бүтээл, судалгааны байгууллагын тайлан мэдээнд дүн шинжилгээ хийсний үр дүнд Хорих газар ял эдэлж байгаа иргэдийн сонгуулийн эрх зүйн зохицуулалтыг үндсэн гурван бүлэгт хуваан авч үзлээ. 1. Хорих газар ял эдэлж байгаа этгээдүүдийн сонгуулийн эрхийг хуулиар шууд хязгаарладаг улс орнууд; 2. Хорих ял эдэлж байгаа этгээдийн үйлдсэн хэргийн нийгмийн аюулын шинж чанар, хөнгөн, хүндийг харгалзан сонгуулийн эрхийг хязгаарлах эсэхийг хуулиар тусгайлан болон шүүхийн журмаар тогтоодог улс орнууд; 3. Хорих ял эдэлж байгаа эсэхээс үл хамааран сонгуулийн эрхийг тухайн улсын бүхий л иргэн баталгаатай эдэлдэг улс орнууд гэх зэрэг болно. Английн төлөөлөгчдийн танхим /House of Commons/-ыг шаардлагатай мэдээллээр хангах чиг үүрэг бүхий Парламент болон Үндсэн Хуулийн Төв /Parliament and Constitution centre/-өөс гаргасан 2011 оны албан ёсны судалгаанд бичсэнээр 16 Болгар, Эстони, Гүрж, Унгар, Лихтенштейн, Англи зэрэг улс оронд хоригдлуудын сонгуулийн эрхийг хуулиар шууд хязгаарладаг бол Андора, Австри 17 , Бельги 18 , Франц 19 , Герман 20 , Грек, Итали 21 , Люксембург, Нидерланд, Норвеги, Польш, Португаль, Румин, Турк зэрэг улс оронд зарим 16
Prisoner’s voting right, Standard note, SN/PC/01764, 7 September 2011, www.parliament.uk/documents/commons/lib/research/briefings/snpc-01764.pdf 17 Тус улсад сонгуулийн хууль зөрчиж хорих ял шийтгэгдсэнээс бусад хоригдлууд сонгууль өгөх эрхтэй. 2010 онд Авсрийн эсрэг Фродлын мэдүүлсэн /Helmut Frodl v. Austria/ хэрэгтэй холбогдуулан Европын хүний эрхийн шүүхээс тус улсад 1 жилээс дээш хугацаагаар хорих ял шийтгэгдсэн хоригдлын сонгуулийн эрхийг хуулиар хязгаарласныг Хүний эрх, Үндсэн эрх чөлөөг хамгаалах тухай Европын конвенцийн I протоколын 3 дах заалтыг зөрсөн гэх үндэслэлээр хүчингүй болгосон. European Court of Human right, Judgment, Strasburg, 08 April 2010, Application no.20201/04 www.menschenrechte.ac.at 18 Бельги улс 2009 он хүртэл хоригдлын сонгуулийн эрхийг хуулиар шууд хязгаарладаг байсныг өөрчилж гэмт хэргийн нийгмийн аюулын шинж байдлыг харгалзан шүүхээс тухайн хорих ялаар шийтгэгдэх этгээдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарлах эсэхийг шийдвэртээ тухайлан заадаг байхаар өөрчилсөн байна. 19 1994 оноос эхлэн хоригдлуудын сонгуулийн эрхийг автоматаар хязгаарладаг зохицуулалтаа хүчингүй болгосон бөгөөд сонгуулийн эрхийг хасах эсэхийг шүүхээс шийдвэрлэдэг. Зарим төрлийн гэмт хэрэг тухайлбал төрийн болон нийтийн захиргааны эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдүүдийн сонгуулийн эрх нь автоматаар хязгаарлагддаг. 20 Франц, Грек зэрэг улсуудтай адил хоригдлын сонгуулийн эрхэнд хуулиар автоматаар хязгаарлалт тогтоодоггүй бөгөөд тодорхой төрлийн онц ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарлах эсэхийг шүүх нэмэлт шийтгэлийн төрөл болгон хэрэглэдэг. Дам ишлэв. Alec C. Ewald Articles, Civil Death: The Ideological Paradox of Criminal Disenfranchisement Law in the United States. http://sobek.coloroda.edu/~preuhs/state/ewaldcivildeath.pdf 21 Итали улсад 5 ба түүнээс дээш жилийн хугацаагаар хорих ялаар шийтгэгдсэн этгээдүүдийн сонгуулийн эрх нь хязгаарлагддаг.
15
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
төрлийн хоргидлуудын сонгуулийн эрхэнд хязгаарлалт тогтоодог, харин Чех 22 , Латви, Серби зэрэг улсад ямар байгууллагыг сонгох сонгууль эсэхээс хамааран сонгуулийн эрхийг хязгаарладаг байна. Албани, Харват, Бүгд Найрамдах Кибр улс 23 , Дани, Финланд, Исланд, Ирланд 24 , Македон, Молдав, Серби, Словян, Испани, Швед, Швейцари зэрэг европын улс оронуудын хуулиар хорих газар ял эдэлж байгаа этгээд нь сонгуульд чөлөөтэй оролцох эрхтэй байна. /Энэхүү судалгаа нь европын улс орнуудын түвшинд хийсэн судалгаа болно/
Хоригдлын
сонгуулийн
эрхийг
хязгаарлаж
байгаа
улс
орнууд
өөрсдийн
хязгаарлалтын үндэслэлээ а) Эртний грекэд анхлан үүсэж XIV зуунаас европын улс орнуудад хөгжсөн CIVIC DEATH буюу гэмт хэрэг үйлдэн эрхээ хязгаарлуулсан этгээд нь эрх зүйн статусын хувьд үхсэн этгээдтэй адил байх агуулга бүхий зарчим, b) Нийгмийн эсрэг зан үйл хийж, хууль зөрчсөн этгээдүүд нь Нийгмийн гэрээний онолын дагуу зарим эрхээ хязгаарлуулах нь үндэслэл бүхий бөгөөд хууль ёсны болох зарчим, c) нэмэлт эрүүгийн хариуцлагын төрөл гэсэн хэд хэдэн байдлаар тайлбарлаж байна. Харин хоригдлын сонгуулийн эрхийн хязгаарлалт нь үндэслэлгүй, хууль бус болохыг улс орнууд болон эрдэмтэн судлаачид а) Сонгох эрх нь улс төрийн харилцаанд хүний эдлэх үндсэн, суурь эрх тул зөвхөн хангалттай үндэслэлээр энэхүү эрхийг хязгаарлана. Хоригдлын хувьд нийгэмд эрх чөлөөтэй амьдрах эрх чөлөөгүй хэдий ч хязгаарлагдаагүй эрхийн хүрээнд хуулиар олгогдсон боломжийг чөлөөтэй хэрэгжүүлэх эрхтэй b) Хоригдлыг нийгэмшүүлэх, тэднийг ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсэд дасган журамлах, нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлэх зорилгод харш гэсэн үндэслэлүүдээр нотолж, тайлбарлаж байна. Улс орнуудын Үндсэн хуулийн шүүх, дээд шүүхийн шийдвэр болон бүс нутгийн хүний эрхийн шүүхийн шийдвэрийн жишиг хандлагыг харьцуулан судлахад нийгмийн гэрээний онол болон civic death зарим нь хүний үндсэн, суурь эрхийн агуулгаар хязгаарлагдаж байна. Иймд бид өөрийн улс орны зохицуулалтыг ч олон улсын жижиг хандлагад ойртуулан Үндсэн хуульд бэхжүүлсэн сонгууль бүх нийтийн байх зарчмын агуулгыг өргөжүүлэх шаардлагатай байна. 22
Чех улсын хуулиар хоригдлууд нь Чехийн Парламент болон Европын парламентын сонгуульд саналаа өгөх эрхтэй бол орон нутгийн болон хотын сонгуульд саналаа өгөх эрхгүй байхаар хуульчилжээ. 23 Тус улс 2006 он хүртэл хоригдлуудын сонгуулийн эрхийг хуулиар шууд хязгаарладаг зохицуулалтаа өөрчилсөн бөгөөд эдүгээ бүх хоригдлууд сонгууль өгөх эрхтэй. 24 2006 оны хуулиар хоригдлууд нь өөрийн байнга оршин суудаг байсан газрынхаа сонгуулийн хэсэгт шуудангаар сонгууль өгөх эрхтэй байхаар хуульчилсан.
16
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
ДҮГНЭЛТ Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь сэдэвт судалгааны ажлыг хийсний эцэст дараах дүгнэлтийг хийж байна. -
Эрдэмтдийн номлол болон улс орнуудын Үндсэн хуулийн зохицуулалтаас үзэхэд аливаа улсад засгийн эрх мэдэл нь зөвхөн ард түмний гарт байх хийгээд тэдгээр нь энэхүү эрхээ шууд болон төлөөллийн журмаар хэрэгжүүлдэг байна. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.2 дахь хэсэгт “Сонгууль бүх нийтийн байх бөгөөд түүнд Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн бүр оролцох эрхтэй”, 6 дугаар зүйлийн 6.1 дэх хэсэгт “Сонгуульд сонгуулийн эрх бүхий иргэн үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс, нийгмийн гарал байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор ялгаварлагдахгүйгээр оролцох эрхтэй” хэмээн зааснаас үзэхэд тухайн улсын иргэншилд харьяалагдаж байгаа тодорхой насанд хүрсэн иргэн бүр нийгмийн ямар нэг шинжээс үл хамааран сонгуульд оролцох нь сонгуульд иргэд бүх нийтээр оролцох зарчмын агуулгыг тодорхойлно. Миний бие онолын судалгааны хэсэгтээ сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын талаар эрдэмтэн судлаачдын үзэл номлол, дэлхийн түүхэнд энэхүү зарчмыг хязгаарлаж байсан үндэслэл зэргийг ерөнхийлөн судалсны үндсэн дээр сонгуулийн бусад зарчимтай харьцуулахад энэхүү зарчим нь хуульд бэхжүүлэх, ойлгож хэрэглэхэд тийм ч амар бус зарчим гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн. Энэхүү зарчмыг хэрэгжүүлэхэд улс орны эдийн засгийн чадавхи, хүний эрхийн агуулгад хандах хандлага, улс төрийн эрх, эрх чөлөөний хүрсэн түвшин, төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны чадавхи зэрэг эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн олон хүчин зүйл нөлөөлдөг байна.
-
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчмын талаарх Монгол улсын эрх зүйн зохицуулалтыг түүхэн байдлаар харьцуулан судалж сонгуулийн харилцааг зохицуулж байсан нийт 31 эрх зүйн актад түүвэр судалгаа хийсний эцэст дараах дүгнэлтийг хийж байна. Үүнд: 17
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
Манай улс 1944 он хүртэл зарим иргэдийн сонгуульд санал өгөх эрхийг нийгмийн ангич шинж чанарын үүднээс хязгаарлаж байсан байна. Тухайлбал: Бусдыг мөлжин амьдрагчид, худалдааны ба мөнгө хүүлэгчид, урьдын ван, гүн ба хутагт хувилгаад, лам, санваартан, бөө, төлөгчид, эрх зүйн чадамжгүй болон шүүхээс ял шийтгэгдэгсэд, харгис хатуугаар иргэдийг захирч байсан тайж, түшмэд, тэдгээрийн хүүхэд, цагааны цэрэгт идэвхитэй туслаж явсан феодалууд ба түшмэл нар, эсэргүү бодлогын цэргийн толгой жанжин, түшмэдүүд, эсэргүү байдлуудыг анх түрүүлж удирдсан гэсэн үндэслэлүүдээр иргэдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарлаж байжээ. Харин 1944 оны 09 дүгээр сарын 28-ны өдөр Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдээс “БНМАУ-ын Үндсэн Хуулийн 71 дүгээр зүйлийн ёсоор сонгуулийн эрхийг хасагдагсдад сонгуулийн эрх олгох тухай” тогтоолыг баталж Ухаан мэдрэл солио буюу шүүн таслах газраас улс төрийнхөө эрх хасагдагсдаас бусад БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн 71 дүгээр зүйлийн ёсоор үүний урьд сонгуулийнхаа эрхийг хасагдаж байсан тус улсын харьяат нарт цөмд нь сонгуулийн эрхийг олгохоор шийдвэрлэсэн нь сонгууль бүх нийтийн байх зарчмын агуулгад үлэмж өөрчлөлт оруулсан. Энэхүү тогтоолоос хойш батлагдсан хууль тогтоомжид эрх зүйн чадамжгүй болон хорих ялаар шийтгэгдэгсдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарлах болсон.
1992 оны Үндсэн хууль нь ардчилсан чөлөөт сонгуулийг хөгжүүлэхэд ихээхэн нөлөөлсөн. 2005 оноос өмнөх сонгуулийн хууль тогтоомжид иргэд нийтээр оролцох зарчимд дараах хязгаарлалт тогтоосон байна. Үүнд: Тухайн сонгууль явуулах өдөр Монгол улсад оршин суугаагүй бол, шүүхийн шийдвэрээр эрх зүйн чадамжгүй гэж тооцогдсон бол, хорих ял эдэлж байгаа бол гэх зэрэг болно. Харин 2005 оны Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулиар эхний хязгаарлалт болох Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр оршин сууж байх гэсэн хязгаарлалтыг үгүй болгосон. Сүүлийн жилүүдэд хорих газар ял эдэлж байгаа иргэдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарласан нь Үндсэн хуулийн эрх зүйд нийцэж байгаа зүй ёсны хязгаарлалт мөн эсэх талаар судлаачид ихээхэн зөрүүтэй байр суурьтай болох болсон.
18
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
-
Сонгуульд
иргэд
нийтээрээ
оролцох
зарчмын
эрх
зүйн
зохицуулалтыг
боловсронгуй болгох сэдвийн хүрээнд энэ зарчмыг сайтар хангахад дэмжлэг үзүүлэх дараах саналыг дэвшүүлсэн. Үүнд: Сонгогчийн шилжилт хөдөлгөөнийг зогсоох хугацааг 30 хоногийн өмнө гэж байсныг богиносгон “санал авах өдрөөс 7, эсхүл 10 хоногийн өмнө” гэж өөрчлөх. Шилжилт хөдөлгөөнийг сонгууль явуулахаас 30 хоногийн өмнө зогсоохоор хуульчилсан нь сонгогчийн нэрсийн жагсаалтын мэдээллийг
бодитой,
хөдөлгөөнгүй
байлгах,
сонгуулийг
зохион
байгуулалтаар хангаж ажиллахад тус дэмтэй боловч энэхүү хэлбэрийн давуу талыг бий болгох зорилгоор иргэний сонгох эрх буюу санал өгөх боломжийг хугацаагаар хязгаарлаж эрх зүйн зохицуулалтын агуулгын алдаа гаргаж болохгүй. Урьдчилсан байдлаар санал өгөх зохицуулалтыг сонгуулийн харилцааг зохицуулж буй хуулиудад дахин тусгах. Хуулиар саналын хуудсыг хэсгийн хороодод санал авах өдрөөс 5 хоногийн өмнө хүргүүлж байгаа ба үүнээс хойшхи хугацаанд /санал авах өдөр хүртэлх 5 хоногийн хугацаанд/ сонгогч байнга оршин суугаа газраасаа өөр газар явах тохиолдолд шилжилт хөдөлгөөн хийлгэхгүйгээр хэсгийн хороонд очиж саналаа урьдчилсан байдлаар өгөх боломжтой болно. Сонгуулийн хэсгийн хороо, тойргийн хороо зэрэг сонгуулийн зохион байгуулалтад сонгуулийн өдөр тасралтгүй ажиллаж байгаа төрийн албан хаагч иргэдийн сонгууль өгөх механизмын талаар хуульд тусгайлан тусгах Гадаад улсад амьдарч байгаа иргэдийг сонгуульд оролцох эрхийн агуулгыг улам өргөжүүлж, сонгох эрхээ хэрэгжүүлэхэд тулгардаг хүндрэлтэй асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор интернетээр саналыг нь авах арга замыг сайтар судлан өөрийн улсад нэвтрүүлэх Хорих газар ял эдэлж байгаа иргэдийн сонгуулийн эрхийг хязгаарласан нь хүний эрхэд үндэслэгдсэн, Үндсэн хуульд нийцсэн хязгаарлалт мөн эсэхийг улс суурьтай тогтоож хэрэв үндэслэлгүй, зүй бус хязгаарлалт гэж үзвэл хүчингүй болгох зэрэг болно.
19
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
НОМ ЗҮЙ: Нэг.Хууль тогтоомж 1. Монгол Улсын Үндсэн хууль. 1924, 1940, 1960, 1992 он. 2. Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль. 1992, 2005, 2011 он. 3. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хууль. 1993, 2012 он 4. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хууль. 1996 он. 5. Орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай хууль. 2007 он. 6. Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын тухай хууль. 2012 он. 7. Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хууль. 2012 он. 8. Сонгуулийн автоматжуулсан системийн тухай хууль. 2011 он. 9. Цахим гарын үсгийн тухай хууль. 2011 он. 10. Сонгуулийн ерөнхий хорооноос сонгуулийг зохион байгуулж явуулахтай холбогдуулан гаргасан тогтоолууд. 2012 он. Хоёр. Ном, сурах бичиг 11. Б.Чимид, “Сонгуульд суралцахуй” УБ, 2008 он. 12. Б.Чимид, “Сонгуулийн тогтолцоонд ард түмэн, түүний Үндсэн хууль буруутай юу” УБ, 2011 он, Үндсэн хуульт ёсны төлөвшил цувралын - 4 13. Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан, “Монгол Улсын Үндсэн Хууль” УБ, 2004 он. 14. Б.Нармандах, “Үндсэн хуулийн эрх зүй” УБ, 2011 он. 15. “Ардчиллын чанар” судалгааны өгүүллийн эмхтгэл. УБ, 2005 он 16. Монгол Улсын Хүний эрхийн үндэсний комисс, “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний тухай илтгэл” УБ, 2005 он 17. Г.Б.Батзориг, М.Л.Отгонбаяр, “Хууль зүйн шинжлэх ухааны ном зүй” УБ, 2006 он. 18. С.Нарангэрэл, “Эрх зүйн толь бичиг”, УБ, 2011 он. 19. “Монгол Улсын хууль тогтоомжийн эмхтгэл” ботиуд 20
Б.Сийлэгмаа
Сонгуульд иргэд нийтээрээ оролцох зарчим, түүний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь
20. ННФ, Ардчилсан сонгуульд туслах Олон улсын хүрээлэнгийн гарын авлага. “Сонгуулийн тогтолцооны бүтэц, зохион байгуулалт” УБ, 2010 он. 21. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл. УБ, 2009 он. 22. Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын институтийн гарын авлага. “Сонгуулийн менежментийн хувилбарууд” 23. Ж.Ядамсүрэн, “Сонгуулийн тухай зарим ойлголт, товч тайлбар” УБ, 2008 он. 24. Сонгуулийн Ерөнхий хороо. “Сонгогчдын боловсрол сургалтын гарын авлага” УБ, 2008 он. 25. Сонгуулийн Ерөнхий хороо, “Монгол Улсын Их Хурлын сонгууль зохион байгуулж явуулахад холбогдох хууль, дүрэм, журам, зааврын эмхтгэл” УБ, 2008он. 26. Thomas Jefferson: Declaration of Independence, 1776. ME 1:29, Papers 1:429 27. The Virginia Declaration of Right, June 12, 1776 28. Grundgesetz fuer die Bundesrepublik Deutschland, Ausfertigungsdatum: 23.05.1949 1 29.Конституция Российской Федерации, принята всенародным голосованием 12 декабря 1993 г. Гурав. Вэб сайт: Монгол Улсын Сонгуулийн ерөнхий хороо
www.gec.gov.mn
Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар www.burtgel.mn,
www.registrationmongolia.com
21